Book Title: Apbhramsa Abhyas Saurabh
Author(s): Kamalchand Sogani
Publisher: Apbhramsa Sahitya Academy
Catalog link: https://jainqq.org/explore/004210/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apabhraMza abhyAsa saurabha [chaMda evaM alaMkAra] DaoN0 kamalacanda sogANI IHIRAAPPY jainavidyA saMsthAna zrI mahAvIrajI AD apabhraMza sAhitya akAdamI jainavidyA saMsthAna digambara jaina atizaya kSetra zrI mahAvIrajI rAjasthAna Halneducationcremational For Personel FM Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apabhraMza abhyAsa saurabha [chaMda evaM alaMkAra] sampAdaka DaoN0 kamalacanda sogANI (pUrva prophesara, darzanazAstra) sukhADiyA vizvavidyAlaya, udayapura CHER tujyanInI jI jaina vicA saMsthAna zrI mahAvIrajI prakAzaka apabhraMza sAhitya akAdamI jainavidyA saMsthAna digambara jaina atizaya kSetra zrI mahAvIrajI rAjasthAna For Personal & Private Use Only Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzaka apabhraMza sAhitya akAdamI jainavidyA saMsthAna digambara jaina atizaya kSetra zrI mahAvIrajI, zrI mahAvIrajI 322 220 (rAjasthAna) prApti sthAna 1. jainavidyA saMsthAna, zrI mahAvIrajI 2. sAhitya vikraya kendra, digambara jaina nasiyA~ bhaTTArakajI, savAI rAmasiMha roDa, jayapura - 302 004 dvitIya saMskaraNa - 2008, 1100 sarvAdhikAra prakAzakAdhIna mUlya : 50/ pRSTha saMyojana zyAma agravAla, e - 336, mAlavIya nagara, jayapura mobAIla 9887223476 - mudraka jayapura prinTarsa prA. li., ema.AI.roDa, jayapura - 302 001 For Personal & Private Use Only Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anukramaNikA 18-27 28 viSaya pR. saM. prakAzakIya chanda [khaNDa 1] . 1- 2 mAtrika chanda :- paddhaDiyA, siMhAvaloka, pAdAkulaka, vadanaka, dohA, 3 - 13 candralekhA, Ananda, gAhA, khaMDayaM, madhubhAra, dIpaka, karamakarabhujA, madanavilAsa, jambheTiyA, kusumavilAsikA, amarapurasundarI, cArupada, gaMdhodakadhArA, aDilla [alillaha], uppahAsinI varNika chanda :- mAlatI, dodhaka, toTTaka, mauktikadAma, vasantacatvara, 13 - 17 paMcacAmara abhyAsa :- ka, kha, ga, gha alaMkAra zabdAlaMkAra :- . anuprAsa, yamaka, zleSa 28 - 30 arthAlaMkAra :- upamA, rUpaka, utprekSA, vibhAvanA, virodhAbhAsa, 30 - 34 . sandeha, bhrAntimAna abhyAsa :- ka, kha .. chanda [khaNDa 2] mAtrika chanda :- rayaDA, vilAsinI, mattamAtaMga, nidhyAyikA, caupahI, 40 - 49 madanAvatAra, sArIya, zazitilaka, maMjarI, rAsAkulaka, zAlabhaMjikA, helAdvipadI, kAmalekhA, duvaI, AraNAla, latAkusuma, tomara varNika chanda :- somarAjI, sragviNI, samAnikA, citrapadA, 49 - 53 bhujaMgaprayAta, pramANikA abhyAsa :- ka, kha, ga, gha 54 - 62 35-39 For Personal & Private Use Only Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ For Personal & Private Use Only Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzakIya 'apabhraMza abhyAsa saurabha (chaMda evaM alaMkAra) ' pustaka pAThakoM ke hAthoM meM samarpita karate hue hameM harSa kA anubhava ho rahA hai| apabhraMza bhAratIya Arya parivAra kI eka susamRddha lokabhASA rahI hai / isakA prakAzita-aprakAzita vipula sAhitya isake gauravamayI gAthA kahane meM samartha hai| mahAkavi svayaMbhU, puSpadanta, dhanapAla, vIra, nayanandi, kanakAmara, joindu, rAmasiMha, hemacandra Adi apabhraMza bhASA ke amara sAhityakAra hai / koI bhI deza va saMskRti inake AdhAra se apanA mastaka U~cA rakha sakatI hai| vidvAnoM kA mata hai - " apabhraMza hI vaha AryabhASA hai jo IsA kI lagabhaga sAtavIM zatAbdI se terahavIM zatAbdI taka sampUrNa uttara- bhArata kI sAmAnya loka-jIvana ke paraspara bhAva - vinimaya aura vyavahAra kI bolI rahI hai / " yaha nirvivAda tathya hai ki apabhraMza kI kokha se hI sindhI, paMjAbI, marAThI, gujarAtI, rAjasthAnI, bihArI, ur3iyA, baMgalA, asamI, pazcimI hindI, pUrvI hindI Adi Adhunika bhAratIya bhASAoM kA janma huA hai| apabhraMza bhASA ko sIkhane-samajhane ko dhyAna meM rakhakara 'apabhraMza racanA saurabha', 'apabhraMza abhyAsa saurabha', 'apabhraMza kAvya saurabha', 'prauDha apabhraMza racanA saurabha', 'apabhraMza eka paricaya' Adi pustakoM kA prakAzana kiyA jA cukA hai| isI krama meM ' apabhraMza abhyAsa saurabha (chaMda evaM alakAra) ' pustaka taiyAra kI gaI hai| prastuta pustaka meM apabhraMza ke paddhaDiyA, pAdAkulaka, dohA Adi mAtrika chaMda va mAlatI, dodhaka Adi varNika chaMdoM ke lakSaNa evaM udAharaNa tathA yamaka, upamA, zleSa Adi alaMkAroM ke lakSaNa evaM udAharaNa diye gaye haiM / jisase pAThaka sahaja-sucAru rUpa se sAhitya meM prayukta chanda evaM alaMkAroM ke lakSaNa evaM udAharaNoM ko samajha sakate haiM va kAvya racanA meM prayoga kara sakate haiN| For Personal & Private Use Only Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . sAhitya ke kSetra meM chaMda evaM alaMkAra donoM kA hI mahattvapUrNa sthAna hai| chandomayI racanA mAnava mana ko prabhAvita karane kI kSamatA rakhatI hai| chandoM ke mAdhyama se kAvya kA rUpa jitanA nikharatA hai vaisA chanda vihIna racanA meM saMbhava nahIM hai| isI taraha alaMkAra kAvyotkarSa kA eka anivArya sAdhana hai| alaMkAra dvArA kAvya meM saundarya kA samAveza hotA hai jisase kAvyagata artha kA saundarya dviguNita ho jAtA hai| alaMkAra kAvya ko AkarSaka evaM hRdayagrAhI banAte haiN| pustaka prakAzana meM pradatta sahayoga ke lie apabhraMza sAhitya akAdamI ke vidvAnoM vizeSatayA zrImatI zakuntalA jaina ke AbhArI haiN| .. pRSTha saMyojana ke lie zrI zyAma agravAla evaM mudraNa ke lie jayapura prinTarsa prA. li. dhanyavAdAha haiN| narezakumAra seThI prakAzacanda jaina maMtrI prabandhakAriNI kameTI digambara jaina atizaya kSetra zrI mahAvIrajI DaoN. kamalacanda sogANI saMyojaka adhyakSa . jainavidyA saMsthAna samiti zruta paMcamI jyeSTha zukla paMcamI, vIra nirvANa saMvat 2534 8.6.2008 (VI) For Personal & Private Use Only Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chanda [khaNDa 1] chanda ke do bheda mAne gae haiM - .. 1. mAtrika chanda, 2. varNika chanda . 1. mAtrika chanda - mAtrAoM kI saMkhyA para AdhArita chandoM ko 'mAtrika chanda' kahate haiN| inameM chanda ke pratyeka caraNa kI mAtrAe~ nirdhArita rahatI haiN| kisI varNa ke uccAraNa meM laganevAle samaya ke AdhAra para do prakAra kI mAtrAe~ mAnI gaI haiM - hrasva aura diirgh| hrasva (laghu) varNa kI eka mAtrA aura dIrgha (guru) varNa kI do mAtrAe~ ginI jAtI haiM - laghu (la) (1) (hrasva) guru (ga) (5) (dIrgha) mAtrAe~ ginane ke kucha niyama haiM - (i) saMyukta vargoM se pUrva kA varNa yadi laghu hai to vaha dIrgha/guru mAnA jAtA hai| jaise- 'mucchiya' zabda meM 'cchi' se pUrva kA 'mu' varNa guru mAnA jaayegaa| (ii) jo varNa dIrghasvara se saMyukta hogA vaha dIrgha yA guru mAnA jaayegaa| . . jaise- raame| yahA~ 'rA' aura 'me' dIrgha varNa hai| yadi me ko hrasva - karanA (par3hanA) hogA to 'me' isa prakAra likhA jaayegaa| (iii) anusvAra-yukta hrasva varNa bhI dIrgha/guru mAne jAte haiN| jaise 'vaMdeppiNu' meM 'va' hrasva varNa hai kintu isa para anusvAra hone se .. yaha guru (5) mAnA jaayegaa| (iv) caraNa ke antavAlA hrasva varNa bhI yadi Avazyaka ho to dIrgha/ . apabhraMza abhyAsa saurabha (chaMda evaM alaMkAra) (1) For Personal & Private Use Only Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ magaNa guru mAna liyA jAtA hai aura yadi guru mAnane kI AvazyakatA na ho to vaha hrasva yA dIrgha jaisA bhI ho banA rhegaa| (v) candrabindukA mAtrA kI ginatI para koI prabhAva nahIM par3atA hai| jaise devhuN| 'hu~' para candrabindu kA koI prabhAva nahIM hai| (hu~ hrasva hai to mAtrA hrasva rahegI aura hU~ dIrgha hogA to mAtrA dIrgha hogii|) 2. varNika chanda - jisa prakAra mAtrika chandoM meM mAtrAoM kI ginatI hotI hai usI prakAra varNika chandoM meM varNoM kI gaNanA kI jAtI hai| varNoM kI gaNanA ke lie gaNoM kA vidhAna mahattvapUrNa hai| pratyeka gaNa tIna mAtrAoM kA. samUha hotA hai| gaNa ATha haiM jinheM nIce mAtrAoM sahita darzAyA gayA hai - yagaNa - 155 magaNa - ''' tagaNa ___ - ''| ragaNa ___ - 515 jagaNa - / / bhagaNa __ - // nagaNa - / / / sagaNa - / / isa prakAra varNika chandoM meM varNa-saMkhyA aura gaNayojanA nizcita rahatI hai| yahA~ nimnalikhita chandoM ke lakSaNa evaM udAharaNa prastuta haiMmAtrika chanda - 1. paddhaDiyA 2. siMhAvaloka 3. pAdAkulaka 4. vadanaka . 5. dohA 6. candralekhA 7. Ananda 8. gAhA (2) apabhraMza abhyAsa saurabha (chaMda evaM alaMkAra) For Personal & Private Use Only Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 9. khaMDayaM 10. madhubhAra 11. dIpaka 12. karamakarabhujA 13. madanavilAsa 14. jambheTiyA 15. kusumavilAsikA 16. amarapurasundarI 17. cArupada 18. gaMdhodakadhArA 19. aDilla (alillaha ) 20. uppahAsinI varNika chanda - 21. mAlatI 23. toTTaka 25. vasantacatvara mAtrika chanda apabhraMza abhyAsa saurabha (chaMda evaM alaMkAra) 22. dodhaka 24. mauktikadAma 26. paMcacAmara 1. paddhaDiyA chanda lakSaNa - isameM cAra caraNa hote haiM (catuSpadI) / pratyeka caraNa meM solaha mAtrAe~ hotI haiM tathA caraNa ke anta meM jagaNa ( 151 ) hotA hai I udAharaNa-: jagaNa jagaNa || || || ' / / / / '| '| ' / / ' ' / / / '| jasu kevalaNANa jagu gariThu, karayala - Amalu va asesu dichu / jagaNa jagaNa ' ' / / / / ||| I / ' / / / '|| 111 / '|'| tahI~ sammai jiNahI~ payAraviMda, vaMdeppiNu taha avara vi jiNiMda | sudaMsaNacariu 1.1.11-12 For Personal & Private Use Only (3) Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ artha - jinake kevalajJAna meM yaha samasta mahAna jagata hastAmalakavat dikhAI detA hai, aise sanmati jinendra ke caraNAraviMdoM tathA zeSa jinendroM kI bhI vandanA karake (nayanandi apane mana meM vicAra karane lge)| 2. siMhAvaloka chanda lakSaNa- isameM cAra caraNa hote haiM (ctusspdii)| pratyeka caraNa meM solaha mAtrAe~ hotI haiM tathA caraNa ke anta meM sagaNa (IIS) hotA hai| udAharaNa - sagaNa S / / / / '||||| / ' ' / / '|| ' / / '|| jaM ahiNava-komala kamala - karA, balimaNDaeN levi aNaGgasarA / sagaNa / / '| sagaNa sagaNa / / / / ' '|| '||| | || ||' sa- vimANu pavaNa-maNa-gamaNa gau', devahu~ dANavahu bhi raNeM ajau' / paumacariu 68.9.1-2 artha - abhinava, sundara komala hAthoM vAlI anaMgasarA ko vaha vidyAdhara z2abardastI le gyaa| pavana aura mana ke samAna gativAle vimAna meM baiThA huA vaha devatAoM aura dAnavoM ke lie ajeya thA / 3. pAdAkulaka chanda' lakSaNa- isameM cAra caraNa hote haiM (catuSpadI) / pratyeka caraNa meM solaha mAtrAe~ hotI haiM aura sarvatra laghu hotA hai| udAharaNa || || | | | | |||||||| ...........................