Book Title: Anekant 1948 05
Author(s): Jugalkishor Mukhtar
Publisher: Jugalkishor Mukhtar
Catalog link: https://jainqq.org/explore/527255/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ janakA ta kA vaizAkha, saMvat 2005 :: maI, san 1948 saMsthApaka-pravartaka vIrasevAmandira, sarasAvA varSa hai kiraNa 5 saJcAlaka vyavasthApaka bhAratIya jJAnapITha, kAzI sAdhu-viveka sampAdaka-maMDala asAdhu vastra ra~gAte mana na ra~gAte, kapaTa-jAla nita racate haiM; 'hAtha sumaranI peTa kataranI', para-dhana-vanitA takate haiN| ApA - parakI khabara nahIM, paramArthika bAteM karate haiM; aise ThagiyA sAdhu jagatakI, galI-galImeM phirate haiN| jugalakizora mukhtAra pradhAna sampAdaka muni kAntisAgara darabArIlAla nyAyAcArya ayodhyAprasAda goyalIya DAlamiyAnagara (bihAra) sAdhu rAga, dveSa jinake nahiM manameM, prAyaH vipina vicarate haiM; krodha,mAna, mAyAdika tajakara, paJca mahAvrata dharate haiM / jJAna - dhyAnameM lIna - citta, viSayoM meM nahIM bhaTakate haiM: ve haiM sAdhu, punIta, hitaiSI, tAraka jo khuda tarate haiN| ___-paM0 dalIpasiMha kAg2az2I Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSaya-sUcI viSaya praya 167 168 166 181 182 183 186 1 samyamdRSTi-[sva. kavi banArasIdAsa 2 paramAtmarAja-stotra (bhIpadmanandi munikRta) 3 samavasaraNameM zudroMkA praveza-[pra. sampAdaka 3 varNIjIkA hAlakA eka AdhyAtmika patra 5 kutte (kahAnI)-[goyalIya 6 tyAgakA vAstavika rUpa-[paM0 zrIgaNezaprasAda varNI 7 samaya rahate sAvadhAna (kavitA)-[sva0 kavi bhUdharadAsa 8 saMgItapurake sAluvendra nareza aura jainadharma-[ bA0 kAmatAprasAda 6 jainadharma banAma samAjavAda-[paM. nemicandra jyotiSAcArya 10 sanmati-vidyA-vinoda-jugalakizora mukhtAra 11 mujaphpharanagarakA pariSad-adhivezana-[bA0 mAIdayAla bI0 e. 12 barnArDazAke patrakA eka aMza [bA. jyotiprasAda jaina 13 pAkistAnI-patra-[goyalIya 14 sampAdakIya-[ayodhyAprasAda goyalIya 15 kathita svopajJa bhASya-[-bA. jyotiprasAda ema. e. 187 186 *167 204 206 207 208 211 kIrazAsana-jayantI manAiye zrAvaNa kRSNa-pratipadAkI puNyatithi prArahI hai isa varSa AgAmI 22 julAI 1948 bRhaspativAra- mahatva hai| bhAratavarSameM pahale varSakA prArambha isI ko zrAvaNakRSNApratipadAkI puNya - tithI arthAt dinase huA karatA thaa| . vIrazAsanajayantI avatarita ho rahI hai / isa dina isa taraha yaha puNyatithi-vIrazAsana jayantI bhagavAna mahAvIrakA tIthe (zAsana) pravartita huA thA- sabhIke dvArA samArohake sAtha manAye jAneke yogya isI dina unhoMne apanA loka-kalyANakArI sarvaprathama hai| saba jagaha pratyeka gAMva aura zaharake logoMko upadeza diyA thA, unakI divyadhvani vANI pahale pahala abhIse usako manAnekI taiyAriyAM zurU kara denI khirI thI, jise suna kara dukhI aura azAnta janatAne cAhiye / vIrasevAmandira isa bAra isa puNya parvako sukha-zAntikA apUrva anubhava kiyA thA sAtha hI manAnekI kucha viziSTa AyojanAe~ tatparatAke sAtha dharmake nAmapara honevAle balidAnoM aura atyAcAroM kara rahA hai / isa dina ahiMsA aura aparigraha-jaise kI roka huI thii| bhagavAna vIrane hiMsA ahiMsA jaina siddhAntoMkA pracAraka sundara sAhitya lokameM tathA dharma-adharmakA tattva isI dinase samajhAnA pracara mAtrAmeM pracArita kiyA jAnA cAhiye, mahAvIraprArambha kiyA thA, ahiMsA aura aparigraha dharmakA sandezako ghara gharameM pahuMcAnA cAhiye aura usake logoMko yathArtha svarUpa samajhAyA thA aura isaliye / anusAra calanekA pUrA prayatna honA cAhiye / yaha dina kRtajJa saMsArake liye bar3e mahatvakA hai| isake sivAya, isa tithikA aitihAsika bhI -darabArIlAla koThiyA (nyAyAcArya) For Personal & Private Use Only Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . OM aham . natattva-saghAtaka vizvatattva-prakAzaka - . vArSika mUlya 5) eka kiraNakA mUlya // | nItiviroSadhvaMsIlokavyavahAravartakaH samyak / / | paramAgamasya bIja bhuvanaikagururjayatyanekAntaH / varSa 9 / kiraNa 5 vIravAsanA vIrasevAmandira (samantabhadrAzrama), sarasAvA, jilA sahAranapura vaizAkha zukla, vIranirvANa-saMvata 2474, vikrama saMvata 2055 1948 samyagdRSTi bhedavijJAna jagyau jinhake ghaTa, sItalacitta bhayau jima candana / keli kareM sivamAragamaiM, jagamAhiM jinesurake laghunandana // satyasarUpa sadA jinhakai, pragaTayo avadAta mithyAta-nikandana / sAMtadazA tinhakI pahicAni, karai karajori banArasi bandana // 1 // svArathake sA~ce paramArathake sA~ce cita, sA~ce sA~ce baina kahaiM sA~ce jainamatI haiN| kAhU ke virodhinAhiM parajAya-buddhi nAhiM, AtamagaveSI na gRhastha haiM na jatI haiM / ra siddhi riddhi vRddhi dIsai ghaTamaiM pragaTa sadA, antarakI lacchisauM ajAcI lacchapatI haiM / . dAsa bhagavantake udAsa rahaiM jagatasauM, sukhiyA sadaiva aise jIva samakitI haiM // 2 // 1. jAkai ghaTa pragaTa viveka gaNadharakausI, hiradai harakhi mahAmohakauM haratu hai / / a sA~cau sukha mAnai nija mahimA aDaula jAne, zrApuhImeM Apanau subhAu le dharatu hai // By jaise jala-kardama katakaphala bhinna karai, taisaiM jIva ajIva vilacchanu karatu hai / * Atama sakati sAthai gyAnako udI arAdhe, soI samakiti bhavasAgara taratu hai // 3 // -kavi banArasIdAsa l For Personal & Private Use Only Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paramAtmarAja-stotra . (zrIpadmanandimuni viracita) yasya prasAda -vazato vRSabhAdayo'pi prApurjinAH parama-mokSapurA'dhipatyam / Adyantamukta-mahimAnamananta-zaktiM bhaktayA namAmi tamahaM paramAtmarAjam // 1 // tvAM cighanaM samayasAramakhaNDamUrti jyotiHsvarUpamamalaM para-bhAva-muktam / stotuna sUkSma-matayoyatayo'pi zaktAH ko'haM cidAtmaka punarjaDimaika-pAtram // 2 // proktaM kathazcidiha tattvavidAMvareNa cidrUpa tatra bhavatobhavataH svarUpam / no buddhacate budhajano'pyathavA prabuddhaM tanmokSamakSaya-sukhaM drutamAtanoti / / 3 // yo jJAnavAnsva-parayoH kurute vibhedaM jJAnena nIra-payasoriva rAjahaMsaH / so'pi pramoda-bhara-nirbharamaprameya-zaktiM kathaJcidiha vindati cetanatvam // 4 // tAdAtmya-vRttimiha karma-malena sAkaM yaH svAtmano vitanute tanudhIH pramAdAt / .. sa tvAM cidAtmaka kathaM prathitaprakAzaM vizvA'tizAyi-mahimAnamavaiti yogI // 5 // citrA''tma-zakti-samudAya-mayaM cidAtman ye tvAM zrayanti manujA vyapanIta-mohAH / te mokSamakSaya-sukhaM tvaritaM labhante mUDhAstu saMmRti-pathe parito bhramanti // 6 // citpiNDa-caNDima-tiraskRta-karmajAle jyotirmaye tvayi samullamati prakAmam / nikSepadhIH ka naya-pakSa-vidhiH ka zAstraM kutrA''gamaH ka ca vikalpa-mati:ka mohaH // 7 // syAdvAda-dIpita-lasanmahasi tvayIze prAptodaye vilayameti bhava-prasUtiH / cazcatpratApa-nikare'bhyudayaM dineze yAte hi valgati kiyattamasaH samUhaH / / 8 // kurvantu tAni vividhAni tapAsi zIlaM cinvantu zAstra-jaladhiM ca tarantvagAdham / cidrapa te hRdaya-vAgativarti-dhAmno dhyAnaM vinA na munayo'kSaya-saukhya-bhAjaH // 9 // siddhAnta - lakSaNa- sadhyayanena cittamAtmIyamatra niyataM pariraJjayanti / ye te budhAH pratigRhaM bahavazcidAtman ye tvatsvarUpa-niratA viralAsta eva // 10 // dRggocaratvamupayAsi na vA mamatvaM dhatse na saMstavanato'pi na tuSTimesi / kurve kimatra tadapi tvamasi priyo me yasmAdbhavA''maya-hRtirbhavadAzriteyam // 11 / / Ananda-maduramidaM bhavataH svarUpaM nRNAM manaH spRzati cekSaNamapyamohAta / duHkhAni durddhara-bhava-bhramaNodbhavAni nazyanti cettadiha kiM kuru kaMcidAtmana // 12 // jJAnaM tvameva varavRttamapi tvameva tvaM darzana tvamapi zuddhanayastvamIzaH / . puNyaH purANapuruSaH paramastvameva yatkiJcanatvamapi ki baha-jalpitena // 13 // saJciJcamatkRti-citAya jagannutAya zuddhasphuratsamarasaika-sudhANevAya / duHkarma-bandhana-bhide'pratima-prabhAya cidrUpa tatra bhavate bhavate namo'stu // 14 // acchocchalatparamacitti-citaM kalaGka-muktaM vivikta-mahasaM paramAtmarAjam / yo dhyAyate pratidinaM labhate yatIndro mukti sa bhavya-jana-mAnasa-padmanandI // 15 // iti paramAtmarAja-stutiH (stotram ) *yaha stotra kairAnA z2i0 mujaphfaranagarakI usI SaTpatrAtmaka granthapratiparase upalabdha huaA hai jisaparase pichalI kiraNoM meM prakAzita 'svarUpabhAvanA' aura 'rAvaNa-pArzvanAtha-stotra' upalabdha hue the| -sampAdaka - - / SE For Personal & Private Use Only Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samavasaraNAma zUdroMkA praveza [sampAdakIya] jaina tIrthaGkaroMke divya samavasaraNameM, jahA~ sabhI zIrSaka hai "100 rupayekA pAritoSika-sudhArakoMko bhavyajIvoMko lakSyameM rakhakara unake hitakA upadeza likhita zAstrArthakA khulA celeMja" aura jo 'jaina diyA jAtA hai, prANImAtrake kalyANakA mArga sujhAyA bodhaka' varSa 63 ke 27veM aGkameM prakAzita huA hai| jAtA hai aura manuSyoM-manuSyoMmeM koI jAti-bheda na isa lekha athavA celeMjako par3hakara mujhe bar3A kautuka karake rAjA-raGka.sabhI gRhasthoMke baiThaneke liye eka hI huA aura sAtha hI adhyApakajIke sAhasapara kucha valayAkAra mAnavakoThA niyata rahatA hai; jahA~ke ha~sI bhI aaii| kyoMki lekha pada-padapara skhalita haiprabhAvapUrNa vAtAvaraNameM parasparake vairabhAva aura prAkR- skhalita bhASA, azuddha ullekha, galata anuvAda, tika jAtivirodha takake liye koI avakAza nahIM anokhA taka, pramANa-vAkya kucha unaparase phalita kucha, rahatAH jahA~ kutte-billI, zera-bher3iye, sA~pa-nevale, aura itanI asAvadhAna lekhanIke hote hue bhI caileMja gadhe-bhaiMse jaise jAnavara bhI tIrthaGkarakI divyavANIko kA duHsAhasa ! isake sivAya, khuda hI muddaI aura sunaneke liye praveza pAte haiM aura saba milajulakara khuda hI jaja bananekA nATaka alaga !! lekhameM adhyAeka hI niyata pazukoThemeM baiThate haiM, jo antakA 12vA~ pakajIne buddhibalase kAma na lekara zabdacchalakA hotA hai, aura jahA~ sabake udaya-utkarSakI bhAvanA evaM Azraya liyA hai aura usIse apanA kAma nikAlanA sAdhanAke rUpameM anekAntAtmaka 'sarvodaya tIrtha' pravA- athavA apane kisI ahaMkArako puSTa karanA cAhA hai; hita hotA hai vahA~ zravaNaM, grahaNa tathA dhAraNakI zakti- parantu isa bAtako bhulA diyA hai ki kore zabdacchala se sampanna hote hue bhI zUdroMke liye pravezakA dvAra se kAma nahIM nikalA karatA aura na vyarthakA ahaMkAra eka dama banda hogA, ise koI bhI sahRdaya vidvAna hI puSTa huA karatA hai| athavA buddhimAna mAnaneke liye taiyAra nahIM hosktaa| . Apa dUsaroMko to yaha caileMja dene baiTha gaye ki parantu jainasamAjameM aise bhI kucha paNDita haiM jo ve AdipurANa tathA uttarapurANa-jaise ArSagranthoMke apane adbhUna viveka, vicitra saMskAra athavA mithyA AdhArapara zUdroMkA samavasaraNameM jAnA, pUjAdhAraNAke vaza aisI anahonI bAtako bhI mAnaneke vandanA karanA tathA zrAvakake bAraha vratoMkA grahaNa liye prastuta haiM, itanA hI nahIM balki anyathA prati- karanA siddha karake batalAe~ aura yahA~ taka likha gaye pAdana aura galata pracArake dvArA bhole bhAiyoMkI ki "jo mahAzaya hamAre niyamake viruddha kArya kara A~khoMmeM dhUla jhoMkakara unase bhI use manavAnA cAhate samAdhAnakA prayatna kareMge (dUsare ArSAdi granthoM ke haiN| aura isa taraha jAne-anajAne jaina tIrthaGkaroMkI AdhArapara tInoM bAtoMko siddha karake batalAyeMge) mahatI udAra-sabhAke zrAdarzako girAneke liye prayatna- unake lekhako nissAra samajha usako uttara bhI nahIM zIla haiN| ina paNDitoMmeM adhyApaka maGgalasenajIkA diyA jaavegaa|" parantu svayaM Apane ukta donoM granthoM nAma yahA~ khAsataurase ullekhanIya hai, jo ambAlA ke AdhArapara apane niSedha-pakSako pratiSThita nahIM chAvanIkI pAThazAlAmeM par3hAte haiN| hAla meM ApakA eka kiyA-unakA eka bhI vAkya usake samarthanameM savAdo pejI lekha merI najarase guz2arA hai, jisakA upasthita nahIM kiyA, usake liye Apa dUsare hI graMthoM For Personal & Private Use Only Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 170 anekAnta _ [varSa 9.. kA galata Azraya lete phire haiM jinameM eka 'dharmasaMgraha- lakSyameM lekara likhA gayA hai-tIna hI usameM nambara zrAvakAcAra' jaisA anArSa grantha bhI zAmila hai, jo haiN| pahale nambarapara vyAkaraNAcArya paM0 vanzIdharajI vikramakI 16vIM zatAbdIke eka paNDita medhAvIkA kA nAma hai, dUsare nambarapara merA nAma (jugalakizora) banAyA huA hai| yaha hai adhyApakajIke nyAyakA eka . 'sudhArakaziromaNi' ke padase vibhUSita ! aura namUnA, jise Apane svayaM jajakA jAmA pahanakara tIsare nambarapara 'sampAdaka jainamitrajI' aisA nAmoapane pAsa surakSita rakha chor3A hai aura yaha ghoSita llekha hai / parantu isa caileJjakI koI kApI adhyApakakiyA hai ki "isa caileMjakA likhita uttara sIdhA jIne mere pAsa bhejanekI kRpA nahIM kii| dUsare hamAre pAsa hI AnA cAhiye anyathA lekhoMke hama vidvAnoMke pAsa bhI vaha bhejI gaI yA ki nahIM, isakA jummevAra nahIM hoNge|" mujhe kucha patA nahIM, para khayAla yahI hotA hai ki __ isake sivAya, lekhameM sudhArakoMko 'Agamake zAyada unheM bhI merI taraha nahIM bhejI gaI hai aura viruddha kArya karane vAle', 'janatAko dhokhA dene vAle' yoM hI-sambaddha vidvAnoMko khAsataurapara sUcita kiye / aura 'kAlI karatUtoM vAle' likhakara unake prati jahA~ binA hI-caileJjako caritArtha huA samajha liyA apazabdoMkA prayoga karate hue apane hRdaya-kAluSyako gayA hai ! astu / vyakta kiyA hai vahA~ usake dvArA yaha bhI. vyakta kara lekhameM vyAkaraNAcArya paM0 vanzIdharajIkA eka diyA hai ki Apa sudhArakoMke kisI bhI vAda yA vAkya, koI ATha varSa pahalekA, jainamitrase uddhRta prativAda ke sambandhameM koI jajameMTa (phaisalA) deneke kiyA gayA hai aura vaha nimna prakAra haiadhikArI athavA pAtra naI ___"jaba ki bhagavAnake samozaraNameM nIcase nIca gAlabana inhIM saba bAtoM athavA inameMse kucha vyakti sthAna pAte haiM to samajhameM nahIM AtA ki Aja bAtoMko lakSyameM lekara hI vicAra-niSTha vidvAnoMne dassA loga unakI pUjA aura prakSAlase kyoM roke adhyApakajIke isa caileMja-lekhako viDambanA-mAtra jAte haiN|" samajhA hai aura isIse unameMse zAyada kisIkI bhI isa vAkyaparase adhyApakajI prathama to yaha aba taka isake viSayameM kucha likhanekI pravRtti nahIM phalita karate haiM ki "dassAoMke pUjanAdhikArako huI; parantu unake isa mauna athavA upekSAbhAvase siddha karaneke lie hI Apa (vyAkaraNAcAryajI) anucita lAbha uThAyA jA rahA hai aura aneka sthaloM samozaraNameM zUdroMkA upasthita honA batalAte haiN|" para use lekara vyarthakI kUda-phA~da aura gala-garjanA kI isake anantara-"to isake liye hama AdipurANa jAtI hai / yaha saba dekhakara hI Aja mujhe avakAza aura uttarapurANa Apake samakSameM upasthita karate haiM" na hote hue bhI lekhanI uThAnI par3a rahI hai / maiM apane aisA likhakara vyAkaraNAcAryajIko bAdhya karate haiM isa lekha-dvArA yaha spaSTa kara denA cAhatA hU~ ki ki ve ukta donoM granthoM ke AdhArapara "zUdroMkA kisI adhyApakajIkA caileMja kitanA behUdA, betukA tathA bhI tIrthakarake samozaraNameM upasthita honA pramANoM AtmaghAtaka hai aura unake lekhameM diye hue jina dvArA siddha karake dikhlaaveN|" sAtha hI tarkapUrvaka pramANoMke balapara kUdA jAtA hai athavA ahaMkArase puNe apane jajameMTakA namanA prastata karate hue likhate hai bAteM kI jAtI hai ve kitane niHsAra, niSprANa evaM -"yadi Apa ina aitihAsika granthoM dvArA zudroMkA asaGgata haiM aura unake AdhArapara khar3A huA kisI samozaraNameM jAnA siddha nahIM kara sake to dassAoM kA bhI ahaGkAra kitanA bekAra hai| ke pUjanAdhikArakA kahanA ApakA sarvathA vyartha siddha ukta caileMja lekha sudhArakoMke sAtha Amataurapara ho jAyagA" aura phira pUchate haiM ki "saGgaThanakI ADa sambaddha hote hue bhI khAsataurapara tIna vidvAnoMko lekara jina dassAoMko Apane Agamake viruddha For Personal & Private Use Only Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 5] samavasaraNameM zUdroM kA praveza upadeza dekara pUjanAdikA adhikArI ThaharAyA hai usa pAte haiM / unake isa prakaTa pravezakI bAtako lekara hI pApakA bhAgI kauna hogaa|" isake bAda, yaha likha buddhiko apIla karate hue aisA kahA gayA hai ki jaba kara ki "aba hama jisa Agamake viruddha Apake nIcase nIca tiryazca prANI bhI bhagavAnake samavasaraNa kahaneko mithyA batalAte haiM usakA eka pramANa likha meM sthAna pAte haiM taba dassA loga to, jo ki manuSya kara bhI Apako dikhalAte haiM", jinasenAcAryakRta honeke kAraNa tiryaJcoMse U~cA darjA rakhate haiM, samaharivaMzapurANakA 'pApazIlA vikurmANAH' nAmakA vasaraNameM jarUra sthAna pAte haiM, phira unheM bhagavAnake eka zloka yaha ghoSaNA karate hue ki usameM "bhagavAna pUjanAdikase kyoM rokA jAtA hai ? kheda hai ki neminAthake samozaraNameM zUdroMke jAnekA spaSTatayA adhyApakajIne isa sahaja-grAhya apIlako apanI niSedha kiyA hai" uddhRta karate haiM aura use 59veM buddhike kapATa banda karake usa taka pahu~cane nahIM sargakA 190vA zloka batalAte haiN| sAtha hI paNDita diyA aura dUsareke zabdoMko tor3a-maror3akara vyarthameM gajAdharalAlajIkA artha dekara likhate haiM-"hamane caileMjakA SaDyantra raca DAlA !! yaha AcArya vAkya Apako likhakara dikhalAyA hai dUsare, vyAkaraNAcAryajIko eka mAtra Adi Apa anya itihAsika granthoM (AdipurANa-uttarapurANa) purANa tathA uttarapurANake AdhArapara kisI