Book Title: Aparokshanubhuti
Author(s): Shankaracharya, Vidyaranyamuni
Publisher: Khemraj Krushnadas
Catalog link: https://jainqq.org/explore/034085/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ shriiH| * aparokSA'nubhUtiH * Pame zrImatparamahaMsaparivrAjakAcArya shNkraacaaryvircitaa| zrIsvAmividyAraNyamunikRtaya dIpikayA zrIyutabholAnAthAtmajapaNDitarAmasvarUpa dvivedikRtabhASAnuvAdena ca samalaMkatA / . PHARMA BHOP sus zrIkRSNadAsAtmajakhemarAjena mumbayyAM svakIye "zrIveGkaTezvara" sTImU-yaMtrAlaye mudrAyitvA prakAzitA. bhAdrapada saMvat 1965, zake 1830. isa pustakakA saba rajisTarI haka yantrA. dhikArIne svAdhIna rakkhA hai. ht 98 Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUmikA. pragaTa hoki kalikAlameM puruSa aneka duHsoMse duHkhita rahate haiM aura sabahI cAhate haiM ki hamArA duHkha dUra ho jAya isa viSayameM vicAra yahahai ki saMsArake duHkha yadyapi kSaNa ghaDI mahInA varSa ityAdi niyamita kAlakI aupadha maMtrAdikosabhI dUra hosa kehaiM parantu atyanta nAzako prApta nahIM hosakte ki jisase duHkhasAgarase pIchA chUTe kyoMki muktitau brahmajJAnake vinA kadApi nahIM hosakI jaisA ki yajurvedakI zruvikA abhiprAyahai, "tameva viditvAtimRtyumevinAnyaH panthAvidyate'yanAya" usanamakAhI sAkSAtkAra kara muktiko prAptahotAhai anya koI upAya muktike prApta honekA nahIM hai, isaprakAra saMsArako klezita dekhake "parivrAjakAcArya zrImacchaMkarAcAryajI" aparokSAnubhUtiko racatebhae jisameM saMkSepase vedAnta prakriyA saralarItise varNana karIhai aura isakI saMskRtaTIkAbhIhuI parantu aise purupa bahuta kama hotehaiM joki mUla athavA saMskRtaTIkAko samajha sakeM aura jo samajhasakaihaiM inakotau saMskRtaTIkAkA bhI koI kAmanahohai kevala saMskRtakA kiJcinmAna jJAna rakhanevAle satpurupoMke artha isa pustakakI svarUpaprakAzikA nAmavAlI bhApATIkA ati spaSTa banAIhai isa mere zramako dekha sajjanapuruSoMko avazya AhvAda hogaa| zrIyuta bholAnAthAtmaja paNDita rAmasvarUpa dvivedI. Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ETE-- .- GRAPAR aparokSAnubhUtiviSayAnukramaNikA. viSaya pRSTha zloka. maMgalAcaraNam ... ... .... ... 1-1 graMthakartupratijJA .. vairAgyAdisAdhanakAraNakathanam ... ... 5-3 SabhiHzlokaivairAgyAdisAdhanacatuSTayasvarUpakathanam 6-4 vicArasyakartavyatA ... ... ... ... 11-10 vicArAbhAvejJAnAnutpattiH ... ... ... 12-11 paMcabhiHzlokairvicArasyasvarUpakathanam... ... 13-12 paMcabhiHzlokarajJAnasyasvarUpam 18-17 AtmanaHsvaprakAzatvam 22-22 mUDhalakSaNam... .... ... ... ... 23-23 paMcabhiHzlokairjJAnasvarUpanirUpaNam ... ... 24-24 zUnyavAdanirAkaraNam... ... ... ... 39-29 aSTabhiHzlokadaihAtmavAdanirAka0 ... karmakAMDAbhiprAyeNApidehasyAtmatvanirUpaNam ... 35-38 liMgadehasyAnAtmatvanirUpaNam... .... ... 36-39 sthUlasUkSmadehAnyAmAtmanavilakSa0 ... ... 37-40 AtmadehavibhAgezaMkA... ... 38-41 dehabhedasyAsattvanirUpaNepratijJA... .. 39-42 jIvabhedasyAsattvakathanam ... ... ... 39-43 citevizvAkAreNapratibhAnam ... prapaMcasyabalopAdAnatvam ... 43-45 . . . Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - vipaya pRSTha zloka. zrutipramANenabhadasyAmithyAtvam 42-46 bhedadraSTuHzrutyAdopakathanam ... ... ... 43-48 brahmakAryasyasarvasyabrahmarUpeNanirUpaNam ... ... 44-49 jIvAtmaparamAtmanoheMdadraSTurbhayanirUpaNam ... 46-52 ajJAnAdbhedapratibhAsasyajJAnAdabhedapratibhAsasyaca nirUpaNam ... ... ... ... 46-53 ekAtmAjJAnezokAyabhAvanirUpaNam ... ... 47-54 AtmanobrahmatvaM zrutisiddham ... ... ... 48-55 prapaMcasyAlIkatvasvamadRSTAMtena ... ... ... 48-56 avasthAtrayamithyAtvasyAtmanonityatvasyacani0 48-57 anekadRSTAMvIvasyakalpitatvanirUpaNam prapaMcasyabrahmaNikalpitatvenavodRSTAMtAH... ... 51-61 prapaMcarUpeNabrahmaivabhAtItyatrabahavodRSTAMtAH ... 52-63 brahmaNaivasarvavyavahArobhavatItiyutyAnirUpaNam ... 53-65 prapaMcegRhyamANepibrahmaNaevagRhaNaMbhavatItyanadRSTAMtaH 55-67 . ajJAnAmAtmA'zuddhobhAtItyAdinirUpaNam ... 55-68 advaitajJAnAnaMtaramAtmAnAtmavibhAgasyavyarthatvam... 56-69. avivekinAMdehatAdAtmyasyAnekadRSTAMtanirUpaNam... 57-50 ajJAnAdAtmanidehatvapazyatItyatrabahavodRSTAMtA:... 57-75 jJAnAdehAdhyasiAnavRttinirUpaNam ... ... 63-87 AtmavicAreNakAlAtikramaNakarttavyamitinirU0 64-89 Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - (5) viSaya pRSTha zloka yuktyAprArabdhakarmaNonirAkaraNam ... ....65-90 ajJAnAjjagatpratItirjJAnAcannivRttiriviSTAMtA--" bhyAM nirUpaNam ... ... ... ... 67-94 ajJabodhArthaprArabdhamasti ... ... ... 69-97 jJAnina mArabdhAbhAvezruteHpramANatvenopanyasanam 70-98 prArabdhAMgIkAredoSanirUpaNam .... ... 71-99 paMcadazarAjayogAMgavarNanapratijJAteSAMcaprayojananirUpaNam ... ... ... 72-100 nididhyAsasyAvazyakatvam ... ... ... 73-101 paMcadazAMgAnAMnAmAni ... ... 74-102 yamasyalakSaNam ... 74-104 niyamasya lakSaNam... 75-105 tyAgasya lakSaNam ... 76-106 maunasyalakSaNam ... ... 77-107 vijanadezasyalakSaNam 79-110 kAlasyanirUpaNam... 79-111 AsanasyanirUpaNam 80-122 siddhAsanasyanirUpaNam ... 80-113 mUlabaMdhasyanirUpaNam ... 81-114 dehasAmyasyanirUpaNam 82-115 disthinirUpaNam 82-116 prANAyAmasyanirUpaNam 83-118 :: :: :: :: : : :: :: :: :: : ::::::::: Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSaya : pRSTha zloka. recakapUrakaritravidhaprANAyAmasyanirUpaNam... 84-119 pratyAhArasyanirUpaNam ... ... ... 85-121 dhAraNAyonirUpaNam . 86-122 dhyAnasyanirUpaNam... ... ... ... 86-123 samAdhenirUpaNam ... ... ... ... 87-124 nididhyAsasyAvadhenirUpaNam 88-125 nididhyAsanasyaphalam 88-126 samAdhividhAnAnirUpaNam ... ... ... .89-127 vRtterevabaMdhamokSakAraNatvam ... ... ... 90-129 brahmavRttizUnyAnoniMdA ... ... ... 90-130 brahmavRttiparANAMvaMdanIyatvam... ... ... 91-130 . brahmavRttiparANAMbodhadAyAnmuktiH ... ... 92-132 bodharahitakevalazabdavAdinAMmokSAbhAvanirUpaNam 92-133 brahmaniSThAnAMbrahmavRttyaivasthitinirUpaNam ... 92-137 kAryaityAdipaMcabhiHzlokairvedAMtasiddhAMta ! vicAranirUpaNam ... ... ... ... 93-135 . brahmabhAvanayAbrahmatvaMbhavedityatradRSTAMtakathanam ... 96-140 prapaMcasyabrahmatvenabhAvanam ... ... ... 98141 rAjayogasyopasaMhAraH ... ... ... 99-142 zuddhacittAnAMkevalarAjayogasyamuktipradatvani0 99-144 ityanukramaNikA smaaptaa| Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ shriiH| pdaantH| atha aprokssaa'nubhuutiH| saMskRtaTIkayA bhASAnuvAdena ca sahitA / zrIhariM paramAnandamupadeSTAramIzvaram // vyA pakaM sarvalokAnAM kAraNaM taM nmaamyhm||1|| saM. TI. zrIgaNezAyanamaH // svaprakAzazcaheturyaH paramAtmA cidAtmakaH // aparokSAnubhUtyAkhyaH sohamasmi paraM sukham // 3 // IzagurvAtmabhedAvaH sakalavyavahArabhUH // aupAdhikaH svacinmAtraH so'parokSAnubhUtikaH // 2 // tadevamanusaMdhAya nirvighnAM svaSTadevatAm // aparokSAnubhUtyAkhyAmAcAryoMktiprakAzaye // 3 // yadyapIyasvataH spaSTA tathApi svAtmasiddhaye // yatnoyaM sopi saMkSepAkriyate'narthanAzanaH // 4 // kAhasulkAkaraH kvAyaM sUryastejonidhiH kila // tathApibhaktimAnkaH kinakuryA svahitAptaye // 5 // tatrAcAryAH sveSTaparadevatA'nusaMdhAnalakSaNaM maMgalaM nirvighnagraMthasamAptaye svamanasi kRtvA ziSyazikSAyai graMthAdau nivanati zrIharimiti // ahaM taM namAmItyanvayaH // atreyaM prakriyA padArthoM dvi Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aprokssaanubhuutiH| vidha AtmA'nAtmAceti tatrAtmA dvividhaH Izvaro jIvazceti etAvapi dvividhau zuddhAzuddhabhedAt tatrA'zuddhau mAyA'vidyopAdhitvena bhedavyavahArahetU zudrautvabhedavyavahArahetU tathA'nAtmApitrividhaH kAraNasUkSmasthUlabhedAta etadeva zarIratrayamitivyavayite evaM cijaDarUpavailakSaNyAttamaH prakAzayokhi vibhaktayorubhayorAtmAnAmanoravivekaeva baMdhakAraNaM tayovivekastu mokSakAraNamitidik // tanu tAvadaIzabdena dehatrayaviziSTatvenAzuddhojIvaH asyaivA'kRSTatvAt taM namAmi taM mAyAtatkAryahantRtvepi tadAzrayabhUtatvena sarvakAraNaM vedAMtaprasiddhamIzvaraM etasyaiva sarvotkRSTatvAt namAmi namaskaromi svAtmatvenAnusaMdadhAmItyarthaH tasyaiva sarvotkRSTatvenAnusaMdhAnayogyatvamAha zrIharimiti zriyaM dadhAnamityarthaH yanAsvAzrayatayA zriyate svIkriyatepralayasuSuptyAdau sarvabhUtairiti zrIrjIvatvopAdhibhUtA'vidyA to hastyAtmajJAnapradAnena nAzayatIti zrIharistaM yadAsaeksarvAdhiSThAnatayAzrIrityucyate zrIreva haristaM nanukimanenA'vidyAtatkAryaharaNenetyAzaMkya paramapuruSArtha'prAptirbhavatIti sUcayituM tasyaparamAnandarUpatAmAha paramAnaMdamiti paramo'vinAzitvaniratizayatvAbhyAmuskRSTa AnaMdaH sukhavizeSastadrUpamityarthaH // tAI vaiSayikasukhavajaDaH syAdityata Aha upadeSTAramiti Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMskRtaTIkA - bhASAkA sAhitA / (R) cAryadvArAtmasukhopadezakaMcidrUpamityarthaH / nanukevalAnaMdasya kathamupadeSTRtvamityata Aha Izvaramiti ISTe'sA-vIzvaraH vicitrazaktitvAtsarvasamarthastaM namAmItyanvayaH / evamapi paricchinnatvAt ghaTAdivadanAtmatvaM syAdityataAha vyApakamiti svasattAprakAzAbhyAM nAmarUpe vyApnoti savyApakastaM paricchedakasya dezakAlAdermAM yikatvAdanaM tamityarthaH / nanuvyApyavyApakabhAvenAnaMtatvamasiddhamityata Aha sarvalokAnAM kAraNamiti / abhinanimittopAdAnamityarthaH / " satyaMjJAnamanaMtaM brahma AtmanAtmAnamabhisaMviveza " ityAdizruteH // 1 // bhA. TI . parama Ananda svarUpa zreSTha upadeza karanevAle saMsArake svAmI sarvavyApI brahmAdi sarva sRSTike AdikAraNa zrIviSNu bhagavAnko praNAma karU~hU~ // 1 // aparokSAnubhUtirvai procyate mokSasi - iye || sadbhireva prayatnena vIkSaNIyA muhurmuhuH // 2 // saM. TI. idAnIprekSAvatpravRttaye'nubandhacatuSTayaM darzayan svacikIrSitaM pratijAnIte aparokSeti vaiityavyayena vidvadanubhava pramANayati tathAcAyamarthaH vidvadanubhavaprasi - . chAyAtattvamasyAdimahAvAkyazravaNajApratyagabhinnabrahmavi Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (4) aparokSAnubhUtiH / payA aparokSAnubhUtirakSANAmidriyANAM paramatItaM nabhavatItyaparokSamidriyAdhiSThAnatatprakAzatvAbhyAM nitya pratyakSasvaprakAzAtmatattvaM tasyAnubhUtivRttyArUDhAkhaMDatA yadvA aparokSAcAsAvanubhUtizcetyaparokSAnubhUtividyA'paraparyAyobrahmasAkSAtkArastatsAdhanagraMthopyupanipacchabdavadaparokSAnubhUtizabdenopacaryate jhaTityavalokanamAtreNaivottamAdhikAriNAM brahmAtmasAkSAtkArakAraNaM graMthavipaityarthaH anena nityAparokSabrahmAtmatattvaM vizeSayo darzitaH sa procyate prakarSaNa tattadAzaMkAnirA karaNapUrvaka siddhAMtarahasyapradarzanarUpeNocyate kathyata ityarthaHasmAbhiHpUrvAcAyarityarthAdhyAhAraH nanu prAyaH prayojanamanuddizya na maMdopi pravartata itinyAyAnAraMbhaNIyo graMtha ityAzaMsya prayojanamAha mokSasiddhayaiti mokSonAma svAvidyAkalpitAnAtmadehAdyAtmatvAbhimAnarUpabaMdhanivRttidvArA svasvarUpAvasthAnaM tasya siddhiH prAptistadartha anenasarvAnarthanivRttidvArAparamAnaMdAvAptirUpaM prayojanaM darzitaM kiMlakSaNA'parokSA'nubhUtiH sadbhiH sAdhubhinityAnityavastuvivekAdisAdhanacatuSTayasaMpanna - mukSubhirityarthaH evazabdAnAnyaiH karmopAsanAdhikAribhiritibhAvaH / muhurmahunairataryadIrghakAlAbhyAsaprayatnena snAnabhikSAdAvapyanAdaraM kRtvetyarthaH / vIkSaNIyA gurumukhAdavagatya vicAraNIyA anena mumukSuradhikArI darzitA Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'saMskRtaTIkA-bhASATIkAsahitA , ( 5.) etenevArthAt pUrvakAMDottarakAMDayoH sAdhyasAdhanabhAvaH saMbaMdhazca darzito bhavatIti boddhavyam // 2 // . ___ bhA. TI. isa asAra saMsArase muktika kAraNa "aparokSAnubhUti" granthako kehUMhUM isa granthako sajjanapuruSa vAraMvAra prayatna kara dekheMge // 2 // - svavarNAzramadharmeNa tapasA huritoSa. NAt // sAdhanaJca bhavetpuMsAM vairAgyA dicatuSTayam // 3 // saM.TI. nanu kAryasya kAraNAdhInatvAt pUrvoktasAdhanacatuSTayasya kiM kAraNamityAzaMkyAha svavarNeti atra svazavdena mukhyagauNamithyAbhedena trividheSTha sAkSiputrAdidehAdilakSaNeSvAtmasu madhye mithyAtmAyogyatvAgRhyate tasya dehAdebAhmaNAdivarNabrahmacaryAyAzramaprayuktena dharmeNa brahmApaNakRtakarmAnuSThAnajanyenA'pUrveNa pUrvamImAMsAzasiddhena - bhAviphalAdhArabhUtena puNyAdizabdavAcyenetyarthaH tathA tapasA kRcchracAMdrAyaNAdinA prAyazcittenetyarthaH punaH haritoSaNAdbhagavatprItikarAtsarvabhUtadayAlakSaNAt karmavizeSAt etaitribhiH sAdhanaiH vairAgyAdicatuSTayarUpaM sAdhanaM mokSasAdhako dharmavizeSaH puMsAM prabhavet saMbhAvanA yAM liG yadvaivamanvayaH svavarNAzramadharmarUpeNa tapasA kRtvA yaddharitoSaNaM tasmAditi yadyapi sAdhanacatuSTaya Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aprokssaanubhuutiH| vivekAdikrameNa hetuhetumadbhAvastathApi vairAgyasyAsAdhAraNakAraNatAM dyotayitumAdau grahaNaM kRtamiti boddhavyam // 3 // ___ bhA. TI. apane 2 varNakA dharma dhAraNa karanese arthAt bAlaNoMko paDhanA paDhAnA yajJakaranA yajJakarAnA dAnalenA dAna denA ina 6 chaH karmoMkarake kSatriyako prajApAlana karanese vaizyako khetIkA karma karanese zUdrako brAhmaNa kSatriya vaizyakI sevA karanese aura Azramadharma dhAraNa karanese arthAt brahmacaryaavasthAmeM gurusevana karanese gRhastha avasthA meM putra utpanna. karanese vAnaprastha avasthAmeM strIsahita tathA ikalA jAkara brahmacarya dhAraNakara amihonAdi karma tathA IzvarakI ArAdhanA karanese sanyasta avasthAmeM sarva karma tyAga karane aura cAndrAyaNAdi vrata karanese harikIrtanakara Izvarako prasanna karanese manuSyako vairAgya, nitya anitya vastukA viveka, -zama dama Adi sampatti aura mumukSutva, yaha cAra sAdhana prApta hoya haiM // 3 // ( vairAgyasvarUpa ) brahmAdisthAvarAnteSu vairAgyaM viSayeSvanu // yathaiva kAkaviSThAyAM vairAgyaM: taddhi nirmalam // 4 // Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMskRta TIkA - bhASATIkAMsahitA / (7) saM.TI. kIdRzaM tadvairAgyAdicatuSTayamityAkAMkSAyAM tarasvayameva vyAcaSTe brahmAdItyArabhyavaktavyAsA mumukSutA ityaMtenazlokaSaGkAtmakena graMthena tatrAdau vairAgyasya lakSaNamAhavrahmAdisthAvarAMteSviti brahmAdisthAvaratiSu satyalokAdimartyalokAMteSu bhogasAdhaneSu anu karmajanyatvenAnityatvaM lakSIkRtyetyarthaH vairAgyaM icchArAhityaM tatra dRSTAMtamAha yathaiveti yathaiva kAkaviSTAyAM vairAgyaM gardabhAdiviSThAyAmapi kadAcit kasyacit - jvarazAMtyarthaM grahaNe cchA bhavati ataH kAkaviSTAyA grahaNaM upalakSaNametadvAMtyAdInAM viSayeSvicchAnudaye vairAgyasya hetugarbhitaM vizeSaNamAha taditi hi yasmAttadvairAgyaM nirmalaM rAgAdimalarahitam // 4 // bhA. TI. jisa prakAra saMsArI puruSa kAkakI viSThA meM ghRNA karai hai tisI prakAra brahmAko Adile sthAvara paryanta viSayoMmeM jo vairAgya karanA hai so nirmala vairAgya hoya hai // 4 // ( vastu vivekakA svarUpa ) nityamAtmasvarUpaM hi dRzyaM tadviparItagam // evaM yo nizcayaH samyareast vastunaH sa vai // 5 // saM. TI. idAnIM vairAgyakAraNaM vivekaM lakSayati nityamiti vaiprasiddhaM saH vastunaH padArthasya viveko vivecanavi 2 Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (8) aprokssaanubhuutiH| zeSo jJeyaH saka ityataAha evamiti ya evaM prakAreNa samyak saMzayAdizUnyo nizcayaH evaM kathamityataAha nityamiti hoti vidvadanubhavaprasiddhamAtmasvarUpaM nityamavinAziabAdhyaM satyamityarthaH"avinAzI vAareyamAtmA" iti zruteH dRzyamAnAtmasvarUpaM tadviparItagaM tadAtmasvarUpaM tasmAdviparItatvena gacchati prApnoti vyavahArabhUmimiti tathAvidhaM vinAzi bAdhyamityarthaH atredamanumAnamapi sUcitaM bhavati AtmasvarUpaM nityaM draSTatvAta yanna nityaM tanna draSTu yathA ghaTAdIti kevalavyatirekIhetuH tathA'nAtmasvarUpamanityaM dRzyatvAt yannAnityaM tatradRzya yathAtmasvarUpamityayamapi kevalavyatirekI hetuH||6|| bhA. TI. AtmA nityahai aura jo kucha saMsArakI vastu dekhanemeM Avai hai so anityahai isa prakArakA acchI taraha jo puruSako nizcaya honAhai so vastukA viveka kahAvai hai // 5 // (zamadamakA svarUpa ) sadaiva vAsanAtyAgaH zamoyamiti zabditaH // nigraho bAhyavRttInAM dama ityabhidhIyate // 6 // saM.TI. tadevaM vairAgyakAraNaM vivekaM vyAkhyAya vairAgyakArya zamAdiSaTka lakSayati sadaivetyAditribhiH zlokaH sadeva sarvasminnapi kAle vAsanAtyAgaH pUrvasaMskAropekSAyaM: Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ___ saMskRtIkA-bhASAdIkAsahitA / (9) zamaitizabditaH aMtaHkaraNanigrahaH zamazabdArthaH bAyavRttInAM zrotravAgAdInAM nigraho niSiddhapravRttitiraskArodma iti zabdenAbhidhIyate kathyate // 6 // ___ bhA. TI. saMsArakI vAsanAoMkA tyAga karanA 'zama' kahAve hai aura bAhya vRttiyoMko roka lenA arthAt nAsikAdi indriyoMko gandhAdi viSayase haTAkara vazameM kara lenA 'dama' kahAvai hai // 6 // (uparati aura titikSAsvarUpa) viSayebhyaH parAvRttiH paramoparatirhi saa|| sahanaM sarvaduHkhAnAM titikSA sA zubhA mtaa||7|| .saM. TI. viSayebhyaiti hIti prasiddhebhyo baMdhakebhyaH zabdAdibhyo yA parAvRttinivRttiranityatvAdidoSadarzanena grahaNAnicchA soparatirucyata ityarthaH kozI setyata Aha parameti paramRtkRSTamAtmajJAnaM yasyAH sakAzAjjAyate sA paramA AtmajJAnasAdhanabhUtetyarthaH anayA sarvakarmasaMnyAso lakSyate kiMca sahanAmiti sarvaduHkhAnAM sarvaduHkhasAdhanAnAM zItoSNAdidvaMdvAnAM yatsahanaM pratIkArAnicchA sA zubhA sukharUpA titikSA matA viduSAmityarthaH // 7 // bhA. TI. viSayoMse atyanta cittako haTAlenekA nAma Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .(10) aprokssaanubhuutiH| 'uparati' hai / aura saMpUrNa prakArake duHkhoMko saha lenA so 'titikSA' kahAve hai // 7 // (zraddhA aura samAdhAnasvarUpa) nigamAcAryavAkyeSTha bhaktiH zranhati vishrutaa|| cittaikAthyantu sallakSye samAdhAnamiti smRtam // 8 // saM. TI. apica nigameti nigamAcAryavAkyeSu veda guruvacaneSu yadvopaniSadvyAkhyAtrupadezeSu bhaktibhaMjanaM vizvAsa ityarthaH sA zraddhati vizrutA vedAMtaprasiddhA tu punaH sallakSye " sadeva somyedamagraAsIt" ityAdizrutilakSye pratyagabhinne brahmANi cittaikAthyaM tadekajijJAsetyarthaH tatsamAdhAnamiti smRtam // 8 // bhA. TI. veda zAstra purANa aura guruke vAkyoMmeM jo bhakti karanAhai so 'zraddhA' kahAve hai aura zabdAdi viSayoMseM antaH karaNako haTAkara mokSopakAraka zravaNa, manana, nididhyAsana dvArA nirantara nitya anityake vicArako samAdhAna kaheM haiN||8|| (mumukSutA svarUpa) saMsArabandhanirmuktiH kathaM me syAtka'dA vidhe // iti yA sudRDhA buddhirvakta vyA sA mumukSutA // 9 // / Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sNskRtttiikaa-bhaassaattiikaashitaa| (11) / saM. TI. evaM zamAdiSa mabhidhAyaitatkAryabhUtAM mu mukSutAmAha saMsArabaMdheti iti yAsudRDhA buddhiH sA musukSutA vaktavyetyanvayaH sAketyata Aha bho vidhe madeva yadA sarvakartarvidhAtabrahman me mama saMsArabaMdhanirmuktinInAyonisaMbaMdhanivRttiH kadA kasminkAle kathaM kena prakAreNa bhavedityevaMrUpA buddhirmumukSutetyarthaH // 9 // bhA. TI. kisaprakAra isa saMsArabandhanase merI mukti hogI aisI jo atyanta dRDha buddhihai so mumukSutA kahAve hai // 9 // uktasAdhAnayuktena vicAraHpuruSeNahi // kartavyo jJAnasiddhayarthamAtmanaH zu. bhamicchatA // 10 // saM. TI. iMdaM sAdhanacatuSTayaM yadarthamapanyastaM tadidAnI darzayati uktati uktAni brahmAdItyArabhya vaktavyAsA mumukSatetyaMtagraMthasaMdarbheNa varNitAni yAni vairAgyAdisAdhanAni jJAnopakaraNAni tairyuktena puruSeNAdhikAriNA devatA manuSyottamena hoti vidvayasiddhatvena vakSyamANalakSaNaH ydaahiityvyymevaarthe'nynissedhaarthityrthH| vicAro vivekaH karttavya AvartayitavyaH kimarthamityata Aha jJAnasiddhyarthamiti Atmano jJAnasiddhayarthaM brahmAsmaikyabodhodbhavanAya nanvAtmajJAnasiddhyAkaH puruSArtha ityAzaMkya mokSAkhyaM caturthapuruSArtharUpaM phalaM dyotayapa Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 12 ) aparokSAnabhRtiH / puruSArtha vizinaSTi zubhamiti zubhaM paramAnandarUpatvena maMgalaM mokSasukhamityarthaH icchatA prArthayatA AtmanaH zubhamiti vAnvayaH // 10 // bhA. TI. Upara kahe hue vairAgya Adi sAdhanoM karake yukta apanA zubha cAhanevAle puruSako jJAnakI siddhike nimitta vicAra karanA yogya hai / (Upara kahe hue sAdhanoMkara ke yukta ) isakAraNa kahA ki 'zAnto dAntaH' aisI vedakI zruti hai arthAt zama, dama yukta puruSa vedAntakA adhikarI hoya hai / jaise aura jagaha bhI kahA hai "prazAntacittAya jitendriyAya prakSINadopAyayathoktakAriNe // guNAnvitAyAnugatAya sarvadA pradeyametata sakalaM mumukSave // 1 // " zAntacitta jitendriya doparahita zAstrokta kArya karanevAle zAstrokta guNoMkarake yukta zubha AcaraNa karanevAle tathA mokSakI icchA karanevAle puruSako yaha zAstra denA cAhiye // 10 // ( jJAnakI AvazyakatA ) notpadyate vinA jJAnaM vicAreNAnyasA'dhanaiH // yathA padArthamAnaM hi prakAzena vinA kacit // 11 // saM. TI. nanu jJAnasiddhyarthaM vicAra eva kartavya iti niyamaH kutaH kriyata ityAzaMkya ladRSTAMtamAha notpadyataiti vicAreNa vinA anyasAdhanaiH karmopAsanAlakSaNaiH Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sNskRtttiikaa-bhaassaattiikaashit| (16) jJAnaM notpadyate tatra dRSTAMtamAha yatheti yathA vacitkasmiMzcideze sUryAdiprakAzena vinA padArthabhAnaM ghaTAdivastuprakAzo nabhavati hItisarvajanaprasiddhaM ato niyamaH kriyata iti bhAvaH // 11 // ___ bhA. TI. vinA jJAnake aura sAdhanoM karake nitya anitya vastukA vicAra nahIM hoya hai jaise sUryadIpaka ityAdikoMke prakAzake vinA kahIM bhI koI ghaTapaTAdipadArthoMkA bhAna nahIM hoyahai // 11 // (jJAnapUrvaka vicArasvarUpa) ko'haM kathamidaM jAtaM ko vaikartA'sya vidyte|| upAdAnaM kimastIha vicA so'ymiidRshH|| 12 // saM. TI. tahi sa vicAraH kIdRza ityata Aha kohami ti ahaM katI sukhItyAdivyavahriyamANaH kaH kiMsvarUpaH tathA idaM jagat sthAvarajaMgamAtmakaM kathaM kasmAjjAtaM kimadhiSThAnamityarthaH tathA'syapratyakSAdipramANasiddhasya jagataH kttotpaadkH ko vidyate vai iti vikalpaM yotayati kiM jIvadRSTaM kartR kiMvezvaraH kiM vAnyadeva kiMciditi vikalpaH kiM ceha jagati upAdAnaM ghaTasya mRddhat kimasti ayamAtmAjagatkAraNaviSayaH IdRza ' evaMsvarUpo vicAraH sa eva jJAnasAdhanamityarthaH // 12 // . Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (14) aprokssaa'nubhuutiH| __ bhA TI. maiM konahU~ ? yaha saMsAra kisa prakAra utpanna huA? kauna isa jagatakA kartA hai ? aura saMsArakA upAdAna kAraNa kauna hai ? isa prakAra nAnAprakArakA jo vicAra karanA hai so 'vicAra' hai // 12 // nAhaM bhUtagaNo deho nAhaM cAkSagaNasta: thA // etadvilakSaNaH kazcidvicAraH so'ymiihshH|| 13 // saM. TI. nanu "caitanyaviziSTaHkAyApuruSaH" iti bAhaspatyasUtrAdehAkAreNa pariNatAni pRthivyAdicatvAri bhUtAnyevAtmeti cArvAkA vadati sa eva kartA sukhItyAdi sarvavyavahAramUlamiti sarvajanaprasiddhau satyAmA praviSayo vicAro na syAdityataAha nAhamiti ahama haMzabdapratyAlaMbanaH pratyagAtmA bhUtagaNo yo dehaH sa na bhavAmi tasya ghaTAdivazyatvAdityarthaH tahA~driyagaNa stvaM syA iti cArvAkaikadezimatamutthApya dUSayati nAha miti ca punarakSagaNaHzrotrAdIMdriyasaMghAtopya na bhavAmi tatheti / padena devadidriyagaNasyA pi. sUtavikAratvaM darzitaM sa vA eSa puruSonnarasamayaH annamayaM hi somya mana ApomayaH prANastejomayI vAk" ityAdizrutirubhayatra pramANaM nanu yadi dehadayaM tvaM nAsi tarhi zUnyamevasyA . dityAzaMkyAha etaditi etadvilakSaNaH etAbhyAM sthUla * Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Inde sNrkRtttiikaa-bhaassaattiikaashitaa| (15) sUkSmadehAnyAM viparItadharma kosmi asthUlamanaNvasvam' ityAdi zruteH kazciditi jAtyAdirahitatvAnmano- . vAcAmagocaratvaM darzitaM ayamIhazaH savicAra iti vyAkhyAtArthazcaturthaH pAdaH zlokacatuSTayepi boddhvyH||13|| __ bhA. TI. maiM bhUtagaNa samaSTirUpa deha nahIM hU~ maiM samaSTi rUpa indriyoM kA samUha nahIM hU~ isase vilakSaNa koI hai so vicAra kahAve hai // 13 // ajJAnAtprabhavaM sarva jJAnena prviliiyte||sngklpo vividhaH kartA vicAraH so'yamIdRzaH // 14 // - saM. TI. tadeva kohamityetanizcityaidAnI kathamidaM jAtamityasya nizcayaH kriyate tatra pRthivyAdibhUtAni kAryatvAtsvasvaparamANubhyo jAyata iti tArkikAdayo manyate karmaNo jAyate itimImAMsakAH pradhAnAdeveti sAMkhyAH tadetannirAkurvannAha ajJAneti sarvaM jagadidaM nAmarUpAtmakamajJAnaprabhavamajJAnAtpUrvoktasvasvarUpAsphuraNAtprabhavati tathAvidhaM ataevaitadvirodhinA jJAnena svasvarUpasphuraNena tama iva prakAzena pravilIyate nizze. palInaM bhvtiityrthH| ko vai kataityasya nirNayamAha saMka.. itilpa vividho nAnAprakAraH saMkalpaH idaM kariSyAmI , Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (16) aprokssaanubhuutiH| tyAdilakSaNoMtaHkaraNapariNAmaH kAraNAnukUlavyApAra 'vAn kA zeSa pUvoktam // 14 // '. bhA. TI. samasta jagat ajJAnase utpanna hoyahai ( ajJAna ye hai isa saba saMsArakI kalpanA hoyahai ) jJAna hoyahai taba naSTaprAya mAlUma hoyahai ( arthAta jJAnakA prakAza honese svarUpa * jAnAjAyahai isIkAraNa jJAnAvasthAmeM isa purupako saGkalpa vikalpa nahIM hoyaha ) nAnAprakArakA jo saGkalpahai so isa saMsArakA kartA hai isa prakAra jo cintanAhai so vicaarhai||14|| etayoryadupAdAnamekaM sUkSmaM sdvyym|| yathava mRddhaTAdInAM vicAraHso- .. * ymiidRshH||15|| saM. TI. athopAdAnaM kimastItyasya nirNayamAha etayoriti etayorajJAnasaMkalpayoryadupAdAnaM utpattisthitinAzAya kAraNaM tattu satkAlatrayAbAdhyaM brahmaiva nAnyadityarthaH ata evAdhiSThAnajJAnanirvA'jJAnakAyatvena mithyAbhUtamapi jagat yAvajjJAnodayaM rajjusadivat saMsArabhayavyavahArakSamaM bhavaditibhAvaH brAhmaNaHsa vehetuH avyayamiti avyayamapakSayarahitaM anenaitatpUrvabhUtAapi janmAdivikArA nirastAH nAzazca nirastaH SaDabhAvavikArarAhitye hetuH ekaM sajAtIyAdibhedazUnya Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 17 ) saMskRta TIkA - bhASATIkA sahitA / tA kuto na dRzyate tatrAha sUkSmamiti sUkSmaM manovA gAdIMdriyAgocaraM teSAM pravRttinimittajAtikriyAdizU - . nyatvAdityarthaH brahmaNa upAdAnatve dRSTAMtamAha yathaiveti yathaiva mRtghaTAdInAmupAdAnaM tathaivetyarthaH evaMprakAreNa kAryakAraNabhedo nAmamAtramiti sUcitam // 15 // bhA. TI. jaise mRttikA ghaTakA upAdAna kAraNa hai aura suvarNa kuNDalAdikA kAraNa hai isI prakAra jo eka 'sUkSma ' satyasvarUpa, avinAzI ajJAna 'saGkalpa' inakA jo upAdAna kAraNa hai soI isa jagatkA upadAna kAraNa hai isakA jo nirUpaNa hai so vicAra kahAve hai // 15 // ahamekopi sUkSmazca jJAtA sAkSI sada vyayaH // tadahaM nAtra sandeho vicAraH so'yamIdRzaH // 16 // saM. TI. nanu yadyapi kAryakAraNabhedo vAcAraMbhaNamA trastathApi jIvabrahmaNorbhedovAstavaH syAdityAzaMkyAha ahamiti atra yata ityadhyAhArastathAcAyamarthaH yatohamahaMpratyaya vedyo pyekaH sajAtIyAdibhedazUnyo manuSyamAtrepyahaM buddherekatvapratIterityarthaH ca punaH sUkSma iMdriyAgocaraH punarjJAtA'haMkArAdiprakAzakatvena cetana ityarthaH tathA sAkSI sAkSAdiMdriyArthasannikarSaM vinaivekSate pazyati prakAzayatIti sAkSI nirvikAra ityarthaH ata eva - Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (18) aprokssaa'nubhuutiH| sadavyayaH saMzvAsAvavyayazcavinAzApAyopalakSitasarvavikArazUnya ityarthaH yasmAdevaMbhUto'haM tattasmAdahamaIpratyayavedyastatsatyajJAnAdilakSaNaM brahma atra saMdeho nAstItyarthaH soyamIhazo vicAraiti // 16 // __ bhA. TI. aham zabda karake pratipAya arthAt AtmA advitIya atisUkSma jAnanevAlA sarvasAkSI nitya aura avinAzI brahma hai isameM koI sandeha nahIM hai isa prakAra jo tatva nirNaya hai so vicAra kahAve hai // 16 // AtmA viniSkalo hyeko deho bahu bhirAvRtaH // tayoraikyaM prapazyanti kimajJAnamataH param // 17 // saM. TI. etadeva jIvAtmakyajJAnapradarzanena guDhayati AtmetyAdipaMcabhiH yato'pratyayavedya AtmA atIta saMtatabhAvena jAyadAdisarvAvasthAsvanuvartata ityatmA: avasthAtrayabhAvAbhAvasAkSitvena satyajJAnAdisvarUpa ityarthaH sa tvaMpadalakSyArthIpi tatpadalakSyArtha eva viniSkalo vizeSaNa nirgatakalo niravayavaityarthaH anyathA sAvayavatve ghaTAdivahinAzitvApattiriti bhAvaH avahetuH eka: hIti "ekamevAdvitIyam" ityAdi zrutiprasiddhiM dyotayati nanu tathA liMgadehopyastIti cennetyAha deha zati deho liMgadehaH sUkSmazarIramiti yAvat sabaDhabhiH Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sNskRtttiikaa-bhaassaattiikaashitaa| (19) . kalAbhiH zrotrAdibuddhayaMtAbhiH saptadazabhirAvRta AcchAditastatsaMghAta ityarthaH ataeva liMgadehasya niravayavatvAdyabhAvAt jJAnena tatkAraNA'jJAnanivRttI nivRttiranyathA'nirmokSaprasaMga itibhAvaH evamativailakSaNye satyapi tayorAtmadehayoH prakAzatamasorivaikyamaikAtmyaM prapazyati tArkikAdayaityarthaH ato viparItadarzanAtparamanyadajJAnaM kimasti / etadevAjJAnamityarthaH viparyayarUpakAryAnyathAnupapattyA tatkAraNaM mUlA'jJAnaM. kalpyata itibhAvaH // 17 // . bhA. TI. AtmA viniSkala arthAt avayavahInahai isI kAraNa eka hai aura deha bahuta avayavoMse banA hai tababhI saMsAra bandhanameM phaMsehue puruSa AtmA aura dehakI aikyatAkara vyavahAra karate haiM isase adhika aura kyA ajJAna hogA // 17 // AtmA niyAmakazcAntadeho bATo niymykH|| tayoraikyaM prapazyanti kimajJAnamataH param // 18 // saM.TI. punarvailakSaNyamAha Atmeti AtmA niyAmako niyaMtA ca punaraMtaH paMcakozAMtaraH dehastu niyamyaH san bAhyaH tayoraikyamityuttarAI vyAkhyAtaM evamapi jJeyam // 18 // . Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (20) aprokssaa'nubhuutiH| bhA.TI. AtmA andara sthita hai aura preraNA karane vAlA . * hai deha bAhara aura prarita hai tavabhI saMsAra bandhanameM phaMse hue ajJAnI purupa deha aura AtmAMkI samatA kara vyavahAra kareMhaiM isase adhika aura kyA ajJAna hogA // 18 // . AtmA jJAnamayaH puNyo deho maaNsmyo'shuciH||tyoraikyN prapazyantiki majJAnamataH param // 19 // . saM.TI. anyadapi vailakSaNyamAha Atmati AtmA jJAnamayaH prakAzarUpo'taeva puNyaH zuddha dehastu mAMplAdivikArakhAnataevA'zuciH etenAtmanaH sthUladehAdapi vailakSaNyamuktaM bhavati tayorekyAmityAdi pUrvavat // 19 // bhA. TI. AtmA jJAnamaya hai pavitra hai aura deha mAMsa rudhira asthi carbI ityAdikoMse banAhuA hai isI. kAraNa apavitra hai tababhI saMsAra baMdhanameM phaMse hue ajJAnI puruSa deha aura AtmAkI samatAkara vyavahAra kareM haiM isase adhika aura kyA ajJAna hogA // 19 // AtmA prakAzakAsvaccho dehastAmasa ucyate // tayorakyaM prapazyanti kimajJAnamataHparam // 20 // saM. TI. vailakSaNyAMtaramAha Atmeti AtmA svayaMprakAzaH san sUryAdivadanyasarvaprakAzako'taevasvacchaH Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sNskRtttiikaa-bhaassaattiikaashiNtaa| . (21) prakAzyaguNadoSasaMbaMdhazUnyaityarthaH 'asaMgomayaM puruSaH" itizruteH dehastu tAmaso ghaTAdivatprakAzyatvena jaDaH tayoraikyAmatyadi pUrvavat // 20 // __ bhA. TI. AtmA sabakA prakAzaka jyotiHsvarUpahai aura svaccha hai ( arthAt jisameM rajoguNa satoguNa tamoguNarUpa sRSTi maru marIcikA kI taraha mAluma hoya vAstavameM AtmA nirmalahai ) aura deha sadA tamoguNa karake yukta rahehai tababhI saMsArI puruSa deha AtmAkI samatA kara vyavahAra kareM haiM isase adhika aura kyA ajJAna hogA // 20 // AtmA nityo hi sadrUpo deho'nityohasanmaya // tayoraikyaM prapazyanti kimajJAnamataHparam // 21 // saM. TI. atra sarvatrapaunarutyanAzaMkanIyamAtmano'lau kikatvenAtyaMtadurbodhatvAdeva bahudhA vailakSaNyaM pradazyate paramakAruNikai zrImadAcAryaH Atmeti AtmA nityo dhvaMsApratiyogI tatrahetuH hi yasmAtsadrUpaH abAdhyasvarUpandehastu dhvaMsapratiyogI atrApi hetuHhiyasmAdasanmayo'nityaH vikAratvena bAdhayogyaityarthaH yasmAdevamAsmadehayoratyatavalakSaNyaM tasmAttayorakyadarzanaM kevalamajJAnamiti // 23 // Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (22) aprokssaanubhuutiH| bhA. TI. AtmA