|| suraNa-visahara- vara-khara - saraNu, kusuma - sara - pahara-hara - samavasaraNu / 1. caraNAnta ke 'u' hrasvasvara ko laghu hone para bhI chandAnurodha se dIrgha mAnA gayA hai| 2. apavAda rUpa meM isa chanda ke anta meM guru-guru va laghu-guru Adi bhI pAye jAte haiN| (4) For Personal & Private Use Only apabhraMza abhyAsa saurabha (chaMda evaM alaMkAra) Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paisa Nivai pahusara thuNai, bahu-bhava-bhava-kayaraya-paDalu dhunni| NAyakumAracariu 1.11.1-2 artha- (vipulAcala parvata para pahu~cakara) rAjA ne tIrthaMkara ke usa samosaraNa meM praveza kiyA jahA~ deva, manuSya, nAga aura vidyAdhara virAjamAna the aura jo kAmadeva ke prahAroM se bacAnevAlA thaa| vahA~ pahu~cakara rAjA zreNika ne mahAvIra prabhu ko smaraNa karate hue unakI stuti kI aura usake dvArA apane janmajanmAntara ke karmoM kI dhUli ko unhoMne jhAr3a ddaalaa| 4. vadanaka chanda lakSaNa- isameM cAra caraNa hote haiM (ctusspdii)| pratyeka caraNa meM solaha mAtrAe~ hotI haiM aura caraNa ke anta meM do mAtrAe~ laghu ( / / ) hotI haiN| udAharaNala-la la-la '' / / / 5 / 55 / / / / / / 5 / / 5 / / rAme jaNaNi jaM jeM Aucchiya, Niru NicceyaNa takkhaNe mucchiy| . la-la la-la / / 55 / / / / / / 5 / / / / / / ||' / / camarukkheveMhi kiya paDivAyaNa, dukkhu dukkhu puNu jAya sceynn| paumacariu 23.4.1,3 artha- rAma ne jaba mA~ se isa prakAra pUchA to vaha tatkAla mUrcchita ho gyii| camara dhAraNa karanevAlI striyoM ne havA kii| bar3I kaThinAI se vaha sacetana huii| 5. dohA chanda lakSaNa - isameM cAra caraNa hote haiM (ctusspdii)| pahale va tIsare caraNa meM terahateraha mAtrAe~ hotI haiM aura dUsare va cauthe caraNa meM gyAraha-gyAraha mAtrAe~ hotI haiN| (5) apabhraMza abhyAsa saurabha (chaMda evaM alaMkAra) For Personal & Private Use Only Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ udaahrnn5|| / / / / / / / / / / / / / / / / . jANami vaNi guNagaNasahiu, parajuvaIhi~ virttu| / / / / / / / / / / / / / / / para mahu aMbuleM hiyavaDau, Nau ciMtei prntu| sudaMsaNacariu 8.6.1-2 artha- maiM jAnatI hU~ ki vaha vaNigvara bar3A guNavAna hai aura parAI yuvatiyoM se virakta hai| kintu he mAtA ! merA hRdaya aura kahIM lagatA hI nhiiN| 6. candralekhA chanda lakSaNa- isameM do caraNa hote haiM (dvipdii)| pratyeka caraNa meM 24 mAtrAe~ hotI haiM va antaryamaka' kI yojanA hotI hai| udaahrnn|| ||'| / / / '|'| 55 / / valu vayaNeNa teNa, sahu~ sAhaNeNa, saMcalliu / '| |'|'| / / / / / / ' ' / / NA~i mahAsamudru, jalayara - raudu, utthlliu|| paumacariu 40.16.2 artha- ina zabdoM se, rAma senA ke sAtha vahA~ isa prakAra cale jaise jalacaroM se raudra mahAsamudra hI uchala par3A ho| 1. caraNa ke bIca meM tuka milane ko antaryamaka kahA gayA hai| jaise - prathama caraNa meM te . va saahnnenn| (6) apabhraMza abhyAsa saurabha (chaMda evaM alaMkAra For Personal & Private Use Only Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. Ananda chanda lakSaNa- isameM cAra caraNa hote haiM (ctusspdii)| pratyeka caraNa meM pA~ca mAtrAe~ hotI haiM aura caraNa ke anta meM laghu (1) AtA hai| udAharaNa 5 / / / / / / / mA ramasu, pariharasu / / / 5 / 55 / iya chaMdu, ANandu / sudaMsaNacariu 4.12.15-16 artha - isase ramaNa mata karo, ise tyAga do| yaha Ananda chanda hai| 8 gAhA chanda lakSaNa- isameM do caraNa hote haiM (dvipdii)| pratyeka caraNa meM sattAisa mAtrAe~ hotI haiN| prathama va tRtIya yatiyA~ zabda ke bIca meM AtI haiN| udaahrnn||5||5|| / / / / 55 5 / / / mayaraddhayanaccu naDaM, tiu jaMbukumAreM bhelliyau / / / 5 / / 55 / / / / / / / 55 / / / bahuvAu tAu - NaM di, Thucha kaTThamayau vaaulliyu|| jaMbUsAmicariu 9.1.5-6 artha- makaradhvaja kA nAca nAcatI huI una vadhuoM ko jaMbukumAra ne apane samparka meM lAyI huI kATha kI puttaliyoM ke samAna dekhaa| (7) apabhraMza abhyAsa saurabha . (chaMda evaM alaMkAra) For Personal & Private Use Only Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 9. khaMDayaM chanda lakSaNa- isameM cAra caraNa hote haiM (ctusspdii)| pratyeka caraNa meM teraha mAtrAe~ hotI haiM aura caraNa ke anta meM ragaNa (SIS) rahatA hai| udAharaNa ragaNa ragaNa 11 / / '|| ' / ' ||| |'|| ' / ' pahu tau daMsaNakAraNaM, lahivi viyappai me maNaM / ragaNa ragaNa || ' ' / / ' / ' / ' / ' sahu~ tumheMhi~ samuccayaM, cirabhavi kahi mi pariccayaM / jaMbUsAmicariu 8.2.12. artha - prabhu Apake darzanoM kA hetu prApta kara mere mana meM aisA vikalpa huA hai ki Apake sAtha kahIM pUrvabhava meM viziSTa (pragAr3ha ) paricaya rhaa| 10. madhubhAra chanda lakSaNa- isameM cAra caraNa hote haiM (catuSpadI) / pratyeka caraNa meM ATha mAtrAe~ hotI haiN| udAharaNa 111 ' / / T I ' / / tihuvaNa rammahu~, to vi Na dhammahu~ / '|| '|| ' / ' / / laggahi~ mUDhiu, pAva parUDhiu / sudaMsaNacariu 6.15.17-18 artha - itane para bhI ve mUr3ha pApa meM pha~sI huI, tribhuvanaramya dharma meM mana nahIM lgaatii| (8) For Personal & Private Use Only apabhraMza abhyAsa saurabha (chaMda evaM alaMkAra) Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 11. dIpaka chanda lakSaNa - isameM cAra caraNa hote haiN| pratyeka caraNa meM 10 mAtrAe~ hotI haiN| caraNa ke anta meM laghu ( 1 ) hotA hai| udAharaNa ' / / / ''| / / / / / ''| tA hayai~ tUrAi~, bhuvaNayala-pUrAi~ / ' ' / ' ' / ' ' / ' ' / vajjaMti vajjAi~, sajjati seNNAi~ | karakaMDacariu 3.15.1-2 artha- taba nagAr3oM para coTa par3I jisase bhuvanatala pUrita ho gyaa| bAje baja rahe haiM aura sainya saja rahe haiN| 12. karamakarabhujA chanda lakSaNa- isameM cAra caraNa hote haiM (catuSpadI) / pratyeka caraNa meM ATha mAtrAe~ hotI haiM va caraNa ke anta meM laghu-guru (15) hote haiN| udAharaNa ' '|| ' ' '|| ' bhIsAvaNiyA, saMtAvaNiyA / ' ' / / ' SSIIS viddAvaNiyA, sammohaNiyA / 'artha bhayotpAdikA, santApikA, vidrAvaNikA, sammohanikA / - apabhraMza abhyAsa saurabha (chaMda evaM alaMkAra) NAyakumAracariu 6.6.9-10 For Personal & Private Use Only (9) Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13. madanavilAsa chanda lakSaNa- isameM cAra caraNa hote haiM (ctusspdii)| pratyeka caraNa meM ATha mAtrAe~ hotI haiM va caraNa ke anta meM guru-guru (55) hote haiN| udAharaNaSIL 55 51155 caMdaNa-littaM, pNddurgttN| / |'' / / / / 55 khaMdhe tisuttaM, kayasira chttN| sudaMsaNacariu 4.1.6 artha- (kapila) candana se lipta, gauravarNa, kandhe para trisUtra tathA sira para chatra dhAraNa kie (thaa)| 14. jambheTiyA chanda lakSaNa- isameM cAra caraNa hote haiM (ctusspdii)| pratyeka caraNa meM nau mAtrAe~ hotI haiM va caraNa ke anta meM ragaNa (' / ') AtA hai| udAharaNaragaNa ragaNa ' / / ' / ' '|| ' / ' . sesavalIliyA, kIlaNasIliyA / ragaNa / / ' ' / ' ' / '|' paDuNA dAviyA, keNa Na bhAviyA / mahApurANa 4.4.1-2 artha- zaizava kI krIDAzIla jo lIlAe~ prabhu ne dikhAyIM, ve kise acchI nahIM lagIM? (10) apabhraMza abhyAsa saurabha (chaMda evaM alaMkAra) ragaNa For Personal & Private Use Only Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nagaNa 15. kusumavilAsikA chanda lakSaNa- isameM do caraNa hote haiM (dvipdii)| pratyeka caraNa meM ATha mAtrAe~ hotI haiN| prArambha meM nagaNa ( / / / ) aura anta meM laghu (1) va guru (5) hotA hai| udAharaNa laga nagaNa laga / / / / / / 5 / / / / / / / calai NivabalaM, dalai mhiylN| sudaMsaNacariu 9.3.1 artha - rAjA kA sainya cala par3A aura pRthvItala ko rauMdane lgaa| 16. amarapurasundarI chanda lakSaNa- isameM do caraNa hote haiM (dvipdii)| pratyeka caraNa meM dasa mAtrAe~ hotI . haiN| caraNa ke anta meM laghu (1) va guru (5) hotA hai| udAharaNa laga laga / / / ||'|' / / / ||' / ' sahau sihitAvaNaM, mahau suhabhAvaNaM / sudaMsaNacariu 6.10.3 artha - cAhe paMcAgni tapa karo, suhAvanA pUjA-pATha kro| 17. cArupada chanda lakSaNa- isameM do caraNa hote haiM (dvipdii)| pratyeka caraNa meM dasa mAtrAe~ hotI haiN| anta meM guru (5) va laghu ( / ) hotA hai| udAharaNa' |' / '||||||| bho rAyarAesa, saMgahiyajasasesa / jasaharacariu 1.17.3 artha- he rAjezvara, Apane samasta yaza saMcita kiyA hai| apabhraMza abhyAsa saurabha (11) (chaMda evaM alaMkAra) For Personal & Private Use Only Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nagaNa 18. gaMdhodakadhArA chanda lakSaNa- isameM cAra caraNa hote haiM (ctusspdii)| pratyeka caraNa meM teraha mAtrAe~ hotI haiM va caraNa ke anta meM nagaNa ( / / / ) hotA hai| udAharaNanagaNa nagaNa ' / / / / / / / / / / / / / / / / taM NisuNevi Dolliya maNeNa, mArui vuttu * vihIsaQNa, _ nagaNa / / / 5 / / / / / / / / 5 / / 5 / / / / / Na gavesai jaM caviu pai~, sayavArau sikkhaviu miN| paumacariu 49.6.1-2 artha- yaha sunakara vibhISaNa kA mana Dola utthaa| usane hanumAna ko batAyA ki rAvaNa kucha samajhatA hI nahIM, jo kucha Apa kaha rahe haiM usakI maiMne use sau bAra zikSA dii| 19. aDilla (alillaha) chanda lakSaNa- isameM do caraNa hote haiM (dvipdii)| pratyeka caraNa meM solaha mAtrAe~ hotI haiM aura anta meM do mAtrAe~ laghu (1) hotI haiN| udAharaNa ''''|| 55 / / / / / / / / / / / / / chaMdAlaMkAra' NigghaMTai~, joisAi~ ghgmnnpyttttii| NAyakumAracariu 3.1.5 artha- usane chaMda, alaMkAra, nighaNTu, jyotiSa, grahoM kI gamana pravRttiyoM / (12) apabhraMza abhyAsa saurabha (chaMda evaM alaMkAra) For Personal & Private Use Only Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20. uppahAsinI chanda lakSaNa- isameM do caraNa hote haiM (dvipdii)| pratyeka caraNa meM solaha mAtrAe~ hotI haiM aura anta meM laghu-guru-laghu-guru hotA hai| udAharaNa11551 151 515 5115 11 SISIS kumuAvatta - mahinda - maNDalA, sUrasamappaha bhaannumnnddlaa| paumacariu 60.6. / artha- kumudAvarta, mahendramaNDala, sUrasamaprabha, bhaannu-mnnddl| varNika chanda 21. mAlatI chanda lakSaNa- isameM do caraNa hote haiM (dvipdii)| pratyeka caraNa meM do jagaNa (15 / + Is1) va chaH varNa hote haiN| udAharaNajagaNa