tIrthakarake ke pramANoM dvArA isake aviruddha siddha karake dikhalAveM samavasaraNameM zUdroMkA upasthita honA siddha karaneke aura parasparameM virodha honekA bhI dhyAna liye bAdhya karanA kisI taraha bhI samucita nahIM kahA avazya rkkheN|" jAsakatA; kyoMki unhoMne na to zUdroMke samavasaraNa, adhyApakajIkA yaha saba likhanA avicAritaramya pravezapara apane pakSako avalambita kiyA hai aura na evaM ghora Apattike yogya hai, jisakA khulAsA ukta donoM pranthoMpara hI apane pakSakA AdhAra rakkhA nimna prakAra hai: hai| jaba ye donoM bAteM nahIM taba yaha prazna paidA hotA prathama to vyAkaraNAcAryajIke vAkyaparase jo hai ki kyA adhyApakajIkI dRSTimeM ukta donoM grantha hI artha svecchApUrvaka phalita kiyA gayA hai vaha usapara- pramANa haiM, dUsarA koI jainagrantha pramANa nahIM hai? se phalita nahIM hotA, kyoMki "zudroMkA samozaraNameM yadi aisA hai to phira unhoMne svayaM harivaMzapurANa aura upasthita honA" usameM kahIM nahIM batalAyA gayA- dharmasaMgrahazrAvakAcArake pramANa apane lekhameM kyoM 'zadra' zabdakA prayoga taka bhI usameM nahIM hai| usameM uddhRta kiye ? yadi dUsare jainagrantha bhI pramANa haiM to sAphataurapara nIcase nIca vyaktiyoMke samavasaraNameM phira eka mAtra AdipurANa aura uttarapurANake pramANoM sthAna pAnekI bAta kahI gaI hai aura ve nIcase nIca ko upasthita karanekA Agraha kyoM ? aura dUsare graMthoMvyakti 'zUdra' hI hote haiM aisA kahIM koI niyama ke pramANoMkI avahelanA kyoM ? yadi samAna-mAnyatA athavA vidhAna nahIM hai, jisase 'nIcase nIca vyakti' ke grantha honese unhIMpara pakSa-vipakSake nirNayakAkA vAcyArtha 'zUdra' kiyA jaaske| usameM 'nIcase nIca' AdhAra rakhanA thA to apane niSedhapakSako puSTa karanezabdoMke sAtha 'mAnava' zabdakA bhI prayoga na karake ke liye bhI unhIM granthoMparase koI pramANa upasthita 'vyakti' zabdakA jo prayoga kiyA gayA hai vaha apanI karanA cAhie thA; parantu apane pakSakA samarthana karane khAsa vizeSatA rakhatA hai| nIcase nIca mAnava bhI ke liye unakA koI bhI vAkya upasthita nahIM kiyA .eka mAtra zuddha nahIM hote, nIcase nIca vyaktiyoMkI to gayA aura na kiyA jA sakatA hai kyoMki unameM koI bAta hI alaga hai| 'nIcase nIca vyakti' zabdoMkA bhI vAkya aisA nahIM hai jisake dvArA zudroMkA samaprayoga una hIna tiryazcoMko lakSyameM rakhakara kiyA vasaraNameM jAnA niSiddha ThaharAyA gayA ho| aura jaba gayA jAna par3atA hai jo samavasaraNameM khulA praveza ukta donoM granthoM meM zUdroMke samavasaraNameM jAne-na-jAne For Personal & Private Use Only Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 172 sambandhI koI spaSTa ullekha athavA vidhi-niSedhaparaka vAkya hI nahIM taba aise granthoMke AdhArapara caileMja kI bAta karanA caileMja kI korI viDambanA nahIM to aura kyA hai ? isa tarahake to pUjanAdi aneka viSayoMke saiMkar3oM caileMja adhyApakajIko tattvArthasUtrAdi aise granthoMko lekara diye jA sakate haiM jinameM una viSayoMkA vidhi yA niSedha kucha bhI nahIM hai / parantu aise caileMjoMkA koI mUlya nahIM hotA, aura isIse adhyApakajIkA caileMja vidvaddaSTimeM upekSaNIya hI nahIM kintu garhanIya bhI hai / tIsare, adhyApakajIkA yaha likhanA ki "yadi Apa ina aitihAsika granthoM dvArA zUdroMkA samozaraNameM jAnA siddha nahIM kara sake to dassAoM ke pUjanAdhikArakA kahanA ApakA sarvathA vyartha siddha ho jAyagA" aura bhI viDambanAmAtra hai aura unake anokhe tarka tathA adbhuta nyAyako vyakta karatA hai ! kyoMki zUdroMkA yadi samavasaraNameM jAnA siddha na kiyA jAsake to unhIMke pUjanAdhikArako vyartha ThaharAnA thA na ki dassAoM ke, jinake viSayakA koI pramANa mA~gA hI nahIM gayA ! yaha to vaha bAta huI ki sabUta kisI viSayakA aura nirNaya kisI dUsare hI viSayakA ! aisI jajIpara kise varsa athavA rahama nahIM AgA aura vaha kisake kautukakA viSaya nahIM banegI !! anekAnta yadi yaha kahA jAya ki zUdroMke pUjanAdhi - kArapara hI dassAoM kA pUjanAdhikAra avalambita hai --ve unake samAnadharmA haiM - to phira zUdroMke spaSTa pUjanAdhikAra-sambandhI kathanoM athavA vidhi-vidhAnoM ko hI kyoM nahIM liyA jAtA ? aura kyoM unheM chor3a kara zUdroMke samavasaraNa meM jAne na jAnekI bAtako vyartha uThAyA jAtA hai ? jaina zAstroMmeM zUdroMke dvArA pUjanakI aura usa pUjanake uttama phalakI kathAe~ hI nahIM milatIM balki zudroMko spaSTa taura se nityapUjanakA adhikArI ghoSita kiyA gayA hai| sAtha hI jainagRhasthoM, avirata - samyagdRSTiyoM, pAkSika zrAvakoM aura vratI zrAvakoM sabhIko jinapUjAkA adhikArI batalAyA gayA hai aura zUdra bhI ina sabhI koTiyoMmeM Ate haiM, [ varSa 9 itanA hI nahIM balki zrAvakakA U~cA darjA 11vIM pratimA taka dhAraNa kara sakate haiM aura U~ce darjeke nityapUjaka bhI ho sakate haiN| zrI kundakundAcArya ke zabdoM meM 'dAna aura pUjA zrAvakake mukhya dharma haiM, ina donoMke vinA koI zrAbaka hotA hI nahIM, ('dANaM pUjA mukkhaM sAvayadhammo Na sAvago teNa viraNA') aura zUdra tathA dassA donoM jainI tathA zrAvaka bhI hote haiM taba ve pUjana ke adhikAra se kaise vazcita kiye jAsakate haiM ? nahIM kiye jA skte| unheM pUjanAdhikAra se vacita karanevAlA athavA unake pUjanameM antarAya (bighna ) DAlanevAlA ghora pApakA bhAgI hotA hai, jisakA kucha ullekha kundakundakI rayaNasAragata 'khaya kuTu-sUlamUlo' nAmakI gAthAse jAnA jAtA hai| ina saba viSayoMke pramANoMkA kAphI saMkalana aura vivecana 'jinapUjAdhikAramImAMsA' meM kiyA gayA hai aura unameM AdipurANa tathA dharmasaMgrahazrAvakAcAra ke pramANa bhI saMgRhIta haiM / una saba pramANoM tathA vivecanoM aura pUjana- viSayaka jaina siddhAntakI tarapha se A~kheM banda karake isa prakArake caileMja kI yojanA karanA adhyApakajI ke ekamAtra kauTilyakA dyotaka hai / yadi koI unakI isa tarkapaddhatiko apanAkara unhIM se ulaTakara yaha kahane lage ki 'mahArAja, Apa hI ina AdipurANa tathA uttarapurANake dvArA zUdroMkA samavasaraNa meM jAno niSiddha siddha kIjiye, yadi Apa aisA siddha nahIM kara sakeMge to dassAoMke pUjanAdhikArako niSiddha kahanA ApakA sarvathA vyartha siddha ho jAyagA' to isase adhyApakajIpara kaisI bItegI, ise ve svayaM samajha sakeMge / unakA tarka unhIM ke galekA hAra ho jAyegA aura unheM kucha bhI uttara dete bana nahIM par3egA; kyoMki ukta donoM granthoMke AdhArapara prakRta viSaya ke nirNayakI bAtako unhIMne uThAyA hai aura unameM unake anukUla kucha bhI nahIM hai / cauthe, 'usa pApakA bhAgI kauna hogA' yaha jo aprAsaGgika prazna uThAyA gayA hai vaha adhyApakajI kI himAqatakA dyotaka hai / vyAkaraNAcAryajIne to Agamake viruddha koI upadeza nahIM diyA, unhoMne to For Personal & Private Use Only Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 5] samavasaraNameM zUdroMkA praveza adhikArIko usakA adhikAra dilAkara athavA spaSTatayA koI niSedha nahIM hai, jisakI adhyApakajIne adhikArI ghoSita karake puNyakA hI kArya kiyA hai| apane caileJjameM ghoSaNA kI hai / mAlUma hotA hai adhyApakajI apane viSayameM soceM ki ve jainI adhyApakajIko paM0 gajAdharalAlajIke galata anuvAda dassAoM tathA zUdroMke marva sAdhAraNa nityapUjanake athavA arthaparase kucha bhrama hogayA hai, unhoMne granthake adhikArako bhI chInakara kaunase pApakA upArjana kara pUrvA'para sandarbhaparase usakI jA~ca nahIM kI athavA rahe haiM aura usa pApaphalase apaneko kaise bacA arthako apane vicAroMke anukUla pAkara use jA~cane sakeMge jo kundakundAcAryakI ukta gAthAmeM kSaya, kuSTha, kI jarUrata nahIM samajhI, aura yahI sambhavataH unakI zUla, raktavikAra, bhagandara, jalodara, netrapIr3A, bhrAnti, mithyA dhAraNA evaM anyathA pravRttikA mUla hai| zirovedanA, zIta-uSNake AtApa aura (kuyoniyoM- paM0 gajAdharalAlajIkA harivaMzapurANakA anuvAda meM) paribhramaNa Adike rUpa meM varNita hai| sAdhAraNa calatA huA anuvAda hai, isIse aneka pA~caveM, harivaMzapurANakA jo zloka pramANameM hAravazapurANakA jA zlAka pramANama sthaloMpara bahuta kucha skhalita hai aura grantha-gauravake uddhRta kiyA gayA hai vaha adhyApakajIkI sUcanAnusAra anurUpa nahIM hai| unhoMne anuvAdase pahale kabhI isa na to 59veM sargakA hai aura na 190veM navambarakA, granthakA svAdhyAya taka nahIM kiyA thA, sIdhA sAdA balki 57veM sargakA 173vA~ zloka hai| uddhRta bhI vaha purANa grantha samajhakara hI ve isake anuvAdameM pravRtta galatarUpameM kiyA gayA hai, usakA pUrvArdha to mudrita hogaye the aura isase uttarottara kitanI hI kaThinAiyA~ pratimeM jaisA azuddha chapA hai prAyaH vaisA hI rakha diyA jhelakara 'yathA kathazcit' rUpameM ve ise pUrA kara pAye gayA hai' aura uttarArdha kucha badalA huA mAlUma hotA the, isakA ullekha unhoMne svayaM apanI prastAvanA hai| mudrita pratimeM vaha "vikalA~geMdriyoAtA pariyati (pR. 4) meM kiyA hai aura apanI truTiyoM tathA vahistataH" isa rUpameM chapA hai, jo prAyaH ThIka hai; parantu azuddhiyoMke AbhAsako bhI sAthameM vyakta kiyA hai / adhyApakajIne use apane caileJjameM "vikalAMgendriyo- isa zlokake anuvAdaparase hI pAThaka isa viSayakA jJAtA pAriyatti vahistatAH" yaha rUpa diyA hai, jisameM kitanA hI anubhava prApta kara mkeNge| unakA vaha 'jJAtA', 'pAriyatti' aura 'tatAH' ye tIna zabda azuddha anuvAda, jise adhyApakajIne caileJjameM uddhata kiyA haiM aura zlokameM arthabhrama paidA karate haiN| yadi yaha hai, isa prakAra hai* * rUpa adhyApakajIkA diyA huzrA na hokara presakI kisI "jo manuSya pApI nIcakarma karane vAle zUdra galatIkA pariNAma hai to adhyApakajIko caileJjakA pAkhaNDI vikalAMga aura vikalendriya hote ve samAaGga honeke kAraNa use agale aGkameM sudhAranA zaraNake bAhara hI rahate aura vahA~se hI pradakSiNA cAhiye thA athavA kamase kama sudhArakaziromaNike pUrvaka namaskAra karate the|" pAsa to apane caileJjakI eka zuddha kApI bhejanI isameM 'udbhrAntAH' padakA anuvAda to bilkula cAhiye thI: parantu cailejake nAmapara yadi yoM hI vAha- hI kaTa gayA hai, 'pApazIlA:'kA anuvAda 'pApI' tathA vAhI lUTanI ho to phira aisI bAtoMkI tarapha dhyAna pAkhaNDapATavA'kA anuvAda 'pAkhaNDI' donoM hI tathA unake liye parizrama bhI kauna kare.? astu; aparNa tathA gauravahIna haiM aura "samozaraNake bAhara ukta zloka apane zuddharUpameM isa prakAra hai: hI rahate aura vahA~se hI pradakSiNApUrvaka namaskAra pApazIlA vikurvANAH zUdrAH pAkhaNDa-pATavAH / karate the" isa arthake vAcaka mUlameM koI pada hI nahIM vikalAMgendriyodbhrAntAH pariyanti vahistataH // 17 // haiM. bhatakAlakI kriyAkA bodhaka bhI koI pada nahIM hai; isameM zUdroMke samavasaraNameM jAnekA kahIM bhI phira bhI apanI taraphase isa arthakI kalpanA karalI 1 yathA-"pApazIlAH vikurmANAH zandrAH pAkhaNDa pAMDavAH" gaI hai athavA 'pariyanti bahistataH' ina zabdoMparase For Personal & Private Use Only Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 174 anekAnta [varSa 9 anuvAdakako bhArI bhrAnti huI jAna par3atI hai| khAtA latAvanaM sAlaM vanAnAM ca catuSTayam // 18 // 'pariyanti' vartamAnakAla-sambandhI bahuvacanAnta pada dvitIyasAlamutkramya dhvajAnkalpa vilim / hai, jisakA artha hotA hai 'pradakSiNA karate haiM'-na ki stUpAnprAsAdamAlA ca pazyan vismayamApa saH // 17 // 'pradakSiNApUrvaka namaskAra karate the| aura 'vahistataH' / tato dauvArikairdevaiH sambhrAyadbhiH pravezitaH / kA artha hai usake bAhara / usake kisake ? samavasaraNa zrImaNDapasya vaidagdhIM so'pazyatsvargajinvarIm // 16 // ke nahIM balki usa zrImaNDapake bAhara jise pUrvavartI / / tataH pradakSiNIkurvandharmacakracatuSTayam / ta' padake dvArA ullekhita kiyA hai, jahA~ lakSmIvAnpUjayAmAsa prApya prathamapIThikAm // 19 // bhagavAnkI gandhakuTI hotI hai aura jahA~ cakrapIThapara tato dvitIyapIThasthAna vibhoraSTau mahAdhvajAn / car3hakara uttama bhaktajana bhagavAnakI tIna vAra pradakSiNA so'rcayAmAsa samprItaH pUtairgandhAdivastubhiH // 20 // karate haiM, apanI zakti tathA vibhavake anurUpa yatheSTa madhye gandhakuTIddhaddhiM parAye hariviSTare / pUjA karate haiM, vandanA karate haiM aura phira hAtha jodd'e| ___udayAcalamUrdhasthamivAkai jinamaikSyata // 21 // hue apanI-apanI sopAnoMse utara kara Anandake sAtha -AdipurANa parva 24 yathA sthAna baiThate haiN| aura jisakA varNana Ageke ina saba pramANoMkI rozanImeM 'vahistataH' padoMkA nimna padyoMmeM diyA hai: vAcya zrImaNDapakA bAhya pradeza hI ho sakatA haikSatracAmarabhRGgAdyavahAya jayAjire / . samavasaraNakA bAhya pradeza nahIM; jo ki pUrvA'para prAptairanugatAH kRtvA vizantyaMjalimIzvarAH // 174 / / kathanoMke viruddha par3atA hai| aura isa liye paM0 gajApravizya vidhivaddhatathA praNamya maNimaulayaH / dharalAlajIne 172veM padyameM prayukta hue 'antaH' padakA cakrapIThaM samAruhya pariyanti trirIzvaram // 175 / / artha "samavasaraNameM" aura 173veM padyameM prayukta pUjayanto yathAkAmaM svazaktivibhavArcanaiH / 'vahistataH' padoMkA artha 'samavasaraNake bAhara' karake surA'suranarendrAdyA nAmAdeza(?) namanti ca // 176 / / bhArI bhUla kI hai| adhyApakajIne vivekase kAma na tato'vatIrya sopAnaiHsvaiH svaiHsvAJjalimaulayaH / lekara andhAnusaraNake rUpameM use apanAyA hai aura romAJcavyaktaharSAste yathAsthAnaM samAste // 177 / isaliye ve bhI usa bhUlake zikAra hue haiN| unheM aba -harivaMzapurANa sarga 57 samajha lenA cAhiye ki harivaMzapurANakA jo padya ina padyoMke sAthameM AdipurANake nimna padyoMko unhoMne pramANameM upasthita kiyA hai vaha samavasaraNameM bhI dhyAnameM rakhanA cAhiye, jinameM bharatacakravartIke zAdikoMke jAnekA niSedhaka nahIM hai balki unake samavasaraNasthita zrImaNDapa-praveza AdikA varNana jAnekA spaSTa sUcaka hai| kyoMki vaha unake liye samahai aura jinaparase saMkSepameM yaha jAnA jAtA hai ki vasaraNameM zrImaNDapake bAhara pradakSiNA - vidhikA mAnastambhoMko Adi lekara samavasaraNakI kitanI vidhAyaka hai| sAtha hI yaha bhI samajha lenA cAhiye bhUmi aura kitanI racanAoMko ullaGghana karaneke ki 'zUdrAH' padake sAthameM jo 'vikurvANAH' vizeSaNa bAda antaHpravezakI naubata AtI hai, aura isa liye lagA hA hai vaha una zudroMke asat zUdra honekA antaHpravezakA Azaya zrImaNDapa-pravezase hai, jahA~ sacaka hai jo khoTe athavA nIcakarma kiyA karate cakrapIThAdike sAtha gandhakuTI hotI hai, na ki sama- haiM, aura isaliye satazadroMse isa pradakSiNA-vidhikA vasaraNa-pravezase: sambandha nahIM hai-ve apanI rUci tathA bhaktike parItya pUjayanmAnastambhAnatyattataH param / anarUpa zrImaNDapake bhItara jAkara gandhakuTIke pAsase 1 prAdakSiNyena vanditvA mAnastambhamanAditaH / bhI pradakSiNA kara sakate haiM / pradakSiNAke samauttamAH pravizantyantaruttamAhitabhaktayaH // 172 // vasaraNameM do hI pradhAna mArga niyata hote haiM For Personal & Private Use Only Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 5] samavasaraNameM zUdroMkA praveza 175 eka gandhakuTIke pAsa cakrapIThakI bhUmipara aura dUsarA phalasvarUpa zrAvakake vratoMko bhI grahaNa karate haiM, jina zrImaNDapake bAhya pradezapara / harivaMzapurANake ukta ke grahaNakA pazuoMko bhI adhikAra hai, yaha svata: zlokameM zrImaNDapake bAhya pradezapara pradakSiNA karane siddha ho jAtA hai| phira AdipurANa-uttarapurANake vAloMkA hI ullekha hai aura unameM prAya: ve loga AdhArapara usako alagase siddha karanekI jarUrata zAmila haiM jo pApa karaneke AdI hai-Adatana bhI kyA raha jAtI hai ? kucha bhI nhiiN| (svabhAvataH) pApa kiyA karate haiM, khoTe yA nIca karma imake sivAya, kisI kathanakA kisI granthameM karane vAle asata zUdra haiM, dhUrtatAke kAyemeM nipuNa yadi vidhi tathA pratiSedha nahIM hotA to vaha kathana (mahAdhUta) haiM, aGgahIna athavA indriyahIna haiM aura usa granthake viruddha nahIM kahA jaataa| isa bAtako pAgala haiM athavA jinakA dimAga calA huA hai| AcAya vIrasenane dhavalAke kSetrAnuyoga-dvArameM nimna aura isa liye samavasaraNameM praveza na karane vAloMke vAkya-dvArA vyakta kiyA haisAtha usakA koI sambandha nahIM hai| chaThe, adhyApakajIne vyAkaraNAcAryajIke sAmane "Na ca sattarajjubAhallaM karaNANiogasutta: ukta zloka aura usake ukta arthako rakhakara unase jo viruddhaM, tattha vidhippaDisedhAbhAvAdo" (pR0.22) yaha anurodha kiyA hai ki "Apa anya itihAsika arthAt-lokakI uttaradakSiNa sarvatrasAtarAju granthoM (AdipurANa-uttarapurANa ke pramANoM dvArA isake moTAIkA jo kathana hai vaha 'karaNAnuyogasUtra'ke aviruddha siddha karake dikhalAveM aura parasparameM virodha viruddha nahIM hai, kyoMki usa sUtrameM usakA yadi honekA bhI dhyAna avazya rakkheM" vaha bar3A hI vidhAna nahIM hai to pratiSedha bhI nahIM hai| .. vicitra aura betukA mAlUma hotA hai ! jaba adhyApaka . - zUdroMkA samavasaraNameM jAnA, pUjAvandana karanA . jI vyAkaraNAcAryajIke kathanako Agamaviruddha siddha aura zrAvakake vratoMkA grahaNa karanA ina tInoM bAtoMkaraneke liye unake samakSa eka Agama-vAkya aura kA jaba AdipurANa tathA uttarapurANameM spaSTarUpase usakA artha pramANameM rakha rahe haiM taba unhIMse usake koI bidhAna athavA pratiSedha nahIM hai taba inake .. aviruddha siddha karaneke liye kahanA aura phira avi kathanako AdipurANa tathA uttarapurANake viruddha nahIM rodhameM