nityahai arthAt Adi madhya anta karake rahitahai, isI kAraNa sadUpa hai arthAt sadA ekarasa rahe hai aura deha anitya hai arthAta utpannahoya hai, bAlaka hoyahai, yuvA hoya hai, vRddhahoyahai, rogI hoyahai, sukhaduHkha karake grasita rahai hai aura asat hai arthAt nAzavAn hai taubhI saMsArI puruSa deha aura AtmAkI samatA kara vyavahArakare haiM isase adhika aura kyA ajJAna hogA // 23 // AtmanastatprakAzatvaM yatpadArthAvabhAsanam // nAranyAdidIptivaddIptirbhavatyAndhyaM yato nizi // 22 // saM. TI. nanvAtmanaH prakAzatvaM kiM nAmetyata Aha Atmanaiti Atmanastatra prakAzatvaM boddhavyaM kiMtadityataAha yaditi yatpadArthAvabhAsanaM ghaTapaTAdivastuviSayaprakAza idaMtayA nirdizyamAnaviSayadarzana miti yA vat / ta_gnyAdiprakAzavadvikAritvaM syAdityataAi nAranyAdidItivaddIptiriti iyamAtmadIptiragnyAdidIptivana kadAcidutpattiMvinAzAdivikAravatItyarthaH tatra hetumAha bhavatIti bhavatyAMdhyaM yato nizi yatAkAraNAnizi rAtrAvagnyAdiprakAza ekasmindezesatyapitadanya alokasyAMdhyaM rUpagrahAzamatvaM bhavati naitAdRzyAtmadItirakatra vidyamAnA caikanA'vidyamAnA paricchinnA cAsti Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sNskRtttiikaa-bhaassaattiikaashitaa| (23:) kiMtu dIpAdirUpasyAgnyAdiprakAzasya prakAzikA tadabhAve cAMdhakArasya prakAzikA utpattinAzarahitA ca sadA sarvatra pUrNavAsti yatA iyamAtmadIptiragnyAdidIptisahazI na kutaH yataH kAraNAnizi rAtrAvAMdhyamadhakArobhavatyatadvilakSaNA''tmadItijJeyA yayAtmadIptiragnyAdidIptisahazIbhavettAgnyAdidIptyA yathAdhakArasya nAzobhavati tathAtmadIptyA'pyaMdhakArasya nA zaH syAt paraMtvAtmanaH sattAprakAzAbhyAM sarvatra sarvadA vidyamAnatve'pyaMdhakArasya nAzo nabhavatyataAtmadIptiragnyAdidIptisadRzI na kiMtu iyamagnyAdidIptirbhAtIda mAMdhyaMbhAtItyAyAkAraNA'gnyAdidIterAMdhyasya cAnyasya sarvasya ca prakAzikA cAvirodhinyAtsadIptiH svaprakAzavAbhyupetavyA sarvairAtmajJAnArUDherityarthaH / tasmAdagnyAdidIptInAmapi dIpikA'nyasAdhananirapekSAyAdIptiH sa AtmaprakAza itibhAvaH / / 22 // bhA. TI. jisa prakAra ghaTapaTAdi padArtha prakAza hoya haiM tisI prakAra AtmAkA prakAza hoyahai sUrthya candra amike prakAzakI taraha AtmAkA prakAzavikArako nahIM prApta hoya hai kyoMki jaba rAtrimeM sUryAdikakA prakAza nahIM hoyahai taba andhakAra hoya hai isase jAnAjAyahai ki ami AdikA prakAza vikArako prApta hoya hai kintu AtmAkA prakAzaka Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (24) aparokSAnubhUtiH / bhI vikArako nahIM prApta hoyahai arthAt AtmAkA prakAza sadA saba jagaha rahehai // 22 // deho'hamityayaM sUDho dhRtvAtiSThatyaho janaH // mamAyamityapi jJAtvA ghaTadraSTeva sarvadA // 23 // saM. TI. tadevaM prakAzya prakAzakatvAdilakSaNavailakSaNyesatyapi AtmAnAtmAbhedadArzanamupasaMharannubhayobhadaM spaSTayati dehaiti ahamahaMzabdapratyayAlaMbanaH pratyagA tmA'yamidaMtayAnirdizyamAno. ghaTAdivatpratyakSatayAhaH zyamAnodehAsmItiubhayoSTadRzyayoraikyakRtvA sUDhaH svAjJAnakAryaviparyayamohavyAptojanastiSThati kRtakRtya buddhayA niyApArobhavatItyarthaH etadado mahadajJAna mitibhAvaH kiMkRtvApItyata AI mameti mama matsaMbaMdhI ayaM deha iti sAmAnyato bhedaM jJAtvApi ataevAzcaryamiti tAtparya kaiva, sarvadA ghaTadraSTeva yathA sarvakAle ghaTadraSTA puruSo mamAyaM ghaTa iti jAnAti natva ghaTa iti kadacidapi jAnAtItyarthaH // 23 // ___ bhA. TI. manuSyake pAsa eka ghaDA hoyahai taba 'merAghaDA hai' aisA vyavahAra karai hai maiM ghaTa hUM aisA vyavahAra nahIM karai kintu yaha deha merA hai maiM hUM aisA saMsArI puruSa jJAna karaihai parantu vAstavameM ajJAnahai // 23 // Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7 saMskRta TIkA - bhASATIkA sahitA / - (35) brahmaivAhaM samaH zAntaH saccidAnandalakSaNaH // nAhaM deho hyasadrUpo jJAnamityucyate budhaiH // 24 // tadvirodhitvAdAtmajJAnamevAtmA saM. TI. nanvetasmiMstadbuddhiriti lakSaNabhramAparaparyAya mohakAryA liMgAnumeyamajJAnamIdRk tarhi tannivartakaM kimityAkAMkSAyAM 'jJAnanivartakamityabhipretya tallakSaNamAha brahmetyAdipaMcabhiH / ahamahaMzabdapratyayAlaMbanaH pratyagAtmA brahmevAsmi etayostattvaMpadArthayoraikye hetugarbhitAni vizepaNAnyAha sama iti samaH sattAprakAzAbhyAM sarvAbhinnaH punaH kiMlakSaNaH zAMtaH nirastasamastopAdhitvAdvikSepAdivikArazUnyaH punaH kiMlakSaNaH saccidA naMdalakSaNaH / saccidAnaMderanRtajaDaduHkhapratiyogibhirlakSyate viruddhAMzatyAgarUpayA bhAgalakSaNayA jJAyata iti saccidAnaMda lakSaNaH / brahmabodhe hi dvividhaM dvAraM vidhirniSe zveti tatra satyajJAnAdisAkSAdvAcakazabdaprayogalakSa - No vidhiruktaH / idAnImatannirasanalakSaNo niSedhaH pradazrzyate nAhamiti ahamahaMzabdapratyayAlaMbana AtmA deho netvanvayaH deha ityupalakSaNaM prANeMdriyAdInAmapi hIti vidvajjanaprasiddhaM dehAderanAtmatvehetumAha asaditi / asadrUposadvAdhyamanRtaM tAdRgrUpaM svarUpaM yasya sa tathAvidha Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * ( 26 ) aparokSAnubhUtiH / ityevaMprakAram " akSaM brahmAsmi" ityAdimahAvAkyajanyASkhaMDAkAra buddhirUpaM jJAnaM budherAtmatattvajJairucyate kathyata ityarthaH / etadvilakSaNaH sarvojJAnAbhAsa itibhaavH||24|| bhA. TI. maiM sama arthAt sarvamaya prakAzadvArA hU~ / aura zAntahU~ arthAt nirvikArahU~ trikAla meM vidyamAna caitanyasvarUpa AnandamayasvarUpa brahma hU~ / nAzavAn deha maiM nahIM hUM isa prakAra jJAnako paNDita jana tatvajJAna kahaiM haiM // 24 // nirvikAro nirAkAroM niravadyo'hamavyayaH // nAhaM deho sadrUpo jJAnamityucyate budhaiH // 25 // saM. TI. nanvahaM jAto nRtaHsukhI duHkhItyAdyanekavikA ratvenAhaMzabdapratyayAla banasya pratIyamAnatvAt kathaM tasya brahmatvamityata Aha nirvikAra iti ahamadazabdapra tyayAlaMbanaH pratyagAtmA nirvikArosmIti zeSaH nirgato vikArajanmAdayo yasmAt sa tathAvidhaH teSAM dedadharmatvAditi bhAvaH / tatra hetuH nirAkAraH dehAdyAkArarahitaH ata eva niravadyo vAtapittAdijanyAdhyAtmikAditApatrayarahitaityarthaH / ata evA'vyayaH apakSayAdirahita ityarthaH ahaM manuSya ityAdipratIteH / kathaM nirvikAratvamiti cetsA pratItiH zuktirajatAdivadvAdhyatvAdbhAMtirityAha nAhamiti / nAhamityuttarArddha vyAkhyAtaM pUrvaloke Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sNskRtttiikaa-bhaassaattiikaashitaa| . (27) evamuttaratrApi jJeyaM punaruktistu jJAnapratibaMdhakasya budimAMdyaviparyayAdeDhiyAnnAzaMkanIyA // 25 // ___ bhA. TI. maiM nirvikArahUM arthAt sadA ekarUpahUM / nirAkAra arthAt merA koI AkAra nahIM hai / maiM niravayahUM arthAt AdhyAtmika Adhidaivika Adhibhautika ina tIna tApoM karakai . rahitahUM aura avinAzIhUM / nAzavAna deha nahIM huuN| isa prakAra jJAnako paNDitagaNa tattvajJAna kahaiM haiM // 25 // nirAmayo nirAmAso nirvikalpo'hamAtataH // nAhaM deho basadrUpo jJAnamityucyate budhaiH // 26 // saM. TI. punaH kilakSaNaM jJAnamityata Aha nirAmaya iti / ahaM nirAmayaH sarvarogarahita nirAbhAso vRttivyApyatvepi phalavyApyatvazUnyaH nirvikalpaH kalpanAhInaH Atatazca vyApakaH // 26 // . bhA. TI. maiM rogahInahUM arthAta mujhai rAjayakSmAdiroga nahIM hoyahaiM mujhai phalakI abhilASA nahIM hoyahai maiM kalpanA nahIM karUMhUM aura srvvyaapiihuuN| maiM nAzavAn deha. nahIMhUM isa prakAra jJAnako paNDita jana tattvajJAna kahaiM haiM // 26 // nirguNo niSkriyo nityo nityamukto himacyutAnAhaM deho hyasadrUpo jJAna mityucyate budhaiH // 27 // Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 28 ) aparokSAnubhUtiH / saM. TI. punaH kiMlakSaNaM jJAnamityata Aha nirguNa iti / ahaM nirguNo guNarahitaH guNAnAM mAyAmayatvAdityarthaH ata eva niSkriyaH kriyArahitaH tathA nityo vinAzarahitaH ata eva nityamuktaH kAlatrayepi baMdhazUnyaH tatra hetuH acyutaH apracyutasaccidAnaMdasvabhAvaH ||27|| bhA. TI. maiM rajoguNa satoguNa tamoguNarUpa tIna guNoM karakai rahita hUM kriyA karakai rahita hUM nityahUM nityamuktahUM arthAta sarvadAhI bandhazUnyahU~ acyutahUM arthAt sadA jJAnamayahUM maiM nAzavAn deha nahIM hUM isa prakAra jJAnako paNDita jana * tatvajJAna kahaiM haiM // 27 // nirmalo nizcalo'nantaH zuddho'hamajaro'maraH // nAhaM deho hyasadrUpo jJAnamityucyate budhaiH // 28 // saM. TI. punarapi jJAnalakSaNamAha nirmala iti / ahaM nirmalaH avidyAtatkAryalakSaNamalarahitaH ata eva nizcalaH vyApakatvAdAkAzavanizcala ityarthaH nizvalatve hetuH anaMtaH dezakAlavastu paricchedazUnyaH zuddhaH azuddhirahitaH punarajaraH jarArahitaH amaro maraNarahitazca sarvadharmANAM dehatrayavartitvAditi bhAvaH // 28 // 1 mA. TI. maiM nirmala arthAt sarvadoSoM karake rahita huuN| aura nizvalahUM arthAt calAyamAna nahIM hoUMhUM anantahUM Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMskRtaTIkA - bhASATIkAsahitA / ( 29 ) arthAt merA anta nahIM hai aura zuddhahUM aura ajarahUM arthAt bUDhA nahIM hoUM hUM aura amara hUM arthAt merI kabhI mRtyu nahIM hoya hai nAzavAn deha nahIM hUM aisA jo jJAna hai usako paNDitajana tattvajJAna kahaiM haiM // 28 // svadehe zobhanaM saMtaM puruSAkhyaM ca samatam // kiM mUrkha zUnyamAtmAnaM dehAtItaM karoSi bhoH // 29 // saM. TI. nanvAtmA pratyakSadeharUpo na bhavati tarhi zUnyatvamAtmanaH syAdityAzaMkyAha svadehe iti / bho he mUrkha zUnyavAdina svadehe puruSAkhyaM puri- manuSyazarIre uSati ahamAkAreNa vasatIti puruSa iMtyAkhyA nAma yasya taM ataevazobhanaM maMgalaM zarIra vilakSaNatvAdati maMgalaM tathA saMmatam " ayamAtmA brahma" ityAdivAkyanirNItaM cakArAt " uttamaH puruSastvanyaH " ityAdi smRtini taM draSTRhadraSTRtvena dehAtItamAtmAnaM satataM bhAvaM saMtaM sarvavyavahArAdhiSThAnaM zUnyaM khapuSpAdivat atyaMtASbhAvarUpaM kiMkaroSi kathaM manyase mAmanyathA iti bhaavH| kacit svadedamiti dvitIyAMtaH pAThastasmin pakSe dehAtmavAdyeva vadati uktalakSaNaM manuSyadehaM tyaktvA samAnamanyat // 29 // bhA. TI. he saMsArI mRDha ! tU apane dehameM vidyamAna maGgalamaya Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (30) aprokssaanubhuutiH| . brahmarUpa nirNaya kiye hue dehAtIta AtmAko zUnya jJAna karai hai // 29 // svAtmAnaM zRNu mUrkha tvaM zrutyA yuktyA ca pUruSam // dehAtItaM sadAkAra sudu darza avaadRshaiH||30|| saM.TI. nanuzUnyavAdina evAbhAvApatteH zUnyaM mAstu paraMtvAtmano dehAtItatve pramANAmAvAdeha evAtmA syAdityAzaMkyAhaM svAtmAnamiti / bho mUrkha dehAtmavAdina cArvAka tvaM svAtmanaM svakIyamAtmAnaM puruSa dehAtItaM dehAtirikta zrutyA "tasmAdvA etasmAdannarasamayAhanyAMtara AtmA"ityAdikayA punayuktyAca ekasminka karmavirodhaityAdirUpayA zRNu avadhAraya dehAtItatve kimAkAra Atmetyata Aha sadAkAramiti / sadAkAramastItyetanmAtravyavahArakAraNabhUta AkAro yasya taM evaMvidhosti cetkutona dRzyata ityata Aha sudurdarzamiti bhavAdRzaiH zrutyAcArya zraddhAzUnyaiH sudurdarza sarvathA darzanAyogyaM tasyAdRSTarUpatvAdevetyarthaH yadvA pUrvazlokoktadvitIyApekSayA dehAtmavAdinaH samAdhAnArthIyaM zlokaH svAtmAnAmiti // 30 // ___ bhA. TI. yuktiyoM karakai aura zrutiyoM karakai AtmAko dehAtIta nirNaya tau kara / he mUDha ! AtmA tau sadAkArahai Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sNskRtttiikaa-bhaassaattiikaasaahitaa| (31) 'AtmA' hai isaprakAra vyavahArake kAraNa AtmAkA AkArabhAna hoyahai parantu tumase mUkhoMke dRSTigocara nahIM hoya hai // 30 // ahaMzabdena vikhyAta eka eva sthitaH prH| sthUlastvanekatAM prAptaH kathaM syAdehakaH pumAn // 31 // saM.TI. tadevAha ahmityaadisptbhiH| paraH dehAdanya - AtmA'haMzabdena zabda ityupalakSaNaM pratyayasyApi va. khyAtaH prasiddhaH kiMlakSaNa ityata Aha ekaiti eka eva sthita eveti pratyekamavadhAraNaM tuzabdaH pUrvoktAdAtmanaH sthUladehasya vailakSaNyadyotakAsthUlo dehakA dehaeva dehakAsvArthe kA pratyayaH kathaM ghumAn puruSaH AtmAsyAnna kathaMcidityarthaH dehasyAnAtmatve hetumAha.anekatAmiti anekatAM parasparaM bhinnatA prAptaH evaM tamaprakAzavadati vilakSaNatvepi dehasyAtmatvaM dhruvannatimUDhatvAdupekSya iti bhaavH|||31|| . bhA. TI. ahaM zabda karakai kahAjAyahai aura ekahai aura sabase utkRSTahai taba kisaprakAra sthUla anekatAko prApta dehamaya hosakai hai / / 31 // ahaM draSTatayA siddho deho dRzyatayA sthitaH // mamAyamitinirdezAtkathaM syAdahakaH pumAn // 32 // Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (32) aprokssaanubhuutiH| saM.TI.tadevAtivalakSaNyaM darzayati ahamiti / ahamahaMzabdapratyayAlaMbana AtmA draTTatayA zabdAdivipayaprakAzakatayA siddhaH zabdaMzRNomItyAdivyavahAreNa prasiddhaH dehastu dRzyatayA zabdAdivatprakAzyatayA sthitaH tatra hetumAha sameti mamAyaM deha iti ghaTAdivatsvIyasaMbaMdhitayA nirdezAt vyavahArAt evamubhayolakSaNye sati kathaM dehakaH pumAna syAditi vyAkhyAtArthazcaturthapAdaH evamapi bodavyam // 32 // __bhA. TI. yaha merA hai isa prakAra nirdeza karanese AtmA draSTA (dekhane vAlA) deha dRzya ( dekhane lAyaka) hai.isaprakAra pratIta hoyahai / phira AtmA kisapakAra dehamaya ho sakai hai / / 32 // ahaM vikArahInastu deho nityaM vikAra vaan||itiprtiiytesaakssaatkthN0||33|| . saM.TI. punarvailakSaNyAMtaramAha ahamiti ahaM vyAkhyA tArthaH vikArahInaH jAyatestItyAdiSaDvikArahInaH tuvailakSaNye deho nityaM sarvakAlaM vikAravAn atrakiMpramANamata Aha itIti iti sAkSAt pratyakSapramANena pratIyate anubhUyate evaM satikathaM syAdehakaH pumAniti // 33 // ___ bhA. TI. AtmA vikArarahita hai aura deha sadA vikAravAna hai aisA sAkSAt pratIta hoya hai phira kisa prakAra AtmA dehamaya hosakai hai // 33 // Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sNskRtttiikaa-bhaassaattiikaasaahtaa| (33) yasmAtparamiti zrutyA tayApuruSalakSa. nnm||vininniit vimUDhena kthN0||34|| saM.TI.evaM yuktyA dehAtmanovalakSaNyamuktvA zrutyApyAha yasmAditi / "yasmAtparaM nAparamasti:kiMcidyasmAtrANIyo najyAyostikazcit / vRkSaiva stabdho divi tiSThatyekastenedaM pUrNapuruSeNa sarvam" iti tayA prasiddhayA taittirIyazrutyAkRtveti karaNe tRtIyA puruSasyAtmano lakSaNaM vimUDhena vigatamUDhabhAvenAbicatureNa zrutyarthavivecanakuzalenetyarthaH iyaM kataritRtIyA vinirNItaM vicArya sthApitaM anyatpUrvavat yadvA zrutyeti kartRpadamasminpakSe vimUDheneti dehAtmavAdinaM prati saMbodhanaM vimUDhAnoM ina svAmin mUrkhaziromaNitvAdeva zrati nAdriyala itibhAvaH // 34 // ___ bhA. TI. " yasmAparaM nAparamasti kiJcit yasmAnANIyo najyAyo'stikazcit / vRkSa iva stabdho divi tiSThatyekastenedaM pUrNa puruSeNa sarvam" iti zrutiH / arthAt jisase para apara kucha nahIM hai jisase aura utkRSTa nahIM hai jisase koI sakSama nahIM hai jisase koI pradhAna nahIM hai jo eka AtmA vRkSakI taraha stabdha . hokara svargameM vartamAna hai vahI.AtmA isa sampUrNa jagatako paripUrNa rakhatA hai / isa zrutise paramAtmAkA lakSaNa nirNayakiyA gayA hai phira vaha AtmA kisa prakAra dehamaya hosktaahai||34|| Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . (34 . apagaiMkSA'nubhUtiH / 'sarvapuruSaeveti sUkte purusssNjnyite||a.. pyucyate yataH zrutyA kathaM0 // 35 // saM. TI. nakevalamanayaikayA zrutyA vinirNItaM kiMtva nyayApItyAha sarvamiti / yato hetoH zrutyA vedAkhyaparadevatayA 'puruSaevedaMsarvam' iti puruSasaMjJite sUktepyucyate puruSalakSaNamiti pUrvazlokAdadhyAhAraH ataH kathaM syAditipUrvavat // 35 // __ bhA. TI. "puruSa - evedaM sarva yadabhUtaM yacca bhAvyam" iti shrutiH|jo kucha dRSTigocara hoyahai so saba AtmasvarUpahai aura jo kucha huA aura jo kucha hoyagA sarva AtmasvarUpa hai| isa zrutise kahA huA paramAtmA dehamaya kisa prakAra hosa hai 35 asaMgaH puruSaH prokto bRhadAraNyake 'pic||anNtmlsNshlissttHkthN0||36|| ___saM.TI.aparayApi zrutyaivameva nirNItamityAha asaMgaiti / "asaMgo hyayaM puruSaH" iti zrutyA bRhadAraNyake vAjasaneyopaniSadi puruSaH asaMgaH proktaH