jagaNa jagaNa jagaNa / / / / / / / / / Navevi muNiMdu bhviiynncNdu| 1 2 3 4 5 6 123456 NAyakumAracariu 9.21.1 artha - bhavyajanoM meM candra ke samAna zreSTha munirAja ko namaskAra krke| 22. dodhaka chanda lakSaNa- isameM do caraNa hote haiM (dvipdii)| pratyeka caraNa meM tIna bhagaNa (5 / / + SII + 5II) aura do guru (5 + 5) va 11 varNa hote haiN| apabhraMza abhyAsa saurabha . (chaMda evaM alaMkAra) (13) For Personal & Private Use Only Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ udAharaNabhagaNa bhagaNa bhagaNa ga ga '| / / / / |'' laggu thuNehu~ payattha vicittaM 12 345 6 7 8 91011 bhagaNa bhagaNa bhagaNa ga ga '| / / / / / 55 NAya NarANa surANa vicittN| 12 345 678 91011 - paumacariu 71.11.1 artha- usake anantara, rAvaNa vicitra stotra par3hane lagA, nAgoM, naroM aura devatAoM meM vicitr| 23. toTTaka chanda lakSaNa- isameM do caraNa hote haiM (dvipdii)| pratyeka caraNa meM cAra sagaNa (115 + IIs + IIS + IIS) va 12 varNa hote haiN| udAharaNasagaNa sagaNa sagaNa sagaNa / / / / / / / / / aha ekku camakku vahaMtu maNe, 1 2 34 567 8910 1112 sagaNa sagaNa sagaNa sagaNa / / / / / / / / / / ila - rakkhu samakkhu pahuttu khnne| 1 2 3 4 567 8910 1112 sudaMsaNacariu 2.13.5 apabhraMza abhyAsa saurabha (chaMda evaM alaMkAra) (14) For Personal & Private Use Only Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ artha- usI samaya eka camaka (ghabarAhaTa) mana meM dhAraNa karake kheta kA rakhavAlA usake sammukha A phuNcaa| 24. mauktikadAma chanda lakSaNa- isameM cAra caraNa hote haiM (ctusspdii)| pratyeka caraNa meM cAra jagaNa (ISI + ISI + ISI + ISI) va 12 varNa hote haiN| udAharaNajagaNa jagaNa jagaNa jagaNa / 5 / / 5 / / 5 / / / / sududdharu aMjaNapavvaya kAu . 1234 5678910 1112 jagaNa jagaNa jagaNa jagaNa. / 5 / / 5 / / / / / / disAkaritAsaNu mehnninnaau| 123456789101112 jagaNa. jagaNa jagaNa jagaNa / / / / / / / / sadappu vi vejjhu Na dei kariMdu 123 4 5 6 7 89 101112 jagaNa . . jagaNa jagaNa jagaNa 151 151 151 151 maNammi bharaMtaha. deu jinniNdu| 1234567 8 9 101112 sudaMsaNacariu 8.44.1 artha- ati durddhara, aMjanaparvata ke samAna kRSNakAya, diggajoM ko bhI trAsadAyI, apabhraMza abhyAsa saurabha (chaMda evaM alaMkAra) (15) For Personal & Private Use Only Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hA.. meghoM ke samAna garjanA karanevAlA unmatta hAthI, usa para koI AghAta nahIM kara sakatA jo apane mana meM jinendra kA smaraNa kara rahA ho| 25. vasantacatvara chanda lakSaNa- isameM do caraNa hote haiM (dvipdii)| pratyeka caraNa meM jagaNa (ISI), ragaNa ('|') jagaNa (ISI), ragaNa (55) va 12 varNa hote haiN| udAharaNa jagaNa ragaNa jagaNa ragaNa 151515151515 jharaMtasacchavicchulaMbhaNijjharaM 123456789101112 jagaNa ragaNa jagaNa ragaNa |' / ' / ' / ' / '|' bharaMtarUMdakuMDakUva kNdrN| 123456789 101112 jasaharacariu 3.16.3 artha- hamane dekhA ki usa vana meM svaccha bikhare hue pAnI ke jharane jhara rahe haiM jinake dvArA vistIrNa kuNDa, kUpa aura kandara bhara rahe haiN| 26. paMcacAmara chanda lakSaNa- isameM cAra caraNa hote haiM (ctusspdii)| pratyeka caraNa meM jagaNa (ISI), ragaNa (515), jagaNa (ISI), ragaNa (5Is), jagaNa (151) aura guru va 16 varNa hote haiN| (16) apabhraMza abhyAsa saurabha (chaMda evaM alaMkAra) For Personal & Private Use Only Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ udAharaNa jagaNa ragaNa jagaNa ragaNa 151 ' / S 151 ' / thuNei deu mokkhaheu citti 123 4 5 6 789 1011 jagaNa ragaNa jagaNa / ' / ' / ' / '| tavaggitattu mohacatta 12 345 67 89 jaMgaNa ragaNa jagaNa jagaNa ga / ' / '| ' / ' / / ' / ' / ' suriMdavaMdu te muNiMda tA NisaNNu diTThao / 12345 6 789 10 111213141516 jagaNa ga ragaNa apabhraMza abhyAsa saurabha (chaMda evaM alaMkAra) ' / jAma 1213 jagaNa ragaNa jagaNa ragaNa jagaNa ga 151 ' / ' / '| '|' / ' / ' mayANa bhaTTu NettaiTTu jttigtto| 12 3 45 67 89 10111213141516 ragaNa jagaNa ga ' / ' / ' / ' siddhikNtrtto| 10111213141516 sudaMsaNacariu 10.3.1 artha- isa prakAra jaba sudarzana citta meM harSita hokara mokSa ke hetubhUta jinendra deva kI stuti kara rahA thA, tabhI usane vahA~ surendra dvArA vaMdanIya eka munirAja ko baiThe dekhaa| ve munirAja taparUpI agni se tapAye hue, moha se tyakta va siddhirUpI kAMtA meM anurakta, madoM se rahita, netroM ko iSTa evaM zarIra ke maila lipta the| ' / ' hiTThao / 141516 For Personal & Private Use Only (17) Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ abhyAsa / / . (ka) nimnalikhita padyoM ke mAtrAe~ lagAkara inameM prayukta chandoM ke lakSaNa va nAma batAie - 1.. vidhaMti joha jalaharasarisA, vaavllbhll-knnnniy-vrisaa| phArakka paroppara ovaDiyA, koMtAuha kotakarahi~ bhiddiyaa| . jaMbUsAmicariu 6.6.7-8 artha - yoddhA loga jaladharoM ke samAna ballabha, bhAloM va bANoM kI varSA karate hue (paraspara ko) bIMdha rahe the| phArakka (zastra ko) dhAraNa karane vAle eka-dUsare para TUTa par3e aura kuntavAle kunta dhAraNa . karanevAle pratipakSiyoM se bhir3a pdd'e| 2. saralaMguliubbhivi jaMpiehi~, payaDei va riddhi kuttuNbiehiN| deulahi~ vihUsiya sahahi~ gAma, sagga va avaiNNa vicittdhaam| jaMbUsAmicariu 1.8.7-8 artha - sarala aMguliyoM ko uThA-uThAkara bolane vAle apane kuTumbI arthAt kisAna gRhasthoM ke dvArA jo apanI Rddhi-samRddhi ko prakaTa karatA hai| devakuloM se vibhUSita vahA~ ke grAma aise zobhAyamAna haiM mAno vicitra bhavanoMvAle svarga avatIrNa ho gae hoN| 3. iya saMsAre jaM piyaM, nisuNe vi jaNaNI jaMpiyaM / caugaidukkhaniyAmiNA, bhaNiyaM jaMbUsAmiNA / jaMbUsAmicariu 8.8.1-2 artha- isa saMsAra meM jo priya hai, jananI ke vaise kathana ko sunakara cAroM gatiyoM ke du:kha kA niyamana karane vAle jambUsvAmI ne khaa........| NahamaNikiraNaaruNakayaNahayalu, bhuybl-tuliy-svl-disgyulu| 4. (18) apabhraMza abhyAsa saurabha (chaMda evaM alaMkAra) For Personal & Private Use Only Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariyaNahihayaharaNu guNagaNaNihi, dahachahasayalu lahu ya avicldihi| sudaMsaNacariu 1.5.1,8 artha - vaha zreNika rAjA apane nakharUpI maNiyoM kI kiraNoM se nabhasthala ko lAla karatA thA aura apane bAhubala se sabala diggajoM ke samUha ko tolatA thaa| vaha apane parijanoM ke hRdaya ko haraNa karane vAlA tathA guNoM ke samUha kA nidhAna thaa| vaha SoDaza kalAoM se saMyukta tathA sahaja hI avicala dhairya dhAraNa karatA thaa| guNajutta, bho mitt| jAIhi~, pyiihiN| sudaMsaNacariu 4.12.1-2 artha - he guNavAna mitra, ukta prakRtiyoM, stvoN..............| 6. deula deu vi satthu guru, titthu vi veu vi kavvu / vacchu ju dIsai kusumiyau, iMdhaNu hosai svvu|| paramAtmaprakAza, 130 artha - devala (devakula/jinAlaya), deva (jinadeva) bhI zAstra, guru, .. tIrtha bhI, veda bhI, kAvya, vRkSa jo kusumita dikhAyI par3atA hai vaha saba IMdhana hogaa| 7... diNNANanda-bheri, paDivakkha kheri, khrvjjiy| NaM mayarahara-vela, kallolavola glgjjiy|| paumacariu 40.163 artha- zatru ko kSobha utpanna karane vAlI AnandabherI bajA dI gaI, mAno ___ laharoM ke samUhavAlI samudra kI belA hI garaja uThI ho| . (19) apabhraMza abhyAsa saurabha . (chaMda evaM alaMkAra) For Personal & Private Use Only Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8. aNNu vihIsaNa guNadhaNau, sandesau NIlahoM tnnu| gampi dasANaNu ema bhaNu, viruArau prtiygmnnu|| paumacariu 49.5.1 artha - aura bhI vibhISaNa! nIla kA bhI yaha guNadhana sandeza hai ki jAkara usa rAvaNa se kaho ki parastrI-gamana bahuta burA hai| 9. iya jAma vayupuNNa, thiu lei supinnnn| - picchevi sahasatti, ciMtei nnivptti|| sudaMsaNacariu 8.25.1-2 artha - isa prakAra jaba sudarzana vratapUrNa supratijJA le rahA thA tabhI rAjapatnI sahasA usakI ora dekhakara socane lagI ....... / 10. muNINa samANu, aNuvvajamANu / NAyakumAracariu 9.21.9 artha - muni ke sAtha pIche-pIche .... / 11. soma-suhaM paripuNNa-pavittaM, jassa ciraM cariyaM su pavittaM / - paumacariu 71.11.3 artha - soma kI bhAMti he kalyANamaya, he paripUrNa, pavitra, ApakA caritra sadA se pavitra hai| (kha ) nimnalikhita padyoM ke mAtrAe~ lagAkara inameM prayukta chandoM ke lakSaNa va nAma batAie - 1. uvayAgau bhAvasarU, veM bhuMjai kammAsaeNNa vinnu| saMsArAbhAvahA~ kAra, Nu bhAu ji chaDDiya prdvinnu| jaMbUsAmicariu 9.1.18-19 (20) apabhraMza abhyAsa saurabha (chaMda evaM alaMkAra) For Personal & Private Use Only Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ artha - jJAnI isa paristhiti ko udayAgata bhAvoM (karmoM) ke anusAra (navIna) karmAsrava ke binA, paradravya ( meM Asakti) ko chor3akara bhogatA hai aura yahI bhAva (viveka) saMsArAbhAva arthAt mokSa kA kAraNa hai| 2. 3. tA tahi~ maMDaveM thakkayaM, diThThe seTThicaukkayaM / toraNadAraparAiyA, tehi~ mi te vi bihAiyA / / artha - taba ( ina donoM puruSoM ne vahA~ jAkara ) maNDapa meM baiThe hue cAroM zreSThiyoM ko dekhA aura toraNadvAra pAra karate hI ve donoM bhI una zreSThiyoM ke dvArA dekhe ge| 4. i~ viNu ko haya - gahu~ caDesai, pai~ viNu ko jhindueNNa ramesa / pai~ viNu ko para-valu bhajesai, pai~ viNu ko mai~ sAhAresai / / paumacariu 23.4.8, 10 artha - tumhAre binA aMzva aura gaja para kauna car3hegA? tumhAre binA kauna geMda se khelegA? tumhAre binA kauna zatru senA kA nAza karegA ? tumhAre binA kauna mujhe sahArA degA ? ummohaNiyA, saMkhohaNiyA / akkhohaNiyA, uttAraNiyA / jaMbUsAmicariu 8.9.1-2 kuMTiu maMTiu, moTTiu choTTiu / bahiriu aMdhiu, aiduggaMdhiu / artha- ummohaNikA, saMkSobhaNikA, akSobhaNikA, uttaraNikA / 5. apabhraMza abhyAsa saurabha (chaMda evaM alaMkAra) NAyakumAracariu 6.6.11-12 sudaMsaNacariu 6.15.9-10 artha - ve ThUMThI, laMgaDI, moTI, choTI, baharI, andhI, atidurgandhI hotI haiN| For Personal & Private Use Only (21) Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. artha 7. 