bhI virodhakI zaGkA karanA korI himAkatake kahA jA nktaa| vaise bhI ina tInoM bAtoMkA kathana sivAya aura kyA ho sakatA hai ? aura vyAkaraNA AdipurANAdikI rIti, nIti aura paddhatike viruddha cAryajI bhI apane viruddha unake anurodhako mAnaneke liye kaba taiyAra ho sakate haiM ? jAna par3atA hai nahIM ho sakatA; kyoMki AdipurANameM manuSyoMkI vastutaH eka hI jAti mAnI hai, usIke vRttiadhyApakajI likhanA to kucha cAhate the aura likha (AjIvikA)bhedase brAhmaNAdika cAra bheda batalAye * gaye kucha aura hI haiM, aura yaha ApakI skhalita haiM', jo vAstavika nahIM haiN| uttarapurANameM bhI sApha bhASA tathA asAvadhAna lekhanIkA eka khAsa namUnA hai jisake bala-bUtepara Apa sudhArakoMko likhita kahA hai ki ina brAhmaNAdi varNo-jAtiyoMkA AkRti Adike bhedako liye hue koI zAzvata lakSaNa bhI zAstrArthakA caileMja dene baiThe haiM !! gA-zrazvAdi jAtiyoMkI taraha manuSya-zarIrameM nahIM .. sAtaveM, zUdroMkA samavasaraNameM jAnA jaba adhyApa- pAyA jAtA, pratyuta isake zUdrAdike yogase brAhmaNI kajIke upasthita kiye hue harivaMzapurANaka pramANase hI AdikameM garbhAdhAnakI pravRtti dekhI jAtI hai, jo siddha hai taba ve loga vahA~ jAkara bhagavAnakI pUjAvandanAke anantara unakI divya vANIko bhI sunate 1. manuSyajAtirekaiva jAtikarmodayodbhavA / haiM, jo sAre samavasaraNameM vyApta hotI hai, aura usake vRktibhedA hi tadbhadAccarvidhyamihAznute // 38-45 // For Personal & Private Use Only Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 176 anekAnta [varSa 9 . vAstavika jAti bhedake viruddha hai / / isake sivAya, aura dharmazravaNake liye zUdroMkA samavasaraNameM jAnA AdipurANameM dUSita hue kuloMkI zuddhi aura ana- pragaTa hai|" kSaramlecchoM takako kulazuddhiAdike dvArA apanemeM isa aMzako 'samozaraNa' jaise kucha zabda-parimilA lenekI spaSTa AjJAe~ bhI pAI jAtI haiM / aise vartanake sAtha uddhRta karaneke bAda adhyApakajI likhate udAra upadezoMkI maujUdagImeM zudroMke samavasaraNameM haiM-"isa lekhako Apa saMskRta harivazapurANake jAne Adiko kisI taraha bhI AdipurANa tathA pramANoM dvArA satya siddha karake dikhlaaveN| Apako uttarapurANake viruddha nahIM kahA jA sakatA / isakI asaliyata svayaM mAlUma hojaavegii|" viruddha na honekI hAlatameM unakA 'aviruddha' honA merI jinapUjAdhikAramImAMsA pustaka Ajase siddha hai, jise siddha karaneke liye adhyApakajI 100) koI 35 barSa pahale aprela san 1913meM prakAzita ru0ke pAritoSikakI ghoSaNA kara rahe haiM aura una huI thii| usa vakta taka jinasenAcAryake harivaMza ko bAba rAjakRSNa premacandajI dariyAgaja purANakI paM. daulatarAmajI kRta bhASA vacanikA hI koThI naM0 23 dehalIke pAsa jamA batalAte haiN| lAhaurase (san 1910meM) prakAzameM AI thI aura vahI cailekha-lekhameM merI jinapUjAdhikAmImAMsA' apane sAmane thii| usameM likhA thApustakakA eka aMza uddhRta kiyA gayA hai, jo nimna . "jisa samaya jinarAjane vyAkhyAna kiyA usa prakAra hai samaya samavasaraNameM sura-asura nara tirayazca sabhI ___"zrIjinasenAcAryakRta harivaMzapurANa (sarga 2) the, so sabake samIpa sarvajJane munidharmakA vyAkhyAna meM, mahAvIra svAmIke samavasaraNakA varNana karate hue kiyA, so muni honeko samartha jo manuSya tinameM ligvA hai-samavasaraNameM jaba zrImahAvIra svAmIne keIka nara saMsArase bhayabhIta parigrahakA tyAga kara munidharma aura zrAvakadharmakA upadeza diyA to usako muni bhaye zuddha hai jAti kahiye mAtRpakSa kula kahiye sunakara bahutase brAhmaNa, kSatriya aura vaizya loga muni pitRpakSa jinake aise brAhmaNa kSatriya vaizya saikar3oM hogaye aura cAroM vargoM ke strI-puruSoMne arthAta sAdhu bhaye / / 131, 132 // "aura kaieka manuSya brAhmaNa, kSatriya, vaizya aura zUdroMne zrAvakake bAraha cAroM hI varNake pazca aNuvrata tIna guNavrata cAra / vrata dhAraNa kiye / itanA hI nahIM kintu unakI pavitra- zikSA vrata dhAra zrAvaka bhaye / aura cAroM varNakI vANIkA yahA~ taka prabhAva par3A ki kucha tiryazcoMne kaIeka strI zrAvikA bhaI // 134 / / aura siMhAdika bhI zrAvakake vrata dhAraNa kiye| isase, pUjA-vandanA tiryaMca bahuta zrAvake vrata dhArate bhaye, yathAzakti 1 varNAkRtyAdibhedAnAM dehe'sminna ca darzanAt / nemaviSai tiSThe / / 13 / / " brAhmaNyAdiSu zUdrAdyairgarbhAdhAna-pravartanAt / / isa kathanako lekara hI maiMne jinapUjAdhikAranAsti jAtikRto bhedo manuSyANAM gavA'zvavat / mImAMsAke ukta lekhAMzakI sRSTi kI thI / pAThaka zrAkRtigrahaNAttasmAdanyathA parikalpate ||-u. pu. guNabhadra dekheMge, ki isa kathanake Azayake viruddha usameM kucha 2 "kutazcitkAraNAdyasya kulaM samprAptadUSaNam / bhI nahIM hai / parantu adhyApakajI isa kathanako zAyada 'so'pi rAjAdisammatyA zodhayetsvaM yadA kulam // 40-168 mulagranthake viruddha samajhate haiM aura isI liye saMskRta tadA'sthopanayAhatvaM putra-pautrAdi-santatau / harivaMzapurANaparase use satya siddha karaneke liye na niSiddha hi dIkSAheM kule cedasya pUrvajAH // -166 // kahate haiN| usameM bhI unakA zrAzaya prAyaH utane hI "svadeze'nakSaramlecchAn prajA-bAdhA-vidhAyinaH / azase jAna par3atA hai jo zUdroMke samavasaraNameM kulazuddhi-pradAnAdyaH svasAtkuryAdupatramaiH // 42-176 // upasthita hokara vrata grahaNase sambandha rakhatA hai aura -zrAdipurANe, jinsenH| unake prakRta caileMja-lekhakA viSaya hai| ataH usIpara Jain Education Interational For Personal & Private Use Only www.lainelibrary.org Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 5] mamavasaraNameM zUdroMkA praveza yahA~ vicAra kiyA jAtA hai aura yaha dekhA jAtA hai hai balki mAnuSAH'jaisesAmAnyapadakA prayoga karake aura ki kyA paMDita daulatarAmajIkA vaha kathana mUlake usake vizeSaNako 'nAnA' padase vibhUSita karake saba zrAzayake viruddha hai / zrAvakIya vratoMke grahaNakA ullekha ke liye use khulA rakkhA gayA hai / sAthameM 'vidyAdharakarane vAlA mUlakA vaha vAkya isa prakAra hai:- purassarAH' vizeSaNa lagAkara yaha bhI spaSTa kara diyA hai paMcadhA'NuvrataM kecita trividhaM ca gunnvtm| ki usa koThemeM vidyAdhara aura bhUmigocarI donoM zikSAvrataM caturbhedaM tatra strI-puruSA dadhuH // 134 // prakArake manuSya eka sAtha baiThate haiN| vidyAdharakA imakA sAmAnya zabdArtha to itanA hI hai ki 'aneka' vizeSaNa unake aneka prakAroMkA dyotaka hai, 'mamavasaraNa-sthita kucha strIpuruSoMne paMca prakAra aNu- unameM mAtaGga (cANDAla) jAtiyoMke bhI vidyAdhara hote vrata tIna prakAra guNavrata aura cAra prakAra zikSAvrata haiM aura isa liye una sabakA bhI usake dvArA samAgrahaNa kiye| parantu 'vizeSArthakI dRSTise' una strIpuruSoM veza samajhanA caahie| ko cAroM vargoM ke batalAyA gayA hai| kyoMki kisI bhI . (kha) 58veM sargake tIsare padyameM bhagavAna neminAtha varNake strI-puruSoMke liye samavasaraNameM jAne aura kI vANIko 'caturvarNAzramAzrayA' vizeSaNa diyA gayA vratoMke grahaNa karanekA kahIM koI pratibandha nahIM hai| hai, jisakA yaha spaSTa Azaya hai ki samavasaraNameM isake sivAya, granthaka pUrvA'para kathanoMse bhI isakI bhagavAnakI jo vANI pravartita huI vaha cAroM varSoM puSTi hotI hai aura vahI artha samIcIna hotA hai jo aura cAroM AzramoMkA Azraya liye hue thI arthAt parvA'para kathanoMko dhyAnameM rakhakara virodha rUpase cAroM varSoM brAhmaNa, kSatriya, vaizya, zada aura cAroM kiyA jAtA hai / samavasaraNameM asat zUdra bhI jAte haiM AzramoM brahmacArI, gRhastha, vAnaprastha, sanyastako yaha hama zrImaNDapase bAhara unake pradakSiNA-vidhAyaka lakSyameM rakhakara pravartita huI thii| aura isaliye vaha vAkyake vivecanaparase Upara jAna cuke haiM / yahA~ pUrvA'- samavasaraNameM cAroM varSoM tathA cAroM AzramoMka para kathanoMke do namUne aura nIce diye jAte haiM:- . prANiyoMkI upasthitiko aura unake use sunane tathA (ka) samavasaraNake zrImaNDapameM valayAkAra koSTha- grahaNa karanaka adhikArako sUcita karatI hai| koMka rUpameM jo bAraha sabhA-sthAna hote haiM unameMse aisA hAlatameM paM0 daulatarAmajIne apanI bhASA manuSyoMke liye kevala tIna sthAna niyata hote hai- vanikAmeM 'strIpuruSAH' padakA artha jo 'cAroM varNake pahalA gaNadharAdi muniyoMke liye, tIsarA AyikAoM strIpuruSa' sujhAyA hai vaha na to asatya hai aura na ke liye aura 11vA zeSa saba manuSyoM ke liye / isa mUlagranthake viruddha hai / tadanusAra jinapUjAdhikAramI11veM koThekA varNana karate hue harivaMzapurANake dUsare mAsAkI ukta paMktiyoMmeM maiMne jo kucha likhA hai vaha sargameM likhA hai bhI na asatya hai aura na granthakArake Azayake viruddha saputra-vanitA'neka-vidyAdhara-purassarAH / hai| aura isaliye adhyApakajIne kore zabdachalakA nyaSIdan mAnuSA nAnA-bhASA-veSa-rucastataH // 86 // Azraya lekara jo kucha kahA hai vaha buddhi aura viveka arthAta-10veM koTheke anantara putra aura vani- se kAma na lekara hI kahA jA sakatA hai| zAyada tAoM-sahita aneka vidyAdharoMko Age karake manuSya adhyApakajI zUmi strI-puruSoM kA honA hI na mAnate baiThe, jo ki (prAntAdike bhedoMse) nAnA bhASAoMke ho aura na unheM manuSya hI jAnate hoM, aura isIse bolane vAle, nAnA veSoMko dhAraNa karane vAle aura 'mAnuSAH' tathA 'strI-puruSAH' padoMkA unheM vAcya hI na nAnA varNoM vAle the|" samajhate hoM !!! imameM kisI bhI varNa athavA jAti-vizeSake yahA~para maiM itanA aura bhI batalA denA cAhatA mAnavoMke liye 11veM koTheko rijarva nahIM kiyA gayA hU~ ki jisa harivaMzapurANake kucha zabdoMkA galata For Personal & Private Use Only Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 178 Azraya lekara adhyApakajI zUdroM tathA dassAoM ko jina pUjA ke adhikAra se vazcita karanA cAhate haiM usake 26veM sargameM vasudevakI madanavegA sahita 'siddhakUTajinAlaya' kI yAtrAke prasaGgapara usa jinAlaya meM pUjAvandanA ke bAda apane-apane stambhakA Azraya lekara baiThe hue' mAtaGga (cANDAla) jAtike vidyAdharoMkA jo paricaya karAyA gayA hai vaha kisI bhI aise AdamI kI A~kheM kholane ke liye paryApta hai jo zUdroM tathA dassAoM ke apane pUjana- niSedhako harivaMzapurANake AdhArapara pratiSThita karanA cAhatA hai / kyoMki usaparase itanA hI spaSTa mAlUma nahIM hotA ki mAtaGga jAtiyoM ke cANDAla loga bhI taba jainamandira meM jAte aura pUjana karate the balki yaha bhI mAlUma hotA hai ki zmazAna bhUmikI haDDiyoM ke AbhUSaNa pahane hue, vahA~ kI rAkha badanase male hue tathA mRgachAlAdi or3he, camar3e ke vastra pahine aura camar3ekI mAlAe~ hAthoMmeM liye hue bhI jainamandira meM jA sakate the, aura na kevala jA hI sakate the balki apanI zakti aura bhakti anusAra pUjA karaneke bAda unake vahA~ baiThane ke sthAna bhI niyata the, jisase unakA jainamandira meM jAne AdikA aura bhI niyata adhikAra pAyA jAtA hai| anekAnta 1 kRtvA jinamaha kheTAH pravandha pratimAgRham / tasthuH stambhAnupAzritya bahuveSA yathAyatham // 3 // 2 dekho, zloka 14 se 23 tathA 'vivAhakSetra prakAza' pRSTha 31 se 35 | yahA~ una dasameMse do zloka namUne ke taurapara isa prakAra haiM-- zmazAnAsthi kRtottasA bhasmareNu - vidhUsarAH / zmazAna - nilayAstvete zmazAna stambhamAzcitAH ||16|| kRSNA'jinadharAstvete kRSNacarmAmbara - srajaH / kAnIla- stambhadhyetya sthitAH kAla-zva- pAkinaH || 18 || 3 yahA~para isa ullekhaparase kisIko yaha samajhane kI bhUla na karanI cAhie ki lekhaka Ajakala vartamAna jainamandiroMmeM bhI aise pavitra veSase jAnekI pravRtti calAnA cAhatA hai / 4 zrI jinasenAcAryane 6vIM zatAbdI ke vAtAvaraNake anusAra [ varSa 9 mere ukta lekhAMza aura usapara apane vaktavya ke anantara adhyApakajIne mahAvIrasvAmIke samavasaraNa - varNanase sambaMdha rakhane vAlA dharmasaMgrahazrAvakAcArakA eka zloka nimna prakAra arthasahita diyA hai"midhyAdRSTirabhavyopyasaMjJI ko'pi na vidyate / yazcAnadhyavasAyo'pi yaH saMdigdho viparyayaH // 136 // arthAt - zrIjinadeva ke samozaraNa meM midhyAdRSTiabhavya asaMjJA anadhyavasAyI saMzayajJAnI tathA mithyAtvI jIva nahIM rahate haiN|" isa loka aura usake galata arthako upasthita karake adhyApakajI bar3I dhRSTatA aura garvoktike sAtha likhate haiM "bAbU jugalakizora jIke nirAdhAra lekhako aura dharmasaMgrahazrAvakAcAra ke pramANa sahita lekhako Apa milAna kareM- patA laga jAyagA ki vAstava meM Agamake viruddha jaina janatAko dhokhA kauna detA hai ?" merA jinapUjAdhikAra mImAMsA vAlA ukta lekha nirAdhAra nahIM hai yaha saba bAta pAThaka Upara dekha cuke haiM; aba dekhanA yaha hai ki adhyApakajIke dvArA prastuta dharmasaMgrahazrAvakAcArakA lekha kaunase pramANa ko sAthameM liye hue hai aura una donoMke sAtha Apa mere lekhakI kisa bAta kA milAna karAkara Agamaviruddha kathana aura dhokhAdahI jaisA natIjA nikAlanA cAhate haiM ? dharmasaMgrahazrAvakAcArake ukta zlokake sAtha anuvAdako chor3akara dUsarA koI pramANa-vAkya nahIM hai / mAlUma hotA hai adhyApakajIne anuvAdako hI dUsarA pramANa samajha liyA hai, jo mUlake anurUpa bhI nahIM hai aura na mere ukta lekhaka sAtha donoMkA koI sambaMdha hI haiN| mere lekhameM cAroM varNoMke manuSyoM ke samavasaraNa - meM jAne aura vrata grahaNa karanekI bAta kahI gaI haiM, jaba ki dharmasaMgrahazrAvakAcArake ukta zloka aura anu bhI aise logoMkA jainamandirameM jAnA Adi Apattike yogya nahIM ThaharAyA aura na usase mandira ke apavitra ho jAneko hI sUcita kiyaa| isase kyA yaha na samajha liyA jAya ki unhoMne aisI pravRttikA abhinandana kiyA athavA use burA nahIM samajhA ? For Personal & Private Use Only Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 5 ] vAdameM usake viruddha kucha bhI nahIM hai / kyA adhyApaka jI zUdroMko sarvathA midhyAdRSTi, abhavya, asaMjJI (manarahita) anadhyavasAyI, saMzayajJAnI tathA viparIta ( yA apane arthake anurUpa 'mithyAtvI') hI samajhate haiM aura isase unakA samavasaraNameM jAnA niSiddha mAnate haiM ? yadi aisA hai to Apake isa AgamajJAna aura pratyakSajJAnapara ronA AtA hai; kyoMki Agamase athavA pratyakSase isakI koI upalabdhi nahIM hotI - zudra loga inameMse kisI eka bhI koTimeM sarvathA sthita nahIM dekhe jAte / aura yadi aisA nahIM hai arthAt adhyApakajI yaha samajhate haiM ki zUdra loga samyagdRSTi, bhavya, saMjJI, adhyavasAyI, asaMzayajJAnI aura viparIta ( mithyAtvI) bhI hote haiM to phira ukta zloka aura usake arthako upasthita karanese kyA natIjA ? vaha unakA korA cittabhrama athavA pAgalapana nahIM to aura kyA hai ? kyoMki usase zUdroM ke samavasaraNameM jAnekA taba koI niSedha siddha nahIM hotA / kheda hai ki adhyApakajI apane buddhivyavasAya ke isI bala-bUtepara dUsaroMko AgamakaM viruddha kathana karane vAle aura janatAko dhokhA dene vAle taka likhane kI dhRSTatA karane baiThe haiM !! . samavasaraNa meM zUdroMkA praveza aba yaha batalA denA cAhatA hU~ ki adhyApaka jIkA ukta lokaparase yaha samajha lenA ki samavasaraNameM mithyAdRSTi tathA saMzayajJAnI jIva nahIM hote korA bhrama hai-usI prakArakA bhrama hai jisake anusAra ve 'viparyaya' padakA artha 'mithyAtvI' karake 'midhyAdRSTi' aura 'midhyAtvI' zabdoM ke artha meM antara upasthita kara rahe haiM -- aura vaha unake AgamajJAnake divAliyepana ko bhI sUcita karatA hai| kyoMki zrAgama meM kahIM bhI aisA vidhAna nahIM hai jisake anusAra sabhI midhyAdRSTiyoM tathA saMzayajJAniyoMkA sama vasaraNa meM jAnA varjita ThaharAyA gayA ho / balki jagaha-jagahapara samavasaraNa meM bhagavAn ke upadezake anantara logoMke 'samyaktva grahaNakI athavA unake saMzayoMke uccheda hone kI bAta kahI gaI haiM aura jo isa bAta kI spaSTa sUcaka haiM ki ve loga usase pahale 179 mithyAdRSTi the athavA unheM kisI viSaya meM sandeha thA / dUra jAnekI bhI jarUrata nahIM, adhyApakajIke mAnya grantha dharmasaMgrahazrAvakAcArako hI lIjiye, usake nimna padyameM jinendrase apanI apanI zaGkAke pUchane aura unakI vANIko sunakara sandeha-rahita hone kI bAta kahI gaI hainijanija-hRdayAkUtaM pRcchanti jinaM narA'marA manasA / zrutvA'nakSaravANIM budhyantaH syurvasandehAH ||3-54|| harivaMzapurANake 58veM sargameM kahA hai ki neminAthakI vANIko sunakara kitane hI jIva samyagdarzanako prApta hue, jisase pragaTa hotA hai ki ve pahale samyagdarzanase rahita midhyAdRSTi the / yathAHte samyagdarzanaM kecitsaMyamAsaMyamaM pare / saMyamaM kecidAyAtAH saMsArAvAsa bhIravaH || 387|| bhagavAn AdinAtha ke samavasaraNameM marIci - midhyAdRSTike rUpameM hI gayA, jinavANIko sunakara usakA mithyAtva nahIM chUTA, aura saba mithyA tapasviyoMkI zraddhA badala gaI aura ve samyak tapameM sthita hogaye parantu marIcikI zraddhA nahIM badalI aura isa liye akelA vahI pratibodhako prApta nahIM huA; jaisA ki jinasenAcArya ke AdipurANa aura puSdanta-kRta mahApurANake nimna vAkyoMse prakaTa hai" marIci varjyAH sarve'pi tApasAstapasi sthitaaH|" - AdipurANa 24-82 "daMsaNamohaNIya-paDiruddhau ekku marIi Neya paDibuddha u" - mahApurANa, saMdhi 11 vAstava meM ve hI midhyAdRSTi samavasaraNa meM nahIM jA pAte haiM jo abhavya hote haiM- bhavya midhyAdRSTi to asaMkhyAte jAte haiM aura unameM se adhikAMza samyagdRSTi hokara nikalate haiM aura isa liye 'midhyAdRSTiH' tathA 'abhavyo'pi' padoMkA eka sAtha artha kiyA jAnA cAhiye, ve tInoM milakara eka arthake vAcaka haiM aura vaha