dehakastvanaMtamalasaMzliSTaH kathaM pumAnsyAditi // 36 // __ bhA. TI, "asaMyogoyaMpuruSaH" AtmA saGgahIna hai yaha bRha dAraNyaka upaniSadkI zruti hai isa zrRMtisebhI AtmA asaMga siddha hotAhai aura deha nAnAprakArake maloMkarakai lipaTA huA phira kisaprakAra AtmA dehamaya hosakai hai // 36 // Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sNskRtiikaa-bhaassaarttiikaashitaa| (35) tatraivacasamAkhyAtaH svayaMjyotirhi puurussH||jddH paraprakAzyosau kthN037|| saM. TI.tatraivAnyaprakAraNApi dehAtmanovailakSaNyaM nirUpitamityAha tatraiveti / tatraiva bRhadAraNyaka evetyarthaH atrAyaM puruSaH svayaMjyotirbhavatIti zrutyA svayaMjyotiH puruSaH samAkhyAtaH hIti vidvatprasiddhiM dyotayati asau ghaTAdivadRzyo'ta eva paraprakAzyastata eva jaDo dehakaH kathaM pumAn syAditi vyAkhyAtam // 37 // __ bhA. TI. "pUruSojyotirmayaH" puruSa svayaMprakAza jyotisvarUpahai yaha zruti usI bRhadAraNyaka upaniSadmeM likhIhai . . isase AtmA tau jyotiHsvarUpahai aura deha jar3ahai ghaTAdikoMkI taraha paraprakAzyahai phira kisamakAra AtmA dehamaya ho sakai hai // 37 // prAktotakarmakAMDena hyAtmA dehAdvi* lkssnnH|| nityazcatatphalaM bhukte dehapA tAdanaMtaram // 38 // saM.TI.athAstAmidaM jJAnakAMDaM karmakAMDepidezAtmano bhaida evanirNIta ityaaproktiti|hiysmaatkrmkaaNddenaapi " yAvajIvamagnihotraM juhuyAt " ityAdirUpeNa karmapratipAdakena vedabhAganetyarthaH AtmA dehAdvilakSaNaH proktaH kathamityataAha nitya iti nityatvaM ca kutaityataAha Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aparokSAnubhUtiH / taditi dehapAtAdanaMtaraM tatphalamanityaM karmaphalaM yata AtmA bhukte'to nitya ityarthaH cakArAt nyAyasAMkhyA dAvapyevameva dehAtmano do varNita iti darzitam // 38 // __ bhA. TI. "yAvajjIvamagnihotraM juhuyAt" "aharahaH sandhyA mupAsIta" / jabataka jiye agnihotra karai / pratidina sandhyA karai / ityAdi karmakANDameMbhI AtmA dehase alaga nitya dehapAta honeke anantara karmoM ke phaloMkA bhoganevAlA kahAhai isaprakArabhI AtmA dehAtItasA pratIta hoyahai // 38 // liMgaM cAnekasaMyuktaM calaM dRzyaMvikAri c|| avyApakamasadUpaMtatkathaMsyAtpu . mAnayam // 39 // saM.TI. nanvevaMsati vedAMtinAmapasiddhAMta syAdityata Aha liMgamiti / liMga liMgazarIraM tatparokSAdidharmaviziSTaM ayaM nityAparokSasvabhAvaH pumAn kathaM syAnakathaMcidityarthaH cakArAtkAraNazarIramapi nirAkRtaM anayorapibhede liMgadehasya vailakSaNyasUcakAni vizeSaNAnyAha aneketi anekasaMyuktaM devamanuSyAdinAnAsthUlazarIrasaMbaMdhayuktaM yadvA zrotrAdibuddhayaMtasaptadazakalAsaMyuktaM tathA calaM caMcalaM manapradhAnatvAdityarthaHpunaIzyaM mamedaM zrotraM mamedaM mana ityAdimamatAspadatvenAtmana upasarjanabhUtaM ca punarvikAri upacayAdimat avyApakaM pari Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sNskRtiikaa-bhaassaarttiikaashitaa| (37) cchinnamasadUpamAtmajJAnakabodhyaM ca atredamAkUtaM yadyapi liMgazarIrAdhyAse nAtmanaH kartRtvabhoktRtvAdibhAvastathApyAtmanaH svatastadabhAvajJAnenA'dhyAsanivRttAvakartRtvAbhoktRtvAdibhAvasiddhiriti vedAMtinAM na kiMci dapasiddhAMto'nyavaditi maMgalam // 39 // __bhA. TI. liGga aura kAraNa ina dopakArakA zarIra nAnA prakArake zarIroMke sambandha karakai yukta caJcala vikArI ekadezameM rahanevAlA aura asatsvarUpa hai phira kisaprakAra deha maya AtmA hosakai hai // 39 // evaM dehavyAdanya AtmA puruSaIzvaraH ||srvaatmaa sarvarUpazca sarvAtIto hmvyyH||40|| saM.TI. idAnIM pUrvoktamarthamupasaMharati evamiti / evaM pUrvoktaprakAreNa dehavyAt sthUlasUkSmalakSaNAdanyo bhinna AtmA ko'sAvityata Aha puruSa iti puruSaH zarI rAdhiSThAtA tarhi kiM jIvaH netyAha Izvara iti tatra hetuH sarvAtmeti tarjhadaitahAniH syAdityata Aha sarvarUpa iti evaMsati vikAritvaM sthAdityataAha sarvAtIta iti etAdRza AtmAcedasti tarhi kuto nopalabhyata ityataAha ahamiti ahaMpratyakSo'haMzabdapratyayAlaMbanatvena sarvado palabdhisvarUpa ityarthaH tAIkAraH syAnnetyAha avyaya Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (38) aparokSAnubhUtiH / iti avyayaH apakSayAdivikArazUnyaH ahaMkAra sAkSIti bhAvaH // 40 // bhA. TI. isaprakAra AtmA sthUla aura sUkSma donoM prakA rake dehoM se alaga hai aura Izvara hai sarvavyApaka hai sarvarUpa hai sarvase atIta hai (arthAta jisase parai aura koI nahIM hai sabase zreSTha hai ) ahamazabda karakai kahA jAya hai bhUta bhaviSyata vartamAna tInoM kAlameM ekarasa hai // 40 // ityAtmadehabhAgena prapaMcasyaiva satyatA // yathoktA tarkazAstreNa tataH kiMpuruSArthatA // 41 // saM.TI. athedAnImAtmano dehadvayAtiriktatvapratipA danamanarthakamiti zaMkate itIti / iti pUrvoktaprakAreNa varNitenAtmadedavibhAgena prapaMcasyaiva satyatA tathoktA yathA tarkazAstreNa tataH prapaMca satyatvapratipAdanAkipu ruSArthatA kutsitapuruSArthatvaM bhayanivRttyabhAvAdityarthaH "dvitIyAdvai bhayaM bhavati" iti zruteH // 41 // bhA. TI. tarkazAstra arthAt nyAya zAstra ke mAnanevAloMne isa AtmA aura dehameM bhedabuddhikarake : nyAya zAstrameM jo prapavakI satyatA kahI hai ( arthAt paramANuko nitya mAnakara Izvarako nimittakAraNa saMsArakI utpatti mAnI hai ) usako Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMskRtaTokA-bhASATIkAsArhatA (39) svIkAra karate haiM tisakI apekSA aura puruSArthatA kyA hogI // 43 // ityAtmadehabhedana dehAtmatvaM nivaaritm||idaaniiNdehbhedsy hyasattvaM sphuttmucyte||42|| saM. TI. bhedajJAnasyAbhedajJAnaprati kAraNatvAdAtma dehavibhAgakathanaM nAnarthakamityAha itIti / iti pUrvo tenAtmadehabhedenAtmano dehAtpRthakkaraNena dehasyaiva prApta cArvAkamatenAtmatvaM tannivAritaM idAnImuttaragraMthena tasya dehabhedasyAsattvamAtmasattAtiriktasattArAhityaM sphuTaM spaSTaM yathAsyAttathA hItiprasiddhamucyate // 42 // bhA. TI. isa prakAra naicyAyikoMne AtmAkA aura dehakA bheda dikhAkara dehako Atmatva nivAraNa kiyA hai / so aba deha AtmAke bheda asattA spaSTa dikhAmaiM hai // 42 // . caitanyasyaikarUpatvA do yuktona kahi cit ||jiivtvN ca mRSA jJeyaMrajjau sarpa; graho yathA // 43 // . saM. TI. tadevAha caitnysyeti|caitnysy sarvabhUtabhItikaprapaMcAdhiSThAnaprakAzasya ghaTaHprakAzate paTaH prakAzate ityAdiSvekarUpatvAdekAkAratvAdetoH kahicitka Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (40) - aparIkSA'nubhUtiH / syAMcidavasthAyAmapi bhedo nayukto nayathArthaityarthaH ta- / hiMjIvabhedaHsatyaH syAdityata Aha jIvatvamiti jIvatvaM cakAropyarthaH mRpA mithyA jJeyaM tadupAdherevAMtaHkaraNAdemAyAmayatvAdityarthaH / adhiSThAnasatyatvena kalpitasya mithyAtvabodhe dRSTAMtamAha rajjAviti yathArajjau tadajJA nAt vakratAdisAhazyena maMdAMdhakAre sarpagrahaH sarpaladviravyutpannasya bhavati na tu vyutpannasya tathaivAtmanyA smAjJAnAt prakAzasAhazyAdavizeSaprakAze cijjaDagraM thirUpacidAbhAsabhramo bhavatyavivekinAM na tu vivekinA miti vedAMtasiddhAMtarahasyam // 13 // bhA, TI. caitanyako (bhata bhautika prapaJcakA jo AdhAna hai usako caitanya kahate haiM ) ekarUpa honese aura AtmAko caitanyasvarUpa honese deha aura AtmAkA bheda kabhIbhI yukti yukta nahIM hai jisataraha rajjumeM vaha sarpakA nama hoya hai vAstava meM vaha sarpa nahIM hoya hai tisIprakAra AtmAse bhinna jIvakA mAnanA vRthA hai // 43 // rajjvajJAnAt kSaNenaiva yadadrajjurhi sapiNI // bhAti tadracitiH sAkSAdvi khAkAreNa kevalA // 44 // . saM.TI. idAnI pUrvoktameva dRSTAMta vivRNvan sarvasyApi prapaMcasya brahmarUpatAmAha rajviti / kevaleti vizeSaNena Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMskRta TIkA - bhASATIkA sahitA | pUrvAvasthAma parityajyAvasthAMtaraprAptilakSaNavivartopAdAna tvamevoktaM nAraMbhopAdAnatvaM nApi pariNAmopAdAnatva miti bodhyaM anyat spaSTam // 44 // bhA. TI. jisa samaya rajjuke svarUpakA ajJAna hoya ( arthAt yaha rajjuhai jaba aisA jJAna nahIM hoya hai ) taba rajjumeM bhAnti hoya hai ( arthAt ajJAnase rajjuko sarpa samajhe hai) isI prakAra jisasamayaparyyanta AtmAkA jJAna nahIM hoya hai tabataka ajJAnavazase AtmA ke viSaya meM puruSa nAnA prakArakI kalpanA karaihai // 44 // ( 41 ) upAdAnaM prapaMcasya brahmaNo'nyanna vi dyate // tasmAtsarvaprapaMcoyaM brahmaivAsti na cetarat // 45 // saM. TI. atra hetuM darzayan pUrvoktamupasaMharati upA dAnamiti / yasmAtprapaMcasyAkAzAdidehAMtasya jagadvistArasya brahmaNo mAyAzabalA caitanyAdanyatparamANavo yadvA prakRtirupAdAnaM kAraNavizeSo na vidyata iti "tasmAdvA etasmAdAtmana AkAzaH saMbhUtaH" ityAdizruteH tasmAddhetoriti spaSTamanyat // 45 // bhA. TI. nemake sivAya isa prapaJcakA upAdAna kAraNa aura koI nahIM ho sake hai isakAraNa sampUrNa prapaJca brahmahI hai ( arthAta sarva saMsAra brahmasvarUpa hai) aura kucha nahIM hai // 45 // Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aparokSAnubhUtiH / vyApyavyApakatA mithyA sarvamAtmeti zAsanAt // iti jJAte pare tattve bhedasyAvasaraH kRtaH // 46 // ( 42 ) saM. TI. natu vyApyavyApakatArUpe bhede jAyati sati kathaM prapaMcasya brahmatetyAzaMkyAha vyApyeti / vyApyamAMtaraM vyApakaM bAhAM tayorbhAvo mithyA ghaTAkAzAdivat kalpitatvAdasannityarthaH tatrapramANamAha sarvamiti "idaM brahmedaM kSatramiti prakRtyedaM sarveyadayamAtmA" ityAdizrutirUpezvarAjJAbalAdityarthaH tataH kimata Ahe, itIti iti jJAte ityAdisugamam // 46 // bhA. TI. "brahmaiva sarvamaparaM nahi kiJcidasti" jo kucha hai AtmA hai aura kucha nahIM hai aisA kahanese AtmAkA vyApyavyApakabhAva mithyA hai aisA pratIyamAna hotA hai isaprakAra sarvokaSTa arthAt sabase zreSTha AtmAke jAnanepara bhedakA tau ava - sarahI nahIM hai // 46 // zrutyA nivAritaM nUnaM nAnAtvaM svamukhena hi // kathaM bhAso bhavedanyaH sthite cAdvayakAraNe // 47 // saM. TI. natu pratyakSeNabhAsamAno vyApyavyApakabhAvaH kathaM mithyetyAzaMkyAha zrutyeti nUnAmiti nizcaye hIti Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMskRtakATIkA - bhASATIkAsahitA / (43) prasiddhau zrutyA "neha nAnAstikiMcana" ityAdirUpaye tyarthaH / nAnAtvaM nivAritaM tena ca nAnAtvanivAraNenAiyakAraNe'bhinnanimittopAdAne brahmANi sthite sati bhAso vyApyavyApakatAdipratibhAsAH kAryabhUto'nyaH svakAraNAtiriktaH kathaM bhavenna kathaM cidityarthaH // 47 // bhA. TI. vedakI zruti sAkSAt Apa jagatkA nAnAtva nivAraNa karai hai isaprakAra brahma advitIya arthAt kAraNa honekarakai siprakAra bhedajJAna hosakai hai // 47 // doSopi vihitaH zrutyA mRtyormRtyuM sagacchati // iha pazyati nAnAtvaM mAyayA vaMcito naraH // 48 // saM. TI. kiMca bhedadRSTadoSa zravaNAdapi kAraNAdabhi nameva kAryamityAha doSaiti / "mRtyoH sa mRtyumApnoti ya iha nAneva pazyati" ityAdirUpayA zrutyetyarthaH tatra mRtyoranaMtaraM mRtyuM jananamaraNaparaMparAmityarthaH spaSTamanyat // 48 // * bhA. TI. "mRtyoH sa mRtyumAmoti yaha nAneva pazyati " arthAt jo saMsArako nAnArUpa mAnA hai usako vAraMvAra janma mRtyu naraka bhoga karanA paDaihai / ityAdi zrutidvArA jo nAnAtva pradarzana kare haiM / unako doSa hoya hai aisAbhI kahA hai / Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 44 ) aparokSAnubhUtiH / manuSya mAyAse vaJcita hokara jagatake nAnAtvakA anubhava kare hai // 48 // brahmaNaH sarvabhUtAni jAyaMte paramAtmanaH // tasmAdatAnibrahmaiva bhavatItyava - dhArayet // 49 // saM.TI. tA kiM kuryAdityata Aha brahmaNa iti / bRhatvAdaparicchinnatvAdbrahma tadUpAtparamAtmanaH savANi bhUtAni jAyaMte utpadyate jAyataiti sthitipralayayorapyupalakSaNaM "yatovA imAni bhUtAni jAyate" ityAdizruteH yasmAdevaM tasmAddhetoretAni bhUtAni brahmaiva bhavati sanmAtra brahmarUpANItyavadhArayetrizcinuyAditi // 49 // bhA. TI. "yato vA imani bhUtAni jAyante " itizrutiH arthAt jisase prANI utpanna hote haiM ityAdi zrutise samasta prANI brahmasehI utpanna hote haiM isIkAraNa sabahI brahmasvarUpa aisA nizcaya hai // 49 // brahmasarva nAmAni rUpANi vividhA - nica // karmANyapi samagrANi bibhatIti zrutirjagau // 50 // saM. TI. nanu nAnAnAmarUpakarmabhedena vicitrANi bhUtAni kathaM brahmAtmakAnItyAzaMkyAha brahmaiveti" trayaM vA idaM nAma rUpaM karma" iti bRhadAraNyakazrutirjagau gAyana Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sNskRtttiikaa-bhaassaattiikaashitaa| (45) kRtavatI svAdhikAriNaH zrAvayAmAsetyarthaH / kimityata Aha brahmaiva sarvanAmAnyAkAzAdidehAMtAna saMjJAvizeSAn ca punarvividhAni rUpANyavakAzAdidvipadAMtAn nAnAvikAravizeSAn apizabdazvArthe rUpAhaNaM gaMdhAdigrahaNasyApyupalakSaNaM samagrANi karmANyAkAzapradAnAdIni snAnazaucAdIn kriyAvizeSAnapi bibharti rajjvAdikamiva sAdipratibhAsaM dadhAtyadhiSThAnadarzanazUnyAn prati darzayatItyarthaH // 10 // bhA. TI. brahmahI sampUrNa prakArake nAma aura nAnA prakArake rUpa dhAraNakaratA hai aura nAnAprakArake karma dhAraNa karatAhai / aisA sAkSAt zruti kahatI hai // 50 // suvarNAjjAyamAnasya suvarNatvaM ca shaashvtm|| brahmaNo jAyamAnasya brahmatvaM ca tathA bhvet||51|| saM. TI. atra lokaprasiddhaM dRSTAMtamAha suvarNeti sugamam // 53 // ___ bhA. TI. jisaprakAra suvarNase kaTaka kuNDalAdika banAye jAte haiM jabataka kuNDalAdi AkAra rahA tabaloM rahA phira galAnesaiM suvarNakA suvarNahI hojAtA hai isI prakAra yaha brahmasa utpanna huA saMsAra jabalauM kisI AkArameM rahatA hai tabalauM rahatA hai antameM Akara dUra hone para brahmahI hotA hai // 51 // Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aparokSAnubhUtiH / svalpamapyaMtaraM kRtvA jIvAtmaparamAtmanoH // yaH saMtiSThati mUDhAtmA bhayaM tasyAbhibhASitam // 52 // saM. TI. evaM kartRkarmAdikAraka ghaTasyaikAdhiSThAnarUpatve siddhepi bhedadarzino bhayamAda svalpeti / svalpamapyaMtaramupAsyopAsakarUpaM bhedaM kRtvA kalpayitvA yastiSThati tasya bhayaM bhASitam "yadA hyevaipa etasminnudaramaMtaraM kurute atha tasya bhayaM bhavati " ityA dizrutyetyarthaH // 52 // ( 46 ) bhA. TI. jo puruSa jIvAtmA aura paramAtmAmeM kuchabhI bheda kara hai aura mAne hai vaha mUDha puruSa bhayako prApta hoya hai arthAta usake cittako kadApi zAnti nahIM hoya hai // 52 // yatrAjJAnAdbhaveda dvaitamitarastatrapazyati // Atmatvena yadA sarvaM netarastatra cA Nvapi // 53 // saM. TI. natu prakAzatamasokhi parasparaviruddhasvabhAvayodvaitAdvaitayoH kuta ekAdhikaraNatvamityAzaMkyAva - sthAbhedAdityAha yatreti yatra yasyAmajJAnAvasthAyAM ajJAnena dvaitamiva bhavettatratasyAmajJAnAvasthAyAm" ita ro'nyo'nyatpazyati yatra hi dvaitamiva bhavati taditara itaraM pazyati taditara itaraM jiprati taditara itaraM zRNoti Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sNskRtttiikaa-bhaassaattiikaashitaa| (47) taditara itaramabhivadati taditara itaraM manute taditara itaraM vijAnAtIti yatra vA'nyadiva syAttavAnyo nyatpazyedanyonyajidanyo'nyadrasayet" ityAdizrutere cazabdaH pUrvoktAdvailakSaNyaM sUcayati yadA yasmina jJAnakAle sarvamAtmatvena bhavet tatra tasmin jJAnakAle itaro'Nvapi kiMcidapyanyannapazyati yatravA "asya sarvamAtmaivAbhUttatkena kaM pazyettatkena ke jinet" ityA dizruteH sakAryAjJAnanivRttyA na dvaitamiti bhaavH||53|| . bhA. TI. jisa avasthAmeM ajJAna vazase dvaita hoyahai usI / avasthAmaiM eka padArtha dUsare padArthakA darzana kara hai jaba AtmajJAna hojAya hai taba kisIko, kucha anya nahIM mAlUma hoyahai / / 53 // . . . yasminsarvANi bhUtAni hyAtmatvena vijaantH|| navai tasya bhavenyoho na cazoko'dvitIyataH // 54 // saM. TI. nanu dvaitAdarzane kaH puruSArtha ityAzakya tatpratipAdikAm "yasminsarvANi bhUtAnyAtmaivAbhUdvijAnataH tatra ko mohaH kaH zoka ekatvamanupazyataH" iti zrutimarthaH paThati yasminniti / yasminnivasthAvizeSe sarvANi bhUtAnyAtmatvenAtmabhAvane vijAnataH aparozeNa sAkSAtkurvato'dhikAriNaH puruSasya tasyeti SaSThI Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (48) aparokSA'nubhUtiH saptamyarthe tasminnavasthAvizepe