8. - 9. tA amiyaveeNa, amareNa hUeNa / thiyaeNa saggammi, ciMtiyau hiyayammi / / artha- samasta jana utpIr3ita hotA huA, nAma letA huA eka kSaNa bhI nahIM thktaa| lakkhaNa (lakSmaNa) ko uchAlA jAtA, gAyA jAtA, mRdaMga vAdya meM bajAyA jaataa| huNau tilajavaghayaM Navau diyavarasayaM / karakaNDacariu 5.11.1-2 taba jo amitavega deva huA thA usane svarga meM sthita hote hue hRdaya meM cintA kii| salu vi jaNu ummAhijjantau, khaNu vi Na thakkai NAmu layantau / uvvelijjai gijjai lakkhaNu, murava - vajje vAijjai lakkhaNu / paumacariu 24.1.1-2 sudaMsaNacariu 6.10.7 artha - tila, jau va ghRta kA homa do tathA saiMkar3oM dvijavaroM ko praNAma karo / (22) pasuttu samuTThiu daMtasamIhu, mahAbalu lolaluvAviya - jIhu / sarosu vi dei kamaM Na maiMdu, maNammi bharataha deu jiNaMdu || sudaMsaNacariu 8.44.2 artha - sokara uThA huA gaja kA abhilASI, mahAbalazAlI, lolupatA se jIbha ko lapalapAtA huA, sakrodha mRgendra bhI usa para apane paMje kA AghAta nahIM kara sakatA jo apane mana meM jinendradeva kA smaraNa kara rahA ho / For Personal & Private Use Only apabhraMza abhyAsa saurabha (chaMda evaM alaMkAra) Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10. siNiddharukkhapupphareNupiMjaraM phlovddNtvukkrNtvaannrN| jasaharacariu 3.16.5 artha - vaha vRkSoM ko cikanI puSpareNu se lAla ho rahA thA, bukka dhvani karate hue vAnara phaloM ke Upara jhapaTa rahe the| paNaTThadesu sukkalesu sNjmohvitto| .. tiloyabaMdhu NANasiMdhu bhvvkNjmitto|| alaMghasatti baMbhagutti suppayatta rkkhnno| jinniNdutt-sttttt-ohinnaann-akkhnno|| sudaMsaNacariu 10.3.10-13 artha - unakA dveSa naSTa ho gayA thA, zukla lezyA prakaTa ho gaI thI aura ve saMyamoM ke samUharUpa dhana ke dhArI the (arthAt bar3e tapodhana the), ve trailokya bandhu the, jJAna-sindhu va bhavyarUpI kamaloM ke mitra (sUrya samAna hitaiSI) the| ve alaMghya zakti ke dhArI the, brahmayogI the, prayatnapUrvaka jIvoM kI rakSA karanevAle the evaM jinendra dvArA . kahe gaye sAta tattvoM kA avadhijJAna-pUrvaka bhASaNa karanevAle the| (ga) nimnalikhita padyoM ke mAtrAe~ lagAkara inameM prayukta chandoM ke lakSaNa va nAma batAie - 1. riumAraNiyA, nniddaarnniyaa| . mahidAraNiyA, nnhcaarnniyaa| NAyakumAracariu 6.6.14-15 artha - ripumAraNikA, nirdAraNikA, mahidAraNikA, nnbhcaarnnikaa| 2. taM jo ghoTTai, so Naru lotttti| ... gAyai Naccai, suyaNai~ jiNdi| sudaMsaNacariu 6.2.5-6 (23) apabhraMza abhyAsa saurabha . (chaMda evaM alaMkAra) For Personal & Private Use Only Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ artha - ise jo pItA hai, vaha manuSya (unmatta hokara) loTatA hai, gAtA hai, nAcatA hai, sajjanoM kI nindA karatA hai| 3. jasu rUu NiyaMtau sahasaNettu, huu vibhiyamaNu Nau titti pattu / jasu caraNaMguThe selarAi, TalaTaliyau cirajammAhisei / sudaMsaNacariu 1.1.5-6 artha - jinake rUpa ko dekhate hue indra vismita mana ho gayA aura tRpti ko prApta na huaa| jinake janmAbhiSeka ke samaya caraNAMguSTha se zailarAja sumeru bhI calAyamAna ho gyaa| ANaMdarUu maNajoya,ho jai to ramaNijou pvru| viNu mokkheM sokkhaghava, kkau paccakSu ji pAvei nnru| jaMbUsAmicariu 9.2.12-13 artha - yadi manoyoga (arthAt citta-vRttiyoM kA nirodha va dhyAnasamAdhi) kA svarUpa Anandamaya hai to usase zreSTha to ramaNa yoga haiM jisase puruSa mokSa ke binA hI pratyakSa sukha kI anubhUti pA letA hai| 5. tA kulakAriNA, nnaayviyaarinnaa| suhahalasAhiNA, bhaNiyaM nnaahinnaa| mahApurANa 4.8.1-2 artha - taba nyAya kA vicAra karane vAle zubhaphala ke vRkSa kulakara svAmI (nAbhirAja) ne khaa| kajjalasAmalo, uddudsnnujjlo| pattau bhIyaro, tmrynniiyro| mahApurANa 4.16.1-2 artha - taba kAjala kI taraha zyAma, nakSatrarUpI dA~toM se ujjvala bhayaMkara tamarUpI nizAcara prApta huaa| (24) apabhraMza abhyAsa saurabha (chaMda evaM alaMkAra) 6. For Personal & Private Use Only Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. dalai phaNiulaM, calai aaulN| sudaMsaNacariu 9.3.1 artha - vaha nAgoM ke samUha kA dalana karatA, bhIr3a-bhAr3a ke sAtha cltaa| 8. paDahasaMkhavarataMtItAlai~, abbhasiyai~ vajjAi~ rvaaliN|| NAyakumAracariu 3.1.7-8 artha - paTaha, zaMkha va sundara tantrItAla Adi dhvani-vAdyoM kA abhyAsa kiyaa| mittaannddhr-vgghsuuannaa| ee Naravai vggh-sndnnaa|| paumacariu 60.6.3 artha - mitrAnuddhara aura vyAghrasUdana - ye-ye rAjA vyAghraratha para AsIna the| 10. sasi viva kaloheNa, jalahi va jaloheNa jasaharacariu 1.17.7 artha - jaise kalAoM ke saMcaya se candramA aura jalasamUha dvArA jaladhi / (gha) nimnalikhita padyoM ke mAtrAe~ lagAkara inameM prayukta chandoM ke lakSaNa va nAma batAie - 1. caramasarIrahoM te maNaM, ma karau kiM pi viyppnnN| AuccheppiNu pariyaNaM, sevasu vaccha tavovaNaM / / jaMbUsAmicariu 8.7.1-2 artha - re vatsa! tujha caramazarIra ko apane mana meM koI vikalpa lAne kI AvazyakatA nahIM hai, ataH parijanoM se pUchakara tapovana kA sevana krnaa| 2. . Nava NIluppala NayaNa-juya, soeM Niru sNttt| pavaNaputta pai~ virahiyau, kavaNu parANai vatta / paumacariu 54.1.3-4 apabhraMza abhyAsa saurabha . (chaMda evaM alaMkAra) (25) For Personal & Private Use Only Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3. artha - yaha dekhakara navanIla kamala kI taraha netravAlI zoka se saMtapta sItAdevI apane mana meM socane lagI ki pavanaputra tumheM chor3akara aba kauna merI kuzala vArtA le jA sakatA hai? bhavayattu je? tuhu~ pavarabhuo, lahuvArau tahi~ bhavaeu huo| tavacaraNu karivi Ausi khaie, uppaNa marevi sagge tie|| jaMbUsAmicariu 3.5.7-8 artha - tU jeThA bhAI bhavadatta thA aura terA choTA bhAI uttama bhujAoMvAlA bhavadeva thaa| tapazcaraNa karake AyuSya kSaya hone para marakara tIsare svarga meM utpanna hue| 4. taM suNivi taho vayaNu, muNi bhaNai hymynnu| taho" kahai varadhammu, jaM karai suhjmmu| karakaNDacariu 9.20.1-2 artha - karakaNDa kA yaha vacana sunakara kAmavijayI muni bole aura unheM aisA uttama dharma samajhAne lage jisase janma saphala ho| 5. jaya thiyaparimiyaNahakuDilacihura, jaya pynnyjnnvynnihyvihur| jaya samaya samayamayatimiramihira, jaya suragirithira myrhrghir| . NAyakumAracariu 1.11.3-4 artha - jinake nakha aura kuTila keza sthita aura parimita haiM, aise he bhagavana, ApakI jaya ho / jaya ho ApakI jo caraNoM meM namaskAra karane vAle jana-samUha kI vipattiyoM kA apaharaNa karate haiN| jaya ho ApakI jo sacce siddhAntayukta apane mata ke sthApaka tathA mithyAtvI janoM dvArA mAne hue siddhAntoM ke madarUpI aMdhakAra kA nAza karane vAle sUrya haiM / jo sumeru ke samAna sthira aura mahodadhi ke sadRza gambhIra haiN| (26) apabhraMza abhyAsa saurabha (chaMda evaM alaMkAra) For Personal & Private Use Only Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8. 6. aicaDulu, ghnnvddlu| gaDayaDai, NaM pddi| sudaMsaNacariu11.22.5-6 artha- usake kAraNa ghanapaTala atyanta caMcala hokara gar3agar3Ane lagA, mAno vaha pRthvI para gira rahA ho| 7. viyasiyavattaM, NehalaNettaM / iya guNajuttaM, diTuM mittN| sudaMsaNacariu 4.1.8 artha - prasanna mukha aura snehila netroM vAlA thaa| ina saba guNoM se yukta dekhakara sudarzana ne use apanA mitra banA liyaa| ubbhiya kaNayadaNDa, dhuvvanta dhavala, dhua dhyvdd| rasamasakasamasanta, taDataDayaDanta, kara gddghdd| paucariu 40.16.4 artha - svarNadaNDa uThA liye gye| dhavala dhvajapaTa ur3ane lge| gajaghaTAe~ rasamasAtI aura kasamasAtI huI tar3atar3a karane lgii| 9. deu diyasAsaNaM, leu gurupesnnN| sudaMsaNacariu 6.10.9 artha - cAhe brAhmaNa dharma kA upadeza do, cAhe guru se dIkSA lo| 10. sabhoyaNalINu, karei gihiinnu| NAyakumAracariu 9.21.15 artha - vaha gRhastha svayaM bhojana karane meM pravRtta hove| . 11. bhAvalayAmara-cAmara-chattaM, dunduhi-divva-jhuNI-paha-vattaM / paumacariu 71.11.5 artha - Apa bhAmaNDala, zveta chatra aura camara, divyadhvani aura dundubhi se .... maMDita hai| (27) apabhraMza abhyAsa saurabha (chaMda evaM alaMkAra) For Personal & Private Use Only Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAvya kI zobhA meM vRddhi karanevAle tattva kA nAma 'alaMkAra' hai| kAvya ko AkarSaka evaM hRdayagrAhI banAne ke lie alaMkAroM kI atyanta AvazyakatA hotI hai| alaMkAra ke yoga se usakA saundarya dviguNita ho jAtA hai| sAmAnyata: alaMkAroM ke do bheda mAne jAte haiM - 1. zabdAlaMkAra 2. arthAlaMkAra / alaMkAra 1. zabdAlaMkAra - zabdAlaMkAra vaha hote haiM jahA~ kathana kA camatkAra usameM prayukta zabdoM kI AvRtti para nirbhara karatA hai / yadi ukti meM se sambaddha zabdoM ko haTAkara unake paryAyavAcI zabda rakha die jAe~ to usakA camatkAra hI samApta ho jAtA hai / ata: zabda para AdhRta hone ke kAraNa inheM zabdAlaMkAra kahA jAtA haiN| jaise- anuprAsa, yamaka, zleSa Adi / 2. arthAlaMkAra - arthAlaMkAra vaha hote haiM jahA~ alaMkAra kA saundarya zabda para nirbhara na kara usake artha para nirbhara karatA hai| kisI zabda ke sthAna para usake paryAyavAcI zabda kA prayoga kara die jAne para usakA alaMkAratva yathAvata banA rahatA hai| ataH aise alaMkAra ko arthAlaMkAra kI saMjJA se abhihita kiyA jAtA hai / jaise- upamA, rUpaka, atizayokti Adi / zabdAlaMkAra 1. anuprAsa alaMkAra - pada aura vAkya meM varNoM kI AvRtti kA nAma hai| anuprAsa kA artha hotA hai varNoM kA bAra-bAra prayoga / anuprAsa (28) For Personal & Private Use Only apabhraMza abhyAsa saurabha (chaMda evaM alaMkAra) Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ udAharaNa - hA-hA NAha sudaMsaNa suMdara somsuh| suaNa saloNa sulakkhaNa jinnmiaNgruh| - sudaMsaNacariu 8.41.1 artha - hAya-hAya nAtha, sudarzana, sundara, candramA ke samAna sukhakArI, sujana, salone, sulakSaNa jinamati ke putr| vyAkhyA - uparyukta udAharaNa meM 'sa' varNa kI bAra-bAra AvRtti huI hai| ataH yaha anuprAsa kA udAharaNa hai| 2. yamaka alaMkAra - jahA~ pada eka se hoM kintu unameM artha bhinna-bhinna ho vahA~ yamaka alaMkAra hotA hai| udAharaNa sAmiNo piyaMkarAe, suMdaro piyNkraae| -vaDDhamANacariu 2.3.2 artha - rAnI priyaMkaMrA se svAmI ke lie priyakArI sundara (putra utpanna huaa)| vyAkhyA - uparyukta padyAMza meM 'piyaMkarAe' pada do bAra bhinna-bhinna arthoM meM AyA hai| eka sthala para to usakA artha priyakArI arthAta mana, vacana evaM kArya se priya karanevAlA tathA dUsarA 'piyaMkarAe' pada usakI rAnI kA nAma 'priyaMkarA' batalAtA hai| 3.zleSa alaMkAra - jaba vAkya meM eka hI zabda ke do yA do se adhika artha nikaleM to aise anekArthI zabda meM zleSa alaMkAra hotA hai| udAharaNabahupaharehi~ sUru atthamiyau ahavA kAi~ siise| jo vAruNihiM rattu so uggu vi kavaNu Na kavaNu