artha hai - 'vaha midhyAdRSTi jo abhavya bhI hai' / dharmasaMgrahazrA ke ukta lokakA mUlasrota tiloyapaNantIkI nimna gAthA hai, jisameM For Personal & Private Use Only Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ varSa 9 'micchAdiTTizrabhavvA' eka pada hai aura eka hI hai ? - aura svayaM hI nahIM batalAyA balki devoMne-- prakArake vyaktiyoMkA vAcaka haiarhantoM tathA gaNadharoMne- batalAyA hai aisA spaSTa micchAiTTibhavvA tesumasaraNI Na hoMti kahAI / nirdeza kiyA haitaha ya ajmavasAyA saMdiddhA vividhavivarIdA || 4-932 / / " vratasthamapi cANDAlaM taM devA brAhmaNaM viduH / "11-203 aisI hAlata meM una cANDAloMko samavasaraNa meM jAnese kauna roka sakatA hai ? brAhmaNa honese unakA darjA to zudroMse bhI U~cA hogayA ! isI taraha 'saMdigdhaH ' pada bhI saMzayajJAnIkA vAcaka nahIM hai - saMzayajJAnI to asaMkhyAte samavasaraNameM jAte haiM aura adhikAMza apanI apanI zakAoMkA nirasana karake bAhara Ate haiM- balki * una muztabhA prANiyoMkA vAcaka hai jo bAhyaveSAdike kAraNa apane viSaya meM zaGkanIya hote haiM athavA kapaTaveSAdike kAraNa dUsaroMke liye bhayaGkara (dangerous, risky) huA karate haiN| aise prANI bhI sama basaraNa-sabhAke kisI koThemeM vidyamAna nahIM hote haiN| tIsare nambarapara adhyApakajIne sampAdaka jainamitrajIkA eka vAkya nimna prakArase uddhRta kiyA hai--- "samozaraNa meM mAnavamAtrake liye jAnekA pUrNa adhikAra hai cAhe vaha kisI bhI varNakA arthAt jAti kA cANDAla hI kyoM na ho / " - isake sivAya, mleccha dezoM meM utpanna hue mleccha muni ho sakate haiM aisA zrIvIrasenAcAryane jayadhavalA manuSya bhI sakala saMyama (mahAvrata ) dhAraNa karake jaina atara ra zrInemicandrAcArya (dvitIya) ne labdhisAra gAthA 193kI TIkAmeM vyakta kiyA hai' / taba una muniyoMko samavasaraNa meM jAnese kauna roka sakatA hai ? koThe meM baiTheMge, unake liye dUsarA koI sthAna hI nahIM hai| to gandhakuTI ke pAsa ke sabase pradhAna gaNadhara muni aisI sthiti meM adhyApakajI kisa kisa AcAryakI buddhipara 'balihArI' hoMge ? isase to behatara yahI hU~ ki ve apanI hI buddhipara balihArI hojAe~ aura aisI ajJAnatAmUlaka, upahAsajanaka evaM Agamaviruddha vyartha kI pravRttiyoM se bAja Ae~ / vIrasevAmandira, sarasAvA / tA0 2-6-1648 180 anekAnta isapara TIkA karate hue adhyApakajIne kevala itanA hI likhA hai - " sampAdaka jainamitrajI apane se biruddha vicAravAleko poMgApanthI batalAte haiM / aura apane lekha dvArA samozaraNameM cANDAlako bhI praveza karate haiM / balihArI ApakI buddhikI / " isase sampAdaka jainamitrajI bahuta saste chUTa gaye haiM ! niHsandeha unhoMne bar3A g2ajaba kiyA jo adhyApakajI jaise viruddha vicAravAloMko 'poMgApanthI' batalA diyA ! parantu apane rAmakI rAya meM adhyApaka jIna usase bhI kahIM jyAdA g2ajaba kiyA hai jo samasaraNameM cANDAlako bhI praveza karAne vAlekI buddhipara 'balihArI' kaha diyA !! kyoMki padmapurANake kartA zrIraviSeNAne vratI cANDAlako bhI brAhmaNa batalAyA hai - dUsare satazudrAdikoM kI to bAta hI kyA aura svAmI samantabhadrane to ratnakaraNDa zrAvakAcAra (padya 28) meM vratI cANDAla ko bhI samyagdarzanase sampanna honepara 'deva' kaha diyA hai aura unhoMne bhI svayaM nahIM kahA valki devoMne vaisA kahA hai aisA 'devA devaM vidu:' ina zabdoMke dvArA spaSTa nirdeza kiyA hai| taba usa deva cANDAlako samavasaraNa meM jAnese kauna roka sakatA hai, jise mAnava honeke atirikta devakA bhI darjA mila gayA ? jugalakizora mukhtAra 1 dekho, ukta TIkAe~ tathA 'bhagavAna mahAvIra aura unakA samaya' nAmaka pustaka pR0 26 For Personal & Private Use Only Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIjIkA hAlakA eka prAdhyAtmika patra zrIyut lAlA jinezvaradAsajI (sahAranapura) yogya- kiyA jAtA hai vaha samaya svAtma-cintanameM lagAo, ApakA patra zrIbhagatajIke pAsa AyA- svAdhyAyakA yahI marma hai| merI to yaha sammati hai samAcAra jAnakara Azcarya huA / itanI vyagratAkI jo kAma karo apanA hitakA aMza pahale dekho| AvazyakatA nahIM / yahA~ koI prakArakI asuvidhA yadi usameM Atmahita na ho taba cAhe zrIbhagavatkA nahIM / saMsArameM puNya-pApake anukUla sarvasAmagrI arcana ho aura cAhe saMsAra-sambandhI kArya ho, svayameva mila jAtI hai aura yaha jo sAmagrI hai so karanekI AvazyakatA nahIM / jisa kAryake karanese kucha kalyANa-mArgakI sAdhaka nahIM, kalyANa-mAgakI AtmalAbha na ho vaha kArya karanA vyartha hai| samyagdRSTi sAdhaka to antaraGgakI nirmalatA hai, jahA~ parase bhagavat-arcA karatA hai vahA~ use azubhopayogakI taTasthatA hai / taTasthatA hI saMsAra-bandhanako painI nivRttise zAnti milatI hai / zubhopayogako to chainI hai / na to saMsAra apanA burA karane vAlA hai zAntikA bAdhaka hI mAnatA hai, parantu kyA karai mohaaura na koI mahApuruSa hamArA kalyANakA janaka hai| ke udayameM use karanA par3atA hai, yaha to zubhopayogakI hamane Ajataka apaneko na jAnA aura na jAnanekA bAta rhii| jisa samaya usakI viSayAdimeM pravRtti prayatna hai, kevala parake vyAmohameM par3akara isa ananta hotI hai usa samaya usa kAryako vedanAkA ilAja saMsArake pAtra bane / ataH aba isa parAdhInatAko samajhakara karatA hai aura jaise kar3avI auSadha pIkara tyAgo, kevala apaneko banAyo / jahA~ zrAtmA kevala rogI rogako dUra karatA hai taba vicAro rogIko bana jAvegI, basa sarva ApattiyoMkA anta ho kar3avI auSadhase prema hai yA roga-nivRttise / evaM usa jaavegaa| yaha bhAvanA tyAgo-jo hamase paropakAra jJAnIkI dazA hai jo cAritra-mohake udayameM viSayehotA hai yA parase hamArA upakAra hotA hai / na to sevana karatA hai / yadyapi bahutase manuSya isa marmako koI upakAraka hai aura na apakAraka hai / jaise na samajheM, parantu jinane zAstrakA marma jAnA hai unheM cir3iyA jAlameM phaMsa jAtI hai isItaraha hama bhI to ise samajhanA koI kaThina nahIM / ataH Apa isa inake dvArA kalyANa hogA-isa vyAmohase parake orakI cintAko chor3akara svAdhyAyameM saMlagna rhie| jAlameM pha~sa jAte haiM, nAnA prakArakI ceSTAe~ kara vizeSa kyA likheM, hama svayaM isa jAlameM Agae parako prasanna karanA cAhate haiM / prathama to vaha hamAre anyathA Apako patra likhanekI hI kyA AvazyakatA adhIna nahIM aura na usakA pariNamana hamAre adhIna thii| Apake pariNamanake hama svAmI nahIM, vyartha hI hai| thor3e samayako kalpanA karo, usakA pariNamana ceSTA kara rahe haiM, jo Apa yoM kro| hamAre anukUla ho bhI gayA taba usa pariNamanase hameM noTa-maiMne to antaraGgase yaha nizcaya kara kyA lAbha ? hamArA lAbha aura alAbha hamAre liyA jo ApakI pravRtti hamAre anukUla na huI aura ke adhIna hai| ataH kalyANakI AkAMkSA hai na hai aura na hogii| evaM merI bhI yahI dazA hai jo taba ina bhUrizaH vikalpajAloMko tyAgo, jisa dina Apake anukUla na hU~ aura na thA aura na hNgaa| yaha pariNamana hogA, svayameva kalyANa ho jaavegaa| isI prakAra sarva saMsArakI jaannaa| samayAnukUla jo hove. so hone do, kisIke adhIna prA. zu.ci. mata rho| apane Apako Apa samajho, parakI cintA gaNezaprasAda varNI tyaago| aura jo samaya ina patroMke likhanemeM vyaya (vaisazAkhasudi) For Personal & Private Use Only Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kathA-kahAnI "mA~ ! yaha Aja insAnoMko kyA hogayA hai" ? nAma hI to jindagI hai| jindagIkI khvAhizAta . "yaha bAvale hogaye haiM beTA" ! kyA haiM? "bAvale"? _. "dUsaroMke mu~hase chIchar3e aura haDDiyA~ chInaneke "hA~, baavle"| liye ApasameM lar3anA, eka dUsareko kATanA, aura "kyA insAna bhI bAvale huA karate haiM mA~"! apanI jinsako auratoMse ........................" upha, "aba yaha insAna kahA~ rahe ? hamArI taraha kutte ufa, ufa ! insAnI kutte bhI aba hamArI taraha bana gaye haiM yaha log"| socane lage haiN| lekina yaha burujavA kisa-zai kA nAma hai ? zAyada kuttA bananese pahale insAnako "hA~, hA~, kutte" ! burajuzrA kahate the| "lekina, mA~ ! inakI sUrata to hamArI taraha nahIM bdlii| jalsese lauTa rahA thA ki sAmanese behijAba "sUrata nahIM badalI to kyA ? karatUta to hamAre phaizanebila auratoMkA gola muskarAtA, kahakahe jaise hogaye haiM beTA! sUrata bhI badala jaaygii| __lagAtA A rahA thaa| naz2adIka Anepara maiMne sunA.. "aura yaha tar3a-tar3akI AvAjeM kyA thIM mA~"! "aba aurateM mardokI muhatAja nahIM raheMgI, ve "yaha inake bAvalepanakI davA hai| insAna hamAre khada kamAkara khaaeNgii"| bAvalepanakA ilAja jaharakI goliyoMse karate haiM aura "yUrupameM to aurata hara kismakI gulAmIse bandUkakI goliyoMse unakA bAvalApana dUra hotA hai"| Az2Ada hocukI hai"| * * * * maiMne itmInAnakI sA~sa lI. hamArI kaumakI pareDake maidAnameM maile-kucaile insAnoMkI bhIr3ameM aurateM bhI to khuda kamAkara khAtI haiN| ve bhI to lAla jhaNDeke nIce baraphakI taraha supheda kapar3e pahane kisIkI gulAma banakara nahIM rahatIM / maiM apane hue eka insAna kaha rahA thA-"roTI aura duniyAvI khayAloMmeM DUbA huA thA ki kAnoMmeM surIlI khvAhizAta hAsila karanekA nAma hI z2indagI hai| AvAz2a AI:bAkI saba bAteM burajuA logoMkI managhar3anta haiN"| "ai izqa kahIM le cala isa pApakI duniyaase"| __jindagI, basa roTI aura khvAhizAta hAsila AvAz2akI sIdhameM nigAha daur3AI, do naujavAna karanekA nAma hai ! upha ! ufa !! ufa !!! merI mA~ ne lar3ake A~kheM phAr3a-phAr3akara ina auratoMko dekha rahe bilkula saca kahA thA, Adamake beTe kutte bana gaye the| unake oThoMpara hasI khela rahI thI aura A~khoM haiM ktte| lekina inakI sarata to abhI taka nahIM meM vahI behayA camaka thI jo hama kuttoMkI A~khoMmeM bdlii| vaha bhI badala jaayegii| mana aura vacana kuttiyoMko dekhakara A jAtI hai / jaba badala gaye haiM to kAyAko bhI badalate kyA * Agarese prakAzita mArca mAhake urdU zAyara' se janAba dera lagegI? zrAz2Ada zAhapurIkI kahAnIkA yaha saMkSipta aMza sAbhAra .. Akhira hamArI kaumI lug2ata (jAtIya koSa) meM diyA jArahA hai| bhI to khAne-pIna aura khvAhizAta hAsila karanekA -goyalIya For Personal & Private Use Only Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tyAgakA kAstavika rUpa [pariziSTa] (pravaktA pUjya zrItullaka gaNezaprasAdajI varNI nyAyAcArya) tAja akiJcanya dharma hai, para do dvAdazI hojAnese bar3I bAta pUchI, usameM kyA hai ? vahI to ayodhyA hai " Aja bhI tyAga dharma mAnA jAyagA / tyAga- jisameM rAmacandrajI paidA hue the| acchA, bAlakANDakA svarUpa kala Apa logoMne acchI taraha sunA thaa| meM kyA hai ? khUba rahI, itane kANDa hamane batalAye, Aja usake anusAra kucha kAma karake dikhalAnA hai| eka kANDa tumhIM batalA do| sabhI kANDa hama hI se __mUrchAkA tyAga karanA tyAga kahalAtA hai| jo pUchanA cAhate ho| isI prakAra hamArA bhI kahanA hai cIja ApakI nahIM hai use Apa kyA choDeMge? vaha ki itane dharma to hamane batalA diye / aba eka tyAga to chUTI hI hai| rupayA, paisA, dhana, daulata saba Apase dharma tumhIM batalA do| aura hamase jo kucha kaho so jude haiN| inakA tyAga to hai hii| Apa inameM murchA hama tyAga karaneko taiyAra haiM-kaho to cale jAyeM / chor3a do, lobha chor3a do; kyoMki mUrchA aura lobha (hNsii)| Apake tyAgase hamArA lAbha nahIM-ApakA no ApakA hai-ApakI AtmAkA vibhAva hai / dhanakA lAbha hai| ApakI samAjakA lAbha hai, Apake rASTrakA tyAga lobhakaSAyake abhAvameM hotA hai / lobhakA lAbha hai / hamArA kyA hai ? hameM to dinameM do roTiyA~ abhAva honese AtmAmeM nirmalatA AtI hai| yadi cAhie~, so Apa na doge, dUsare gA~vavAle de deNge| koI lobhakA tyAgakara mAna karane laga jAya-dAna Apa luTiyA na uThAoge to (cullakajIke hAthase karake ahaGkAra karane laga jAya to vaha mAna, kaSAyakA pIchI hAthameM lekara) yaha pIchI aura kamaNDalu uThAkara dAdA ho gyaa| 'cUlhese nikale bhADameM gire jaisI svayaM binA bulAye Apake yahA~ pahu~ca jaauuNgaa| para kahAvata hogii| so yadi eka kaSAyase bacate ho to apanA soca lo / Aja parigrahake kAraNa sabakI usase prabala dUsarI kAya mata kro| AtmA (hAthakA izArA kara) yoM kA~pa rahI hai| rAtadekheM, Apa logoMmeMse koI tyAga karatA hai yA dina cintita haiM-koI na le jAya / ka~pane meM kyA nhiiN| maiM to ATha dinase paricaya kara rahA hU~ / Aja dharA? rakSAke liye taiyAra rho| zakti sazcita kro|| dUsarekA mu~ha kyA tAkate ho ? yA aTUTa zraddhAna tuma bhI kara lo / itanA kAma tumhI kara lo| rakkho jisa kAlameM jo bAta jaisI hone vAlI hai vaha ____eka AdamIse ekane pUchA--zrApa rAmAyaNa usa kAlameM vaisI hokara rhegii| jAnate ho to batAo uttarakANDameM kyA hai ? usane kahA-are, uttarakANDameM kyA dharA ? kucha jJAna 'yadabhAvi na tadbhAvi bhAvi cenna tadanyathA / dhyAnakI bAteM haiN| acchA, araNyakANDameM kyA hai ? nagnatvaM nIlakaNThasya mahAhizayanaM hareH / / ' usameM kyA dharA ? araNya vanako kahate haiM, usIkI yaha nIti baccoMko hitopadezameM par3hAI jAtI hai| kucha bAteM haiN| laGkAkANDameM kyA hai ? are, laGkAko jo kAma hone vAlA nahIM vaha nahIM hogA aura jo kauna nahIM jAnatA ? vahI to laGkA hai jisameM rAvaNa hone vAlA hai vaha anyathA prakAra nahIM hogA / rahA karatA thaa| bhaiyA! ayodhyAkANDameM kyA hai ? mahAdevajI to duniyAke svAmI the, para unheM eka vastra For Personal & Private Use Only Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 184 - anekAnta [varSa 9 bhI nahIM milaa| aura hari (kRSNa) saMsArake rakSaka maiM zraddhAkI bAta kahatA huuN| varuAsAgarameM mUlacandra the unheM soneke liye makhamala Adi kucha nahIM milaa| thaa| bar3A zraddhAnI thaa| usake pA~ca vivAha hue the| kyA milA? srp| pA~cavIM strIke peTa garbha thaa| kucha loga baiThe the, jo jo dekhI vItarAgane so so hosI vIrA re / / mUlacandra thA, maiM bhI thaa| kisIne kahA ki mUlacandra anahonI hosI nahi kabahU~ kAhe hota adhIrA re|| ___ke baccA hogA, kisIne kahA baccI hogI, isa prakAra sabhIne kucha na kucha kahA / mUlacandra mujhase bolAhogA to vahI jo vItarAgane dekhA hai, jo bAta Apa bhI kucha kaha do / maiMne kahA bhaiyA ! maiM nimittaanahonI hai vaha kabhI nahIM hogii| jJAnI to hU~ nahIM jo kaha dUM ki yaha hogaa| vaha dillIkI bAta hai| vahA~ harajasarAya(?) rahate the| bolA-jaisI eka-eka gappa ina logoMne chor3I vaisI karor3apati AdamI the / bar3e dharmAtmA the| jina- Apa bhI chor3a dIjie / mujhe kaha AyA ki baccA pUjanakA unake niyama thA / jaba saMvat 14 (?) kI hogA aura usakA zreyAMsakumAra nAma hogA / samaya gadara paDI taba saba loga idhara-udhara bhAga gye| Anepara usake baccA huaa| usane tAra dekara bAIjIinake lar3akoMne kahA-pitA jI ! samaya kharAba hai ko' tathA mujhe bulaayaa| hama loga pahu~ca gaye / bar3A isa liye sthAna chor3a denA caahiye| harajasarAyane khuza huaa| usane khuzImeM bahuta sArA gallA garIboMko kahA-tuma loga jAo, maiM vRddha AdamI huuN| mujhe bA~TA aura bahutoMkA karja chor3a diyA / nAma-saMskaraNa dhanakI AvazyakatA nahIM / hamAre jinendrakI pUjA ke dina eka thAlImeM sau-do-sau nAma likara rakgve kauna karegA? yadi AdamI rakhA jAyagA to vaha bhI aura eka pA~ca varSakI lar3akIse unameMse eka kAgaja isa vipattike samaya yahA~ sthira raha sakegA, yaha nikalavAyA / so usameM zreyAMsakumAra nAma nikala sambhava nhiiN| pitAke Agrahase lar3ake cale gaye / eka aayaa| maiMne to gappa hI chor3I thii| para vaha saca ghaNTe bAda cora Aye / harajasarAyane svayaM apane nikala AI / eka bAra zreyAMsakumAra bImAra par3A to hAthoM saba tijoriyA~ khola dI / coroMne saba sAmAna gA~vake kucha logoMne mUlacandrase kahA ki eka sonekA ikaTThA kiyaa| lejAneko taiyAra hue, itane meM ekAeka rAkSasa banAkara kueko car3hA do| mUlacandrane bar3I unake manameM vicAra AyA ki kitanA bhalA AdamI dRDhatAke sAtha uttara diyA ki yaha lar3akA mara jAya, hai ? isane eka zabda bhI nahIM kahA / lUTane ke liye mUlacandra mara jAya, usakI strI mara jAya, saba mara sArI dillI par3I hai, kauna yahI eka hai, isa dharmAtmA- jAyeM; para maiM rAkSasa banAkara nahIM car3hA sktaa| ko satAnA acchA nhiiN| harajasarAyane bahuta kahA, zreyAMsakumAra usake pA~ca vivAha bAda utpanna eka hI cora eka kaNikA bhI nahIM le gaye aura dUsare cora lar3akA thA phira bhI vaha apane zraddhAnapara DaTA rahA / Akara ise taGga na kareM, isa khayAlase usake daravAje so zraddhAna to yahI kahatA hai| jo maukA Anepara para 5 DAkuoMkA paharA baiThA gye| merA to aba bhI vicalita hojAte haiM unake zraddhAnameM kyA dharA ? vizvAsa hai ki jo itanA dRDha zraddhAnI hogA usakA yaha paJcAdhyAyI grantha hai| isameM likhA hai ki koI bAla bA~kA nahIM kara mktaa| 'bAla na bA~kA kara samyagdRSTi niHzaGka hotA hai-nirbhaya hotA hai| maiM sake jo jaga hI ripu hoya / ' jisakA dharmapara aTala Apase pUchatA hU~ ki use bhaya hai hI kisa bAtakA ? vizvAsa hai sArA saMsAra usake viruddha hojAye to bhI vaha apane Apako jaba ajara, amara, avinAzI parausakA bAla bA~kA nahIM ho sakatA / tuma aisA vizvAsa padArthase bhinna zraddhana karatA hai, use jaba isa bAtakA karo, tumhArA koI kucha bhI bigAr3a le to maiM vizvAsa hai ki para padArtha merA nahIM hai, maiM anAdyananta jimmedAra hU~; likhA lo mujhase / 1 varNIjIkI mAtA zrI ciroNjaabaaiijii|-sN0 / For Personal & Private Use Only Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 5 ] nityodyota vizada - jJAnajyoti svarUpa huuN| maiM eka huuN| para - padArtha se merA kyA sambandha ? aNumAtra bhI paradravya merA nahIM hai| hamAre jJAnameM jJeya AtA hai para vaha bhI mujhase bhinna hai / maiM rasako jAnatA hU~ para rasa merA nahIM ho jaataa| maiM nava padArthoM ko jAnatA hU~ para nava padArtha mere nahIM ho jaate| bhagavAn kundakunda - svAmI ne likhA hai tyAgakA vAstavika rUpa "aTTamiko khaluM suddho daMsaNa-gANamaio sadA'rUvI / vi asthimajjha kiMci vi araNaM paramANumittaM pi // " maiM eka hUM, zuddha hUM, darzana - jJAnamaya hUM, arUpI hUM / adhikakI bAta jAne do paramANumAtra bhI paradravya merA nahIM hai| * para bAta yaha hai ki hama logoMne tilIkA tela khAyA hai, ghI nahIM / isaliye use hI saba kucha samajha rahe haiN| kahA hai- 'tilatailameva miSTaM yena na dRSTaM ghRtaM kApi / zraviditaparamAnando jano vadati viSaya eva ramaNIyaH / / ' jisane vAstavika sukhakA anubhava nahIM kiyA vaha viSayasukhako hI ramaNIya kahatA hai| isa jIvakI hAlata usa manuSyake samAna horahI hai jo suvarNa rakhe to apanI muTThI meM hai para khojatA phiratA hai | anyatra kahA~ dharA ? AtmAkI cIja AtmAmeM hI mila sakatI hai / eka bhadraprANI thA / use dharmakI icchA huii| munirAjake pAsa pahu~cA, mujhe dharma cAhie / munirAjane kahA- bhaiyA ! mujhe aura bahutasA kAma karanA hai / ataH avasara nahIM / isa pAsakI nadImeM cale jAo usameM eka nAkU rahatA hai / maiMne use abhI abhI dharma diyA hai vaha tumheM de degaa| bhadraprANI nAkUke pAsa jAkara kahatA hai ki munirAjane dharmake artha mujhe Apake pAsa bhejA hai, dharma dIjiye / nAkU bolA, abhI lo, eka miniTameM lo, para pahale eka kAma merA kara do| maiM bar3A pyAsA hU~, yaha sAmane kinArepara eka kuA hai usase loTA bhara pAnI lAkara mujhe pilA do, phira maiM Apako dharma detA hU~ / bhadraprANI kahatA haitU bar3A mUrkha mAlUma hotA hai, caubIsa ghaNTe to pAnI - 185 meM baiThA hai aura kahatA hai ki maiM pyAsA hUM / nAkUne kahA ki bhadra ! jarA apanI ora bhI dekho| tuma bhI caubIsoM ghaNTe dharmameM baiThe ho, idhara-udhara dharmakI khojameM kyoM phira rahe ho ? dharma to tumhArA AtmAkA svabhAva hai, vaha anyatra kahA~ milegA / samyagdRSTi socatA hai jisa kAlameM jo bAta hone vAlI hotI hai use kauna TAla sakatA hai ? bhagavAn AdinAthako 6 mAha zrahAra nahIM milA / pANDavoMko antarmuhUrta meM kevalajJAna hone vAlA thA, jJAnakalyANa kA utsava karaneke liye devaloga Ane vAle the / para idhara unheM tapta loheke jiraha vakhtara pahinAye jAte haiN| deva kucha samaya pahale aura AjAte ! A kaise jAte ? honA to vahI thA jo huA thA / yahI soca kara samyagdRSTi na isa lokase DaratA hai, na paralokase / na use isa bAta kA bhaya hotA hai ki merI rakSA karane vAle gar3ha, koTa Adi kucha bhI nahIM hai / maiM kaise rahUMgA ? na use Akasmika bhaya hotA hai aura sabase bar3A maraNakA bhaya hotA hai so samyagdRSTiko vaha bhI nahIM hotA vaha apaneko sadA 'anAdyanantanityodyotavizadajJAnajyoti' svarUpa mAnatA hai / samyagdRSTi jIva saMsArase udAsIna hokara rahatA hai / tulasIdAsane eka dohe meM kahA hai 'jagatai rahu chattIsa ho rAmacaraNa chaha tIna / ' saMsArase 36ke samAna vimukha raho aura rAmacandra jIke caraNoM meM 63ke samAna sammukha | vAstavameM vastutattva yahI hai ki samyagdRSTikI AtmA bar3I pavitra hojAtI hai, usakA zraddhAna guNa bar3A prabala ho jAtA hai / yadi zraddhAna na hotA to Apake gA~va meM jo 28 upavAsa vAlA baiThA hai vaha kahA~se AtA ? isa lar3akIke (kAzIbAIkI zrora saMketa karake) Aja AThavA~ upavAsa hai / natthA kahIM baiThA hogA usake bArahavA~ upavAsa hai aura eka-eka, do-do upavAsavAloM kI to ginatI hI kyA hai ? 'alamA kauna piyAdoM meM' ? ve to sau, do-sau hoMge / yadi dharmakA zraddhAna na hotA to itanA kleza phaukaTa meM kauna sahatA ? For Personal & Private Use Only Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 186 anekAnta [varSa vyAkhyAnakI bAta thI so to ho cukI / aba maiM samajhatA hU~ acchA hI horahA hai| pApa karake Apake nagarake eka bar3e AdamIkA kucha Agraha hai so lakSmIkA saMcaya jinake liye karanA cAhate ho ve prakaTa karatA huuN| bhaiyA ! maiM to grAmophona hU~, cAhe jo usake phala bhoganemeM zAmila na hoNge| bAlmIkikA bajA letA hai jo mujhe jaisI kahatA hai vaisI hI kaha kissA hai| bAlmIki, jo eka bar3A RSi mAnA detA huuN| ina bar3e AdamiyoMkI itanI bAta mAnanI jAtA hai, corI-DakaitI karake apane parivArakA pAlana par3atI hai; kyoMki unakA puNya hI aisA hai / abhI karatA thaa| usake rAste jo koI nikalatA use vaha yahA~ baiThaneko jagaha nahIM hai para seTha hukumacandra lUTa letA thaa| ekabAra eka sAdhu nikle| unake AjAya to saba kahane lagoge, idhara Ao, idhara hAthameM kamaNDalu thA / bAlmIkine kahA-rakha do Ao / are ! hamArI tumhArI bAta jAne do, tIrthaGkara yahA~ kamaNDalu / sAdhune kahA-bacce ! yaha to DakaitI kI divyadhvani to samayapara hI khiratI hai para yadi hai, isameM pApa hogaa| bAlmIkine kahA-maiM pApacakravartI pahu~ca jAya to asamayameM bhI khirane lagatI puNya kucha nahI jAnatA, kamaNDalu rakha do| sAdhune hai| apane rAga-dveSa hai para unake to nahIM hai| cakra- kahA-acchA, maiM yahA~ khar3A rahU~gA, tuma apane gharake vartIkI puNyakI prabalatAse bhagavAnakI divyadhvani logoMse pUcha Ao ki maiM eka DakaitI kara rahA hU~ apane Apa khirane lagatI hai / hA~, to yaha siMghaIjI usakA jo phala hogA, usameM zAmila ho, ki nahIM ? kaha rahe haiM ki mahilAzramake liye abhI kucha hojAya logoMne TakAsA javAba de diyA-tuma cAhe DakaitI to acchA hai phira muzkila hogaa| bhaiyA ! maiM vidyA- karake lAo, cAhe saahukaariise| hama loga to khAne layako to mAMgatA nahIM aura usa vakta bhI nahIM mAMge bharameM zAmila hai| bAlmIkiko bAta jama gaI aura the, para binA mAMge hI seTha 25000) de gayA to maiM vApisa Akara sAdhuse bolA-bAbA ! maiMne DakaitI kyA karU~ mai to bAharakI saMsthAoMko detA thA, para chor3a dii| Apa mujhe apanA celA banA liijiye| mujhe kaha AyA ki yadi sAgara itane hI aura deve to saba vahI lele / Apa logoMne bahata milA diye| bAta vAstavika yahI hai| Apa loga pApa-puNyake kucha bAkI raha gaye so Apa loga apanA vacana na dvArA jinake liye sampatti ikaTThI kara rahe ho ve nibhAoge to kisIse bhIkha mAMga dNgaa| yaha bAta koI sAtha dene vAle nahIM haiN| ata: samaya rahate mahilAzramakI hai jaise bacce taise bcciyaaN| ApakI hI saceta ho jAo / dekheM, Apa logoMmeMse koI hamArA to haiM / inakI rakSAmeM yadi ApakA dravya lagatA hai to sAtha detA hai yA nahIM / samaya rahate sAvadhAna ! Rece jaulau deha terI kAhU rogasoM na gherI jaulauM, jarA nAhi nerI jAsoM parAdhIna pari hai| jaulau jamanAmA bairI deya na damAmA jaulauM, mAne kAna rAmA buddhi jAi na vigari hai // taulauM mitra ! mere nija kAraja sa~vAra le re, pauruSa thakeMge phera pIche kahA kari hai| aho Aga Aye jaba jhoMparI jarana lAge, kuAke khudAye taba kauna kAja sari hai|| -kavi bhUdharadAsa + For Personal & Private Use Only Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMgItapurake sAluvendra nareza aura jainadharma le0-kAmatAprasAda jaina, sampAdaka 'vIra' alIgaJja (eTA) bAkSiNa bhAratake rAjavaMzoMmeM hoysala rAjavaMza sarva mAna bAdazAhoMse na jA milate to dakSiNa bhAratameM 1 antima hindUzAsaka kahA jAya to brejA nhiiN| hindU rAjyakA patana zAyada hI hotA ! prastuta lekhameM muhammadarAjanIne usI vaMzake rAjAko parAjita hama pAThakoMke samakSa vijayanagara sAmrAjyake eka karake musalamAnI zAsanakI nIva dakSiNameM DAlI thii| prasiddha sAmanta rAjavaMzakA paricaya u hindU apanI svAdhInatAko khotI huI dekhakara tila- haiM, jo itanA prabhAvazAlI thA ki antato gatvA usI milA utthe| sabakA mAthA ThanakA aura sabane yavanoMkA vaMzakA eka parAkramI rAjA vijayanagara sAmrAjyakA virodha karanA nizcaya kiyaa| pahale vaiSNava, zaiva, adhikArI huA thaa| liGgAyata aura jainoMkI ApasameM spardhA ghalatI thI- tulubadezameM saMgItapura eka bar3A nagara thaa| vaha yavanoMke AkramaNane usa spardhAkA anta kara diyaa| hADuhalli nAmase prasiddha thaa| Ajakala yaha sthAna vaiSNava, zaiva, jaina aura liGgAyata kandhAse kandhA uttara kanAr3A jile meM hai| usa samaya yahA~ sAluvendra milAkara jananI janmabhUmikI rakSAke liye juTa pdd'e| nareza rAjyAdhikArI the| sAre taulaba dezapara unakA sabane milakara vijayanagara sAmrAjyakI sthApanA kI! zAsana calatA thaa| unakA vaMza kAzyapagotrI candrahoyasala narezake prAntIya zAsaka mahAmaNDalezvara kula kA kSa trayavaMza thaa| saGgItapura usa samaya nissaMdeha harihararAya eka parAkramI zAsaka the| janatAne unako eka mahAna nagara thaa.| jainadharmakA vahA~ prAbalya thaa| hI apanA netA cunakara vijayanagarake rAjasiMhAsana- san 1488 30ke eka zilAlekhameM likhA hai ki para baitthaayaa| unake saMrakSaNameM hindU-zAsanakI rakSA "taulabadezameM saGgItapura saubhAgyakA hI niketa thaa| huI ! kintu yaha hindU sAmrAjya sAmpradAyikatAke usameM uttuGga caityAlaya bane hue the| vahA~para sukhI, viSase mukta thaa| pAkistAnakI taraha usameM alpa- samudAra aura bhoga-vilAsameM magna nAgarika rahate the| saMkhyakoMkA zoSaNa aura niSkAsana nahIM kiyA gayA hAthI-ghor3oMse vaha bharA thaa| vahA~ bar3e-bar3e yoddhA, thaa| musalamAna bhI vijayanagarake hindU sAmrAjyameM uccakoTike kavigaNa, vAdI aura pravaktA rahate the / AjAdIse rahate hI nahIM, balki rAjyazAsanameM ucca- mAno vaha nagara sarasvatIkA AvAsa horahA thaa| padoMpara AsIna the| vijayanagarake kaI senApati bhI ucca sAhityakA nirmANa jo vahA~ hotA thaa| apanI musalamAna the| ina musalamAna karmacAriyoMne hamezA lalita kalAoMke liye bhI vaha prasiddha thaa|" matasahiSNutAkA paricaya diyA-yahA~ taka ki unhoMne saGgItapurameM usa samaya mahAmaNDalezvara sAluvendra hindU devatA aura guruko dAna bhI diye / kintu zAsana kara rahe the / vaha sAluvendra nareza jinendra itanA hote hue bhI unhoMne hinduoMkI samudAra-vRtti- candraprabhuke caraNa-cazcarIka bane hue the| unakA hRdaya kA avasara milate hI durupayoga kiyA ! kadAcit ratnatrayadharmake lie sudRr3he maMjUSA thaa| unhoMne saGgItavijayanagara hindU sAmrAjyake katipaya sAmantagaNa purameM atIva uttuGga aura nayanAbhirAma jina caityAlaya svArthameM bahakara rAjadroha na karate aura vijayanagarakI banavAye the, jinake vizAla maNDapa aura sundara musalamAna senA aura senApati dhokhA dekara musala- mAnastambha bane hue the| dhAtu aura pASANakI bhavya For Personal & Private Use Only Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 188 mUrtiyA~ bhI unhoMne nirmANa karAI thIM / nagara meM manorama puSpavATikAe~ ( Parks) banavAkara unhoMne nagarakI zobhAko bar3hayA thA aura nAgarikoM ko sukhasuvidhA pradAna kI thii| nAgarika unameM jAkara nandakeli karate the / itanepara bhI sAluvendrako isa bAta kA dhyAna thA ki nagara meM dharmamaryAdA akSuNNaM rahe / isIliye vaha mandiroMkI dharmavyavasthA ThIka rakhaneke lie satarka rahate the / mandiroMmeM niyamita dharma kriyAe~ hotI raheM, isake lie unhoMne dAnavyasthA kI thI / devapUjA, catuvidha dAna aura vidvAnoMko nirantara vRttiyA~ dI jAtI thIM / sArAMza yaha ki sAluvendra narezane rAjatvake Adarzako nibhAyA aura dharmamaryAdAko Age bar3hAyA thA ! anekAnta ina sAluvendra narezake rAjamantrI bhI rAjavaMzake ratna the / unakA nAma padma athavA padmaNa thA / rAjamaryAdAko sthira rakhane meM unakA ullekhanIya hAtha thA / isI se prasanna hokara sAluvendrane unako zrageyakere nAmaka grAma bheMTa kiyA ! kintu padma itane samudAra aura dharmavatsala the ki unhoMne vaha grAma jinadharmake utkarSake liye dAna kara diyA / 'jainaMjayatu- zAsanaM ' sUtra mUrtamAna isa prakAra hI thA / unhoMne apane nAmapara 'padmAkarapura' nAmaka grAma basAyA thA / san 1498 I0 meM unhoMne usa grAmameM eka bhavya jinAlaya nirmANa karAyA aura usameM bhagavAna pArzvanAtha kI divyamUrti virAjamAna kI thii| mahAmaNDalezvara indagarasa ghoDeyarakI icchAnusAra unhoMne usake lie bhUmidAna diyA thA / usa mandirameM nirantara abhaya jJAna - bhaiSajya AhAra dAna diyA jAtA thaa| jaina mandira lokopakAraka zikSAke kendra horahe the - ve bhuvanAzraya the / jIvamAtra unameM pahu~ca kara apanA AtmakalyANa karate the / mahAmaNDalezvara indagarasa sAluvendranarezake choTe the / ve mahAmaNDalezvara sAGgirAja ke putra the / indagarasa 'immaDi sAluvendra' nAmase prasiddha the| unakA nAma sainika pravRttiyoM ke kAraNa khUba camaka rahA thA / vaha eka bahAdura yoddhA the / san 1491ke eka zilAlekha [- varSa 9 meM unake zauryakA vivaraNa hai| usameM likhA hai ki unhoMne zaurya devatAko jIta liyA thA / karmasUra honeke sAtha vaha dharmasUra bhI the / dharmakArya vaha nirantara karate the / biDirU ( veNupura ) meM varddhamAna svAmIkA mandira thA / indagarasane usa mandira ke prAcIna bhUmidAnakA punaruddhAra jainadharmako unnata banAneke liye kiyA thA / saGgItapura ke avazeSa narezoM meM sAluba mallirAya, sAlu devarAya aura sAluba kRSNadeva jainadharmake prasaGgameM ullekhanIya hai / kRSNadevakI mAtA padmAmbA vijayanagara samrAT devarAya prathamakI bahana thIM / sana 1530 I0 ke dAnapatrase spaSTa hai ki ina tInoM rAjAoM ne prasiddha jainaguru vAdI vidyAnandako Azraya diyA thaa| sAluba mallirAya aura sAluba devarAyane rAjadarabAroM meM unhoMne paravAdiyoMse saphala vAda kiyA thA / kRSNadevane zrIvidyAnandake pAda- padmoMkI pUjA kI thI / (meDiyAvala jainIjma, pRSTha 314-318 dekheM) -san 1529 I0ke eka lekhase spaSTa hai ki samrATa kRSNarAya ke zAsanakAla meM saGgItapurakA zAsanasUtra gurUrAyake hAthameM thA, jo jerasappe ke zAsakoMse sambandhita the / gurUrAya bhI apane pUrvajoMke samAna jainadharmake ananya bhakta the / vaha 'ratnatrayadharmArAdhaka''jainadharmadhvajArohaka ' - 'svarNima jinamandiroM aura mUrtiyoMke nirmAtA' kahe gaye haiN| ina virudoMse unakI jinadharmake prati bhakti aura zraddhA pragaTa hotI hai / inakI santatimeM hue bhairava narezane AcArya vIrasenakI AjJAnusAra veNupura ke 'tribhuvanacUr3AmaNi- vastI' nAmaka mandirakI chatapara tA~beke patra lagavAye the / unake kuladeva bhagavAna pArzvanAtha aura rAjaguru paNDitAcArya vIrasena the| unakI rAnI nAgaladevI bhI bhaktavatsalA zrAvikA thI unhoMne uparyukta mandira ke sammukha eka sundara mAnastambha banavAyA thaa| unakI putriyA~ (1) lakSmIdevI aura (2) paNDitAdevI bhI apanI mA~kI taraha dharmAtmA thIM / ve nirantara jaina sAdhuoM ko dAna diyA karatI thiiN| jaba bhairava nareza For Personal & Private Use Only Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadharma banAma samAjavAda (lekhaka-paM0 nemicandra jaina zAstrI, jyotiSAcArya, sAhityaratna ) mAjake pragatizIla yugameM ve hI zaktiyA~, sAmA- saba AtmAoMkA svabhAva eka samAna hai; kintu ina kA jikaprathAe~ evaM prAcArake niyama jIvitta saMsArI AtmAoM meM saMskAra-karmajanya maila rahatA hai raha sakate hai jo loga samAjako carama vikAsakI jisase inake bhAvoMmeM, zarIrakI racanAmeM tathA inake ora le jA sakeM / jainadharmakA lakSya vindu bhI anya kriyA-kalApoMmeM antara hai / yadi yaha saMskAraekamAtra mAnava samAjako AdhyAtmika, Arthika, viSaya vAsanA aura kaSAyoMse utpanna karmajanya sAmAjika aura rAjanaitika dRSTise vikAsakI ora malinatA dUra ho jAya to sabakA svabhAva eka samAna lejAnA hai| jainAcAryone jIvana ke prArambhika vinduko prakaTa ho jAyagA' / udAharaNake taurapapara yoM kahA (Starting point) usI sthAnapara rakhakara jIvana- jA sakatA hai ki kaI eka jalake bhare hue ghar3oMmeM gati rekhAko Arambha kiyA hai, jahA~se mAnava nAnA prakArakA raGga ghola diyA jAya to una ghar3oMkA samAjake nirmANakA kArya prArambha hotA hai| pAnI ekasA nahIM dikhalAI par3egA; raGgoMke sambandhase ___ jisa prakAra svatantratA vyaktivAda (Indivi- nAnA prakArakA mAlUma hogA / kintu buddhi pUrvaka dualism)kI kuJjI mAnI jAtI hai, usI prakAra vicAra karanese sabhI ghar3oMkA pAnI ekasA hai, kevala samAnatA samAjavAdakI / jainadharmameM samasta jIva- parasaMyogI vikAra ke kAraNa unake jala meM kucha bhinnatA dhAriyoMko Atmika dRSTi se samAnatvakA adhikAra mAlUma par3atI hai| ataeva sabhI prANiyoMkI AtmAe~ prApta hai| isameM svAtantryako bar3I mahattA dI gaI hai| samAna hai-All souls are similar as regards saMsArake sabhI prANiyoMkI AtmAmeM samAnazakti hai their true real nature. tathA pratyeka saMsArI prANIkI AtmA apanI bhUlase AdhyAtmika dRSTise samasta samAjako eka starapara avanati aura jAgarUkatAse unnati karatI hai, isakA lAneke liye hI sabase Avazyaka yaha hai ki samasta bhAgya kisI Izvara vizeSapara nirbhara nahIM hai| pratyeka prANiyoMko paramAtmasvarUpa mAnA jAya / jainadharmameM jIvadhArIke zarIrameM pRthak pRthaka AtmA honepara bhI isIliye paramAtmAkI zakti jIvAtmAse adhika nahIM rogagrasta hue to vaha jinendra bhagavAnakI zaraNameM mAnI hai aura na jIvAtmAse bhinna koI paramAtmA hI phuNce| rogamukta honeke liye unhoMne jina pUjA kI . mAnA hai / isa prakAra paramAtmA eka nahIM, aneka haiN| aura dAna diyaa| aise dRr3ha zraddhAnI yaha rAjapuruSa the| jo kaSAya aura