vai nizcayena moho bhramo nabhavecca punaH zoko vyAkulatApi na bhavet ubhayatra hetuH advitIyataH ttkaarnnaabhaavaadityrthH||54|| ___ bhA. TI. jisa avasthAmaiM puruSa. sarva prapaMcako AtmarUpa mAnai hai usa avasthAmeM manuSyako advaitajJAna honese zoka moha nahIM hoyahai // 54 // ayamAtmA hi brahmaiva sarvAtmakatayA sthitH|| iti nirdhAritaM zrutyAbRhadA raNyasaMsthayA // 55 // ' saM. TI.zokakAraNadvaitAbhAve pramANamAha ayamiti " savA ayamAtmA brahma vijJAnamayaH" ityAdirUpaye tyrthH| zeSaspaSTam // 6 // bhA. TI. "savA ayamAtmA brahmavijJAnamayaH" paramAtmasvarUpa brahmahI sarvAtmakarUpa sthitahai aisA bRhadAraNya upaniSadkI zrutine nizcaya kiyA hai // 55 // anubhUto'pyayaMlokovyavahArakSamo'pi san // asadrUpo yathAsvapna uttrkssnnbaadhtH||56|| svapnojAgaraNe'lIkaH . . svapnepi jAgaro nahi // dvayameva laye nAsti layopi jhubhayona ca // 57 // Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .. sNskRtttiikaa-bhaassaattiikaashitaa| (49) saM. TI. nanvayaMloka eva tatkAraNe sati kathaM zokAyabhAva ucyata ityAzaMkya sadRSTAMtamAha anubhUta iti spaSTam // 56 // dRSTAMtaM vivRNvantuktanyAyamanyatrApyatidizati svapnaiti alIko mithyA iyaM svapnajAgaraNe laye suSuptau zeSaM spaSTam // 57 // ___ bhA. TI. jisa prakAra svapnAvasthAmeM svanoM dekhAhuA padArtha sampUrNa satsvarUpa mAlUma paDai hai svamase dUsarekSaNameM jagate hI saba asat svarUpa ho jAya hai isI prakAra isa saMsArakA vyavahAra satya mAlUma hoyahai aura asat svarUpa hoyahai jAgrat avasthA meM svama mithyA mAlUma hoyahai svamA avasthAmeM jAyata mithyA mAlUma hoya hai aura suSupti avasthAmeM svama jAgrat . donoM mithyA hoyahaiM isI prakAra svama aura jAgrata avasthAmeM suSupti mithyA pratIta hoyahai // 56 // 57 // trayamevaM bhavenmithyA gunntryvinirmitm||asy draSTA gunnaatiitonityohyekshcidaatmkH||58|| saM. TI. uktamupasaMharanphalitamAha trayamiti trayaM. jAyadAdyavasthAtrayameva muktaparasparavyabhicAreNa mithyA mithyAtve hetuH guNeti guNatrayavinirmitaM mAyAkalpitamityarthaH tarhi kiMsatyamataAha asyeti asyaavasthA trayasyazeSaspaSTam // 58 // 3 Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (50) aprokssaa'nubhuutiH| * bhA. TI. satoguNa rajoguNa tamoguNase bane hue jAgrata svama suSupti tIno Upara kahe hue prakArase mithyA hoyahaiM ina tInoM avasthAkA sAkSI guNAtIta arthAta guNarahita cinmaya arthAta caitanya svarUpa satya hai / / .58 // . . yadanmRdi ghaTabhrAMti zuktau vA raja tasthitim // tadbrahmaNijIvatvaM vIkSyamANe na pshyti|| 59 // / saM. TI. nanvavasthAtrayaM mithyAbhavatu jIvastu satyaH syAdityAzaMkya sadRSTAMtamuttaramAha yadAditi brahmANi / vIkSyamANe Atmatvena sAkSAtkRte sati jIvatvaM na-pazyatItyanvayaH anyatspaSTameva / / 69 // .. ___ bhA. TI. yadi AtmAmeM guNatraya mithyA hai tau jIvahI satya ho vahAM kahai hai / jisa prakAra mRttikA ghaTakI zAnti hai paranta ghaTa naSTa honepara mRttikAhI dRSTigocara hoyahai aura jaise zaktimeM cAMdIkI bhAnti hoya hai aura jaba samIpajAke dekhe hai toM. sIpI hoyahai isI prakAra jabataka AtmAkA jJAna nahIM hoya taba jIva hai aisI pratIti hoya hai paraMtu brahmakA sAkSAtkAra honese jIvako nahIM dekheM hai // 59 // yathAmradi ghttonaamknkekunnddlaabhidhaa|| zuktau hirajatakhyAtijIvazabda: stathA pre||60|| - -- Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -- sNskRtttiikaa-bhaassaattiikaashitaa| (51) saM. TI. ajJanAvasthAyAM pratIyamAno yo jAMvabrahmabhedaH sa nAmamAtra iti bahudRSTatirAha yatheti rajatasya khyAtirAkhyA nAmeti yAvat pare parabrahmANa jIvazabdastathA zeSa spaSTam // 6 // bhA. TI. ajJAna avasthAmeM jo jIva brahmakA bheda bhAsai hai so kevala nAmamAtra hoya hai vastutaH mRttikA hoya parantu ghaTa aisA nAmamAtra hoyahai aura suvarNa hoyahai parantu kaTaka kuNDala aisA nAmamAtra hoyahai sIpI hoyahai parantu mAyAvaza puruSa rajata kahane lage hai isI prakAra vastutaH brahma hoya hai tababhI brahmameM jIvasaMjJA hoya hai so nAmamAtra hai vastutaH mithyA hai // 60 // yathaivavyosninIlatvaM yathAnIraM marustha le||-purusstvN yathAsthANau tadvizvaM cidAtmani // 61 // saM. TI. na kevalaM jIva eva nAmamAtraH kiMtu savaivizvamapi brahmANi nAmamAtramityanekadRSTAMtarAha yathaiveti spaSTam // 6 // bhA. TI. kevala jIvahI nAmamAtra nahIMhai kintu sampUrNa vizvahI nAmamAtra hai jaise AkAzameM vastutaH kucha nahIM hai parantu nIlApana mAlUma hoyahai aura jaise mAravADakI bhUmimeM vastutaH jala nahIM hai parantu cAntIse jala mAlUma hoya hai aura jaise andhakAra doSase rAtrimeM DhUMTha puruSa mAlUma hoya hai parantu vastutaH Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (52) aprokssaanubhuutiH| puruSa hai nahIM isI prakAra yaha saMsAra paramAtmA brahmake viSai bhinna aura satyasA pratIta hoya hai parantu vastutaH kuchabhI nahIM hai / / 61 // yathaivazUnye vaitaalogNdhrvaannaaNpurNythaa|| yathAkAze dvicaMdratvaM tadvatsatye jg'sthitiH||32|| saM. TI. nAmamAtraprapaMcasya mithyAtvavAsanAdADhayAyemamevAthai bahubhilokaprasidRSTAMtaHprapaMcayati yathaivazUnya ityAditribhiH zUnye nirjane deze vaitAlaHakasmAdA bhAsamAno bhUtavizeSaH gaMdharvapurasyApi zUnyAdhiSThAnatvaM jJeyaM gaMdharvanagaraM nAma rAjanagarAkAro nIlapItAdimegharacanAvizeSaH AkAze spaSTamanyat // 12 // __ bhA. TI. jisaprakAra nirjana sthAnameM akasmAta pratyakSa hokara vaitAla (bhUta vizeSa ) mAlUma hoyahai parantu vastutaH mithyA hoyahai aura jaise nirjana sthAnameM nIle pIle meghoMse banA huvA gandharvokA nagara mAlUma hone lage hai parantu vahabhI vastutaH mithyA hoyahai aura jaise AkAzameM kisI samaya kisI kAraNa bhAntise do caMdramA mAlUma hone lage haiM isI prakAra satyasvarUpa AtmAmeM jagata satyasA pratIta hoyahai vastutaH satya nahIM hai / 62 // ythaatrNgkllolairjlmevsphurtylm|| Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMskRtaTIkA-bhASATIkAsahitA / (53 ) pAtrarUpeNa tAmrahi brhmaaNddaughaistthaatmtaa||63|| saM. TI. yathA taraMgeti sugamam // 63 // bhA. TI. jisaprakAra jalahI taraGgarUpa dekhanemeM Avaihai aura tAmrahI pAtrAkAra dekhanemeM Avaihai isIprakAra AtmAhI brahmANDAkAra hokara dRSTigocara hoyahai // 63 // ghaTanAmnAyathA pRthvI paTanAnAhi taMtavAjagannAnAcidAmAti jJeyaM tattada bhaavtH||64|| saM. TI. kiMca ghaTeti tatra pAdatrayaM spaSTaM nanu kimanena mithyAtvavAsanAdADhanetyata Aha jJeyamiti tadabhAvato nAmAbhAvatastadbrahma jJeyam "vAcAraMbhaNaM vikAro . nAmadheyaM mRttiketyeva satyam" ityAdizruteH // 6 // bhA. TI. jaise saMsAra mRttikA ghaTanAma karakai prasiddha hoya hai aura tantu paTanAma karakai prasiddha hoyahai isIprakAra jIva nAma karakai saMsArameM cidrUpa AtmA prasiddha hoyahai so mithyA hai kyoMki saMsArake vyavahArake vAste nAma saMketa mAtra hoyahai // 64 // sApi vyavahArastu brahmaNA kriyateja naiH ||ajnyaanaann vijAnati mRdeva hipa / TAdikam // 65 // Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (54) aprokssaanubhuutiH| / saM. TI. nanu " yatra hi dvaitamiva bhavati" ityAdi zrutyarthadarzanenAvasthAtraye videhamokSAyuktau natu jI. vanmokSaHityAzaMkyAhaHsarvaiti saupi laukiko vaidika zceti zepaMspaSTam ayaM bhAvaH ajJAnanivRttirevaM jIvanmutinatu dvaitAdarzana miti // 65 // / ___ bhA. TI. lokakI jIvanmokSaavasthA dikhAe~ haiM kyoM ki ("yatra hi daitamiva bhavati") jisameM jJAna honepara daitakesA vyavahAra kiyA jAyahai vaha jIvanmokSa videha mokSa' sai vila. kSaNa tIsarI avasthA kahalAvaihai tisa jIvanmokSa avasthAmeM saba loka parabrahmake niyamAnusAra saba prakAra laukika aura vaidika kArya karai hai aisAhai saMsArI puruSa tababhI ajJAnavazase koIbhI brahmako jAnaneko samartha nahIM hoyahai jaise yayapi ghaTa mRtti kAhI hai tathApi mRttikA kahaneko samartha nahIM hoyahai Azaya yahahai ki loka yaha nahIM jAne hai ki lokavyavahArakehI kAraNa daita vyavahAra kiyA jAyahai vastutaH ajJAnakI nivRttikA nAma. jJAna hai aura lokavyavahArameMbhI advaita vyavahAra karanekA nAma jJAna nahIM hai // 65 // kAryakAraNatAnityamAste ghaTamRdoryathA // tathaivazrutiyuktibhyAM prapaMcabrahmaNoriha // 66 // saM. TI. tatrahetuM sadRSTAMtamAha kAryati "yathA saumyai Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMskRtaTIkA - bhASATIkA sahitA / (55) kena mRtpiMDena sarvamRnmayaM vijJAtaM syAt" ityAdizrutiH yuktistu kAryakAraNayoranyatve ekakAraNajJAnAtsarvakAryajJAnaM na syAdityAdi / sugamamanyat || 66 || bhA. TI. jaise sadA ghaTa aura mRttikAkA kAryyakAraNa bhAva dekhane meM Avaihai tisI prakAra zrutiyoMse aura yuktiyoM se prapaJca arthAt jagat aura brahmakA kArya kAraNa bhAMva jAnA jAyahai // 66 // gRhyamANe ghaTeyadvanmRttikAyAtivaivalAt // vIkSyamANeprapaMcepi brahmavAbhAti bhAsuram // 67 // saM. TI. kAryakAraNayorananyatvameva dRSTAMtena spaSTayati gRhyamANa iti bhAsuraM pramANanirapekSatayaiva bhAsanazIlaM spaSTamanyat // 67 // bhA. TI. jaise ghaTake viSaya meM vicAra karate karate antameM mRttikAhI nizcaya hoya hai isIprakAra isa saMsArake viSayameM vicAra karate karate vinA pramANoMke prakAzavAn brahmahI pratati hoya hai / / 67 // * sadaivAtmA vizuddhasti zuddho bhAti vaiH sadA // yathaiva dvividhArajjurjJAnino 'jJAnino'nizaM // 68 // saM. TI. nanu brahmaNi bhAsamAne prapaMco na bhAsetetyA - Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * (56). aprokssaa'nubhuutiH| zaMkyAvasthAbhedenobhayamapi bhAsata iti sadRSTAMtamAha sadaiveti tatrajJAninaH sadaivAtmA vizuddhaH ajJAnatatkAyaMprapaMcamalarahitatvAniSprapaMcosti ajJAninastu sadaivAzuddho'stIti bhramAdvibhAti vaihIti . tatprasiddhau ubhayatrApi dRSTAMtaH yatheti yathA rajjuAninaH sabhA vatayA nirviSatvenAbhayaMkarI ajJAninastu sarparUpatayA viparItatvena bhayaMkarIti dvividhA bhAti ayaMbhAvaH brahma yadyapi svayaMprakAzatvena sadA bhAtyeva tathApi vRttyArUDhatvena puruSArthopayogIti jJAninaH pratibhAti nAjJAninaH sUryadIpAdirivacakSuSmadaMdhayoritidika / / 68 // bhA. TI. jaise ekahIraJju ajJAnI puruSoMko namase sarpa mAlUma hoyahai aura jJAnavAn puruSoMko rajjahI mAluma hojAya hai isIprakAra ekahI paramAtmA sarvadA jJAniyoMko zuddhasvarUpa aura prakAzavAn mAlUma hoyahai aura ajJAniyoMko zuddhasva rUpa aura prakAzavAn nahIM mAlUma hoyahai vastutaH paramAtmA zuddhasvarUpa aura prakAzavAna hai // 68 // yathaivamRnmayaH kuMbhastadehopicinma yaH // AtmAnAtmavibhAgoyaM sudhaivakriyate'budhaiH // 69 // saM. TI. nanvAtmA yadi sadaiva niSprapaMcatvena bhAti tarhi kimarthaM dehAtmabhedo varNita ityAzaMkyAvivekino Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sNskRtiikaa-bhaassaarttiikaashitaa| (57) dehavyatiriktAtmabodhArtha vivekinastu vyartha eveti sahaTAMtamAha yatheti tatrA'trudhairitya'kAraprazleSe mudhaivakriyate apitu neti kAkuvyAkhyAnam anyatsavai sugmm||69|| . bhA. TI. yadi AtmA sadA niSprapaJca bhAsamAna hoyahai taba AtmA aura dehakA bheda kyoM kara dikhAyAhai / aisI zaMkA honepara kahaiM haiN| jaise kumbha mRttikAmaya hoyahai tisIprakAra deha caitanyasvarUpa Atmamaya hoyahai isIkAraNa jJAnI puruSako tau AtmA aura dehakA bheda mithyAhai // 69 // srptvenythaarjjuurjttvenshuktikaa|| vinirNItAvimUDhena dehtventthaatmtaa70|| saM. TI. idAnImavivAkanaH kalpitadehetAdAtmyaM sadRSTAMtamAha sarpatveneti // 70 // . bhA. TI. jisaprakAra ajJAnI puruSa rajjuko sarpa mAnaleyahai aura sIpIko cAMdI mAnaleyahai isIprakAra AtmAko deha ajJAnIkI kalpanArUpa nirNaya karai hai // 70 // ghaTatvenayathApRthvI paTatvenaivataMtavaH / / vinirNIvA vimUDhena dehatvena tthaatmtaa||71|| saM. TI. ghaTatveneti // 71 // : TI. jaise ajJAnI puruSa mRttikAko ghaTa mAnahai aura Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (68) aparokSAnubhUtiH / tantuoMko paTa mAne hai disI prakAra AtmAko deharUpa nirNaya karai hai // 71 // kanakaM kuMDalatvena taraMgatvena vaijalam // vinirNItA* // 72 // saM. TI. kanakamiti // 72 // bhA. TI. jisa prakAra ajJAnI puruSa suvarNake kuMDala mAne hai aura jalako taraGgarUpa mAna hai tisI prakAra AtmAko deharUpa nirNaya karai hai // 72 // puruSatveyathAsthANurjalatvenamarIcikA // vinirNItA0 // 73 // saM. TI. puruSatva iti // 73 // bhA. TI. jisaprakAra ajJAnI puruSa zAkhAhIna vRkSa arthAt ThUMThavRkSako puruSarUpa mAna hai aura marumarIcikAko jalarUpa mAnai hai tisI prakAra AtmAko deha rUpa nirNaya kare hai // 73 // gRhatvenaiva kASThAnikhaGgatvenaiva lohatA // vinirNItA0 // 74 // saM. TI. gRhatveneti sarpatvenetyAdi paMcAnAmapyeteSAM zlokAnAmarthaH sphuTatara evAstyato na vyAkhyAnaM kRtam // 74 // Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - sNskRtiikaa-bhaassaattiikaashitaa| (59) bhA. TI. jisataraha bahuta sAre kASThoMke samUhako ajJAnI ghara mAnaleyahai aura loheko talavAra mAnaleyahai tisIprakAra AtmAko deharUpa nirNaya karai hai // 74 // yathA vRkSavipayAMsojalAdbhavati kasyacit // tadvadAtmani dehatvaM pshytyjnyaanyogtH||75|| saM. TI. nanvanyathA nirNaye kiMkAraNamiticettadajJAnameveti sadRSTAMtamAha yathA vRkSatyAdi dvaadshbhiH||7|| bhA. TI. jisa jalameM vRkSakI chAyA paDai hai aura ajJAnI puruSa usa pratibimbakohI sAkSAt vRkSamAna leya tisIprakAra ajJAnavazase isa AtmAmeM dehakA jJAna hai / / 75 // potena gacchataH puMsaH sarva bhAtIvacaMca lam // tdvdaa0||76|| saM. TA. poteneti potena naukayA spssttmnyt||76|| bhA. TI.jisa prakAra jihAjanaukAmeM caDhakara jAnevAle purupako saba calatAhuA mAlUma hoya hai tisI prakAra ajJAnavazase isa AtmAmeM dehakA jJAnahai // 76 // pItatvaM hiyathAzubhradoSAdbhavati kasyacit // tadra0 // 77 // saM. TI. pItatvamiti // 77 // . Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (60) aparIkSA'nubhUtiH / bhA. TI. jisa prakAra kisI puruSako pittadopase kamala vAya ho jAya hai aura zveta vastubhI pIlI mAlUma hone lagaihai tisI prakAra ajJAna vazase isa AtmAmeM dehakA jJAnahai // 77 // cakSubhyA zramazIlAbhyAM sarva bhAtibhra- . . mAtmakam // tada0 // 78 // sa. TI. cakSuyAmiti // 78 // bhA. TI. jisa prakAra kisI puruSake netroMmeM nama hoya hai arthAt ghUmanekI bemArI hoyahai usa ruSako sampUrNa padArtha ghUmate hue mAlUma hoyaha tisI prakAra ajJAnakzase isa AtmAmeM dehakA jJAna hai // 78 // alAtaM bhramaNenaiva vartulaM bhAti sUryavat // tdvdaa||79|| saM. TI. alAtamiti // 79 // bhA.TI. jisaprakAra jalAhuA murADa ghumAnese vaha sUryakI nAI vartulAkAra mAlUma hoyahai tisI prakAra ajJAnavazase isa AtmAmeM dehakA jJAnahai // 79 // mahattvesarvavastUnAmaNutvaM hyati duurtH|| tdvdaa||40|| saM. TI. mahattva iti hIti sarvalokaprasiddhau // 8 // bhA. TI. jisa prakAra bahuta bar3I vastubhI atyanta dUrase Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sNskRtiikaa-bhaassaattiikaashitaa| (61) atisUkSmakI taraha dIkhai hai tisI prakAra ajJAnavazase isa AtmAmeM dehakA jJAnahai // 80 // sUkSmattvesarvabhAvAnAM sthUlatvaM copnetrtH|| tdvdaa||81|| saM. TI. sUkSmatveiti // 8 // bhA. TI. jisa prakAra atisUkSma vastuoMkAbhI upanetra arthAt dUravIna Adise atisthUla vastukI taraha bodha hoya hai tisI prakAra ajJAna vazase isa AtmAmeM dehakA jJAna hai // 8 // kAcabhUmaujalatvaMvA jalabhUmauhikA catA // tddaa0||82|| saM. TI. kAcabhUmAvitiH // 82 // bhA. TI. jisa prakAra kA~cakI bhUmimeM jalakI buddhi hoya , hai aura jalakI bhUmimeM kA~cakI buddhi hoyahai tisI prakAra ajJAna vazase AtmAmeM dehajJAna hai // 82 // . yadadagnau maNitvaM hi maNau vA vahnitA pumAn // tdvdaa|| 83 // . saM. TI. yaditi // 83 // bhA. TI. jisa prakAra namase agnimeM maNikI buddhi hoya hai aura maNimeM agnikI buddhi hoya hai tisI prakAra ajJAna vazase AtmAmeM dehakA jJAnahai // 83 // Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (62) aparIkSAnubhUtiH azreSu satsu dhAvatsu somo dhAvati . mAtinA tadadA0 // 84 // saM. TI. abhreSviti // 84 // bhA. TI. jisa prakAra AkAzameM meghoMke dauDanese candramA dauDatAsA mAlUma hoya hai tisI prakAra ajJAna vazase AtmA meM dehakA jJAna hai // 84 // . yathaivadigviparyAso mohAdbhavati kasya cit // tadadA0 // 85 // saM. TI. yatheti yathAvRkSetyAdizlokAnAM sphuTArtha tvAtpiSTapeSaNatulyatvena na vyAkhyAnaM kRtam // 85 // ___ bhA. TI. jisa prakAra moha vazame kisIko dizAoMmeM kAma hoya hai tisI prakAra ajJAna vazase AtmAmeM dehakA jJAna hai // 85 // yathAzazIjale bhAticaMcalatvena kasya cit // tdrdaa0||86|| saM. TI. yathAzazIti zazItyupalakSaNaM sUryAdInAmapi zeSa spaSTam // 86 // bhA. TI. jisa prakAra kisIko kisI samaya jalake hilanese candrakA pratibimba hilanese candramA hilaihai aisA bodha hoya isI prakAra ajJAna vazase AtmAmeM dehakA jJAnahai // 86 // Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . saMskRtIkA-bhASArTIkAsahitA ( 63 ) evamAtmanyavidyAto dehAdhyAso hi jAyate // evamAtmaparijJAnAllIyate ca parAtmani // 87 // saM. TI. evaM dvAdazabhiH zlokairuktamarthamupasaMharati evamiti evamuktenaprakAreNAtmanyavidyAtaH AtmAjJAnAt dehAdhyAso manuSyohamityAdibuddhirjAyate bhavati hIti prasiddhau nanvatasya nivRttiH kutobhavaditi cedAtmajJAnAdevetyAhottarArdhena saiti saeva dehAdhyAsa aivAtmaparijJAnAt brahmAtmaikyasAkSAtkArAtparAtmani ajJAnatatkAyarahite pratyagabhinne brahmANi lIyate brahmasvarUpe NAvatiSThate nahyadhiSThAnaMvinA''ropitasya svarUpamasti cakArAdadhyAsakAraNamajJAnamapilIyataitianyathA'dhyA salayAbhAvAdityarthaH nahi kAraNe satikAryasya layaH saMbhavati tasmAdAtmajJAnAdeva sakAraNakAryAdhyAsanivR ttirityalaM pallavitena // 87 // bhA. TI. isa prakAra AtmAmeM dehAdhyAsa arthAt deha jJAna hoya hai aura jaba AtmAkA tatvaparijJAna: hoyahai taba vaha dehAdhyAsa paramAtmAmeM lIna hojAya hai arthAt dehakA jJAna AtmajJAnameM laya hojAya hai / 87 // sarvamAtmatayAjJAtaM. jagatsthAvarajaMga . Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 64 ) aparokSAnubhUtiH / mam // abhAvAtsarvabhAvAnAM dehasya cAtmatA kutaH // 88 // saM. TI. etadeva vivRNoti sarvamiti AtmatA dehasya netyarthaH spaSTamanyat // 88 // bhA. TI. jaba sthAvara jaGgama sampUrNa jagat AtmasvarUpa mAlUma hone lage hai taba saba padArthoM ke anitya honese deha jo AtmA kisa prakAra hosa hai arthAt kabhIbhI nahIM hoya hai // 88 // AtmAnaM satataM jAnankAlaMnaya mahAdyute // prArabdhamakhilaMbhuMjannodvegaM kartumahasi // 89 // saM. TI. nanu jJAnino niSprapaMcAtmatayA mama kiM syAt brahmaNyabhojane nAnyastRpyatIticedataAha AtmAnamiti bhomahAdyute kAmAdiparAbhavena svahitasAdhanonmuvastvaM AtmAnaM pratyagabhinnaM satataM AsuptimRtiparyaMta jAnan vedAMtavAkyairvicArayan kAlaM nayAtikrAmasva: vicArasAdhyajJAnAnaMtaraM cAkhilaM prArabdhaM caramadehAraMbhakaM karma bhuMjana sukhaduHkhAbhAsAnubhavena kSapayansamudvegaM kartunAIsItyarthaH // 89 // bhA. TI. he mahAmate / sadA AtmA ko jAnatA huA samayako vyatIta kara samasta prArambha kiye hue karmmake phalako bhogatA huA udvega mata kara // 89 // Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMskRtaTIkA - bhASATIkA sahitA / utpanneSyAtmavijJAne prArabdhaMnaivamuMcati // itiyacchrayazAstre tannirAkriyate'dhunA // 90 // (65.) saM. TI. vastutastu prArabdhameva nAsti kutobhogaH bhogAbhAve kuta udvegakAraNaM tadabhAveca kutastarAM tanniSedhopadeza itivedAMta siddhAMta rahasyaM vaktuM pratijAnata AcAryAHutpannaH iti atreyaM prakriyA jagatpratItistridhA laukikI zAstrIyAnubhAvikI ceti tatrAdyA: pAramArthikI dvitIyA'paramArthikI tRtIyAtuprAtibhAsikI tAsAM nivRtistu kramAt vedazravaNAditrayasA kSAtkAraprAvyakSayai bhavati nAnyatheti tatreyaM pratijJA'nyapratItyabhiprAyeNe'tijJAtavyaM zlokArthastu sphuTa eva / / 90 / / bhA. TI. AtmajJAna hone parabhI puruSa karmmaphalakA tyAga 'nahIM' karai hai aisA zAstroM meM sunanemeM Ave hai usakA aba hama nirAkaraNa ArthAt khaNDana kareM haiM // 90 // tattvajJAnodayAdUrdhvaM prArabdhaM naiva vidya te // dehAdInAmasattvAttu yathAsvapnovi bodhataH // 91 // saM. TI . tadevAha tattveti jJAnena sarvavyavahArakAraNA 9 vyAvahArikI / Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (66) apraakssaanubhuutiH| . jJAnanivRttau prArabdhAbhAvaiti zlokArthaH / padArthastu sphuTaeva // 91 // * bhA. TI. tattvajJAnake anantara prArabdha athAt karmaphala nahIM rahatAhai kyoMki jaise svamameM nAnAprakAra vicitra vicitra prakAra dekhane meM AcaiM haiM aura jaba puruSa jagaihai tau sabajhUTe hojAyahaiM isI prakAra AtmajJAna honese dehAdi asata svarUpa mAlUma hone lageM haiM aura jaba dehAdika asat hue haiM taba prArabdha karma aura unake phalabhI asatsvarUpa hojaayhaiN||91|| karmajanmAMtarIyaM yatprArabdhamitikIrtitam // tattujanmAMtarAbhAvAtpuMsone vAstikahi~cit // 92 // saM. TI. idAnI prArabdhazabdaM vyutpAdayanmuktamupasaMharati karmeti tatra karma trividhaM saMcitakriyamANaprArabdhabhedAt tanmadhye bhAvidehAraMbhakaM saMcitaM tathAvartamAna dehanirvatyaikriyamANaM prArabdhaMtu vartamAnadeharibhakaM tatra yadyapi saMcitaM janmAMtarIyameva tathApi bhAvidehasya taprArabdhameva bhavati tenedaM siddhamAtmanaH svataH kartRtvAbhAvAtkAlatrayepi janmanAstIti sarvamavadAtam // 92 // ___ bhA.TI. pUrva janmake karma prArabdha kahaiM haiM aura jaba puruSako tattvajJAna hoya hai phira janma nahIM hoyahai yadi janma nahIM huA tau karmakA bhoktA kona hoya isa kAraNa tattvajJAna honeke Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sNskRtttiikaa-bhaassaattiikaashitaa| (67) anantara puruSa karmaphalakA bhoktA nahIM hoyahai / janma nahIM honemeM yaha zruti pramANahai ( "ne sa punarAvartate' ) // 92 // svapnadehoyathAdhyastastathaivAyahi dehakaH // adhyastasya kutojanma janmAbhAve hi tatkutaH // 93 // saM. TI. pUrvoktaM dRSTAMta vivRNvansakAraNajanmAbhAve yuktimAha svapneti. janmAbhAve tatprArabdhaM kutaH spaSTa manyat // 93 // bhA. TI. svamake dehakI taraha yaha deha adhyasta (vinaSTa) hai phira janma kisaprakAra hosakai hai isase kisamakAra prArabdha arthAt parva janmake karmaphalako bhogasakai hai / kyoMki jaba janmahoya tau karma bhogai janmahI nahIM tau karma kahAM // 93 // upAdAnaM prapaMcasya mRdbhAMDasyevakathya. te // ajJAnaM caivavedAMtaistasminnaSTeka vizvatA // 94 // saM. TI. nanu dehAdiprapaMcasya yatovetyAdizruteH satya brahmajanyatvAtkathaMprAtibhAsikatvamiticeducyate upAdAnamiti aba kAraNaM dvividhaM nimittopAdAnabhedAt tetra nimittaM nAmotpattimAtrakAraNaM upAdAnaMtUtpattisthitilayakAraNaM tatra vedAMtaiH / mAyAMtu prakRti vi Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (64) aprokssaa'nubhuuti| dyAt' ityAdibhiH prapaMcasyopAdAnamajJAnaM paThyate ca-. kArAdbrahmApi atrAyaMbhAvaHnakevalaM brahmaiva jagatkAraNani vikAratvAt nApi kevalamajJAnaM jaDatvAt tasmAdubhayaM militvaiva jagatkAraNaMbhavatIti "satyAnRte mithunI--- karoti " ityAdizruteH tatradRSTAMtabhAMDasya kaTakarakAdemaMdiva mRtpiDaiva tatra jalasthAne brahma piMDIkaraNasAmarthyasAmyAdajJAnaM tu mRttikAsthAne AvarakatvasAmyAt tatra brahmaNo'vinAzitvAdbrahmajJAnena tasminnajJAna eva naSTesati vizvatA jIvajagadIzvarAtmakajagadbhAva: kanakApyastItyarthaH // 9 // : - __ bhA. TI. jaise ghaTake mRttikA aura jala do upAdAna kAraNahaiM isI prakAra prapaJcakebhI brahma aura ajJAna do upAdAna kAraNa haiM aisA vedAnta zAstroMke pramANase jAnA jAyahai aura jaba upAdAna svarUpa ajJAnahIkA nAza hogayA to phira saMsAra kahAM aura jaba saMsAra nahIM to karmabhogabhI nahIM // 94 // yathArajju parityajya sarpa gUnAtivai. bhramAt // tadvatsatyamavijJAya jagatpa- . zyati mUDhadhIH // 15 // saM. TI. mithunIbhAvasyaiva jagatkAraNatvaM sadRSTAMta prapaMcayati yathArajjumiti // 95 // bhA. TI. jaise zrama vazase rajjumeM sarpakA jJAna hojAya aura sarpameM rajjujJAna honese mUDha puruSa sarpako pakaDaleya haiM Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sNskRtttiikaa-bhaassaattiikaashitaa| (69), visI prakAra satsvarUpa brahmako nahIM jAnake jagatako satsvarUpa mAna hai aura pha~sarahai hai // 95 // rajjurUpeparijJAte sarpakhaMDanatiSThati // adhiSTAnetathAjJAte prapaMcaH zUnyatAM gtH||.96|| saM. TI. idAnI yaduktaM tasminnaSTe kavizvateti tat prapaMcayan pUrvoktaM prArabdhAbhAvaM sadRSTAMtamupasaMharati sArdaina rajjurUpaiti spaSTam // 16 // bhA. TI. jaise rajjumeM rajjukA jJAna honese sarpajJAnanahIM rhai| hai tisI prakAra prapaJcake adhiSThAna bhUta paramAtmAke jJAna hone para prapaJca mithyA mAlUma hoyahai // 96 // dehasyApiprapaMcatvAtprArabdhAvasthitiH kutaH // ajJAnijanabodhArthaM prArabdhaM vaktivai shrutiH||97|| __ saMTI kiMca dehasyeti nanu jIvanmuktasya jJAninaH prArabdhAbhAvesati " atra brahmasamaznute" ityAdizrutiH prArabdhaM kimarthaM vaktIti ceducyate ardaina ajJAnIti zrutiH ajJAnijanabodhArtha prArabdhaM vaktItyarthaH jJAnena sarvavyavahArakAraNe'jJAne naSTesati jJAninaH kathaMvyavahAra datyanAnibhirAkSipte prArabdhAditi tadodhArthamiti zeSaM spaSTam // 97 // Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 70 ) aparokSAnubhUtiH / bhA.TI. dehabhI prapaJcasvarUpa hai aura prapaJcake adhyasta hone se pUrva janma ke karmma kahA~ yadi kaho sAkSAt zruti kamrmmabhogako kahai hai tahAM aisA jAnanA ki jinako tattvajJAna nahIM huA hai ajJAnI haiM unake bodha na karAne ke vAste zruti kahe hai // 97 // - zrIyaMtecAsyakarmANi tasmindRSTe parA vare // bahutvaM tanniSedhArthaM zrutyAgItaMcayatsphuTam // 98 // saM. TI. kiMtarhi jJAnibodhArthaM vakti zrutiriticeducyate kSIyataiti "bhidyate hRdayagraMthizchidyate sarvasaMzayAH // kSIyate cAsya karmANi tasmindRSTe parAvare " itizrutyA karmaNIti bahutvaM yat sphuTaM gItaM tattanniSedhArtha prArabdhAbhAvapratipAdanArthaM anyathA saMcitakriyamANA -- pekSayA karmaNIti dvitvaM geyaM tathA na gatimato brahmAtmasAkSAtkArAt cijjaDagraMthibhedena saMcitakriyamANaprArabdhAkhyatrividhakarmakSayAMte paramapuruSArthaM jJAnibodhArthaM zrutirvaktItibhAvaH // 98 // . bhATI. jo karmma zrutineM pratipAdana kiyA hai vaha sampUrNa parAtpara paramAtmA ke darzana karanese arthAta tattvajJAna honese naSTa hojAtA hai saJcita, kriyamANa, prArabdha, tIna prakArakA karma zrutiyoMmeM kahA gayA hai so karmakA abhAva pratipAdana karaneke artha bahutva darasAyA // 98 // Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . sNskRtiikaa-bhaassaattiikaashitaa| (71) ucyte'rblaaccaitttdaanrthdvyaagmH|| vedAMtamatahAnaM ca yatojJAnamiti shrutiH||.99|| saM. TI. uktavaiparItyebAdhakamAha ucyataiti eta prArabdhamajJaiH zrutitAtparyAnabhijJaibalAdavivekasAmarthyAceducyate yathArthatayA pratipAdyate cakArAdadvayAtyAnaM napazyati tadA'narthadvayAgamo doSadvayaprAptiH tatra prArabdharUpasya dvaitasyAMgIkAre anirmokSaprasaMga eko. doSaH mozAbhAve jJAnasaMpradAyocchedarUpodvitIyo doSai tinakevalaM doSadvayasyaiva prAptirapitu vedAMtamatahAnaMca vedAMtamatasyAdvaitasya hAnaM tyAgo bhaviSyati prArabdha grahaNarUpasya dvaitasya yAthArthyAdityarthaH tarhi kiMpatipattavyamityata Aha yataiti yato yasyAH sakAzAt jJAnabhavati tAdRzI sA zrutioiti zeSaH sA zrutistu "tamevadhIrovijJAya prajJAM kurvIta braahmnnH|| nAnudhyAyA dvAJchabdAn vAcaviglApanaMhitat" iti etadabhiprAyaH ka iti callikhyate dhIro vivekI brAhmaNo brahmabhavitu micchustameva vedAMtaprasiddhamAtmAnaM vijJAyA''dAvupadezataH zAstratazca jJAtvA'naMtaraprajJAM zAstrAcAryopadiSTaviSayAmaparokSAnubhavaparyaMtAM jijJAsAparisamAptikarI kurvIta bahUn karmopAsanApratipAdakAna zabdAna vAkyasaMdabhAH Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (72) aparokSA'nubhUtiH / nAnudhyAyAnnAMcaMtayet tarhi tAn yAtkinetyAhavAcaiti tatazAstrapaThanaM vAcoviglApanaM vizeSeNazramakara hoti sarvAnubhavasiddhamityalaMpallavitena // 99 // bhA. TI. yadi anabhijJa arthAta ajJAnI puruSa balAtkAra karake karma arthAta prArabdhako svIkAra karai taba unako do. doSa AdeMge eka to mokSakA abhAva dUsare mokSa na honase jJAnakA abhAva aura isa prakAra vedAnta mata (advaitavAda )kI bhI hAnihai isa hetu prArabdharUpa dvaita svIkAra karanA par3egA advaitavAda tau hohI nahIM sabaigA aba jisa zrutise jJAnalAbha hoya aisI zruti kahanI hogI yadi zruti nahIM kahoge to aura koI jJAnalAbhakA upAya nahIM hai // 99 // tripaMcAMgAnyathovakSye pUrvoktasyahi la. bdhaye // taizcasavaiH sadAkArya nididhyAsanamevatu // 10 // saM. TI. tadevametAktA graMthasaMdarbheNa mukhyAdhikAriNo vairAgyAdisAdhanacatuSTayapUrvakaM vedAMtavAkyavicAraevapratyagabhinnabrahmAparokSajJAnadvArA mukhyaM mokSakAraNamityabhihitaM idAnImasakRdvicAryApi buddhimAyaviSayAsatyAdipratibaMdhanAparokSajJAnaM yasya najAyate tasya maMdAdhikAriNo nirguNabrahmopAsatameva mukhya sAdhanamityabhiH Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sNskRtttiikaa-bhaassaattiikaashitaa| . ( 73 ) pretyasasAdhanaM dhyAnayoga pratijAnata AcAryAH tripaceti athozabdodhikAribhedArthaH kvacidata iti pAThastasmin pakSe yato maMdAdhikArI vicAraM na labhate'no hetorityarthaH tripaMca triguNitAni paMca paMcadazetyarthaH tatsaMkhyAkAnyaMgAni nididhyAsanAMgisAdhakasAdhanavizeSAn yajJasAdhakaprayAMjAdivadityarthaH vakSye vakSyAmi . tairvakSyamANaiH sarvairaMgainididhyAsanamevakArya natu tUSNImavasthAnamucitamityarthaH nididhyAsanakartavyapratijJAprayojanamA6 pUrvoktasyeti pUrvoktasya svarUpAvasthAna lakSaNamokSasya siddhaya iti hIti vedAMtaprasiddhau tuzabdaH pAtaMjalavalakSaNyalakSaNena mokSasya siddhaya iti anenATAMgapratipAdakaM pAtaMjalamavaidikatvAdvaizeSikAdivadanAdeyamiti dhvanitam // 10 // __ bhA. TI. isake anantara pUrva kahe hue jJAnalAbhake artha 15 pandraha nididhyAsanake aGga kahU~gA unhIM agoMke dvArA sadA nididhyAsana karanA cAhiye // 100 // . nityAbhyAsAiteprAptirna bhavetsaccidAtmanaH ||tsmaabrhmnididhyaasjjijnyaasuHshreysecirm // 101 // saM. TI. maMdAdhikAryanyatsarvaM karma saguNopAsanavicA Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 74 ) aparokSAnubhUtiH / rarUpaM sAdhanaM ca vihAya zraddhayAcAryoktaprakAreNa nirguNaM brahmaiva nididhyAsedityAha nityeti spaSTam // 101 // bhA. TI. nididhyAsana ke vinA sacidAnanda brahmakI prApti nahIM hai isakAraNa brahmajJAnake jAnanekI icchA karanevAlA bahutakAlataka maGgalake artha nididhyAsana karai // 101 // yamohiniyamastyAgo maunaMdezazcakAlatA | AsanaM mUlabaMdhazca dehasAmyaM ca dRkasthitiH // 102 // prANasaMyamanaM caiva pratyAhArazca dhAraNA // AtmadhyAnaM samAdhizva proktAnyaMgAni vai kramAt // 103 // saM.TI. natu kAni tAnyaMgAni yaiH saha nididhyAsanaM karttavyamityapekSAyAM tAni nirdizati yamaiti dvAbhyAm uttAnArthAvubhAvapi zlokau // 102 // 103 // bhA. TI. yama, niyama, tyAga, mauna, deza, kAla, Asana, mUlabandha, dehasAmya dRkasthiti, prANasaMyamana, pratyAhAra, dhAraNa, AtmadhyAna, samAdhi, yaha sampUrNa aGga kramase kahe haiM // 102 // 103 // sarva brahmeti vijJAnAdiMdriyagrAmasaMyamaH // yamAyAmiti saMprokto'bhyasanI-. yomuhurmuhuH // 104 // - Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sNskRtttiikaa-bhaassaattiikaasNhitaa| . (75) saM. TI. idAnImeteSAM pratyeka nirdezakrameNa svAbhimatAni lakSaNAnyAha sarvamityAkaviMzatyA tatra prathamodiSTaM yamaM tAvadarzayati sarvamiti sarvamAkAzAdidehAMta jagadbrahma bAdhasAmAnAdhikaraNyadvArA sthANupuruSA. divAdityarthaH iti vijJAnAnnizcayAdetoridriyANAM zrotrAdInAmekAdazakaraNAnAM grAmaH samUhastasya saMyamaH samyak zabdAdiviSayANAM vinAzitvasAtizayatvaduHkhadatvAdidoSadarzanAt yamo viSayebhyo nivAraNam ayaM yama itisaMproktaH natu kevalamahiMsAdirityarthaH