nnaase| -- sudaMsaNacariu 5.8 apabhraMza abhyAsa saurabha * (chaMda evaM alaMkAra) (29) For Personal & Private Use Only Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ artha - bahupraharoM ke bAda sUrya astamita huA, (mAno) bahuta prahAroM se zUravIra nAza ko prApta huaa| athavA kyA kahA jAya jo vAruNi (pazcima dizA) se rakta huA, vaha vAruNi (madirA) meM ratapuruSa ke samAna ugra hokara bhI kauna-kauna naSTa nahIM hotaa| vyAkhyA - uparyukta padyAMza meM 'paharehi' va 'vAruNi' zabda meM zleSa hai kyoMki inameM do artha nihita haiN| arthAlaMkAra 4. upamA alaMkAra - jahA~ upameya aura upamAna meM bheda hote hue bhI upameya ke sAtha upamAna ke sAdRzya kA varNana ho vahA~ upamA alaMkAra hotA hai arthAta upameya aura upamAna meM samAnatA dhvanita hotI hai| upamA meM cAra tattvoM kA honA Avazyaka hai1. upameya 2. upamAna 3. samAna dharma aura 4. vAcaka zabda (ka) upameya - varNyaviSaya arthAt 'prastuta' upameya kahalAtA hai| jaise - 'mukha candramA ke samAna sundara hai'| - isa vAkya meM varNyaviSaya mukha hai ataH mukha upameya kahA jaayegaa| (kha) upamAna - upamAna ko 'aprastuta' bhI kahA jAtA hai| mukha candramA ke samAna sundara hai - isa vAkya meM mukha ko candramA kI upamA dI gaI hai ataH candramA upamAna kahA jaaegaa| (ga) sAdhAraNa dharma - vaha guNa yA kriyA jo upameya aura upamAna donoM meM vidyamAna ho| mukha candramA ke samAna sundara hai - isa vAkya meM 'sundara' sAdhAraNa dharma hai| (gha) vAcaka zabda - jo zabda upameya aura upamAna kI samAnatA dhvanita kare vaha vAcaka zabda kahA jAtA hai| jaise - samAna, sarisa aadi| apabhraMza abhyAsa saurabha (chaMda evaM alaMkAra) (30) For Personal & Private Use Only Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apabhraMza meM 'va' vAcaka zabda kA prayoga hotA hai| udAharaNa - sa vi dhariya eMti NArAyaNeNa, vAmaddhe gori va tinnynnenn| -paumacariu 31.13.4 artha - use bhI (zakti ko bhI) lakSmaNa ne usI prakAra dhAraNa kara liyA jisa prakAra zivajI ke dvArA vAmArddha meM pArvatI dhAraNa kI jAtI hai| vyAkhyA - uparyukta padyAMza meM lakSmaNa dvArA zakti dhAraNa karane ko ziva dvArA pArvatI dhAraNa karane ke samAna batAyA gayA hai ataH yahA~ upamA alaMkAra hai| 5.rUpaka alaMkAra - rUpaka alaMkAra meM upameya para upamAna kA Aropa kara diyA jAtA hai arthAt upameya ko hI upamAna batA diyA jAtA hai| udAharaNa - NAmeNa NaMdivaddhaNu sutteu, duNNaya-paNNaya gaNa-veNateu / - vaDDhamANacariu 1.5.1 artha -usa tejasvI rAjA kA nAma naMdivarddhana thA jo durnItirUpI pannagoM ke lie garur3a hI thaa| vyAkhyA- uparyukta padyAMza meM durnIti para pannagoM kA Aropa kiyA gayA hai ata: rUpaka alaMkAra hai| 6. utprekSA alaMkAra - jahA~ upameya meM upamAna kI saMbhAvanA arthAt utkRSTa kalpanA kA varNana ho vahA~ para utprekSA alaMkAra hotA hai| apabhraMza . meM iva, NaM, NAvai Adi vAcaka zabdoM kA prayoga hotA hai| (31) apabhraMza abhyAsa saurabha (chaMda evaM alaMkAra) For Personal & Private Use Only Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ udAharaNa to sohai uggami he sasiddhau vimalapahAlau / NAvai loyaha~ darisiyau Nahasirie phalihakaccolau / - - sudaMsaNacariu 8.17 ghattA artha - usa samaya AkAza meM apanI vimalaprabhA se yukta arddhacandra udita hokara aisA zobhAyamAna huA mAno nabhazrI ne logo ko apanA sphaTika kaTorA dikhalAyA ho / vyAkhyA - uparyukta padyAMza meM arddhacandra meM 'sphaTika - kaTore' kI sambhAvanA ke kAraNa va 'NAvai' vAcaka zabda ke kAraNa utprekSA alaMkAra hai / 7. vibhAvanA alaMkAra - jahA~ kAraNa ke astitva ke binA kArya kI siddhi ho vahA~ vibhAvanA alaMkAra hotA hai| udAharaNa viNu cAveM viNu viraiya - thANeM, viNu guNehi~ viNu sara - saMdhANeM / viNu paharaNehi~ to vi jajjariyau, Na gaNai kiM pi puNavvasu jariyau / paumacariu 68. 8.7-8 - artha- dhanuSa ke binA, sthAna ke binA, DorA aura zarasandhAna ke binA, astra ke binA hI vaha itanA Ahata ho gayA ki jarjara ho uThA / dagdha hokara punarvasu kucha bhI nahIM gina rahA thA / vyAkhyA - yahA~ binA zastrAstra va prahAra ke punarvasu ko Ahata dikhAyA gayA hai| ataH yahA~ vibhAvanA alaMkAra hai / (32) 8. virodhAbhAsa alaMkAra - vastutaH virodha na rahane para bhI virodha kA AbhAsa hI virodhAbhAsa hai / For Personal & Private Use Only apabhraMza abhyAsa saurabha (chaMda evaM alaMkAra) Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ udAharaNa - sAva-saloNI goraDI nakkhI ka vi visgNtthi| bhaDu paccalio so marai jAsu na laggai kNtthi| - hemacandra artha - sarva salonI gorI koI nokhI viSa kI gA~Tha hai| bhaTa pratyuta (balki) vaha maratA hai jisake kaMTha meM (se) vaha nahIM lgtii| vyAkhyA - uparyukta padyAMza meM vastutaH virodha na hote hue bhI virodhI bAta hone kA AbhAsa ho rahA hai isalie yahA~ virodhAbhAsa alaMkAra hai| 1.sandeha alaMkAra - jahA~ upameya meM upamAna hone kA sandeha kiyA jAe vahA~ sandeha alaMkAra hotA hai| udAharaNa - kiM tAra tilottama iMdapiyA, kiM NAyavahU iha evi thiyA / kiM devavaraMgaNa kiM va dihI, kiM kitti amI sohggnnihii| -sudaMsaNacariu 4.4.1-2 artha - (manoramA kA paricaya) yaha tArA hai yA tilottamA yA indrANI? yA koI nAgakanyA yahA~ Akara khar3I ho gayI hai athavA yaha koI uttama devAMganA hai athavA yaha svayaM dhRti hai yA kRti yA saubhAgya kI nidhi? vyAkhyA - uparyukta padyAMza meM manoramA ko dekhakara sandeha kI sthiti banI huI hai ki yaha kauna hai -tArA hai, tilottamA hai, indrANI hai athavA nAgakanyA hai? isalie yahA~ sandeha alaMkAra hai| 10. bhrAntimAna alaMkAra - nitAnta sAdRzya ke kAraNa upameya meM upamAna .. kI bhrAMti hI bhrAMtimAna alaMkAra hai| apabhraMza abhyAsa saurabhaM (chaMda evaM alaMkAra) .. (33) For Personal & Private Use Only Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ udAharaNa - kahi~ vi kavi aruNakaracaraNa kiya payaDae / bhamaragaNa milivi tahiM NaliNamaNa NivaDae / - sudaMsaNacariu 7.18.5-6 artha - kahIM koI apane lAla hAtha aura paira prakaTa karane lagI aura bhramaragaNa unheM kamala samajhakara ekatra ho par3ane lage / vyAkhyA - uparyukta padyAMza meM sundariyoM ke hAthoM va pairoM ko dekhakara bhaure bhramavaza unheM kamala samajha rahe haiM ataH yahA~ bhrAntimAna alaMkAra hai / (34) For Personal & Private Use Only apabhraMza abhyAsa saurabha (chaMda evaM alaMkAra) Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ abhyAsa (ka) nimnalikhita kAvyAMzoM meM prayukta alaMkAroM ke nAma tathA lakSaNa batAte hue vyAkhyA kIjie - 1.hau~ kulINu avagaNNiyau ucchalaMtu akulINau vuttu| ruhiraNaiheM dhUlIraeNa NaM iya ciMtevi appara khittu|| - sudaMsaNacariu 9.6 ghattA artha - maiM kulIna (pRthvI meM lIna) hone para apamAnita hotA hU~ aura Upara uchalate hue akulIna (pRthvI se saMlagna) kahalAtA huuN| aisA socakara mAno dhUliraja ne apane ko usa rudhira kI nadI meM pheMka diyaa| 2. NamaMsevi vIraM gaiMde NariMdo valaggo Nave mehi NaM punnnnimiNdo| rahA jANa jaMpANa bhiccA turaMgA payaTTA samudde calA NaM trNgaa|| -sudaMsaNacariu 1.6.7-8 artha - vaha vIra bhagavAna ko namaskAra karake eka gajendra para ArUr3ha huA mAno navIna megha para pUrNa candra camaka rahA ho| usa samaya ratha, yAna, jhaMpAna, bhRtya aura turaMga isa prakAra cala par3e jaise samudra meM taraMgeM cala rahI hoN| 3.jiNavaragharaghaMTATaNaTaNaMtu , kAmiNIkarakaMkaNa khaNakhaNaMtu / - mahApurANa 46.2.3 artha - jinavara ke mandiroM ke ghaNToM kI TanaTana dhvani tathA kAminiyoM ke kaMganoM kI khanakhana dhvani ho rahI hai| . 4. tatthatthi siddhatthu NaraNAhu siddhatthu / - vaDDhamANacariu 9.3.1 artha - (usa kuNDapura meM) samasta arthoM ko siddha karalenevAlA siddhArtha nAmaka rAjA rAja karatA thaa| (35) apabhraMza abhyAsa saurabha. (chaMda evaM alaMkAra) For Personal & Private Use Only Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. avi ya- akattie niraMtaraMtaraM, huyaM nirabbhamabaraMvaraM / apAuse asArayaM rayaM, dharAyale vva nikkhayaM khayaM // jaMbUsAmicariu 4.8.12-13 artha - aura bhI - kArtika nahIM hone para bhI AkAza niratizayarUpa se abhramukta ho gayA, tathA varSAkAla nahIM hone para bhI asAra (kSudra) raja mAna dharAtala meM pUrNa uparAma ko prApta ho gayA / - 6. kiM lakkhaNu jaM pAiya kavvaho, kiM lakkhaNu vAyaraNahoM savvaho / kiM lakkhaNu jaM chande NidiTThau, kiM lakkhaNu jaM bharahe gaviTThau // - paumacariu 44.3.2-3 artha - (lakSmaNa ke Agamana kI sUcanA pAkara sugrIva kA pratihArI se prazna) kyA vaha lakSaNa jo prAkRta kAvya meM hotA hai ? kyA vaha lakSaNa jo vyAkaraNa meM hotA hai? kyA vaha lakSaNa jo chandazAstra meM nirdiSTa hai ? kyA vaha lakSaNa jo bharata kI goSThI meM kAma AtA hai? 7. kavi cAhai sAruNakomalAha~, aMtaru rattuppala karayalAha~ / tahi~ ettahe tettahe bhamaru jAi, katthaI chappau vi ducittu bhAi // - sudaMsaNacariu 7.14.4-5 artha- koI aruNa aura komala raktotpaloM aura apane karataloM meM bheda jAnanA cAhatI thI / vaha bhramara kabhI isa ora, kabhI usa ora jA rahA thaa| isa prakAra kahIM SaTpada bhI duvidhA meM par3A pratIta hotA thA / 8. risi rukkha va avicala hovi thiya, kisalae pariveDhAveDhi kiya / risi rukkha va tavaNatAva taviya, risi rukkha va AlavAla rahiya // * paumacariu 33. 3. 4-6 - artha - muni vRkSa kI taraha avicala hokara sthita ho gae, kisalayoM ne unheM Dhaka liyaa| muni vRkSa ke samAna tapana ke tApa vRkSa kI taraha AlabAla parigraha / kyArI se rahita the / se santapta the, muni (36) For Personal & Private Use Only apabhraMza abhyAsa saurabha (chaMda evaM alaMkAra) Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 9. kumaasaMDa dujjaNasamadarisia mittaviNAsaNeNa je viyasiya / - sudaMsaNacariu 8. 