vAsanAoMse utpanna azuddhatAse chaTa unakI dharma zraddhA unheM sukhI aura sampanna banAne meM kara mukta ho jAtA hai, vahI eka samAna guNadhArI kAraNabhUta thii| AjakA jagata unake Adarzako dekhe paramAtmA ho jAtA hai / alpajJAnI evaM viSaya aura dharmake mahatvako pahicAne to dukha-zoka 1-nayatyAtmAnamAtmaiva janmanirvANameva ca / bhUla jAve ! gururAtmAtmanastasmAnnAnyo'sti paramArthataH // ___ isa prakAra vijayanagara sAmrAjyake eka jaina -samAdhizataka zloka 75 dharmAnuyAyI sAmanta rAjavaMzakA paricaya hai| inake 2-svabuddhathA yAvada gRhIyAt kAyavAcetasA trayam / - sAtha anya sAmantagaNa bhI jinendra bhakta the| unakA saMsArastAvadeteSAM bhedAbhyAse tu nivRtiH // paricaya kabhI Age pAThakoMkI najara kreNge| -samAdhizataka zloka 62 For Personal & Private Use Only Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 190 anekAnta [varSa 9 vAsanAoMmeM Asakta prANIko bhI yaha paramAtmA vizeSatAoMke kAraNa apane utthAna aura patanameM honekI yogyatA vartamAna hai| paramAtmA ho jAnepara pudgala (Matter) ko nimitta kAraNa-sahAyaka icchAoMkA abhAva hojatA hai aura zarIra, mana, banA letA hai| isaliye jIvake pariNAmoMkI preraNA vacana nahIM rahate jisase unheM kisI bhI kAmake karane mana, vacana aura kAyake parispandanase pudgalake kI cintA nahIM hotI hai, na kisI kAmakI ve. parimANu apanI zakti vizeSake kAraNa jIvase Akara AjJA dete haiM, ataeva jagatakatRtvakA prasaGga ina cipaTa jAte haiM, jisase jIvake svAbhAvika guNa rAga-dveSase rahita svatantra paramAtmAoMko prApta malina hojAte haiN| yaha malinatA sadAse calI ArahI nahIM hotA' hai| hai, jIva apane puruSArtha dvArA ise alaga kara para____yaha vizva sadAse hai aura sadA rahegA; (world mAtmA bana jAtA hai| is eternal) na kabhI banA hai aura na kabhI nAza pugala-yaha dravya mUrtika hai, isameM rUpa, rasa, hogaa| isameM pradhAnataH jaDa aura cetana do prakArake gandha aura spaze cAra guNa pAye jAte haiN| jitane padArtha haiM / inakA kabhI nAza nahIM hotA hai, padArtha hameM A~khoMse dikhalAI par3ate haiM ve saba kevala inakI avasthAe~ badalA karatI haiN| isa pari- paugalika haiM / isameM milane aura bichur3anekI yogyatA vartanameM bhI koI bAhya IzvarAdi zakti kAraNa nahIM hai yaha skandha-piNDa aura paramANuke rUpameM pAyA hai; kintu SaDdravyoMkA svAbhAvika pariNamana hI jAtA hai| zabda (sound), bandha (union), sUkSma kAraNa hai| jaina mAnyatAmeM jIva, pudala, dharma, adharma, (ineness), sthUla (grassness), saMsthAna-bhedaAkAza aura kAla ye chaH dravya mAne gaye haiM. ina tamacchAyA (shape, division, darkness and samavAya-ekIkaraNa hI loka2 hai| ina image),.udyota-Atapa (lustre heat) ye saba dravyoMmeM guNa aura paryAya ye do prakArakI zaktiyA~ haiN| pudgala dravyakI paryAyAe~ (modification) haiN| isake jo eka dravyako dUsare dravyase pRthak karatA hai use aneka bheda-prabheda aura bhI batAye gaye haiM, jinase guNa evaM dravyoMkI jo avasthAe~ badalatI haiM unheM jIvoMke prAyaH sabhI vyavahArika kArya calate haiN| payoya kahate haiN| guNa aura paryAyoMke kAraNa hI dharmadravya'-jaina AmnAyameM ise puNya-pAparUpa dravyoMkI vyavasthA hotI hai| nahIM mAnA gayA hai, kintu jIvoM aura pudgaloMke halana___ jIva-caitanya jJAnAdi guNoMkA dhArI jIva calanameM bAhirI sahAyatA (Assists the movedravya hai| yaha apanI unnati aura avanati karane meM ment of moving) pradAna karane vAle sUkSma svatantra hai, kisI ke dvArA zAsita nahIM hai, isakA amUtte padArthako dharmadravya mAnA hai| yaha Ate, jAte, vikAsa apane hAthoM meM hai, ise svatantra honeke liye " girate, par3ate, hilate, calate padArthoM ko unakI gatimeM kisIke Azrita rahanekI AvazyakatA nhiiN| kinta madada karatA hai, balapUrvaka kisIko nahIM calAtA, itanI bAta avazya hai ki jIva apanI svAbhAvika kintu udAsInarUpase calate hue padArthoMkI gatimeM sahAyaka hotA hai / isakA astitva samasta lokameM 1 aTTavihakammaviyalA sIdIbhadA NiraMjaNA Nicca / pAyA jAtA hai| aguNA kidakiccA loyaggaNivAsiNo siddhA // The Jain philosophers mean by Dha-go0 sA0 jI0 gA068 rama kind of ether, which is the ful 2 logo akiTTimo khalu aNAi NihaNo sahAvaNivvatto / crum of Motion, with the help of javAjIvahiM phuDo sabvAgAsAvayavo Nicco / Dharam, Pudgala and Jiva move. -trilokasAgara gA04 -dravyasaMgraha pRSTa 52 For Personal & Private Use Only Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 5] jainadharma banAma samAjavAda 191 adharmadravya-yaha amUrtika padArtha sthira hone samAjameMse zoSita aura zoSaka vargakI samApti kara vAle jIva aura pudaloMko sthira hone meM sahAyatA Athika dRSTi se samAjako unnata starapara lAte haiN| (Assists the staying of) karatA hai| usakA ahiMsA-pradhAna jainadharmameM samasta prANiyoMke sAtha astitva bhI samasta lokameM pAyA jAtA hai| maitrIbhAva rakhakara samAjake vikAsapara jora diyA * AkAzadravya-jo saba dravyoMko avakAza- hai| mAnavakI koI bhI kriyA kevala apane svArthakI sthAna (space) detA hai use AkAzadravya kahate haiN| pUrtike liye nahIM honI cAhiye, balki use samasta isake do bheda haiM-lokAkAza aura alokAkAza / samAjake svArthako dhyAnameM rakhakara apanI pravRtti ananta AkAzake madhyameM jahA~ taka jIva, pudgala, dharma, karanI cAhiye / isI kAraNa samasta samAjako sukhI adharma pAye jAya~ use lokAkAza' (universe) banAneke liye vyaktise samAjako adhika mahatva aura jahA~ kevala AkAzadravya hI ho use alokA- diyA gayA hai tathA samAjakI ikAIke pratyeka ghaTakakA kAza (non-universe) kahate haiN| dAyitva samAnarUpameM batAyA gayA hai| ___ kAladravya-jisake nimittase vastuoMkI ava- aparigrahavAda-apane yogakSemake lAyaka bharaNasthAe~ badalatI haiM use kAladravya kahate haiN| poSaNakI vastuoMko grahaNa karanA tathA parizrama kara abhiprAya yaha hai ki ina chaH dravyoM (Subs- jIvana yApana karanA, anyAya aura atyAcAra-dvArA tences) meM kAma karane vAle (Actors) saMsArI- puJjIkA ajena na karanA aparigraha hai| zAstrIya dRSTiazuddha jIva aura pudala haiM, ye calanA, ThaharanA, se pUrNa parigrahakA tyAga to sAdhu-avasthAmeM hI sthAna pAnA evaM badalanA-parivartana ye cAra kArya sambhava hai, kintu upayukta paribhASA gRhastha jIvanakI karate rahate haiN| unake kAryoM meM kramazaH dharmadravya, dRSTise dI gaI hai / jaina saMskRtimeM parigrahaparimANa 'ke adharmadravya, AkAzadravya aura kAladravya nimitta sAtha bhogopabhogaparimANakA bhI kathana kiyA hai| kAraNa (Auxiliary cause) arthAt sahAyaka hote jisakA tAtparya yaha hai ki vastra, AbharaNa, bhojana, haiN| isa prakAra vizvakI sArI vyavasthA binA kisI tAmbUla Adi bhogopabhogakI vastuoMke sambandhameM pradhAna zAsaka-Izvara karttAke sucArurUpase bana bhI samAjakI paristhitiko dekhakara ucita niyama jAtI hai / sabhI dravya apane apane vizeSa guNoMke karanA mAnavamAtrake liye Avazyaka hai / uparyukta kAraNa apane-apane kAryako karate rahate haiN| ina donoM vraki samanvayakA abhiprAya yaha hai ki samasta sAMsArika kAryoMmeM jIva aura pudgala upAdAna kAraNa mAnava samAjakI zrAthika avasthAko unnata bnaanaa| aura anya dravya nimitta kAraNa hote haiM / canda logoMko isa bAtakA koI adhikAra nahIM ki ve 1 vAstu kSetra dhAnyaM dAsI dAsazcatuSpada bhANDam / - Arthika dRSTikoNa . parimeyaM karttavyaM sarva santoSakuzalena // Arthika dRSTise samAjako samAna starapara lAnA -amitagatizrAvakAcAra pRSTha 162 jainadharmakA eka viziSTa siddhAnta hai| jaina saMskRtike mamedamiti saMkalpazcidacinmizravastuSa / pradhAna aGga aparigraha aura saMyamavAda ye donoM hI granthastatkarzanAtteSAM karzanaM tatpramAvratam // 1 dhammAdhammA kAlo puggalajIvA ya saMti jaavdiye| -sA0 dha0 a04, zloka 59 zrAyAse so logo tatto parado alogutto // 2 tAMbUlagandhalepanamajanabhojanapurogamo bhogaH / -dravyasaMgraha gA020 upabhogo bhaSAstrIzayanAsanavastravAhAdyAH // lokatIti loka:-lokati pazyatyupalabhate arthAniti bhogopabhogasaMkhyA vidhIyate zaktito bhktthaa| lokaH / -tattvArtha rAjavArttika 5 / 12 amitagatizrAvakAcAra pR0 168 For Personal & Private Use Only Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 192 zoSaNa kara Arthika dRSTise samAja meM viSamatA utpanna kareM / yadyapi itanA sunizcita hai ki samasta manuSyoM meM unnati karanekI zakti ekasI na honeke kAraNa samAja Arthika dRSTi samAnatA sthApita honA kaThina hai, to bhI jainadharma samasta mAnava samAjako laukika unnati ke samAna avasara evaM apanI-apanI sAmarthya ke anusAra unnati karane ke liye svatantratA detA hai / kyoMki parigrahaparimANa aura bhogopabhogaparimANa kA eka mAtra lakSya samAjakI Arthika viSamatAko dUra kara sukhI banAnA hai / vastutaH aparigrahavAda pUMjIvAdakA virodhI siddhAnta hai aura yaha samAjako samAjavAdakI praNAlIpara saMgaThita honeke liye preraNA detA hai / isI liye jaina granthoMmeM parigrahako mahA - pApa batalAyA hai, kyoMki zoSaNakarttA hiMsA, jhUTha, corI Adi sabhI pApoM ko karane vAlA ' 1 anekAnta parigrahake do bheda haiM- bAhya parigraha aura antaraGga parigraha / bAhya parigraha meM dhana, bhUmi, anna, vastra Adi bastue~ parigaNita haiM / inake saJcayase samAjako Arthika viSamatAjanya kaSTa bhoganA par3atA hai, ataH vazyakatA bhara hI ina vastuoMko grahaNa karanA cAhiye, jisase samAja ke kisI bhI sadasyako kaSTa na ho aura samasta mAnavasamAja sukhapUrvaka apane jIvanako bitA sake / antaraGgaparigrahameM ve bhAvanAe~ zAmila haiM jinase dhana-dhAnyakA saMgraha kiyA jAtA hai, dUsare zabdoMmeM yoM kaha sakate haiM ki saJcayazIla buddhikA nAma hI antaraGgaparigraha hai / yadi bAhya parigraha chor3a bhI diyA jAya aura mamatva buddhi banI rahe to samAjakI chInA1 tanmUlAH sarvadoSAnuSagAH - sa parigraho mUla meSAM te tanmUlAH / ke punaste sarvadoSAnuSaMgAH, mamedamiti hi sati saMkalpe rakSaNAdayaH saMjAyate / tatra ca hiMsAvazyaM bhAvinI tadarthaMmanRtaM jalpati caurya cAcarati maithune ca karmaNi pratiyatate / - rAjavArtika pR0 276 avizvAsatamonakkaM lobhAnalaghRtAhutiH / zrArambhamakarAmbhodhiraho zreyaH parigrahaH // - sAgAradharmAmRta 0 4 zlo0 63 [ varSa 9 jhapaTI dUra nahIM ho sakatI / isaliye jaina mAnyatAne antaraGga, lobha, mAyA, krodha Adi kaSAyoMke chor3ane ko vizeSa mahatva diyA hai / sArAMzarUpameM aparigrahakI spaSTa paribhASA yoM kahI jA sakatI hai ki yaha vaha siddhAnta hai jo pUMjI aura jIvanopayogI anya Avazyaka vastuoMke anucita saMgrahako rokakara zoSaNako banda karatA hai, jisase mAnavIya dazAoMkI bhISaNatA lupta hojAtI hai / pUMjI kI prAptiko Izvara kI kRpA yA bhAgyakA phala evaM daridratA - garIbIko Izvara kI kRpA yA bhAgyakA kupariNAma jainadharma meM nahIM mAnA gayA hai| balki jaina' karmasiddhAnta meM spaSTarUpase kahA gayA hai ki sAtAkarmake udayase pariNAmoMmeM zAnti aura asAtA karmake udayase pariNAmoM meM azAnti hotI hai / lakSmIkI prApti kisI karmake udayase nahIM hotI hai, kintu sAmAjika vyavasthA hI pUMjI ke arjanameM kAraNa hai| hA~ dhanakI prApti, aprAptiko sAtA, asAtAke udayameM nokarma-karmodaya meM sahAyaka kAraNa mAnA jA sakatA hai / ataeva sAmAjika vyavasthA meM sudhAra kara samAja ke pratyeka sadasyako unnatike samAna ava sara pradAna karanA pratyeka mAnavakA karttavya hai / saMyamavAda--saMsArameM sampatti evaM bhogopabhoga kI sAmagrI kama hai, bhogane vAle jyAdA haiM aura tRSNA bhI adhika hai, isIliye prANiyoM meM paraspara saMgharSa aura chInA-jhapaTI hotI hai, phalataH samAjameM nAnA prakAra ke atyAcAra aura anyAya hote haiM jisase aharniza samAjameM duHkha bar3hatA jAtA hai / paraspara meM IrSA, dveSakI mAtrA aura bhI adhika hai jisase eka vyakti dUsare vyaktiko unnatikA avasara hI nahIM milane detA / ina saba bAtoMkA pariNAma yaha hotA hai| ki samAja meM saMgharSakI mAtrA bar3hakara viSamatArUpI jahara utpanna hojAtA hai / 1 dekheM, zrI paM0 phUlacandra siddhAntazAstrI dvArA likhita karmavyavasthA zIrSaka nibandha, jo zIghra prakAzita ho rahA hai| For Personal & Private Use Only Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 5] jainadharma banAma samAjavAda 193 isa halAhalakI ekamAtra auSadhi saMyamavAda hai| aura usake vikAsakA sAdhana to mAnA hI hai, para yadi pratyeka vyakti apanI icchAoM, vAsanAoM aura isakA rahasya sAmAjika Arthika vyavasthAko sudRDha kaSAyoM para niyantraNa rakhakara chInA-jhapaTIko dUra banAnA hai| zAsita aura zAsaka yA zoSita aura kara de to samAjameMse Arthika viSamatA avazya dara zoSaka ina vA~kI buniyAda bhI saMyamake pAlana-dvArA hojAya tathA sabhI sadasya zArIrika AvazyakatAoM dUra hojaaygii| kyA AjakA samAja svArtha-tyAgakI kI pUrti nirAkularUpase kara skeN| kaThina tapasyA kara vargasaMgharSako dUra kara skegaa| __ saMyamake do bheda haiM-indriyasaMyama aura prANi sAmAjika dRSTikoNa / saMyama / indriyoMko vazameM karanA indriyasaMyama hai / isa ___samasta prANiyoMko unnatike avasaroM meM samAnatA saMyamakA pAlane vAlA apane jIvanake nirvAhake liye pradAna karanA jainadharmakA sAmAjika siddhAnta hai / isa indriyajaya-dvArA kamase kama sAmagrIkA upabhoga siddhAntakA vyAvahArikarUpa ahiMsAkI buniyAdapara karatA hai, zeSa sAmagrI anya logoMke kAma AtI hai, Azrita hai| isI kAraNa jaina ahiMsAkA kSetra itanA isase saMgharSa kama hotA hai aura viSamatA dUra hotI hai| adhika vistRta hai ki usase jIvanakA koI bhI konA yadi eka manuSya adhika sAmagrIkA upabhoga kare to achUtA nahIM hai / paraspara bhAI-bhAIkAsA vyavahAra dUsaroMke liye sAmagrI kama par3egI tathA zoSaNakI karanA, eka dUsareke duHkhadardameM sahAyaka honA, dUsaroM zarupAta bhI yahIMse ho jaaygii| samAjameM pUMjIkA ko ThIka apane samAna samajhanA, hInAdhikakI samAna vitaraNa hojAnepara bhI jabataka tRSNA zAnta bhAvanAkA tyAga karanA, anya logoMkI sukhasuvidhAoM nahIM hogI, avasara milanepara manamAnA upabhoga ko samajhanA tathA unake viparIta AcaraNa na karanA loga karate hI raheMge tathA varga-saMghaSa calatA rhegaa| ahiMsA hai| jainadharmakI ahiMsAkA dhyeya kevala mAnava ataeva Arthika vaiSamyako dUra karane ke liye apanI samAjakA hI kalyANa karanA nahIM hai, kintu pazu, icchAoM aura lAlasAoMko pratyeka vyaktiko pakSI, kIDe, makor3e Adi samasta prANiyoMko jAnadAra niyantrita karanA hogA, tabhI samAja sukhI aura samajhakara unheM kisI prakArakA kaSTa na denA, unakI samRddhizAlI bana skegaa| unnati aura vikAsakI ceSTA karanA, sarvatra sukha aura prANisaMyama-anya prANiyoMko kizcit bhI zAnti sthApita karaneke liye vizvapremake sutrameM Abaddha duHkha na denA prANisaMyama hai / arthAta saMsArake honA sampradAya, jAti yA vagagata vaiSamyako dUra samasta prANiyoMkI sukha-suvidhAoMkA pUrA-pUrA karanA hai| khayAla rakhakara apanI pravRtti karanA, samAjaka prati mAnavakA sAmAjika sambandha kucha hada taka pAzaapane katavyako adA karanA eva vyaktigata svArtha vika zaktiyoM ke dvArA sacAlita hotA A rahA hai| bhAvanAko tyAga kara samasta prANiyoka kalyANakI isakA prArambha kucha adhinAyakazAhI manovRttike bhAvanAse apane pratyeka kAryako karanA prANisaMyama hai| vyaktiyoM dvArA huA hai jo apanI sattA samAjapara itanA nizcita hai ki jabataka samartha loga saMyama- lAdakara usakA zoSaNa karate rahate haiN| ahiMsA hI pAlana nahIM kareMge tabataka nirbaloMko peTa bhara bhojana eka aisI vastu hai jo mAnavakI mAnavatAkA mUlyAGkana nahIM mila sakegA aura na samAjakA rahana-sahana hI kara uparyukta adhinAyakazAhIkI manovRttiko dUra kara U~cA ho sakegA / jainAcAryoMne saMyamako Atmazuddhi sakatI hai| pAkhaNDa aura dhokhebAjIkI bhAvanAe~ hI 1 kaSatyAtmAnamiti kaSAyaH krodhAdipariNAmaH, kaSati sasArameM apanA prabhutva sthApita kara sAmrAjyavAdakI hinastyAtmAnaM kugatiprApaNAditi kaSAyaH / nIMvako dRDha karatI haiN| kyoMki sattA aura dhokhA -rAjavArtika pR0 248 ye donoM hI eka dUsarepara Azrita haiM tathA inheM eka For Personal & Private Use Only Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 194 anekAnta [varSa 9 hI kAryake do bheda kahA jA sakatA hai / canda vyakti yathArtha rItise sampAdita karane ke liye vizvAsaghAtaka, sattAke dvArA jisa kAryako sampAdita nahIM kara sakate, paranindA evaM parapIr3AkAraka, AtmaprazaMsaka evaM svArthausIko dhokhe dvArA pUrA karate haiN| jaba zoSitavarga sAdhaka vacanoMkA tyAga karanA cAhiye / sacAI hI usa sattAke prati bagAvata karatA hai to ye sattAdhArI samAjakI vyavasthAko majabUta banA sakatI hai| apane pracAra aura bala prayoga dvArA use dabAnekA astaiya (acaurya) kI bhAvanA mAnavake hRdayameM prayatna karate haiM; isa prakAra sagharSakA krama calatA anya vyaktiyoMke adhikAroMke liye svAbhAvika rahatA hai| ahiMsAkI daivIzakti hI isa saMgharSakI sammAna jAgRta karatI hai| isakA vAstavika rahasya prakriyAkA anta kara vargasaMgharSako dUra kara sakatI hai| yaha hai ki kisIko dUsareke adhikAroMpara hastakSepa jainadharmameM kuvicAra' mAtrako hiMsA kahA hai| karanA ucita nahIM hai, balki pratyeka avasthAmeM daMbha, pAkhaMDa, U~ca-nIcakI bhAvanA, abhimAna, svArtha- sAmAjika hitakI bhAvanAko dhyAna meM rakhakara hI buddhi, chala-kapaTa, prabhRti