tatazca kimataAha abhyasanIya iti ayaM suhurmuhurabhyasanIya iti // 104 // bhA. TI. sampUrNa jagata brahma hai isa prakAra nizcaya karake sampUrNa indriyoMkA nigraha karanA hai so 'yama' kahAvai hai isakA abhyAsa puruSako vArambAra karanAyogya hai // 104 // sajAtIyapravAhazca vijaatiiytirskRtiH|| niyamohiparAnaMdo niyamAkri-. yatebudhaiH // 105 // saM. TI. evaM yamalakSayitvA niyamalAyati sajAtIyeti sajAtIyaM pratyagabhinnaM parabrahma tadekAkArovRttipravAhaH sajAtIyapravAhaH yadvA sajAtIyAnAmasaMgohamavikriyohamityAdipratyagabhinnabrahmapratyayAnAMpravAhaH capunaH Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (76) aparokSA'nubhUtiH / vijAtIyatiraskRtirvijAtIyaM brahmAtmavilakSaNaM - jagatpUrvasaMskArAjAyamAnA tadAkArAvRttirityarthaH / tasya tiraskRtirdoSasmRtyA'dhikopekSA'nAdaraityarthaHayaMniyamaityarthaH / natu kevalaM shaucaadirityrthH| hiityupnisstprsiddhau| nanvanayorupaniSatprasiddhayA kaH puruSArtha itica dataAha parAnaMdaiti tatazca kimata Aha niyamAdityAdisugamam // 10 // __ bhA. TI. sajAtIya pravAha arthAt maiM brahmahUM isa prakAra jJAnakA pravAha aura vijAtIyatiraskRti arthAt brahmase atirikta sampUrNa saMsAra mithyA hai isa prakAra jJAnako niyama kahe haiM // 105 // tyAgaH prapaMcarUpasya cidAtmatvAvalokanAt // tyAgohi mahatAM pUjyAsayoM mokSamayo ytH|| 106 // saM. TI. idAnIM tRtIyaM tyAgaM lakSayati tyAgaiti prapaMcarUpasya prapaMco nAmarUpalakSaNo rUpyate ghaToyaM paToyamityadi nAmarUpato nirUpyate vyavAhiyate prakAzyate yena tatpaMpacarUpaM sarvAdhiSThAnabhUtaM padArthasphuraNaM tasya cidAtmatvAvalokanAcidajaI svataeva prakAzamAnaM brahma tadAtmAsvarUpaM yasya tadbhAvastasyAvalokanamanusaMdhAnaM tasmAdetoryastyAgaH nAmarUpope Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMskRtaTIkA - bhASATIkAsahitA / (77) kSA sa eva tyAgastyAgazabdavAcyaH " IzAvAsyamidaMsarvam" ityAdizruteH dvIti vidvadanubhavaprasiddhau nanvayaM tyAgo nakutrApi prasiddha ityAzaMkyAha mahatAM pUjyaiti tatrahetuH sadyaiti yatoyaM tyAgaH sadyonusaMdhAnakAlaeva mokSamayaH paramAnaMdasvarUpAvasthAnarUpaH ataevAtmatattvavidAmiSTatvAdatiprasiddhAyaM tyAgaityarthaH / tasmAdayameva sumukSuNA kartavyo nAnyaH kevalasvakarmAdyakaraNarUpa itibhAvaH evamagrepyUhyam // 106 // bhA. TI. caitanyasvarUpa tattvako avalokana karake jo prapaJcakA arthAt ghaTapaTAdi nAmase vyavahata padArthoMkA tyAga karanA hai so tyAga kahA ve hai isakA mahAtmA loga baDA Adara kareM haiM isa kAraNa yaha zIghra hI mokSako deya hai // 106 // yasmAdvAconivartate aprApya manasA saha // yanmaunayogibhirgamyaM tadbhavetsarvadA budhaH // 107 // saM. TI. athamaunaM lakSayati yasmAditi zabdapravRttinimittajAtikriyAderabhAvAt manovAcAmagocaraM yanmaunaM vaktamazakyaM yadbrahma tathApi yogibhirgamyaM jJAnayogibhiH pratyagabhinnatvena prApyaM tatprasiddhameva brahmarUpaM maunaM sarvadA budho vivekI bhavettadahamasmItyanusaMdadhyAdityarthaH 107 // Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 78 ) aparokSAnubhUtiH / bhA. TI. jisako vANI aura mana nahIM prApta hosake haiM aura yogI lokoMko labdhahoya hai aise parabrahmakAhI nAma mauna hai paNDita jana tisa brahmakA maiM bAhUM isa prakAra anusandhAna kare // 107 // vAco yasmAnnivarttate tadvaktuMkenazakyate // prapaMco yadi vaktavyaH sopizavdavivarjitaH // 108 // itivAtadbhavemaunaM satAMsahajasaMjJitam // girAmaunaMtubAlAnAM prayuktaM brahmavAdibhiH // 109 // saM. TI. nanvidaM pratyagabhinnabrahmAnusaMdhAnaM dhyAnarUpaM caturdazamaMgaM pratIyate ityAzaMkya svArasyAtprakAgaMtareNa maunameva lakSayati sArddhena vAcaiti ayaMbhAvaH zabdapravRttinimittAbhAvAdbrahma yathAdAgaviSayaM tathAnAmarUpajAtyAdiprapaMcopi sadasadAdivikalpAsahatvAdvAgatItaH // 108 // itIti ityuktaprakAreNa brahmajagatorvivAdatyAgarUpaMvA tanmaunaM bhavet kepAmityAkAMkSAyAM sata cedaM prasiddhamityAha satAmiti satpuruSANAM sahajasthitinAmnA prasiddhamityarthaH / nanu vAliyamanameva prasiddhaM maunamiticedataAddArddhena gireti // 109 // bhA. TI. jisako vANI nahIM prApta hoya usakI varNanA kauna kara sake hai arthAt koI nahIM yadiH prapaJcakI varNanA ! Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sNskRsttiikaa-bhaassaattiikaashitaa| (79) - karI jAya to vahabhI zabdarahita hai arthAt prapaJcameMbhI sat asat nAnA prakArake padArtha mAlUma hoya haiM isakAraNa prapaMcakAmI varNana nahIM hosake hai| isakobhI mauna kahe hai yaha mauna sAdhupuruSoMko svabhAvasiddha hoya hai brahmavAdI loga bAlakake , maunako mauna kaheM haiM // 108 // 109 // . AdAvaMtecamadhye ca janoyasminna vidyte|| yenedaM satataM vyAptaM sdeshovijnaasmRtH||110|| saM. TI. idAnI dezalakSayati AdAviti atra jn| sya traikAlikAbhAva AnubhavikaH svapratItyAjJeyaH natu laukikazAstrIyapratItibhyAM virodhAditi bhAvaH spaSTamanyat // 110. // bhA. TI. jahA~ Adi, anta, madhyaye kahIMbhI jana na hoya jisa karake nirantara saMsAra vyApta rahai usa dezakA nAma nirjana deza hai sadA janazUnya sthAnahI yogasAdhanake artha upayukta * - hoya hai // 110 // kalanAtsarvabhUtAnAM brahmAdInAM nime. SataH // kAlazabdena nirdiSTo hyakhaMDA nNdadryH||111|| saM. TI. atha kAlaM lakSayati kalanAditi nimeSa Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (80) aprokssaa'nubhuutiH| taArabhya kalanAtsargasthitipralayAdhAratvAdityarthaHzeSa. spaSTam // 111 // bhA. TI. jisake nimepamAtrameM brahmAdi sarvabhUtoMkA kalana (sRSTi, sthiti, pralaya,) hoyahai isa kAraNa akhaNDa AnandasvarUpa advaya brahmahI kAla zabda karake kahAjAyahai // 11 // sukhenaivbhvedysminnjlNbrhmciNtnm|| AsanaM tadvijAnIyAnnetaratsukhanAzanam // 112 // saM. TI. AsanaM lakSayati sukhenaiveti yasminsukhe sukharUpe brahmaNi ciMtanaM kartavyAkarttavyaciMtA naivabhavet tadbrahmAsanaM vijAnIyAdityanvayaH kIdRzaM brahma ajasraM kAlatrayAvasthAyItyarthaH sugamamanyat / / 112 // bhA. TI. jisameM sadA bhalIprakAra sukhase brahma vicAra hoya usako Asana kahaiM haiM usase atiriktameM brahma vicAra nahIM hoya hai isa kAraNa Asanase anya sukhakAraka nahIM hoya hai kintu sukha nAza hoyahai / so Asana pani svastikAdika jAnanA // 112 // siddhaM yatsarvabhUtAdi vizvAdhiSThAnama- - vyayam // yasmin siddhAH samAviSTAstadai siddhAsanaviduH // 113 // Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sNskRtttiikaa-bhaassaattiikaashitaa| (81) saM. TI. prasaMgAdAsanavizeSa lakSayati siddhamiti siddhaMca tadAsanaMcAthavAsiddhAnAmAsanaM siddhAsanamiti karmadhArayatatpuruSasamAsAbhyAM namavetyarthaH / / 113 // ___ bhA. TI. jisase siddhapuruSa siddha kahalAveM haiM aura jisameM siddha puruSa lIna raheM haiM aura jo vizvakA adhiSThAna svarUpa avyaya hai vaha siddhAsana kahAve hai // 113 // yanmUlaM sarvabhUtAnAM yanmUlaM cittabaMdha. . nam // mUlabaMdhaH sadAsevyo yogyAsoM rAjayoginAm // 114 // saM. TI. atha mUlabaMdha lakSayati yanmUlamiti AkAzAdisarvabhUtAnAM yanmUlamAdikAraNaM brahma tathA cittabaMdhanaM cittasya baMdhakAraNaM mUlA'jJAnaM tadapi yanmUlaM yadAzrayaM pRthaksattAzUnyatvAditi yadA cittasya baMdhana ekatralakSye nigrahastadapi yanmUlaM yasya brahmaNaH prAptinimittamityarthaH sa mUlabaMdha ityanvayaH rAjayoginAM vyavahArepyavikSiptacittatAlakSaNorAjayostadatAM jJAnaparipAkayuktAnAmityarthaH zeSaspaSTam // 114 // bhA. TI. AkAzAdipaJcabhUtoMkA Adi kAraNa aura jo cikAyakA mUla hai so mUlabandha kahAve hai yaha mUlabandha rAjayogiyoMko sadA sevana karanA yogya hai / / 114 // Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (82 ) aparokSAnubhUtiH / aMgAnAM samatAMvidyAtsame brahmaNi lIyate // nocennaivasamAnatvasRjatvaM zuSka vRkSavat // 115 // saM. TI. idAnIM dehasAmyaM lakSayati agAnAmiti aMgAnAM brahmaNyabhyastAnAM svabhAvaviSamANAmadhiSThAnasamatvadRSTyA samatAM vidyAjjAnIyAt cetsame brahmaNi aMgavaiSamyamityatrAdhyAddAraH taccentrolIyate samatrarUpatayA na tiSThatItyarthaH tatyatrazeSaH zuSkavRkSavadaMgAnAmRjutvaM saralatvamacaMcalatvaM ca yattatsamAnatvaM naiva bhaveditisaMbaMdhaH aMgAnAM viSamasvabhAvatvAditibhAvaH // 115 // bhA. TI. saba prANiyoM meM samadRSTi karake jo samAna bahAyeM lIna hoya hai so dehasAmya kahAve hai sUke hue kASThakI taraha samAna vastuko samatA nahIM kahe haiM // 115 // dRSTi jJAnamayIM kRtvA pazyed brahmamayaM jagat // sAdRSTiH paramodArA na nAsAH grAvalokinI // 116 // saM. TI. idAnIM dRsthitiM lakSayati dRSTimiti brahmaNiphalavyApyatvAbhAvepivRttivyApyatvAt dRSTimaMtaH karaNavRttiM jJAnamayImakhaMDabrahmAkAroM kRtvA jagatsarvabrahmamayaM pazyet brahmevedaM sarvamityetAvanmAtraivavRttiH kA yeti bhAvaH / spaSTamanyat // 116 // 1 Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMskRta TIkA - bhASATIkAsahitA / ( 83 ) bhA. TI. dRSTiko jJAnamaya karake usa dRSTike dvArA brahmamaya jo jagat ko dekhanA hai yahI dRSTi parama udAra maGgalakI denevAlI hai nAsA ke agrabhAgameM dekhane ko dRSTi nahIM kahe haiM // 116 // dRSTidarzana dRzyAnAM virAmo yatravAbhavet // dRSTistatraivakarttavyA na nAsAgrAklokinI // 117 // saM. TI. nanu tathApi brahmaNi vRttipravRttinimittajAtyAdya bhAvAdiMdriyAdipratyakSaviSayasya jagato brahmarUpatvena darzanaM kathaM syAdityAzaMkya svArasyAtpakSAMvareNAha dRSTIti vA zabdaH pakSAMtare dRSTItyAdinA zrotrAdisarva tripuTInAmupalakSaNaM yatra yasmin brahmasvarUpe dRSTyAdisarvatripuTInAM virAmo layo bhavettatra tasmineva prapaMcAtIte dRSTiraMtaHkaraNavRttiH kartavyA na nAsikAyAvalokinItyarthaH // 117 // bhA. TI. aura jisameM dRSTi darzana dRzyakA virAma hoya hai Hair STi kaheM haiM vahIdRSTi karanA yogya hai nAsAke agrabhAga meM dekhanA mAtra rUpa jo dRSTi hai so yogya nahIM hai // 117 // cittAdisarvabhAveSu brahmatvesarva bhAvanAt // nirodhaH sarvavRttInAM prANAyAmaHsaucyate // 118 // Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (84) aprokssaa'nubhuutiH| saM. TI. atha prANAyAma lakSayati cittAdIti manodhInatvAtprANasya manonirodhenaiva prANanirodhaH natuprANanirodhenaiva pAtaMjalAbhimatena manonirodhastadadhInatvAbhAvAditi phalitArthaH // 118 // ___ bhA. TI. cittako Adile saba prakArake padArthoMmeM jo brahma bhAvanA kara saba prakArakI indriyoMkI vRttiyoMkA jo. rokanAhai so prANAyAma kahAve hai // 118 // niSedhanaM prapaMcasya recakAkhyaH samIraNaH // brahmaivAsmItiyAvRtiH puurkovaayuriiritH|| 119 // saM. TI. amuM prANAyAmaM svAbhimatena recakAdivibhAgatrayeNa lakSayati sArdainaniSedhanamitispaSTam 119 // bhA. TI. prapaJcakA niSedha arthAt mithyAtvako recakanAma prANAyAma kahe haiM eka bralahI sarva rUpahai aisI jo vRttihai so pUrakanAma prANAyAma kahAvai hai // 119 // tatastavRttinazcalyaM kubhakaH praannsNymH|| ayaMcApiprabuddhAnAmajJAnAMghrANapIDanam // 120 // saM.TI. tata iti anAtmopekSA''tmAnusaMdhAnataddADhayAni recakAdizabdavAcyAnIti bhAvArthaH / nanvayaM trividhopi prANAyAmo na kutrApi zruta ityapekSAyAmatrA Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sNskRtiikaa-bhaassaattiikaashitaa| (85) dhikAriNamAhArdaina ayAmiti ayabhuktalakSaNaH prANAyAmazcakArA datrayayukta ityarthaH / prabuddhAnAM prakarSeNAsaMbhAvanAdirahitatvena buddhAnAmAtmabodhayuktAnAM niHsaMdehA'parokSajJAninAmityarthaH / yogyaityadhyAhAraH tayajJAnAM kIdRza ityata Aha ajJAnAmiti // 120 // bhA. TI. anantara nizcalatAse eka brahmahI sarva svarUpa hai aisA nizcaya hotAhai so kumbhaka prANAyAma kahAve hai / isa . prakAra recaka, pUraka, kumbhaka, jJAniyoM ke prANAyAma hoya haiM ajJAnI puruSa vAyu rokakara nAsikAko pIr3A deneko prANA- . yAma kaheM haiM // 120 // viSayeSvAtmatAM dRSTvA manasazciti majanam // pratyAhArasa vijJeyo'syasa-. nIyo mumukSubhiH // 121 // saM. TI. idAnIM pratyAhAra lakSayati viSayeSviti / viSayeSu ghaTAdiSu yadvA zabdAdiSu anvayavyatirekAbhyAmAtmatAM sattAsphurattApriyatAmAtratAM dRSTvAnusaMdhAya manasAtaHkaraNasya citimajanaM nAmarUpakriyAnusaMdhAnarAhityena citsvarUpatayAvasthAnaM sa pratyAhAraH tataH kimataAha abhyasanIyaiti // 121 // . bhA. TI. viSayoMke viSe Atmatvako dekhakara arthAt sarva jagatako brahmamaya dekhakara auracatanyasvarUpa AtmAmeM cittako Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (86) . apriikssaa'nubhuutiH| lagAnAhai so pratyAhAra kahAve hai mokSakI icchA karanecAle puruSoMko yaha pratyAhAra avazya azyAsa karane yogyahai // 121 // .. yatrayatramano yAti brahmaNastatradarzanA t||mnso dhAraNaM caiva dhAraNAsAparA 1- matA // 122 // saM. TI. dhAraNAM lakSayati yati yatrayA yasmin yasmina padArthe manoyAti gacchati tatratatra brahmaNaH sattAdimAtrasya nAmApekSayA darzanAdanusaMdhAnAnmanasAdhAraNaM brahmaNyeva sthirIkaraNaM dhAraNetyarthaH / nanvAdhArAdipaTcakramadhye ekatra manaso dhAraNaM dhAraNeti prasiddhamataAha sati sA'troktalakSaNA dhAraNA parotkRSTA matA tattvabodhavatAmityarthaH / anyA tu pAtaMjalAbhimatA prANAyAmAdivadaparetiyAvaH ca evetyavyayadvayaM vedAMtavidvadanubhavaprasiddhi yotayati // 122 // bhA. TI. jahAM jahAM mana jAya tahAM tahAM brahmasvarUpa darzana pUrvaka jo manako nizcala karanAhai so sabaste utkRSTa dhAraNA kahAve hai // 122 // brahmaivAsmItisadRttyA nirAlaMvatayA sthitiH // dhyAnazabdenavikhyAtAparamAnaMdadAyinI // 123 // Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sNskRtttiikaa-bhaassaattiikaashitaa| (87) saM. TI. athAtmadhyAnaM lakSayati brauveti sadbhattyA satI pramANAMtarabAdhAyogyA vRttistayA vRttyA nirAlaMbatayA dehAyanusaMdhAnarAhityena sthitiravasthAnamityarthaH zeSaspaTam // 123 // __bhA. TI. sampUrNa bAdhAoMko dUrakara dehAnusandhAna parityAga pUrvaka sampUrNa brahmamayahai isaprakAra jJAna karake jo brahmasvarUpa avalambana kara sthiti karanAhai, usako AtmadhyAna kaheM haiM isake honese parama Ananda prApta hoyahai // 123 // nirvikAratayA vRttyA brahmAkAratayA punH|| vRttivismaraNasamyak smaadhijnyaansNjnykH|| 124 // saM. TI. athAnyatsamAdhirUpaM paMcadazamaMga lAyati nirvikAratayati nirvikAratayA viSayAnusaMdhAnarahitatayAMtaHkaraNavRttyA punaranaMtarameva brahmAkAratayA yat samyak prapaMcasaMskArarahitaM dhyAtRdhyeyAkAravRttizUnyaM vRttivismaraNaM dvaitAnanusaMdhAnaM sa samAdhiH paMcadazamaMgamityarthaH / nanu vRttivismaraNasyAjJAnarUpatvAkathaM samAdhitvamityAzaMkya brahmAtmaikyabodhAbhAve kevalavRttivismaraNasya tathAtvepi na brahmajJAnasahitasya tathAtvAmityAzayena samAdhi vizinaSTi jJAnasaMjJakaiti jJAnamiti saMjJA yasya sa jJAnasaMjJaka brahmAkArataya Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (88) aprokssaa'nubhuutiH| sphuraNarUpa ityarthaH uktaMca "samAdhiH saMvidutpattiH parajIvakatAM prati" iti // 124 // . bhA. TI. nirvikAra citta hokara apaneko brahmasvarUpa jJAna karake sampUrNa prakArake prapaJca bhAvako parityAga karanA jJAniyoMkA samAdhi kahAve hai // 124 // imaM cAkRtrimAnaMdaM tAvatsAdhusamabhyaset ||vshyo yAvatkSaNAtpuMsaH prayuktaH sanmavetsvayam // 125 // saM. TI. idAnIM yadarthaM sAMgamidaM nididhyAsanamuktaM tadAha imamiti.akRtrimAnaMdaM svarUpabhUtAnaMdAbhivyaMjakaM nididhyAsanamityarthaH cakArAyathAvuddhi vedAMtavicAramapIti spaSTamanyat // 125 // ___ bhA. TI. jabataka pUrvakahe hue Anandamaya brahmake vazameM nahIM hoya tabataka kRtrima Ananda ( nididhyAsana) uttama prakArase abhyAsa kare parantu jisa samaya nididhyAsanAdi / dvArA svayaM brahmasvarUpa hojAya usa samaya nididhyAsanAdikakA koI prayojana nahIM // 125 // - tataH sAdhananirmuktaH siddho bhavatiyogirAT // tatsvarUpaM na caitasya viSayo manasogirAm // 126 // Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMskRtIkA - bhASATIkA sahitA / ( 89 ) saM. TI. evamabhyasataH phalamAha tataiti sAdhana muktaH sAdhanAbhyAsarahita