17.5 artha - kumudoM ke samUha durjanoM ke samAna dikhAI diye / cUMki ve mitra (sUrya yA suhRda) kA vinAza hone para bhI vikasita hue| 10. jhANaggibhUikayakammabaMdhu bhavvayaNakamalakaMdoTTabaMdhu / jaMbUsAmicariu 1.1.8 artha - jinhoMne apane dhyAnarUpI agni se karmabandha ko bhasmasAta kara diyA hai aura jo bhavyajanoMrUpI kamala-samUha ke lie sUrya ke samAna hai| (kha) nimnalikhita kAvyAMzoM meM prayukta alaMkAroM ke nAma tathA lakSaNa batAte hue vyAkhyA kIjie - - 1.jaya sayalaMgivaggamaNasaMkara siddhi puraMdhiya saMkara saMkara / artha- samasta prANIvarga ke mana ko zAnti pradAna karanevAle he deva! ApakI jaya ho / siddhirUpI purandhrI ko sukhI karanevAle he zaMkara ApakI jaya ho| vaDDhamANacariu 10.3.4 2. NaTTu kuraMgu va vAraNabAraho, NaTTu jiNiMdu va bhava sNsaarho| apabhraMza abhyAsa saurabha (chaMda evaM alaMkAra) - artha - lakSmaNa ko dekhakara kapila brAhmaNa kI vahI dazA huI jo zera ko dekhakara mRga kI hotI hai yA jinendra ko dekhakara saMsArI kii| 3. ajju ayAle vaNAsairiddhI, ahiNavadalaphalakusumasamiddhI / ajju suyaMdhu ehu sIyalu ghaNu, vAu vAi jaM pUriyakANaNu // paumacariu 28.11.2 bhagavAna mahAvIra kA samozaraNa vipulAcala parvata para AyA aura vanamAlI ne Akara rAjA zreNika ko samAcAra diyA - - * jaMbUsAmicariu 1.13.3-4 For Personal & Private Use Only (37) Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ artha - Aja akAla arthAta binA Rtu ke hI samasta vanaspati harIbharI ho uThI hai aura vaha abhinava patroM, puSpoM va phaloM se samRddha ho gayI hai| Aja aisA sugandhita zItala va saghana vAyu baha rahA hai jisane sAre kAnana ko pUra diyA hai| 4.NaM kAmabhalli NaM kAmavelli , NaM kAmaho kerI risuhelli| NaM kAmajutti NaM kAmavitti , NaM kAmathatti NaM kaamstti|| . - NAyakumAracariu 1.15.2-3 artha - vaha kanyA to jaise kAma kI bhallI, kAma kI latA, kAma kI sukhadAyaka rati, kAma kI yukti, kAma kI vRtti, kAma kI DherI evaM kAma kI zakti jaisI dikhAI detI hai| 5.kiM pIi raI aha kheyariyA , kiM gaMga umA taha kinnnnriyaa| AyaNNevi jaMpai tA kavilo, he suhi mattau kiM tuhu~ ghilo|| : - sudaMsaNacariu 4.4.5-6 artha - kyA yaha prIti hai, yA rati, yA khecarI? kyA yaha gaMgA, umA athavA koI kinnarI hai? apane mitra kI yaha bAta sunakara kapila bolA he mitra tuma naze meM ho, yA kisI graha ke vazIbhUta? 6.na muNai rattAhararaMgaguNu , jA chollai suddha vi daMta punnu| _ - jaMbUsAmicariu 5.2.18 artha - jo apane raktima adharoM ke gahare raMga ke pratibiMba ko na samajha sakane ke kAraNa apane svaccha dA~toM ko bAra-bAra chIlatI haiN| 7.vaNaM jiNAlayaM jahA sa-candaNaM, jiNinda-sAsaNaM jahA s-saavyN| mahA-raNaD.gaNaM jahA sa-vAsaNaM, mainda-kandharaM jahA s-kesrN|| - paumacariu 24.14.3-4 artha - vaha vana jinAlaya kI taraha candana (candanavRkSa, candana) se (38) apabhraMza abhyAsa saurabha (chaMda evaM alaMkAra) For Personal & Private Use Only Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rahita thA, jo jinendra zAsana kI taraha sAvaya (zrAvaka aura zvApada) se sahita thA, jo mahAyuddha ke prAMgaNa kI taraha savAsana (mA~sa aura vRkSavizeSa) se saMyukta thA, jo siMha ke kaMdho kI taraha kezara (vRkSavizeSa aura ayAla) sahita thaa| 8.Niya maMdiraho viNiggaya jANai, NaM himavaMtaho gaMga mhaanni| - paumacariu 23.6.3 artha - sItA rAma ke sAtha jAne ke lie apane bhavana se kyA nikalI mAno himavaMta se gaMgA nadI hI nikalI ho| 9.sasurAsurakayajammAhiseu, sNsaarsmudduttaarseu| ___ - jaMbUsAmicariu 1.1.4 artha - devatAoM sahita asuroM dvArA jinakA janmAbhiSeka kiyA gayA aura jo saMsArarUpI samudra se pAra utArane ke lie seturUpa hai| 10. so jayau jassa jmmaahiseypy-puurpNddurijNto| jaNiyahimasiharisaMko kaNayagirI rAio tiyaa|| - jaMbUsAmicariu 1. maMgalAcaraNa 3-4 artha - una (mahAvIra bhagavAna) kI jaya ho jinake janmAbhiSeka nimittaka jalake pUra se pAMDuvarNa hotA huA kanakAcala (suvarNagirI meru) himagirI kI zaMkA utpanna karatA huA zobhAyamAna huaa| (39) apabhraMza abhyAsa saurabha (chaMda evaM alaMkAra) For Personal & Private Use Only Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ nimnalikhita chanda pAThyakrama se atirikta haiM / ina chandoM meM se parIkSA meM nahIM pUchA jaayegaa| jJAnavardhana ke lie vidyArthI par3ha sakatA hai / ] (40) chanda [ khaNDa 2] mAtrika chanda 1. rayaDA 2. vilAsinI 4. nidhyAyikA 5. caupahI (catuSpadI) 6. madanAvatAra 7. sArIya 8. zazitilaka 9. maMjarI 11. zAlabhaMjikA 13. kAmalekhA 3. mattamAtaMga varNika chanda 18. 15. AraNAla 17. tomara somarAjI 20. samAnikA 22. bhujaMgaprayAta mAtrika chanda 10. rAsAkulaka 12. helAdvipadI 14. duvaI 16. latAkusuma 1. rayaDA chanda lakSaNa - isameM do caraNa hote haiM (dvipadI ) / pratyeka caraNa meM solaha mAtrAe~ hotI haiN| 19. sragviNI 21. citrapadA 23. pramANikA For Personal & Private Use Only apabhraMza abhyAsa saurabha (chaMda evaM alaMkAra) Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ udAharaNa' / / / / / / / / / / / ko vi bhaNai Na vi lemi psaahnnu| / / / / 5 / / 5 / / jAma Na bhaJjami raahv-saahnnu|| paumacariu 59.4.3 artha- koI bolA - maiM taba taka prasAdhana grahaNa nahIM karU~gA jaba taka ki rAvaNa kI senA ko naSTa nahIM krtaa| 2. vilAsinI chanda lakSaNa- isameM do caraNa hote haiM (dvipdii)| pratyeka caraNa meM solaha mAtrAe~ hotI haiM aura caraNa ke anta meM laghu (1) va guru (5) hotA hai| udaahrnn'| / '' |'|' |' / ' / / / '|' jaMtu jaMtu patto masANae, ghuruhuraMtasaMbhaDiya - sANae, sudaMsaNacariu 8.16.1 artha- calate-calate sudarzana zmazAna meM pahu~cA, jahA~ kutte ghurrAte hue bhir3a rahe the| 3. mattamAtaMga chanda . lakSaNa- isameM do caraNa hote haiM (dvipdii)| pratyeka caraNa meM aTThAraha mAtrAe~ hotI haiM aura caraNa ke anta meM jagaNa (151) hotA hai| . udAharaNa jagaNa jagaNa. ' |' / ''|||| |' '|' / / / / / to diNe chaTThi ukkiTThakamaseNa, dAviyA chaTThiyAjjhatti visenn| sudaMsaNacariu 3.5.6 .. apabhraMza abhyAsa saurabha . (41) (chaMda evaM alaMkAra) For Personal & Private Use Only Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ artha- phira janma se chaThe dina usa vaizya ne utkRSTa rUpa se jhaTapaTa chaThI kA utsava mnaayaa| 4. nidhyAyikA chanda lakSaNa- isameM cAra caraNa hote haiM (ctusspdii)| pratyeka caraNa meM unnIsa mAtrAe~ hotI haiN| udaahrnn|||||| / / / / ' / '|' phuriyANaNau vihuNiya - vaahudnnddo| ' / / / / / / / / / / '|' NaM gayavarau NiThabhara - gilla - gaNDao / / ' / / / / / ||'' / ' / ' taM dahavayaNu jayakArevi akkho| ' '||| / / / / / / / ' / ' NaM NIsariu garuDahA~ samuhu takkhao / / . paumacariu 52.1.1 artha - usakA ceharA tama-tamA rahA thA, apane donoM hAtha malate hue vaha aisA lagatA thA mAno mada jharatA huA mahAgaja ho| rAvaNa kI jaya bolakara akSayakumAra nikala par3A, mAnoM garur3a ke sammukha takSaka hI nikalA ho| 5. caupahI chanda (catuSdI) lakSaNa- isameM cAra caraNa hote haiM (ctusspdii)| pratyeka caraNa meM bIsa mAtrAe~ hotI haiM aura caraNa ke anta meM do mAtrAe~ laghu (1) hotI haiN| udAharaNa' / / / / / / / / / / / / / dohi~ vi gharahi~ dhavalu maMgalu gaaijji| (42) apabhraMza abhyAsa saurabha (chaMda evaM alaMkAra) For Personal & Private Use Only Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ '| / / / / / / / / / / 55 / / dohi~ vi gharahi~ gahiru tUrau vaaijji| / / / / / / / / / / / / / / / dohi~ vi gharahi~ vivihu AharaNu lijji| ' / / / / / / / / / / / / 55 / / dohi~ vi gharahi~ laDahataruNihi~ nnccijji| sudaMsaNacariu 5.4.9-10 artha- donoM hI gharoM meM dhavala maMgala gAna hone lage, donoM hI gharoM meM gambhIra tUrya bajane lgaa| donoM hI gharoM meM vividha AbharaNa liye jAne lge| donoM hI gharoM meM sundara taruNiyoM ke nRtya hone lge| 6. madanAvatAra chanda . lakSaNa- isameM do caraNa hote haiM (dvipdii)| pratyeka caraNa meM bIsa mAtrAe~ hotI haiM aura caraNa ke anta meM ragaNa (' / ') hotA hai| udAharaNa ragaNa '|'| / |' / / / '' / ' rAvaNeNa vi dhaNuM samare dohaaiyN| ragaNa si 5.51 ss 15515 tAmva taM danda jujhaM. smohaaiy|| paumacariu 66.8.5 artha- rAvaNa ne vibhISaNa ke dhanuSa ke do Tukar3e kara die taba unhoMne ekadUsare ko dvandva yuddha ke lie sambodhita kiyaa| apabhraMza abhyAsa saurabha (chaMda evaM alaMkAra) (43) For Personal & Private Use Only Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. sArIya chaMda lakSaNa- isameM do caraNa hote haiM (dvipdii)| pratyeka caraNa meM bIsa mAtrAe~ hotI haiM aura anta meM guru (5) va laghu ( / ) hotA hai| udAharaNa ||' / ' / '||| ' ' / timiraM Niyacchevi paMDiya gayA tattha, . / / |'' / ''|' / thiu jhANajoeNa seTThIsaro jattha / sudaMsaNacariu 8.20.1 artha- andhakAra phailA dekhakara paMDitA vahA~ gaI jahA~ seThoM kA agraNI sudarzana dhyAnayoga meM sthita thaa| 8. zazitilaka chaMda lakSaNa- isameM do caraNa hote haiM (dvipdii)| pratyeka caraNa meM bIsa mAtrAe~ hotI . haiM tathA sarvatra laghu (1) hotA hai| udaahrnn|| / / / / / / / / / / / / / / / / / / jaya aNaha caudisu vi paDiphuriya cuvynn| jaya galiyamalapaDala kmldlsmnnynn|| sudaMsaNacariu 1.11.3-4 artha- he bhagavana, Apa niSpApa haiM aura samavazaraNa ke bIca cAroM dizAoM meM Apake cAra mukha dikhAI dete haiN| Apake karmarUpI mala kA paTala vinaSTa ho gayA hai| Apake netra kamalapatra ke sadRza sundara haiN| (44) apabhraMza abhyAsa saurabha (chaMda evaM alaMkAra) For Personal & Private Use Only Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ' da 9. maMjarI chaMda lakSaNa- isameM do caraNa hote haiM (dvipdii)| pratyeka caraNa meM ikkIsa mAtrAe~ hotI haiN| udaahrnn||| / / ' '|| / / / 5 kahiu savvu taM lakkhaNa - rAma - kahANauM / 5 / / / / / / ||' / ' daNDayAi muNi - koDi - silA - avasANauM / / paumacariu 45.6.1 artha- usane rAma-lakSmaNa kI saba kahAnI unheM sunA dI ki kisa prakAra daNDakavana meM unhoMne koTi zilA ko uThA liyaa| 10. rAsAkulaka chaMda lakSaNa- isameM do caraNa hote haiM (dvipdii)| pratyeka caraNa meM 21 mAtrAe~ hotI haiM aura caraNa ke anta meM nagaNa (II) hotA hai| udAharaNa nagaNa ' ' '| / / / / / / / / / hA hA NAha sudaMsaNa suMdara somasuha / nagaNa / / / / / / / / / / / / / / / / suaNa saloNa sulakkhaNa jiNamaiaMgaruha / sudaMsaNacariu 8.41.1-2 artha- hAya hAya nAtha, sudarzana, suMdara, candramA ke samAna sukhakArI, sujana, salone, sulakSaNa, jinamati ke suputr..........| apabhraMza abhyAsa saurabha . (45) (chaMda evaM alaMkAra) For Personal & Private Use Only Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 11.zAlabhaMjikA chaMda lakSaNa- isameM do caraNa hote haiM (dvipdii)| pratyeka caraNa meM 24 mAtrAe~ hotI haiM aura caraNa ke anta meM laghu ( / ) va guru (5) hotA hai| udAharaNa' / ' / ''|| / / / / '|' tAva tetthu NijjhAiya vAvi asoy-maalinnii| . 