samasta bhAvanAe~ hiMsA haiN| kArya karanA ucita hai| yahA~ itanA smaraNa rakhanA samAjako suvyavasthita karane ke liye ahiMsAkA Avazyaka hai ki adhikAra vaha sAmAjika vAtAvaraNa vistAra satya, acaurya, brahmacarya aura aparigrahake hai jo vyaktitvakI vRddhike liye Avazyaka aura rUpameM kiyA gayA hai| sahAyaka hotA hai| yadi isakA durupayoga kiyA jAya to sAmAjika jIvanakA vikAsa yA hAsa bhI satya (truthfullness)-ahiMsAkI bhAvanA saccAIke siddhAntase pUrI taraha sambaddha hai| yaha pahale isIpara avalambita hojAtA hai| isaliye jainAcAryoM adhikArako vyaktigata na mAnakara sAmAjika mAnA kahA gayA hai ki sattA aura dhokhA ye donoM hI hai aura unakA kathana hai ki samAjake pratyeka ghaTakako samAjake akalyANakAraka haiM, ina donoMkA janma apane adhikAroMkA prayoga aisA karanA hogA jisase jhUThase hotA hai, jhUThA vyakti AtmavazvanA to karatA hI hai kintu samAjakI nIMvako ghunakI bhAMti khA jo vaiyaktika jIvanameM adhikAra hai sAmAjika jIvana anya kisIke adhikArameM bAdhA upasthita na ho| jAtA hai / prAyaH dekhA jAtA hai ki mithyAbhASaNakA meM vahI kartavya hojAtA hai, imaliye adhikAra aura Arambha khudagarjIkI bhAvanAse honA hai, sarvAtmahita __ karttavya eka dUsareke Azrita haiM, ye eka hI vastuke do vAdakI bhAvanA asatya bhASaNameM bAdhaka haiM / sva __rUpa haiM / jaba vyakti anyakI suvidhAoMkA khayAla cchandatA aura ucchRGkhalatA jaisI samAjako jarjarita kara adhikArakA prayoga karatA hai to vaha adhikAra karane vAlI kubhAvanAe~ asatya bhASaNase hI utpanna samAjake liye anuzAsanake rUpameM hitakAraka bana hotI haiN| kyoMki mAnava samAjakA samasta vyavahAra jAtA hai| vacanoMse hI calatA hai vacanoMmeM doSa AjAnese samAjakI bar3I bhArI kSati hotI hai| lokameM bhI prasiddhi hai ___ yadi koI vyakti apane adhikAroMpara jora de aura anyake adhikAroMkI avahelanA kare to use ki isI jihvAmeM viSa aura amRta donoM haiM arthAt kisI bhI adhikArako prApta karanekA haka nahIM hai| samAjako unnata starapara le jAne vAle ahiMsaka vacana adhikAra aura kartavyake ucita prayogakA jJAna prApta amRta aura samAjako hAni pahu~cAne vAle hiMsaka karanA hI sAmAjika jIvana-kalAkA prathama pATha hai pacana viSa haiN| ataeva mAnava samAjake vyavahArako jise pratyeka vyaktiko pracaurya bhAvanAke abhyAsa 1 aprAdurbhAvaH khalu rAgAdInAM bhavatyahiMseti / dvArA smaraNa karanA cAhiye / teSAMmevotpatti hiMseti jinAgamasya saMkSepaH / / ___brahmacarya-adhikAra aura karttavyake prati Adara puruSArthasiddhathu pAya zloka 44 aisI cIjeM nahIM haiM jinheM kisIke Upara jabardastI For Personal & Private Use Only Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 5] jainadharma banAma samAjavAda 195 lAdA jA ske| naitikatA aura balaprayoga ye donoM kammuNA bambhaNo hoI kammuNA hoI khattiyo / paraspara virodhI haiN| ataeva jainadharmane brahmacaryakI vaiso kammuNA hoI suddo havai kammuNA // bhAvanA-dvArA svanirIkSaNakI pravRttipara jora diyA hai, isa prakAra sAmAjika bheda-bhAvakI khAIko kyoMki isa prakriyA-dvArA naitika jIvanakA zrIgaNeza jainAcAryoMne dUrakara samAjako eka saMgaThanake bhItara hotA hai / ahiMsAkA pAlana bhI brahmacaryake pAlanapara Abaddha karanekA prayatna kiyA hai| Azrita hai / sAmAjika jIvanameM saMgaThanakI zakti bhI rAjanaitika dRSTikoNa isIke dvArA jAgRta hotI hai| binA saMyamake samAjakI vyavasthA sucArurUpase nahIM kI jA sakatI hai, ____yadyapi dharmakA rAjanItise sambandha nahIM hai, phira bhI samAja aura vyaktike sAtha sambandha rahanese rAjakyoMki sAmAjika jIvanakA AdhAra naitikatA hI hai| nItike sAtha bhI sambandha mAnanA par3atA hai / jainadharma prAyaH dekhA jAtA hai ki saMsArameM chInA-jhapaTIkI do sadAse prajAtantra rAjyakA samarthaka rahA hai| itihAsa hI vastue~ haiM, kAminI aura kaJcana / jabataka ina donoMke prati Antarika saMyamakI bhAvanA utpanna na isa bAtakA sAkSI hai ki bhagavAna mahAvIrake pitA mahArAja siddhArtha vaizAlIkI janatA-dvArA cune gaye hogI tabataka sAmAjika jIvana kaNTakAkIrNa mAnA zAsaka the| jaise prAcIna rAjanItike prantha kauTilIya jaaygaa| sArAMza yaha hai ki jIvana-nirvAha-zorIrika arthazAstrameM rAjAko IzvarIya aMza mAnakara usakI AvazyakatAkI pUrti ke liye apane ucita hissese sarvopari zakti svIkAra ko hai, vaise jainadharmameM nahIM / adhika aindriyika sAmagrIkA upayoga na karanA vyAva __ jaina rAjanItimeM rAjA zabdakA prayoga rAjyakI janatA hArika brahma-bhAvanA hai| aparigrahakI bhAvanA-dvArA samAjameM sakha aura dvArA nivocita vyaktike rUpameM hI haA hai. isIliye zAnti sthApita kI jAtI hai| isake sambandha meM pahale rAjAko janatAke dharma, artha aura kAma ina tInoM likhA jA cukA hai| voMkI samAnarUpase unnati karanevAlA, saMgaThanasamAjameM U~ca-nIca aura lAlatakI bhAvanAko kartA mAnA hai / rAjyake pratyeka vyaktike vaiyaktika puSTa karanevAlI janmanA varNa-vyavasthAko jainadharmameM AcaraNakA vizleSaNa karate hue kahA gayA hai nahIM mAnA hai| jainAcAryoMne spaSTarUpase samAjake samasta "sarvasattveSu' hi samatA savocaraNAnAM paramAcaraNama" . . sadasyoMko mAnavatAkI dRSTise eka starapara lAneke arthAta-usa rASTra ke samasta prANiyoMmeM samAnatAliye AcArako mahattA dI hai / jisa vyaktikA sadA- kA vyavahAra karanA hI paramAcaraNa hai / tAtparya yaha hai cAra jitanA hI samAjake anukUla hogA, vaha vyakti ki laukika dRSTise vyakti-svAtantryako svIkAra karate utanA hI samAjameM unnata mAnA jAyagA, kintu sthAna hue bhI samAjako ucca sthAna pradAna kara usake usakA bhI sAmAjika sadasyake nAte vahI hogA jo pratyeka ghaTakake sAtha bhAI-bhAIkAsA vyavahAra anuanya sadasyoMkA hai / dalitavargakA zoSaNa aura zAsita DhaGgase sampanna karanA parama kartavya nirdhArita jAtivAdake durabhimAnako, jisase samAjako aharniza kiyA gayA hai| isa karttavyakI avahelanA janatA khataroMkA sAmanA karanA par3atA hai, jainadharmameM sthAna dvArA nirvAcita rAjA bhI nahIM kara sakatA hai| nahIM diyA hai| jaina tIrthaGkaroMne eka manuSya jAti lokatantrake siddhAntoM-dvArA samAjake sabhI mAnakara vyavahAra-mUlaka varNavyavasthA' batalAI hai- sadasyoMke hitakI bAtoMmeM sabhIkA mata lenA Avazyaka 1 manuSyajAtirekaiva jAtikarmodayodbhavA / hai| jaina rAjanItikAroMne to spaSTarUpase kahA hai ki vRttibhedA hi tabhedAccaturvidhyamihAznute ||shraa.pu. 3845 manuSya aura usake vicAra samayakI Arthika parinAsti jAtikRtI bhedo manuSyANAM gavAzvavat / prAkRtigrahaNAttasmAdanyathA parikalpyate // -guNabhadra 1 nItivAkyAmRta dhrmsmuddesh| sUtra 4 For Personal & Private Use Only Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 196 anekAnta [varSa 9 sthitiyoMse nirmita aura parivartita hote haiN| ataH 1-bhautika aura bauddhika unnatike sAtha naitika unnatisamasta samAjakI yadi bhojana-chAdanakI suvyavasthA ko carama lakSya svIkAra karanA / hojAya to phira sabhI AdhyAtmika unnatikI ora 2-AtmAko amara mAnakara usake vikAsake liye agrasara ho sakeM / ataeva zaktike anusAra kArya vaiyaktikarUpase prayatna karanA / jahA~ bhautika aura AvazyakatAnusAra puraskAravAle nuskhekA unnatimeM samAjako sarvopari mahattA prApta hai, vahA~ prayoga samAja aura vyakti donoMke vikAsameM atyanta Atmika unnatimeM vyktiko| sahAyaka hogaa| 3-balaprayoga-dvArA virodhI zaktiyoMko naSTa na karanA, - uparyukta jainadharmake siddhAntoMkI Ajake samAja- balki vicAra-sahiSNu banakara sudhAra karanA / vAdake siddhAntoMke sAtha tulanA karanepa jJAta hogA 4-adhinAyakazAhIkI manovRtti-jo ki / ki Ajake samAjavAdameM jahA~ vyakti-svAtantryako samAjavAdameM kadAcit utpanna ho jAtI hai aura vizeSa mahattA nahIM, vahA~ jainadharmake samAjavAdameM / nezanake nAmapara vyaktike vicAra-svAtantryako .. vyakti-svAtanyako bar3I bhArI mahattA dI gaI hai, aura kucala diyA jAtA hai, jainadharmameM ise ucita use samAjakI ikAI svIkAra karate hue bhI smaajkii| nahIM mAnA hai| zrIvRddhikA uttaradAyI mAnA hai / yadyapi Aja bhI 5-hiMsApara vizvAsa na kara ahiMsA dvArA samAjakA samAjavAdake kucha AcArya usakI kamiyoMko samajhakara saGgaThana karanA tathA prema-dvArA samasta samAjaAdhyAtmikavAdakA puTa denA ucita mAnate haiM tathA kI vipattiyoMkA anta kara kalyANa krnaa| use bhAratIyatAke raGgameM raGgakara upayogI banAnekA 6-vyaktikI AvAjakI kImata karanA tathA bahumata prayatna kara rahe haiN| jainadharmake uparyukta siddhAnta nimna yA sarvamata-dvArA samAjakA nirmANa aura vikAsa samAjavAdake siddhAntoMke sAtha mela khAte haiM karanA / 1-samAjako adhika mahatva denA, para vyaktike vartamAna jainadharmAnuyAyI Upara jabaradastI kisI bhI bAtako na lAdanA / Aja jainadharmake anuyAyiyoMke AcaraNameM ikAIke samRddha honepara hI samAja bhI samRddha ho samAjavAdakI gandha bhI nahIM hai| isIliye prAyaH sakegAke siddhAntako sadA dhyAnameM rkhnaa| loga ise sAmrAjyavAdI dharma samajhate haiN| vAstavika 2-eka mAnava-jAti mAnakara unnatike avasaroMmeM bAta yaha hai ki deza aura samAjake vAtAvaraNakA samAnatAkA honaa| prabhAva pratyeka dharmake anuyAyiyoMpara par3atA hai| ataH 3-vikAsake sAdhanoMkA kucha hI logoMko upabhoga samaya-doSase isa dharmake anuyAyI bhI bahusaMkhyakoMke karanese rokanA aura samasta samAjako unnatike prabhAvameM Akara apane karttavyako bhUla baiThe, kevala rAstepara le jaanaa| bAhya AcaraNa taka hI dharmako sImita rakhA / anya 4-pUjIvAdako protsAhana na denA, isakI vidAImeM saMskRtiyoMke prabhAvake kAraNa kucha doSa bhI samAjameM hI samAjakI bhalAI smjhnaa| praviSTa hogaye haiM tathA ahiMsaka samAjakI ahiMsA 5-hAnikAraka spardhAko jar3ase ukhAr3a pheNknaa| kevala bAhya ADambara taka hI sImita hai| phira bhI 6-zoSaNa, hInAdhikatAkI bhAvanA, U~ca-nIcakA itanA to niSpakSa hokara svIkAra karanA par3egA ki vyavahAra, svArtha, dambha Adiko dUra krnaa| bhagavAna mahAvIrakI dena jaina samAjameM itanI aba 7-samAjako prema-dvArA saGgaThita krnaa| 1 sarvAntavattadguNamukhyakalpaM sarvAntazUnyaM ca mitho'napekSam / jainadharmake samAjavAdameM Ajake samAjavAdI sarvApadAmantakara nirantaM sarvodayaM tIrthamidaM tavaiva / / siddhAntoMse maulika vizeSatAe~ -yuktayanuzAsana zlo061 For Personal & Private Use Only Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ smRtikI rekhAe sanmati - vidyA - vinoda pyArI putriyo ! sanmatI aura vidyAvatI ! Aja tuma mere sAmane nahIM ho-- tumhArA viyoga hue yuga bIta gaye; parantu tumhArI kitanI hI smRti Aja bhI mere sAmane sthita haiM - hRdayapaTalapara ati hai / bhale hI kAlake prabhAva se usameM kucha dhuMdhalApana A gayA hai, phira bhI jaba udhara upayoga diyA jAtA hai to vaha kucha camaka uThatI hai / beTI sanmatI, tumhArA janma asoja sudi 3 saMvat 1956 zanivAra tA0 7 aktUbara san 1899 ko dina 12 baje sarasAvAmeM usI sUrajamukhI caubAre meM huA thA jahA~ merA, mere saba bhAiyoMkA, pitA- pitAmahakA aura na jAne kitane pUrvajoMkA janma huA thA aura jo isa samaya bhI mere adhikAra meM surakSita hai| bhAI-bA~ke avasarapara use maiMne apanI hI tarapha lagA liyA thA / bhI zeSa hai ki eka laMgoTI lagAne vAlA jisake pAsa do zAma khAneko hai, vaha bhI apanA eka zAmakA bhojana dAna kara sakatA hai / jahA~ jainiyoMke parigraha saMcayake udAharaNa haiM vahA~ parigraha tyAgake bhI saikar3oM udAharaNa vartamAna haiM / isIliye ye binA sarakArI sahAyatA ke zikSA pracAra evaM anya sAmAjika unnatike kArya jaina samAja dvArA aneka horahe haiN| 1 Aja svatantra bhAratameM bhagavAna mahAvIrake uparyukta samAjavAda ke pracArakI nitAnta AvazyakatA haiN| isase samAjako bar3I bhArI zAnti milegii| kyA pramukha netA loga idhara dhyAna deMge ? kSemaM sarvaprajAnAM prabhavatu balavAn dhArmiko rASTrapAla: kAle kAle ca samyagvarSatu maghavA vyAdhayo yAntu nAzam / durbhikSa cauramArI kSaNamapi jagatAM mAsmabhUJjIvaloke, jainendraM dharmacakraM prabhavatu satataM sarvasaukhyapradAyi // 9 . bAlakoMke janma samaya idhara brAhmaNiyA~ jo badhAI gAtI thIM vaha mujhe nApasanda thI tathA asaGgata-sI jAna par3atI thI aura isaliye tumhAre janmase do eka mAsa pUrva maiMne eka maGgalabadhAI' svayaM taiyAra kI thI aura use brAhmaNiyoM ko sikhA diyA thA / brAhmaNiyoMko usa samaya badhAI gAnepara kucha paise Take hI milA karate the, maiMne unheM jo milatA thA usase do rupaye adhika alaga se deneke liye kaha diyA thA aura isase unhoMne khuzI-khuzI badhAIko yAda kara liyA thA / tumhAre janmase kucha dina pUrva brAhmaNiyoM kI tarapha se yaha savAla uThAyA gayA ki yadi putrakA janma na hokara putrIkA janma huA to isa badhAIkA kyA banegA ? maiMne kaha diyA thA ki maiM putra-janma aura putrIke janmameM koI antara nahIM dekhatA hU~- mere liye donoM samAna haiM-- aura isaliye yadi putrIkA janma huA taba bhI tuma isa badhAIko khuzI se gAsakatI ho aura gAnA cAhie / isIse isameM putra yA suta jaise zabdoM kA prayoga na karake 'zizu' zabdakA prayoga kiyA gayA hai aura use hI 'deM Aziza zizu ho guNadhArI' jaise vAkya dvArA AzIrvAda ke diye jAnekA ullekha kiyA gayA hai / parantu rUDhivaza pitAjI aura budhAjI Adike virodhapara brAhmaNiyoMkoM tumhAre janmapara badhAI gAne kI himmata nahIM huI; phira bhI tumhArI mAtAne alaga se brAhmaNiyoMko apane pAsa bulAkara binA gAje-bAjeke hI badhAI gavAI thI aura unheM gavAIke ve 2) ru0 bhI diye the| sAtha hI dUsare saba nega bhI yathAzakti pUre kiye the jo prAyaH putra-janma ke avasarapara dUsaroMko kucha dene tathA upahArameM Aye hue 1 isa maMgala badhAIkI pahalI kalI isa prakAra thI"gAvo rI badhAI sakhi maMgalakArI / " For Personal & Private Use Only Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 198 anekAnta varSa 9] jor3e-jhaggoM Adipara rupaye rakhane Adike rUpameM se nIce daur3I calI Akara kivADa kholA karatI thI, kiye jAte haiN| __tumheM a~dheremeM bhI Dara nahIM lagatA thA, jaba ki tumhArA nAma maiMne kevala apanI rucise hI nahIM tumhArI mA~ kahA karatI thI ki mujhe to Dara lagatA rakkhA thA balki zrIAdipurANa-varNita nAmakaraNa- hai, yaha lar3akI na mAlUma kaisI niDara nibhaya prakRtisaMskArake anusAra 1008 zubha nAma alaga-alaga -zabha nAma alaga-alaga kI hai jo a~dhere meM bhI akelI calI jAtI hai| tamhArI kAgajake Tukar3oMpara likhakara aura unakI goliyA~ banA- isa himmatako dekhakara mujhe bar3I prasannatA hotI thii| kara unheM prasUtigRhameM DAlA thA aura eka baccese eka eka dina rAtako mujhe svapna huA ki eka ardhanagna golI uThavAkara ma~gAI gaI thii| usa golIko kholane zyAmavarNa strI apane Age pIche aura idhara udhara mare para 'sanmatikumArI' nAma nikalA thA aura yahI huye baccoMko laTakAe hue eka uttaramukhI havelImeM tumhArA pUrA nAma thaa| yoM Ama bola-cAlameM tumheM praveza kara rahI hai jo ki lA0 javAharalAlajI jaina 'sanmatI' kahakara hI pukArA jAtA thaa| kI thii| isa bIbhatsa dRzyako dekhakara mujhe kucha - tumhArI zikSA vaise to tIsare varSa hI prArambha bhaya-sA mAlUma huA aura merI A~kha khula gii| hogaI thI parantu kanyApAThazAlAmeM tumheM pA~caveM varSa agale hI dina yaha sunA gayA ki lA0 javAharalAlabiThalAyA gayA thaa| yaha kanyApAThazAlA devabandakI jIke bar3e lar3ake rAjArAmako lega hogaI, jisakI thI, jahA~ sahAranapurake bAda san 1905 meM maiM hAlameM hI zAdI athavA gaunA huA thA ! yaha lar3akA mukhtArakArIkI prekaTisa karaneke liye calA gayA thA bar3A hI suzIla, honahAra aura catura kArobArI thA aura kAnUgoyAnake muhalle meM lA0 dUlhArAya jaina sAbika tathA apanese vizeSa prema rakhatA thA / tIna-cAra dina paTavArIke makAnameM usake sUrajamukhI caubAremeM rahatA meM hI yaha kAlake gAlameM calA gayA !! isa bhArI thA / niddhI paNDita, jo tumheM paDhAtA thA, tumhArI baddhi javAna mautase sAre nagarameM zoka chAgayA aura lega aura hozayArIkI sadA prazaMsA kiyA karatA thaa| mujhe bhI jora pakar3atI gii| tumhAre guNoMmeM cAra guNa bahuta pasanda the-1 satya- kucha dina bAda tumhArI mAtAne koI cIja banAvAditA, 2 prasannatA, 3 nirbhayatA aura 4 kArya- kara tumhAre hAtha lA0 javAharalAlajIke yahA~ bhejI kuzalatA / ye cAroM guNa tumameM acche vikasita hote thI vaha zAyada zokake mAre gharapara lI nahIM gaI taba jArahe the| tuma sadA saca bolA karatI thI aura prasanna- tuma kisI taraha lA0 javAharalAlajIko dukAnapara citta rahatI thii| maiMne tumheM kabhI rote-raDAte athavAjidda use de AI thii| zAmako yA agale dina jaba lA0 karate nahIM dekhaa| tumhAre vyavahArase apane-parAye javAharalAlajI mile to kahane lage ki-'tumhArI saba prasanna rahate the aura tumheM pyAra kiyA karate the| lar3akI to bar3I hozayAra hogaI hai, mere inkAra karate sahAranapura muhalle caudhariyAnake lA0 nihAlacandajI __hue bhI mujhe dukAnapara aisI yuktise cIja de gaI ki aura unakI strI to, jo mere pAsakI nijI havelImeM maiM to dekhakara daGga raha gyaa|' isa ghaTanAse eka yA rahate the, tumapara bahuta mohita the, tumheM aksara apane do dina bAda tumheM bhI lega hogaI ! aura tuma usImeM pAsa khilAyA-pilAyA aura sulAyA karate the, usameM mAgha sudI 10mI saMvat 1963 guruvAra tArIkha 24 sukha mAnate the aura tumheM lAr3ameM 'sabajI' kaha janavarI san 1987ko sandhyAke chaha baje cala