ityarthaH etasya yoginaH tadvedAMta prasiddhaM svarUpaM brahmaivetibhAvaH // 126 // bhA. TI . pUrva kahe hue yogAbhyAsa karanese puruSa siddha hoya sampUrNa prakAra ke sAdhanoM se chUTajAya hai aura yogiyoMkA rAjA hoya hai usa kA svarUpa yogiyoMke mana vANIkAbhI viSaya nahIM hai || 126 // samAdhau kriyamANeta vighnaAyAMtivai balAt // anusaMdhAnarAhityamAlasyaM bhogalAlasam // 127 // layastamazca vikSepo rsaasvaadshvshuunytaa|| evaMyahighnabAhulyaM tyAjyaM brhmvidaashnaiH|| 128 // saM. TI. akhaMDekara sabrahmasvarUpatvenAvasthAnalakSaNamokSaphalado'yaM samAdhiparyaMto yogo gurvanugrahavatAMzukarosti tathApi sukara ityanAdaro na kAryaH vinabAhulyasaMbhavAdityAha dvAbhyAM samAdhAviti spaSTo'rthaH // 127 // layaiti tatralayo nidrA tamaH kAryAkAryA'vivekaH vikSepo viSayasphuraNaM rasAsvAdo dhanya hamityAdyAnaMdAkArAvRttiH capunaH zUnyatA- cittadoSaH rAgadveSAditItra Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (90) aparokSAnubhUtiH / vAsanayA cittasya stavdhIbhAvaH kaSAyaH kSubdhatetyarthaH spaSTamanyat // 128 // bhA. TI. samAdhi sAdhana kAlameM aneka prakArake vina Anake balase nirodha kareM haiM vaha cinna yaha haiM anusaMndhAnarAhitya arthAt kisIprakAra anusaMdhAna nahIM rahanA, Alasa bhogalAlasA, laya arthAta nidrA, tama arthAt kAyakAryakA aviveka, vizeSa arthAt viSayAnurAga, rasAsvAda arthAta maiM baDA dhanyahU~ isaprakAra AnandakA anubhava karanA, zUnyatA arthAt rAgadveSAdikase cittakI vikalatA, isaprakAra vighnoMke samUhako brahmavettAoMko zanaiHzanaiH tyAga karanA yogya hai // 127 // 128 // - bhAvavRttyA hi bhAvatvaM zUnyavRttyA hi zUnyatA // brahmavRttyAhi pUrNatvaM tathA pUrNatvamabhyaset // 129 // saM. TI. vRttireva, baMdhamokSakAraNamityAha bhAveti bhAvavRttyA ghaTAdyAkAravRcyA bhAvatvaM tanmayatvaM bhavatIti zeSaH zUnyavRttyA aMbhAvavRttyA zUnyatA jaDatetyarthaH hIti lokaprasiddhau tathA brahmAkAravRttyA pUrNatvaM hIti vidvatprasiddhau tataH kimata Aha pUrNatvamiti // 129 // bhA. TI. jisake cittakI vRtti ghaTAdi bhAva padArthoM meM jAya hai Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sNskRtttiikaa-bhaassaattiikaashitaa|, (91) usako ghaTAdi padArthoMkA prakAza hoyahai jisake cittakI vRtti zUnyatAko Azraya kare hai usakA citta zUnyamaya hoyahai isIprakAra jisake cittakI vRtti caitanyasvarUpa brahmameM jAya hai usako pUrNa brahmakA lAbha hoyahai isase puruSako jisanakAra pUrNa brahmatvakA lAbha hopa usatarahakA gyAsakara lAbha uThAnA yogya hai / / 129 // yehi vRtiM jahatyenAM brahmAkhyAM pAvanI parAm // tetuvRthaivajIvaMti pazubhizca smaanraaH||130|| saM. TI. idAnI brahmamayI vRtti stotuM tavRttityAgaparAniMdati yahIti yeenAM brahmAkhyAM vRttiM jahati tyajaMti tetu vRthaivajIvaMtItyanvayaH spaSTamanyat // 130 // __ bhA. TI. jo puruSa paramapavitra aura sabase utkRSTa brahmavRttikA parityAga kare haiM vaha manuSya isa saMsArameM vRthAhI pazuoMkI samAna jIvana dhAraNa kare haiM // 130 // yehi vRtti vijAnati jJAtvApi vardhayaMti ye|| vai satpuruSAdhanyAbaMdyAste. bhuvanatraye // 131 // saM. TI. saMprati tAmeva vRtti vivayituM pravRttiparAnsatpuruSAn stoti yehIti spaSTam // 131 / / agar A ALEVE Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 12 ) aparokSAnubhUtiH / bhA.TI. jo brahmavRttiko jAnate haiM aura jAnakara baDhAyeM haiM vaha satpuruSa dhanya aura tInoM bhuvanameM pUjanIya hoya haiM // 131 // yeSAM vRttiH samA vRddhA paripakkA ca sA punaH // tevaidrahmatAM prAptA netarezabdavAdinaH // 132 // saM. TI. evaM brahmavRttiparAnstutvA'dhunA tepAM brahmaprAptirUpaM phalamAha yepAmiti sugamam // 132 // bhA. TI. jina puruSoMkI brahmavRtti atyanta vRddhiko prApta hoyahai aura malakAra pakajAya hai unakohI sarva svarUpa kA lAbha hoya hai aura jo kevala jihvAhI se ahaM brahma aba kaheM haiM unako brahmakA lAbha kisI samayabhI nahIM hoyahai // 132 // kuzalAM brahmavArttAyAM vRttihInAH surAgiNaH // tepyajJAnitayA nUnaM punarAyAMti yAMti ca // 133 // saM. TI. tAneva zabdavAdino niMdati kuzalAiti spaSTam // 133 // bhA. TI. jo puruSa brahmavRtti karake hInahoya haiM aura brahmavettApana prakAza kareM haiM isI prakAra brahmameM, dikhAveM haiM vaha ajJAna vaza vAramvAra saMsAra meM AvAgamana kareM haiM // 133 // nimeSArdhaM na tiSThati vRttiM brahmamayIM vi Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMskRtaTIkA-bhASATIkAsahitA / (93 ) nA // yathAtiSThatibrahmAdyAHsanakAdyAH shukaadyH|| 134 // saM. TI. yata evaM tasmAdbrahmaniSThaibrahmavRttyaiva sarvadA sthAtavyamiti sUcayituM brahmAdInAmudAharaNamAha nimepeti yathA brahmAyAstathAsanakAyAH yathA sanakAyAstathA zukAyA iti saMpradAyo darzitaH etena brahmAdisevyatvAditizreSToyaM samAdhiparyaMto rAjayogaH sarvadA musukSubhiH sevanIya iti dhvanitam // 134 // bhA. TI. jisa prakAra brahmAdi devagaNa sanakAdi munigaNa zukrAdi brahmaparAyaNa gaNa sarvakAlameM brahmameM lIna rahe haiM tisI prakAra mokSakI icchAkarane vAle puruSa brahmamayI vRttike vinA arthAt brahmAnusandhAnake binA palabharabhI nahIM khAveM haiM arthAta sadA brahmavRttimeM tatpara rahe haiM // 134 // kArye kAraNatAyAtAkAraNenahikAryatA // kAraNatvaMtatogacchetkAryAbhAve vicaartH|| 135 // saM. TI. tadevasvAbhimataM sAMga rAjayogamabhidhAya pUrvopakrAMta sAMkhyAparaparyAyaM vedAMtavicAramupasaMharatikArya ityAdipaMcabhiH zlokaH kAryati kArye ghaTapaTAdirUpe vikArekAraNatA mRttvAdirUpA sarvavikArAdhiSThAnatA AyAtA'nugatA kAraNetu kAryatA nahIti prasiddhaM Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (94) aparIkSA'nubhUtiH / tataH kAraNAtkAryAbhAve kAraNatvaM gacchet nanu kathaM kAraNe kAryAbhAva ityataAha vicArataiti yathAyaM dRSTAMtastathAkAzAdikArya kAraNatA AkAzostibhAtItyAdivyavahArahetubhUtA satyajJAnAdirUpabrahmaNaH kAraNatA AyAtAanugatA kAraNe brahmaNi tu AkAzAdikAryatAnahIti ataH paramArthataH AkAzayabhAve brahmaNaH kAraNatApi nahIti daatiko'rthH|| 135 // ___ bhA. TI. karyameM kAraNatA rahe hai parantu kAraNameM kAryatA nahIM mAlUma hoya hai kAryakA bhAva honese kAraNatA apane Apa siddha hojAya hai| isI prakAra vicAra karanese AkA zAdi kArya sampUrNa anitya mAlUma hoya haiM aura kevala brahma hI kAraNa svarUpa satya mAlUma hoya hai // 135 // atha zuddhabhavedvastu yadaivAcAmagocaram // draSTavyaM mRhaTenaiva dRSTAMtena punaH punH|| 136 // saM. TI. tataH kimata Aha atheti athAnaMtaraM kAryakAraNabhAvanivRttau yacchuddhaM manovAcAmagocaraM vastu tadbhavet " yato vAco nivattate " ityAdizrutiprasiddhiyotanArthoM hi zabdaH / nanu buddheH kSaNikatvenaikadA tathA vicAritepi punaranyathaiva bhAtItyata Aha draSTavyamiti // 136 // Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sNskRtttiikaa-maapaattiikaasaahitaa| . (95) bhA. TI. jaba kArya kAraNabhAva nivRttahoya hai taba zuddha mana aura vANIse agocara jo brahmavastu hai soI rahe hai jaise ghaTakA nAza hone para mRttikA hI bAkI rahe hai aisA hI bArambAra samajhanA // 136 // anenaiva prakAreNa vRttirbrahmAtmikAbhavet // udeti zuddhacittAnAM vRttijJAnatataH param // 137 // saM. TI. na kevalamayaM vicAro jJAnasAdhanamevApitu dhyAnasAdhanamapItyAha aneneti anenaivaprakAreNa zuddhacittAnAM vRttijJAnam udeti tataH paraM brahmAtmikA vRttibhavediti yojanA padAnAmarthastu sphuTa eva // 137 // bhA. TI. isa prakAra brahmAtmikA vRttihoya hai tadanantara zuddha cittahonese vRttike jJAnakA udaya hoya hai // 137 // kAraNaM vyatirekeNa pumAnAdau vilokayeta // anvayenapunastaddhi kArye nityaM prapazyati // 138 // "saM.TI. tameva vicAraM vizadayati dvAbhyAM kAraNamiti Adau prathamaM kAraNaM vyatirekeNa kAryaviraheNa vicArayet punastat kAraNamanvayenAnuvRttyA kAryepi nityaM prapazyatIti / / 138 // bhA. TI. mumukSu puruSa pahale kAraNake vinA kAryakI Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (96) aparokSAnubhUtiH / utpatti nahIM hoya isase vyatirekAnumAnase kAraNakA nizcaya karai ( yathAhi kArya sakAraNakam ) aise anumAnameM ( yadi kAraNaM na syAt tarhi kAryyamapi nasyAt kAryaM dRzyate ataH kAraNamapyanumIyate ) yadi kAraNa nahIM hoyatau kAryabhI nahIMhoya kArya hai isa kAraNa kAraNakA anumAna kiyA jAya hai / isa prakAra vyatirekAnumAna hoya hai // 138 // kArye hi kAraNaM pazyetpazcAtkAya visajayet // kAraNatvaMtatogacchedavaziSTaM bhvenmuniH||139|| saM. TI. athavaivaM vicArayedityAha kAryeti Adau kArya kAraNameva vicArayet pazcAttatkArya visarjayet nAnusaMdadhyAta kAryavarjane sati kAraNatvaM svata evaM gacchet evaM kAryakAraNavajane'vaziSTaM saccinmAnaM munimananazIlaH svayameva bhavediti // 139 // ___ bhA. TI. pahale kAryase kAraNakA nizcaya karai pIche kAryakA tyAga kara deya, kAryakA tyAga karanepara kAraNa . ApahI avaziSTa raha jAya hai isI prakAra kAryake varjita honese munigaNa svayaM cinmaya svarUpa hojAya haiM // 139 // bhAvitaM tIvravegena yadastu nizcayAtmanA ||pumaaNstdvibhvecchiighrN jnyeyNbhrmrkiittvt||140|| Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMskRtaTIkA-bhASATIkAsAhatA (97) saM. TI. nanu vicArajanyAparokSajJAnena munebrahmatvaM bhavatu nAma parantu parokSajJAninaH kathaM bhavedityAzaMkya tIvabhAvanayA parokSajJAninopi brahmatvaM bhavediti sahA dhAMtamAha bhAvitamiti / ayaMbhAvaH yadyapi parokSajJAnena pramAtRgatAvaraNanivRttau satyAmapi prameyagatamAvaraNaM na nivartate tathApi nizcayAtmanA nizcayayuktabuddhimatA puruSeNa yadvastu saccidAnaMdaM brahma tIvravegenA'hanizaM brahmAkAravRttyAbhAvitaM ciMtitaM tadvastu jJeyamaparokSaNa jJAtuM yogyaM brahma zIghramAcareNa pumAn bhavet pratyagabhinnabrahmabhAvanayA puruSo brahmarUpo bhavatItyarthaH hIti vidvatprasiddhau / tatra sarvalokaprasiddhaM dRSTAMtamAha bhramarakITavaditi / bhramareNa kutazcidAnIya jIvanneva svakuTayAM pravezito yaH kITaH sa yathA bhayAt bhramaradhyAnena bhramaraeva bhavati tadvaditi / / 140 // bhA. TI. nizvayAtmA puruSakI tIvabhAvanA karake jo manuSya jisa vastuko cintA kare hai zIghrahI namarakoTakI taraha tadrUpa hojAya hai, jaise camarakITa kIDAvizeSa hoyahai vaha apane sthAnameM jisa dUsare kIDeko lAke dhare hai vaha lAyA huA kITa bhayake mAre marakITakA vicAra kare hai vicAra karate 2 tadrUpa hojAya hai aisI lokameM prasidi hai, isI prakAra puruSa brahmakA vicAra karatA karatA tadrUpa hojAya hai // 140 // Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aparokSAnubhUtiH / adRzyaMbhAvarUpaMca sarvamevacidAtmakam // sAvadhAnatayA nityaM svAtmAnaMbhA vayedudhaH // 141 // saM. TI. yadi pUrvazlokoktadRSTAMte bhAvanAbalAdevAnyasyAnyatvaM bhavet tarhi brahmavivarttatvena brahmarUpasya vizvasya brahmabhAvanayA tadrUpatA bhavediti kimu vaktavyamityAzayena sarvAtmabhAvanAmAha adRzyamiti / adRzyaM parokSaM bhAvarUpaM pratyakSaMca sarva vizvaM yadvA adRzyaM rUpaM bhAvarUpaM dRzyaM cakArAdarzanaM etatsarvaM tripuyyAtmakaM jagaddhAMtyASStmabhinnatvena bhAsamAnamapi cidAtmakaM nirvizeSasphuraNamAtra svarUpa svAtmAnameva budhaH advaitajJAnaniSThaH sAvadhAnatayA sthiravRttyA nityaM bhAvayetsakalamidamahaM ca brahmaiveti sarvadA pazyedi - tyarthaH // 141 // ( 98 ) bhA. TI. jJAnI puruSa sadAhI sAvadhAna hokara adRzya dRzya sampUrNa saMsArako cinmaya brahma cintanA karai // 141 // dRzyaM dRzyatAM nItvA brahmAkAreNa ciMtayet // vidvAnnityasukhe tiSTheddhiyA cidrasapUrNayA // 142 // saM. TI. etadeva vivRNoti dRzyamiti dRzyaM ghaTAdikamadRzyatAmadhiSThAnacidrUpatAM nItvA hIti vidvatpra Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMskRtaTIkA - bhASATIkAsahitA / (99) siddhau brahmAkAreNa kalpitasya paricchinnasya nAmarUpAdernivRttipUrvakaM bRhadAkAreNAparicchinnarUpeNa ciMta.yedityarthaH tataH kimata Aha vidvAniti / cidrasapUrNayA cidevarasazcidrasacidAnaMdastena pUrNayA dhiyA nityasukhe avinAzisukhe vidvAMstiSThediti // 142 // bhA. TI. dRzya vastuko adRzyakI taraha karake jJAnI puruSa brahmasvarUpa cintanA kare tisa cinmaya jJAnake honese vidvAn puruSa cinmaya rasase bharI huI buddhise nitya sukhase asthAna : karai // 142 // ebhiraMgaiH samAyukto rAjayoga udAha taH // kiMcitpakkakaSAyANAM haThayogenasaMyutaH // 143 // saM. TI. idAnImuktaM svAbhimatayogamupasaMharati ebhiriti / kiMcitsvarUpaM pakkAH dagdhAH kaSAyA rAgAdayo yeSAM teSAM haThayogena pAtaMjaloktena prasiddhenASTAMgayogena saMyutoyaM vedAMtokto yoga iti zeSaM spaSTam // 143 // bhA. TI. ina aGgose yukta yogako rAjayoga kahaiM haiM jinakA viSayoM meM rAga nahIM rahe hai tisa pakSameM haTha yoga yukta yogahI rAjayoga kahAve hai // 143 // paripakkaM manoyeSAM kevaloyaM csiddhidH|| 1 Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (100) aprokssaanubhuutiH| gurudaivatabhaktAnAM sarveSAM sulabhojavAt // 144 // saM. TI. ayaM rAjayoga eva keSAM yogya ityAkAMkSAyAM sarvagraMthArthamupasaMharabAha paripakvamiti / yeSAM manaH paripakaM rAgAdimalarahitamitiyAvat teSAmityadhyAhAraH teSAM jitAripaDvargANAM puruSadhuraMdharANAM kevalaH pAtaMjalAbhimatayoganirapekSaHayaM vedAMtAbhimato yogasiddhidaH pratyagabhinnabrahmAparokSajJAnadvArA svasvarUpAvasthAnalakSaNamuktipradaH cakAro'vadhAraNe nAnyeSAmaparipakvamanasAmityarthaH nanu paripakvamanastvamatidurlabha mityAkAkSAyAmasyApi sAdhanavAdatopyaMtaraMgasAdhanamAha gurudaivatabhaktAnAmiti javAdatizIghramityarthaH, sarveSAmiti varNAzramAdinirapekSaM manuSyamAtraM grahItavyam ataeva gurudaivatabhaktaraMtaraMgatvaM tathAcazrutiH "yasyadeve praabhktiythaadevetthaagurau| tasyaitekathitArthAH prakAzatemahAtmanaH" iti / smRtayazca " tadviddhipraNipAtena / zraddhA vaoNllabhatejJAnam" ityAdyAH / ayaMbhAvaH paripakamanasAmapi duHsAdhyAni sAdhanAni gurudaivatabhaktAnAM susAdhyAnibhavaMtItihetogurudaivatabhajanameva svadharmAvirodhena sarvaiH kAryamiti paramaM maMgalam / / 144 // bhA. TI. jinakA mana paripakva hojAya hai unako keva'. Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sNskRtttiikaa-bhaassttiikaashitaa| (101) yahI yoga siddhiko deya hai aura jinakI guru aura devatAoM meM bhAkti hoyahai unako yaha yoga ati sulabha hoyahai // 144 // // iti zrIparamahaMsaparivrAjakAcAryazrImacchaMkarabhagavatA viracitA'parokSA nubhUtiH samAptA // pUrNeyamAparokSyeNa nityAtmajJAnakAzikA / aparo kSAnubhUtyAkhyagraMtharAjapradIpikA // 1 // namastasmaimagavate zaMkarAcAryarupiNe // yenavedAMtavidyeyamuddhatAvedasAgarAt // 2 // yadyayaMzaMkaraHsAkSAdvedAMtAMbhojabhAskaraHgAnodeNyattahikAzeta kathaMvyAsAdisatritam // 3 // atrayatsaMmataMkiMcittadvarorevamenahi // asaMmataMtuyatkiMcitanmamaivagurornahi // 4 // yatprasAdAdaIzabdapratyayAlaMbanohiyaH ||ahNsjgdaalNbH kaarykaarnnvrjitH||5|| tasyazrIgururAjasya pAdAbjetusamarpitA / dIpikAmAlakAseyaM tatkRpAguNaguMphitA // 6 // yohasvAjJAnamAtrAjagadidamamavakhAdidehAMtamAdau svasvapnAdivadevasohamadhunAsvajJAnataHkevalam // brahmaivAsmyadvitIyaparamasukhamayaM nirvikAraMvibAcaM jAgratsthAnavadevadevagurusatsvalpaprasAdosthitAt // 7 // iti zrIparamahaMsaparivrAjakAcArya Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (102) aprokssaa'nubhRtiH| . zrIvidyAraNyammuniviracitA'parokSAnubhUtidIpikA samAptimagamat / / iti zrIzaGkarAcAryaviracitA ruhelakhaNDAntaHpAtirAmapuravAstavyazrIyutabholAnAthAtmajapaNDitarAmasvarUpadvivedigauDaviracitabhASayAsamalaMkatA cAparokSAnubhutiH samAptimaphANIt / zrIhari hraannyaampye| idaM pustakaM khemarAjazrIkRSNadAsa ityanena svakIye " zrIveGkaTezvara" sTImamudraNayaMtrAlaye kayitvA prasiddhimAnItam / saMvat 1965 zake 1830. Homeocom.eeeee @ sarva prakArakA pustaka milanekA pacA paM. gopInAtha gaMgAviSNu cuka selara. bhulezvara cakalA phophalavADI bambaI naM 2. le sUcIpatrakevAste TikaTa bheja denA. sa