5 / / / / / / / / / / / / / ' / ' . . hemavaNNa sa-paohara maNahara NAi~ kaaminnii| paumacariu 42.10.1 artha- taba usane 'azokamAlinI' nAma kI bAvar3I dekhI, sunahale raMga se vaha jaise, sa-payodhara sundara kAminI ho| 12. helAdvipadI chaMda lakSaNa- isameM do caraNa hote haiM (sama dvipdii)| pratyeka caraNa meM 22 mAtrAe~ hotI haiM aura caraNa ke anta meM do guru (5's) hote haiN| udaahrnn||| / / / / / '|' |'' paija karevi jAma pahu Ahave abhaGgo / / / / / / / 55 / '|'' tAma paiTTa coru NAmeNa vijulaGgo / / paumacariu 25.2.1 artha- jaba yuddha meM vaha abhagna prabhu yaha pratijJA kara rahA thA ki tabhI vidyudaMga cora vahA~ praviSTa huaa| (46) apabhraMza abhyAsa saurabha (chaMda evaM alaMkAra) For Personal & Private Use Only Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13. kAmalekhA chaMda lakSaNa- isameM do caraNa hote haiN| pratyeka caraNa meM 27 mAtrAe~ hotI haiN| udAharaNa ||| ' / 11 ' / gayavara - turaya - joha raha - sIha - - || '|| / '| || || TT raNa tUrai~ hayAi~ kiu kalayalu bhiDiyai~ bhiDiyai~ - / '| / ' / ' ' vimANa - pvaahnnaaiN| artha - uttama hAthI, azva, yoddhA, ratha, siMha, vimAna aura dUsare vAhana cala par3e / yuddha ke nagAr3e baja utthe| kolAhala hone lagA / senAe~ Apasa meM bhir3a gyiiN| 14. duvaI chaMda lakSaNa- isameM do caraNa hote haiM (sama dvipadI ) / pratyeka caraNa meM 28 mAtrAe~ hotI haiM aura caraNa ke anta meM laghu ( 1 ) va guru (5) hotA hai| udAharaNa apabhraMza abhyAsa saurabha (chaMda evaM alaMkAra) SISS sAhaNAiM / paumacariu 66.1.1 || ' / / 1 ' / ' / I / '| / '| ' / ' hiya etta vi sIya ettaheM vi viou mahantu rAhave / / / / '|' / / '|| ||| ' / / I / '|| hari etta vi bhiDiu etta he vi virAhiu miliu Ahave / paumacariu 40.2.1 artha- yahA~ sItA kA apaharaNa kara liyA gayA aura yahA~ rAma ko mahAna viyoga huA / yahA~ lakSmaNa yuddha meM bhir3a gayA aura yahA~ yuddha se virAdhita milaa| For Personal & Private Use Only (47) Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15. AraNAla chaMda lakSaNa- isameM do caraNa hote haiM (dvipdii)| pratyeka caraNa meM 30 mAtrAe~ hotI haiN| udAharaNa' ||'|' / ''|'| / / / / / / 55 bho bhuvaNekkasIha vIsaddha jIha tau thAu eha buddhii| '| / / / / '|' / / / '|' / / / ... '' ajju vi-vigaya NAma NaM samau rAmeNaM kuNahi gampi sNdhii| paumacariu 53.1.1 artha- he bhuvanaikasiMha, vizrabdhajIva! tumhArI yaha kyA mati ho gaI hai? Aja bhI prasiddhanAma rAma ke pAsa jAkara saMdhi kara lo| 16. latAkusuma chaMda lakSaNa- isameM do caraNa hote haiM (dvipdii)| pratyeka caraNa meM 30 mAtrAe~ hotI haiM aura caraNa ke anta meM sagaNa (15) hotA hai| udAharaNa sagaNa '| |' / / / / / / / / / 5 ||5||' jattha sirI aNuhutta tahiM pi kayaM puNa bhikkhpvitthrnnN| sagaNa '| / '' |' / / / / ||' / / / / / lohu Na lajaM bhayaM Na vi gArau pemmasamaM pi tvcrnnN| sudaMsaNacariu 11.2.3-4 artha- jahA~ para unhoMne rAjyazrI kA upabhoga kiyA thA, vahIM para aba bhikSAcaraNa (48) * apabhraMza abhyAsa saurabha (chaMda evaM alaMkAra) For Personal & Private Use Only Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiyaa| unake na lobha thA, na lajjA, na bhaya aura na abhimaan| unako yadi prema thA to tapazcaryA se| 17. tomara chaMda lakSaNa- isameM do caraNa hote haiM (dvipdii)| pratyeka caraNa meM cAra bAra guru (5) va cAra bAra laghu (1) AtA hai| gala 5 I SISI SI SISI SISI ke vi NIsaranti vIra, bhUdhara vva tuGga dhiir| paumacariu 59.2.2 artha- pahAr3a kI bhA~ti U~ce aura dhIra kitane hI yoddhA nikala pdd'e| varNika chanda 18. somarAjI chanda lakSaNa - isameM cAra caraNa hote haiM (ctusspdii)| pratyeka caraNa meM 6 varNa va do yagaNa (155) hote haiN| udAharaNayagaNa yagaNa yagaNa yagaNa Is siss iss Iss Nivo soyabhiNNo, thio jA visaNNo / 12 3 4 5 6 12 3 4 5 6 yagaNa . 'yaMgaNa yagaNa yagaNa / / 55 / ' |'' |'' suro ko vi dhaNNo, NahAo pavaNNo / 1 2 3 4 5 6 1 2 3 4 5 6 karakaMDacariu 4.16. 1-2 artha- isa prakAra zoka se vihvala viSAdayukta huA rAjA jaba vahA~ baiThA thA, apabhraMza abhyAsa saurabha (49) . (chaMda evaM alaMkAra) For Personal & Private Use Only Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tabhI koI eka puNyavAna deva AkAza se vahA~ A utraa| 19. sragviNI chanda lakSaNa - isameM cAra caraNa hote haiM (ctusspdii)| pratyeka caraNa meM 4 ragaNa (' / ') aura bAraha varNa hote haiN| udAharaNa ragaNa ragaNa ragaNa ragaNa ' / ''| ''| '' / ' ke vi romaMca - kaMceNa saMjuttayA, 1 2 3 4 5 6 7 8 9101112 ragaNa ragaNa ragaNa ragaNa ' / ''| ''| '' / ' ke vi saNNAha - saMbaddha - saMgattayA / 1 2 3 4 5 6 7 8 9101112 ragaNa ragaNa ragaNa ragaNa s. i 551 5515 515 ke vi saMgAma - bhUmIrase rattayA, 1 2 3 4 5 6789 101112 ragaNa ragaNa ragaNa ragaNa SIS 51 551 5515 saggiNI - chaMda - maggeNa sNpttyaa| 1 2 3 4 5 678 9101112 karakaMDacariu 3.14. 7-8 artha- kitane hI romAMcarUpI kaMcuka se saMyukta the aura kitane hI apane gAtra para sannAha bAMdhakara taiyAra the| kitane hI saMgrAmabhUmirasa se rata hokara svarga pAne ke karata (50) apaza abhyAsa saurabha (chaMda evaM alaMkAra) For Personal & Private Use Only Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ icchita mArga se A phuNce| isa kaDavaka kI racanA sragviNI chaMda meM huI hai| 20. samAnikA chanda lakSaNa- isameM cAra caraNa hote haiM (ctusspdii)| pratyeka caraNa meM kramazaH ragaNa (dd| 5), jagaNa (151), guru (5), laghu ( / ) Ate haiM va ATha varNa hote haiN| udAharaNaragaNa jagaNa ga la ragaNa jagaNa gala ' |' / ' / '|' |'| / me kaNiTu bhAi ekku, maMDalaM tarammi thakku / 1 234 5 6 7 8 1 2 3 4 5 6 7 8 ragaNa jagaNa ga la * ragaNa jagaNa gala 5 / / / / / / / / vaccharesu Au ajju, jANiUNa tujjha kajju / / 12345678 12 34 5 6 78 jaMbUsAmicariu 9.17. 9-10 artha- merA eka kaniSTha bhAI jo tabhI se dezAntara meM rahatA thA, vaha Aja terA vivAha kArya jAnakara (AyA hai)| 21: citrapadA chanda lakSaNa - isameM cAra caraNa hote haiM (ctusspdii)| pratyeka caraNa meM do bhagaNa (5 / / ) aura do guru (s 5) hote haiM va ATha varNa hote haiN| udAharaNa (51) apabhraMza abhyAsa saurabha . (chaMda evaM alaMkAra) For Personal & Private Use Only Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagaNa bhagaNa gu.gu. bhagaNa bhagaNa gu.gu. . 5 / / / / 55 5 / / 5 / / 55 kheyaru hUyau kIro, pavvayamatthaya - dhiiro| 123 4 56 78 12 34 56 78 bhagaNa bhagaNa gu.gu. bhagaNa bhagaNa gu.gu. 5 / / / / / / / / / 55 bhoyasaehi~ Nabhaggo, kaMtahe Nehai~ lggo| .... 123 4 5 678 12 3 4 56 78 karakaMDacariu 8.3.1-2 artha- vaha khecara eka parvata ke mastaka (zikhara) para dhairyavAna suA huaa| vaha AkAza meM ur3atA huA apanI kAntA ke sneha meM lagakara saikar3oM bhogoM sahita (sukha se rahatA huA dIrghakAla taka bhoga bhogatA rhaa)| 22. bhujaMgaprayAta chanda lakSaNa- isameM cAra caraNa hote haiM (ctusspdii)| pratyeka caraNa meM 12 varNa aura cAra yagaNa (155) Ate haiN| udAharaNayagaNa yagaNa yagaNa yagaNa |' ' / '' |''|'' bhaDo ko vi diTTho paricchinna gatto, 1 2 3 4 56 78910 1112 yagaNa yagaNa yagaNa yagaNa / ' ' |'' |'' |'' sa-dantI sa-mantI sa-cindho sa-chatto / 1 2 3 4 56 7 8 9 101112 yagaNa yagaNa yagaNa yagaNa 12 " vidhi , (52) apabhraMza abhyAsa saurabha (chaMda evaM alaMkAra) For Personal & Private Use Only Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ |' ' |''| 55 / 55 bhaDo ko vi vAvalla - bhalleha~ bhiNNo, 1 2 3 4 5678910 11 12 yagaNa yagaNa yagaNa yagaNa |' ' / ''|' / 55 bhaDo ko vi kappadumo jema chinnnno| 1 2 3 4 5 6 7 8 910 1112 paumacariu 40.3.2-3 artha - koI subhaTa apane hAthI, mantrI, cihna aura chatra ke sAtha chinna-zarIra dikhAI diyaa| koI yoddhA bAvalla aura bhAloM se vidIrNa ho gyaa| koI bhaTa kalpavRkSa kI taraha chinna ho gyaa| 23. pramANikA chanda lakSaNa - isameM cAra caraNa hote haiM (ctusspdii)| pratyeka caraNa meM ATha varNa kramazaH jagaNa (151), ragaNa ( 5 / 5), laghu ( / ), guru (5) Ate haiN| udAharaNajagaNa ragaNa la.ga. jagaNa ragaNa la.ga. / 5 |' |'|' |'| ' / '|' pahantare bhayaGkaro, jhasAla - chiNNa - kakkaro / 12345678 12 3 4 5 678 jagaNa ragaNa la.ga. jagaNa ragaNa la.ga. / / 5 515 |' |' |'|' valovva siGga-dIharo, Niyacchio mahIharo / 123 4 5 678 1 2 3 4 5 6 7 8 paumacariu 32. 3. 1-2 artha - patha ke bhItara unhoMne bhayaMkara jhasAloM se chinna aura kaThora mahIdhara dekhA jo baila ke samAna zRMgoM (sIMgoM aura zikharoM) se dIrgha thaa| apabhraMza abhyAsa saurabha . (chaMda evaM alaMkAra) (53) For Personal & Private Use Only Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ abhyAsa (ka) nimnalikhita padyAzoM ke mAtrAe~ lagAkara inameM prayukta chandoM ke lakSaNa va nAma batAie - 1. to phuranta-rattantaloyaNo, kali-kiyantakAlo vva bhiisnno|| paumacariu 23.8.1 artha - taba jisake phar3akate hue lAla-lAla netra the, jo kali-kRtAnta aura kAla kI taraha bhISaNa thaa| 2. aTTha do divaha volINa chuDu jAya, tAma jA NAma jiNayAsi snnuraay| sudaMsaNacariuM 3.5.7 artha - jaba ATha aura do arthAt dasa dina vyatIta hue taba usa putra kI jinadAsI nAmakI mAtA anuraagshit....| 3. dohi~ vi gharahi~ ghusiNachaDaullau dijjai ' dohi~ vi gharahi~ rayaNaraMgAvali kijji| dohi~ vi gharahi~ dhavalu maMgalu gAijjai dohi~ vi gharahi~ gahiru tUrau vAijjai / / sudaMsaNacariu 5.4.7-8 artha - donoM hI gharoM meM kesara kI chaTAe~ dI giiN| donoM hI gharoM meM ratnoM kI raMgAvali kI gii| donoM hI gharoM meM maMgala gAna gAye gye| donoM hI gharoM meM gaMbhIra tUrya bajane lgaa| 4. duriyANaNa-dussara-duvvisahA, ssi-suur-muur-kuruur-ghaa| paumacariu 59.6.4 artha - duritAnana, durgamya aura asahya, candramA, sUrya, maUra aura kurura graha bhI nikala aaye| (54) apabhraMza abhyAsa saurabha (chaMda evaM alaMkAra) For Personal & Private Use Only Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. hINa dINa hau~ baMbhiNi sugunnsubuddhivjiyaa| appasuo AhANau NisuNaMtI Na ljjiyaa|| sudaMsaNacariu 7.12.5-6 artha - maiM eka hIna-dIna, sadguNoM aura sadbuddhi se varjita brAhmaNI huuN| isI se apanI kAna-sunI bAta sunate mujhe lajjA (zaMkA) nahIM aaii| 6. kAli-vandaNaharA knd-bhinnnnnyjnnaa| sambhu Nala viggh-cndoyraannndnnaa|| paumacariu 66.8 8 artha - kAli aura vandanagRha, kanda aura bhinnAMjana, zaMbhU aura nala, vighna aura candrodara putra ...... / 7. sesiu hAsu sukheDapaloyaNu saMgu sapuvaraIbharaNaM / horu suDoru sukaMkaNu kuMDalu seharu lei Na AharaNaM / / sudaMsaNacariu 11.2.19-20 artha - unhoMne hAsya-ratipUrvaka avalokana, parigraha, apanI pUrva rati ke . smaraNa kA parityAga kara diyA hai| ve aba sundara lar3iyoMyukta hAra, - sundara kaMkaNa, kuNDala va zekhara Adi AbharaNa dhAraNa nahIM krte| 8. tao pelliyaM jhatti jANeNa jANaM, gaiMdeNa aNNaM gaiMdaM sdaannN| - turaMgeNa maggammi tuMgaM turaMgaM, bhuyaMgaM bhuyaMgeNa vesAsu rNg| jaMbUsAmicariu 4.21.13-14 artha - taba jhaTapaTa yAna se yAna bhir3a gayA va hAthI se dUsarA madamatta haathii| mArga meM turaMga se U~cA (baliSTha turaMga) vezyAoM meM Asakta, jAra se jaar| (55) apabhraMza abhyAsa saurabha . (chaMda evaM alaMkAra) For Personal & Private Use Only Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 9. artha - kisane sumeru parvata ko calAyamAna kiyA hai? kisa mUrkha ne kAlAnala ko prajjvalita kiyA hai? kauna aisA hai jo sUrya ke ratha ko roka? aura kauna hai vaha jo isa manAnandadAyI vimAna ko roke? 10. pahutto aNaMto, puliMdeNa jitto / bhaeNaM paNaTTho, Nio tAma ruTTho / / keNa NivvANaselo samuccAlio, keNa mUDheNa kAlANalo jAlio / koNiruMbhei caMDasuNo saMdaNaM, ko vimANaM pi eyaM maNAnaMdaNaM / / sudaMsaNacariu 11.14.9-10 sudaMsaNacariu 10.5.6-7 artha - anaMta senApati vahA~ pahu~cA / kintu pulinda ne use jIta ddaalaa| anaMta bhayabhIta hokara bhAga aayaa| taba rAjA ruSTa huA / (kha) nimnalikhita padyAzoM ke mAtrAe~ lagAkara inameM prayukta chandoM ke lakSaNa va nAma batAie - 1. 2. paumacariu 59.4.6 artha - kisI eka ne kahA- maiM taba taka apanI A~khoM meM aJjana nahIM lagAU~gA jaba taka ki suravadhuoM ke netroM kA raMjana nahIM karatA / (56) ko vi bhaNai u NayaNai~ aJjami / jAmva va suravahu-jaNa- maNu raJjami / / jaM jANiyau akkhau raNe rasa - sahiu / rahu sArahiNa haNuvaha sammuhu vAhiu / / Dhukkantu raNe teNa vi diTTu kehau / rayaNAyareNa gaGgA - vAhu jehau / / For Personal & Private Use Only paumacariu 52.3.1 apabhraMza abhyAsa saurabha (chaMda evaM alaMkAra) Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ artha - jaba sArathI ne yaha dekhA ki kumAra akSaya raNarasa (vIratA) se bharA huA hai to usane hanumAna ke sammukha ratha bar3hA diyaa| raNasthala meM pahu~cate hI hanumAna ne use isa prakAra dekhA mAno samudra ne gaMgA ke pravAha ko dekhA ho| jaya vigayabhaya visyrijlnnnnvjly| jaya shsyrsrispriphuriyjuivly|| sudaMsaNacariu 1.11.9-10 artha - Apa bhayarahita haiM aura viSayoM ke rAga kI agni ko naye megha ke samAna vamana karanevAle haiN| ApakA prabhAmaNDala sUrya ke sadRza sphurAyamAna hai| paradhaNa-parakalatta-parisesahu~ prvl-snnnnivaayhuN| ekke lakkhaNeNa viNivAiya satta sahAsa rAyahuM / / paumacariu 40.4.1 artha - paradhana aura parastriyoM ko samApta karanevAle zatru-sainya ke lie : sannipAta ke samAna sAta hajAra rAjAoM ke sainya ko akele lakSmaNa ne mAra giraayaa| 5. pacchae~ mehavAhaNo gahiya-paharaNo Niggao turnto| NaM jua-khae~ saNiccharo bhariyamaccharo ahr-vipphurnto| . - paumacariu 53.4.1 artha - usake pIche astra lekara meghavAhana bhI turanta nikala par3A mAno yuga kA kSaya hone para matsara se bharA kampitAdhara zanaizcara hI ho| sumarami nnvkomldlkuvlytaaddnnu| muttAhalahArAvalibaMdhaNachoDaNau / sudaMsaNacariu 8.41.9-10 (57) apabhraMza abhyAsa saurabha (chaMda evaM alaMkAra) For Personal & Private Use Only Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. lAkSa artha - smaraNa AtA hai vaha naye komala patroM se yukta nIlakamala dvArA tAr3ana tathA muktAphaloM kI chaTAvalI kA bA~dhanA aura todd'naa| lacchibhutti taM lacchINayaru piisii| vavaharantu jaM sundaru taM taM dIsaI / / paumacariu 45.4.1 artha - lakSmIbhukti usa nagara meM praveza karatA hai aura ghUmate hue jo-jo - sundara hai use dekhatA hai| 8. kahiM ji diTTha-chArayA, lavanta mtt-moryaa| kahiM ji sIha-gaNDayA, dhunnnt-pucch-dnnddyaa|| paumacariu 32.3.5-6 artha - kahIM para bhAlU dikhAyI de rahe the aura kahIM para bolate hue masta mor| kahIM para apane pUMcha-rUpI daNDoM ko dhunate hue siMha aura gaiMDe the| 9. naMdaNo muNevi mAya, kAraNeNa keNa aay| AnamaMsiyaM payAi~, pucchai tti ammi kaaiN| ___jaMbUsAmicariu 9.17.5-6 artha - kisI kAraNa se mA~ ko AyI jAnakara putra ne mA~ ke pairoM ko namaskAra karake pUchA - mA~ kyA bAta hai? 10. acchai jAva suheNaM, bhuMjai bhoya cirennN| tAva sadhammu susIlo, mttykuNjrliilo|| karakaMDacariu 8.3.3-4 artha - sukha se rahatA huA dIrghakAla taka bhoga bhogatA rhaa| taba eka, dharmavAna, suzIla, matta kuMjara ke samAna lIlA karatA huaa..............| (58) apabhraMza abhyAsa saurabha (chaMda evaM alaMkAra) For Personal & Private Use Only Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (ga) nimnalikhita padyAzoM ke mAtrAe~ lagAkara inameM prayukta chandoM ke lakSaNa va nAma batAie - 1. ma cirAhi e ehi ummIlaNettAi~, lahu gaMpi AliMgi somaalgttaaiN| sudaMsaNacariu 8.20.5 artha - Ao, Ao, zIghra calakara usa unmIlita netra sukumAragAtrI kA AliMgana kro| 2. pucchiu vajayaNNe Na hasevi vijulnggo|| bho bho kahi~ payaTTa vhu-vhl-puliynggo|| paumacariu 25.3.1 artha - vajrakarNa ne ha~sakara vidyudaMga se pUchA - are-are, atyanta pulakita aMga tuma kahA~ jA rahe ho? .. amarisa-kuddhaeNa amr-vrnggnn-juuraavnnennN| Nibbhacchiu vihIsaNo paDhama-bhiDanteM rAvaNeNaM / / paumacariu 66.6.1 artha - devAMganAoM ko satAnevAle rAvaNa ne krodha se bharakara pahalI hI .. bhir3anta meM vibhISaNa ko llkaaraa| 4. ke vi sAmi-bhatti-vanta, mcchrggi-pjjlnt| paumacariu 59.2.5 artha - svAmI kI bhakti se paripUrNa ve IrSyA kI Aga meM jala rahe the| 5. guNANaM NivAso, duhANaM vinnaaso| virAyaM haNaMto, sarAyaM jnnNto| karakaMDacariu 4.16.3-4 .. (59) apabhraMza abhyAsa saurabha (chaMda evaM alaMkAra) For Personal & Private Use Only Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ artha - vaha guNoM kA nivAsa aura duHkhoM kA vinAza thA evaM virAga kA hantA aura sarAga kA janaka / 6. artha - maMtrI ke citta ko vaha atyanta bhAyA / usake teja ko sUryatApa tathA vega ko vAyu bhI nahIM pAte the| jaba vaha bhUmigRha (ghur3asAla) meM bA~dhA huA rahatA thA taba eka suA use svacchanda bhAva se dekhA karatA thaa| 7. 8. maMti cittassa acvaMtu so bhAvio, sUratAveNa vAeNa Ne pAvio / bhUmigehammi jA baddhao acchae, saggiNIchaMdakIro vi taM pecchae / karakaNDacariu 8.2.7-8 paumacariu 32.3.3 -4 artha - jo kahIM para bhIma guphAoM vAlA aura kahIM para jharate hue jala se yukta nirjharavAlA thA / kahIM para rakta, caMdana, tamAla, tAla aura pIpala ke vRkSa the| 1. kahiM ji bhImakandaro, jharanta - NIra- Nijjharo / kahiM ji rattacandaNo, tamAla-tAla - vandaNo / (60) karakaNDacariu 8.3.5-6 artha - prabala aura dIrgha bhujAoM se yukta, eka sundara godhananAtha (gvAlA) usa vana meM AyA vaha jaba vahA~ baiThA huA thA / (gha) nimnalikhita padyoM ke mAtrA lagAkara inameM prayukta chandoM ke lakSaNa va nAma batAie - cau - duvAra - cau goura- cau-toraNa- ravaNNiyA / campaya-tilaya-vaula-NAraGga-lavaGga- chaNNiyA / / pIvaradIharabAho, suMdaru gohaNaNAhoM / tettha vaNammi pavaNNo, ceTui jAva NisaNNo / For Personal & Private Use Only paumacariu 42.10.2 apabhraMza abhyAsa saurabha (chaMda evaM alaMkAra) Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ artha - vaha cAra dvAroM, cAra gopuroM aura cAra toraNoM se sundara thI, campaka, tilaka, bakula, nAraMga aura lavaMga vRkSoM se AcchAdita thii| 2. kumua-mahakAya srl-jmghnnttyaa| rambha-vihi mAli-suggIva abbhittttyaa|| paumacariu 66.8.10 artha - kumuda aura mahAkAya, sArdUla aura yamaghaMTa,raMbha aura vidhi, mAlI aura sugrIva eka-dUsare se jAkara bhir3a gye| 3. lacchibhutti pabhaNiu suhi-sumhur-vaaye| eu savvu kiu samvukumArahoM maaye|| paumacariu 45.9.1 artha - taba lakSmIbhukti dUta ne atyanta zrutimadhura vANI meM kahA, yaha saba zambUkumAra kI mA~ ne kiyA hai| 4. sumarami surahiyakesaraNiyare piNjriy| suipUraNa kiya sbhslsurtrumNjriy|| sudaMsaNacariu 8.41.15-16 artha - smaraNa karatA hU~ sugaMdhi kesara-piMDa se apanA piMgalavarNa kiyA jAnA tathA bhauMroM se yukta kalpavRkSa kI maMjarI ke karNapUra banAkara pahanAye jaanaa| 5. ahaMvai kAi~ eNa vahu jampieNa raayaa| para-vale pekkhu pekkhu uTThanti dhUli chaayaa|| paumacariu 25.4.1 artha - athavA adhika kahane se he rAjan, kyA? dekho, dekho zatru-senA se dhUla kI chAyA uTha rahI hai| (61) apabhraMza abhyAsa saurabha (chaMda evaM alaMkAra) For Personal & Private Use Only Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. rAvaNa rAmakiGkarA raNe bhayaGkarA bhiDiya vipphurntaa| viDasuggIva-rAhavA vijayalAhavA NAi~ haNu bhnnntaa|| paumacariu 53.8.1 artha - taba yuddha meM bhISaNa, tamatamAte hue, rAma aura rAvaNa ke ve donoM . anucara bhir3a gye| mAno vijaya ke lie zIghratA karanevAle mAyA sugrIva aura rAma hI mAro-mAro kaha rahe ho| 7.. khura-khara chajjamANu NaM NAsai bhaiyae~ hyvraahuN| NaM Aiu NivArao NaM hakkArau suravarAhuM / / - - paumacariu 66.2.1 artha - khuroM se khodI huI dhUla mAno mahAazvoM ke Dara se naSTa ho rahI thii| vahA~ se haTAI jAnepara mAno vaha devatAoM se pukAra karane jA rahI ho| 8. sA vi joiyA NiveNa, NANasAyaraM genn| tammi diTTa hemakaMtu, aMgulIu nnaamvNtu| . karakaMDacariu 1.7.5-6 artha - taba jJAna ke sAgara taka pahu~ce hue usa rAjA ne usa piTArI ko johA (dhyAna se dekhA) usameM dekhA ki svarNamayI aMgulI kI mohara lagI hai jisa para nAma bhI likhA hai| cAvahatthA pasatthA raNe duddharA, dhAviyA te NarA cArucittA vraa| ke vi kaveNa dhAvati kappaMtayA, ke vi uggiNNakhaggehi~ dippNtyaa|| karakaMDacariu 3.14.5-6 artha - ve prazasta raNa meM durddhara nara prasannacitta hokara hAthoM meM dhanuSa liye daudd'e| kitane hI kopa se kA~pate hue aura kitane hI ughAr3e hue khaDgoM se dIptimAna hote hue daudd'e| (62) apabhraMza abhyAsa saurabha (chaMda evaM alaMkAra) For Personal & Private Use Only Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ leonel fortelle www.my