basI!! kara pukArA karate the-tumhAre kAnoMkI bAliyoMmeM usa koI bhI upacAra athavA prema-bandhana tumhArI isa vakta sabaje par3e huye the| jaba kabhI maiM rAtako derase vivazA gatiko roka nahIM sakA !!! ghara pahu~catA aura isase dahalIz2ake kivADa banda ho tumhAre isa viyogase mere cittako.baDI coTa jAte taba pukAranepara aksara tumhI a~dheremeM hI Upara lagI thI aura merI kitanI hI AzAoMpara pAnI phira For Personal & Private Use Only Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 5] sammati-vidyA-vinoda 199 gayA thA ! eka vRddha puruSa zmazAnabhUmimeM mujhe yaha horahI thiiN| janmase kucha dina bAda tumhArA nAma kaha kara sAntvanA de rahe the ki 'jAo dhAna raho 'vidyAvatI' rakkhA gayA thA; parantu zrAma bola-cAlameM kyArI, abake nahIM to phirake baarii'| phira tumhArI tumheM 'vidyA' isa laghu nAmase hI pukArA jAtA thaa| mAtAke dukha-darda aura zokakI to bAta hI kyA hai ? tumhArI avasthA abhI kula savA tIna mahInekI usane to zokase vikala aura vedanAse vihvala hokara hI thI jaba acAnaka eka vajrapAta huA, tumhAre tumhAre naye-naye vastra bhI baksoMmeMse nikAlakara pheMka Upara vipattikA pahAr3a TUTa par3A ! durdaivane tumhAre diye the! ve bhI tumhAre binA aba usakI A~khoMmeM siraparase tumhArI mAtAko uThA liyA !! vaha devabanda cubhane lage the / parantu maiMne tumhArI pustakoM Adike ke usI makAMnameM eka saptAha nimoniyAkI bImArIse usa basteko jo kAlI kiramicake baigarUpameM thA aura bImAra rahakara 16 mArca san 1918 ko isa asAra jise tuma lekara pAThazAlA jAyA karatI thI tumhArI saMsArase kUca kara gaI !!! aura isa taraha vidhike smRtike rUpameM varSoM taka jyoMkA tyoM kAyama rakkhA hai| kaThora hAthoM-dvArA tuma apane usa svAbhAvika bhojana aba bhI vaha kucha jIrNa-zIrNa avasthAnameM maujUda hai- -amRtapAnase vazcita karadI gaI jise prakRtine ase bAda usameMse eka do lipi-kApI tathA pustaka tumhAre liye tumhArI mAtAke stanoMmeM rakkhA thA ! dUsaroMko dIgaI haiM aura saleTako to maiM svayaM apane sAtha hI mAtR-premase bhI sadAke liye vihIna hogaI !! mauna vAle dina kAmameM lene lagA huuN| isa durghaTanAse idhara to maiM apane 25 varSake tape nAmakaraNake bAda jaba tumhAre janmakI tithi tapAye vizvasta sAthIke viyogase pIDita ! aura udhara aura tArIkhAdiko eka noTabukameM noTa kiyA gayA usakI dharohara-rUpameM tumhAre jIvanakI cintAse thA taba usake nIce maiMne likhA thA 'zubham / maraNake Akula !! antako tumhAre jIvanakI cintA mere liye bAda jaba usI sthAnapara tumhArI mRtyukI tithI Adi sarvopari ho uThI / pAsake kucha sajjanoMne parAmarzalikhI jAne lagI taba mujhe yaha sUjha nahIM par3A ki usa rUpameM kahA ki tumhArI pAlanA gAyakaM dUdha, bakarIke daivika ghaTanAke nIce kyA vizeSaNa lagAU~ ! 'zubham' dUdha athavA Dabbeke dUthase hosakatI hai; parantu mere to maiM use kisI taraha kaha nahIM sakatA thA; kyoMki AtmAne use svIkAra nahIM kiyA / eka mitra bolevaisA kahanA mere vicAroMke sarvathA pratikUla thaa| aura lar3akIko pahAr3apara kisI dhAyako dilA diyA 'azubham' vizeSaNa lagAneko ekadama mana jarUra jAyagA, isase kharca bhI kama par3egA aura tuma bahutahotA thA parantu usake lagAnemeM mujhe isaliye saMkoca sI cintAoMse mukta rhoge| gharapara dhAya rakhanese to huA thA ki maiM bhAvIkaM vidhAnako usa samaya kucha bar3A kharca uThAnA par3egA aura cintAoMse bhI barAbara samajha nahIM rahA thA--vaha mere lie eka pahelI bana ghire rahoge / ' maiMne kahA-'pahAr3oMpara dhAya dvArA baccoM gayA thaa| isIse usake nIce koI bhI vizeSaNa dene kI pAlanA pUrNa tatparatAke sAtha nahIM hotii| dhAyako meM maiM asamartha rahA thaa| apane ghara tathA kheta-kyArake kAma bhI karane hote haiM, beTI vidyAvatI, vaha bacceko yoM hI chor3akara athavA Tokare yA mUDhe tumhArA janma tA07 disambara san 1917 ko Adike nIce banda karake unameM lagatI hai aura baccA sarasAvAmeM mere choTe bhAI bA0 rAmaprasAda sabaovara rotA vilakhatA par3A rahatA hai| dhAya apane gharapara siyarakI usa pUrvamukhI havelIke sUrajamukhI nicale jaisA-taisA bhojana karatI hai, apane bacceko bhI makAnameM huA thA jo apanI purAnI havelIke sAmane pAlatI hai aura isaliye dUsareke bacceko samayapara abhI naI taiyAra kIgaI thI aura jisameM bhAI rAmaprasAda yatheSTha bhojana bhI nahIM mila pAtA aura use vyarthaka ' ke jyeSTha putra ci0 RSabhacandake vivAhakI taiyAriyA~ aneka kaSTa uThAne par3ate haiN| isake sivAya, yaha mI For Personal & Private Use Only Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhanekAnta varSa 9] sunA jAtA hai ki pahAr3oMpara bacce badale jAte haiM aura tuma apanI abodha-dazAse itane arsetaka dhAyake lobhake vaza dUsaroMko becakara mRta ghoSita bhI kiye pAsa rahI, usakI godI car3hI, usakA dUdha piyA, jAte haiM / parantu ina sabase adhika bar3I samasyA jo usake pAsa khelI-soI aura vaha mAtAkI taraha mere sAmane hai vaha saMskAroMkI hai| aura saba kucha dUsarI bhI tumhArI saba sevAe~ karatI rahI; phira bhI ThIka hote hue bhI vahA~ke anyathA saMskAroMko kauna tumane eka bAra bhI use 'mA~' kahakara nahIM diyAroka sakegA ? maiM nahIM cAhatA ki merI lar3akI mere dUsaroMke yaha kahanepara bhI ki 'yaha to terI mAM hai' doSase anyathA saMskAroMmeM rahakara unheM grahaNa kre|' tuma gardana hilA detI thI aura pukAraneke avasarapara aura isaliye antako yahI nizcita huA ki gharapara use 'e-e !' kahakara hI pukAratI thii| yaha saba viveka dhAya rakhakara hI tumhArA pAlana-poSaNa karAyA jaay| tumhAre andara kahA~se jAgRta huA thA vaha kisIkI tadanusAra hI dhAyake liye tAra-patrAdika daur3Aye gye| bhI kucha samajhameM nahIM AtA thA aura sabako tumhArI _ bhAI rAmaprasAdajI Adike prayatnase ekakI aisI svAbhAvika pravRttipara Azcarya hotA thaa| jagaha do dhAya AgarAkI taraphase AgaI, jinameMse do-DhAI varSakI choTI avasthAmeM hI tumhArI bar3e rAmakaura dhAyako tuhAre liye niyukta kiyA gayA, jo AdamiyoM jaisI samajhakI bAteM, sabake sAtha 'jI'kI prauDhAvasthAko honeke sAtha-sAtha zyAmavarNa bhI thI- bolI, dayApariNati, tumhArA santoSa, tumhArA dhairya usa samaya maiMne kahIM yaha par3ha rakkhA thA ki zyAmA aura tumhArI aneka divya ceSTAe~ kisIko bhI apanI gAyake dUdhakI taraha baccoMke liye zyAmavarNA dhAyakA bhAra AkRSTa kiye binA nahIM rahatI thiiN| tuma sAdhAdUdha jyAdA guNakArI hotA hai / ataH tumhAre hitakI raNa baccoMkI taraha kabhI vyarthakI jida karatI yA dRSTise anukUla yojanA ho jAnepara mujhe prasannatA rotI-rAtI huI nahIM dekhI gaI / antakI bhArI huii| dhAyaka na Ane taka gAya-bakarIkA dUdha pIkara bImArIkI hAlatameM bhI kabhI tumhAre kUlhane yA tumane jo kaSTa uThAyA, tumhArI jAnake jo lAle karAhane takakI AvAz2a nahIM sunI gaI: balki jaba taka par3e aura usake kAraNa dAdIjI tathA bahanaguNa- tuma bolatI rahI aura tumase pUchA gayA ki 'terA jI mAlAko jo kaSTa uThAnA par3A use maiM hI jAnatA huuN| kaimA hai' to tumane bar3e dhairya aura gAmbhIryase yahI dhAyake AjAnepara tumheM sAtA milate hI sabako uttara diyA ki 'cokhA hai| vitarka karanepara bhI isI mAtA milii| AzayakA uttara pAkara Azcarya hotA thA ! svasthAtama dhAyake sAtha adhikatara nAnautA dAdIjIke vasthA meM jaba kabhI koI tamhArI bAtako ThIka nahIM pAsa, sarasAvA mere pAsa aura tItaroM apane nAnA samajhatA thA yA samajhane meM kucha galatI karatA thA to munzI hozayArasiMhajIke yahA~ rahI ho / jaba tuma kucha tuma barAbara use punaH punaH kahakara yA kucha ate-pate Tukar3A-TerA lene lagI, apane pairoM calane lagI, bolane kI bAteM batalAkara samajhAnekI ceSTA kiyA karatI thI batalAne lagI aura gAyakA dUdha bhI tumheM pacane lagA aura jabataka vaha yathArtha bAtako samajha lenekA taba tumhArI dhAya rAmakaurako vidA kara diyA gayA ijahAra nahIM kara detA thA tabataka barAbara tuma 'na aura vaha apanA vetana tathA inAma Adi lekara zabdake dvArA usakI galata bAtoMkA niSedha karatI 30 jUna san 1919 ko calI gaI / usake cale jAne rahatI thii| parantu jyoM hI usake muMhase ThIka bAta para tumhAre pAlana-poSaNa aura rakSAkA saba bhAra nikalatI thI to tuma 'hA~' zabdako kucha aise lahajemeM pUjya dAdIjI, bahana (buA) guNamAlA aura ci0 lamvA khIMcakara kahatI thI, jisase aisA mAlUma hotA jayavantIne apane Upara liyA aura sabane bar3I thA ki tumheM usa vyaktikI samajhapara aba pUrA tatparatA evaM premake sAtha tumhArI sevA kI hai| santoSa huA hai| For Personal & Private Use Only Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 5] sanmati-vidyA-vinoda 201 ___ tuma hamezA saca bolatI thI aura apane aparAdha- eka dina subahake vakta tuma mere kamareke sAmanekI ko khuzIse svIkAra kara letI thii| buddhi vikAsake bagar3ImeM daur3a lagA rahI thI aura tumhAre zarIrakI sAtha-sAtha AtmAmeM zuddhipriyatA, nirbhayatA, nispRhatA, chAyA pIchekI dIvArapara par3a rahI thii| pAsameM khar3I hRdayocatA aura spaSTavAditA jaise guNoMkA vikAsa huI bhAI hIMganalAlajIkI bar3I lar3akiyA~ kaha rahI bhI tejIse horahA thaa| dhAyake cale jAneke bAdase thIM 'dekha, vidyA ! tere pIche bhAI ArahA hai|' pahale tuma maile-kucaile vastra pahane hue kisI bhI strI yA to tumane unakI isa bAtako anasunIsI kara diyA, lar3akI AdikI goda nahIM car3hatI thI, jisakA acchA jaba va bArabAra kahatI rahI taba tumane ekadama gambhIra paricaya zAmalIke utsavapara milA, jabaki tumheM hokara DapaTate hue svara meM kahA "nahIM, yaha to chA~valA godImeM uThAye calaneke liye dAdIjIne eka lar3akIkI hai|" tumhAre isa 'chA~valA' zabdako sunakara sabako yojanA kI thI; parantu tumane usakI godI car3hakara ha~sI AgaI ! kyoMki chAyA, chA~valI athavA paDachAI nahIM diyA aura kahA ki 'maiM apane pairoM Apa calUMgI' kI jagaha 'chA~valA' zabda pahale kabhI sunanemeM nahIM aura tuma himmatake sAtha barAvara apane pairoM calatI AyA thaa| Amataurapara bacce batalAne vAloMke anurahI jabataka ki tamheM thakI jAnakara kisI svaccha strI rUpa apanI chAyAko bhAI samajhakara apane pIche yA lar3akIne apanI goda nahIM utthaayaa| mujhe bar3I bhAIkA AnA kahane lagate haiM, yahI bAta bhAIkI pramannatA hotI thI, jaba maiM apane yahA~ke dukAnadAroMse lar3akiyA~ tumhAre mukhase kahalAnA cAhatI thIM, jisase yaha sunatA thA ki 'tumhArI vidyA idhara AI thI, hama tumhArI nirdoSa bolI kucha phala jAya; parantu tumhAre use kucha cIja deneke liye bulAte rahe parantu vaha yaha vivekane use svIkAra nahIM kiyA aura 'chAvalA' kahatI huI calI gaI ki "hamAre ghara bahuta cIja hai|" zabdakI naI sRSTi karake sabako cakita kara diyaa| tumhArA khudakA yaha uttara tumhAre santoSa, svAbhimAna eka roz2a maiM apane sAtha tumheM licI, kharabUjA tumhArI nispRhatAkA acchA paricAyaka hotA thaa| Adi kucha phala khilA rahA thA, tayyAra phaloMko svAte ekabAra bahana guNamAlAne ci. jayavaMtIkI pAchA- khAte tumane ekadama apanA hAtha sikor3a liyA aura . pADa dhotImeMse tumhAre liye eka choTI dhotI savAdo * mere isa pUchanepara ki 'aura kyoM nahIM khAtI ?' gajake karIba lambI taiyAra kI, jisake donoM tarapha tumane sApha kaha diyA ki "mere peTameM to licIkI caur3I kinArI thI aura jo acchI sApha sutharI dhulI. bhUkha hai|" tumhArI isa spaSTavAditApara pujhe bar3I huI thii| vaha dhotI jaba tumheM pahanAI jAne lagI to prasannatA huI aura maiMne licIkA bharA huA bohiyA tumane usake pahananese inakAra kiyA aura mere isa tumhAre sAmane rakhakara kahA ki isameMse jitanI icchA kahanepara ki 'dhotI bar3I sApha sundara hai pahana lo' ho utanI licI khaalo| tumane phira do-cAra licI tumane usake mparzame apane zarIrako alaga karate hue aura khAkara hI apanI tRpti vyakta kara dii| isase sApha kaha diyA "yaha to kattara hai|" tumhAre isa mujhe bar3A santoSa huA; kyoMki maiM saGkocAdike vaza uttarako sunakara maba daGga raha gaye ! kyoMki itane bar3e anicchApUrvaka kisI aisI cIjako khAte rahanA par3eko 'kattara' kA nAma isase pahale kisIne nahIM svAsthyake liye hitakara nahIM samajhatA jo rucikara sunA thA / bahana guNamAlA kahane lagI-bhAI jI! na ho| aura merI hamezA yaha icchA rahatI thI ki tuma to vidyAko sAdA jIvana vyatIta karAnA cAhate tumhArI svAbhAvika icchAoMkA vighAta na hone pAve ho, isake kAna-nAka biMdhavAnekI bhI tumhArI icchA aura apanI taraphase koI aisA kArya na kiyA jAya nahIM hai parantu isake dimArAko to dekho jo itanI jisase tumhArI zaktiyoMke vikAsameM kisI prakArakI bar3I dhotIko bhI 'kattara' batalAtI hai!' vAdhA upasthita ho yA tumhAre AtmApara koI burA For Personal & Private Use Only Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 202 asara athavA saMskAra par3e / jaba tuma nAnautAse merI tathA dAdI Adike sAtha dehalI hotI huI pichalI bAra merI sAtha tA0 22 maI san 1920kko sarasAvA AI taba maiMne tumheM yoM hI vinodarUpameM apanI lAyabrerIkI kucha alamAriyA~ kholakara dikhalAI thIM, dekhakara tumane kahA thA "tumhArI yaha alamArI bar3I cokhI haiN|" isapara maiMne jaba yaha kahA ki beTI ! ye saba cIjeM tumhArI haiM, tuma ina saba pustakoM ko par3hanA' taba tumane turanta hI ulaTa kara yaha kaha diyA thA ki "nahIM, tumhArI hI haiM tumhIM par3hanA / " tumhAre ina zabdoMko sunakara mere hRdayapara ekadama coTasI lagI thI aura maiM kSaNabharake liye yaha socane lagA thA ki kahIM bhAvIkA vidhAna hI to aisA nahIM jo isa baccI ke mu~hase aise zabda nikala rahe haiN| aura phira yaha khayAla karake hI santoSa dhAraNa kara liyA thA ki tumane Adara tathA ziSTAcAra ke rUpa meM hI aise zabda kahe haiM / isa bAtako abhI mahInAbhara bhI nahIM huA thA ki nagarameM cecakakA kucha prakopa huA, gharapara bhAI hIMganalAlajIkI lar3akiyoM ko eka-eka karake khasarA nikalA tathA kaMThI namUdAra huI aura una sabake acchA honepara tumheM bhI usa rogane A gherA - kaNThI athavA motIjhArekA jvara ho AyA ! idhara dAdIjIkA patra AyA ki ve bahUna guNamAlA tathA ci0 jayavantIko paM0 candAbAIke pAsa cArA chor3akara vApisa nAnautA AgaI haiM aura patra meM tumheM jaldI hI lekara AnekI preraNA kI gaI thii| maiMne bhI socA ki isa bImArImeM tumhArI acchI sevA aura cikitsA dAdIjI ke pAsa hI ho sakegI, aura isaliye maiM 17 jUnako tumheM lekara nAnautA AgayA / do-cAra dina bImArIko kucha zAMti par3I aura tumhAre acchA honekI AzA ba~dhI ki phira ekadama bImArI lauTa gii| upAyAntara na dekhakara 26 jUnako tumheM sahAranapura jaina zakAkhAne meM lAyA gayA, jahA~ 27kI rAtako tumane dama tor3anA zurU kiyA aura 28kI subaha hote hote tumhArA prANa pakherU ekadama ur3a gayA !! kisIkI kucha bhI na anaikAntaM [ varSa 9 calI !!! usI vakta tumhAre mRta zarIrako antima saMskAra ke liye zikrama meM rakhakara sarasAvA lAyA gayA - sAthameM dAdIjI aura eka dUsare sajjana bhI the| khabara pAte hI janatA jur3a gii| kuTumba tathA nagarake kitane hI sajjanoMkI yaha rAya thI ki tumhArA dAhasaMskAra na karake purAnI prathAke anusAra tumhAre mRtadehako johar3ake pAsa gAr3a diyA jAya aura usake Asa-pAsa kucha pAnI phera diyA jAya; parantu mere AtmAko yaha kisI taraha bhI rucikara tathA ucita pratIta nahIM huA, aura isaliye antako tumhArA dAha-saMskAra hI kiyA gayA, jo sarasAvAmeM tumhAre jaise choTI umra ke baccoMkA pahalA hI dAha-saMskAra thA / isa taraha lagabhaga DhAI varSakI avasthAmeM hI tumhArA viyoga hojAnese mere cittako bahuta bar3A AghAta ahu~cA thA; kyoMki maiMne tumhAre Upara bahutasI AzAe~ bA~dha rakkhI thIM aura aneka vicAroMko kArya meM pariNata karane kA tumheM eka AdhAra athavA sAdhana samajha rakkhA thA / maiM tumheM apane pAsa hI rakhakara eka Adarza kanyA aura strI samAjakA uddhAra karane vAlI eka Adarza strIke rUpameM dekhanA cAhatA thA aura tumhAre guNoM kA tejI se vikAsa usa sabake anukUla jAna par3atA thA / parantu mujhe nahIM mAlUma thA ki tuma itanI thor3I Ayu lekara AI ho / tumhAre viyoga meM usa samaya suhRdvara paM0 nAthUrAmajI premI bambaIne 'vidyAvatI viyoga' nAmakA eka lekha jaina hitaiSI (bhAga 14 ka 9) meM prakaTa kiyA thA / aura usameM mere tAtkAlika patrakA kitanA hI aMza bhI uddhRta kiyA thA / RNa cukAnA - putriyo ! jahA~ tuma mujhe sukha-dukha de gaI ho vahA~ apanA kucha RNa bhI mere Upara chor3a gaI ho, jisako cukAne kA mujhe kucha bhI dhyAna nahIM rahA / gata 31 disambara san 1947ko usakA ekAeka dhyAna AyA hai / vaha RNa tumhAre kucha jevaroM tathA bheMTa Adi meM mile hue rupaye-paisoMke rUpameM haiM jo mere pAsa amAnata the, jinheM tuma mujhe svecchAse de nahIM For Personal & Private Use Only Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 5 ] gaI balki ve saba mere pAsa raha gaye haiM aura jinheM maiMne binA adhikArake apane hI kAmameM le liyA hai - tumhAre nimitta unakA kucha bhI kharca nahIM kiyA hai / jahA~ taka mujhe yAda haiM sanmatIke pAsa pairoMmeM cA~dI ke lacche va jhA~vara, hAthoMmeM cA~dI ke kar3e va palelI, kAnoMmeM sonekI bAlI - bhUmake, sirapara sonekA caka aura nAka meM eka sInekI loGga thI, jina sabakA mUlya usa samaya 125 ) ru0 ke lagabhaga thA / aura vidyAke pAsa hAthoMmeM do tole sonekI kaDUliyA~ cA~dIkI sarIdAra, jinheM dAdIjIne banavAkara diyA thA, tathA pairoMmeM nokhe the, jina sabakI mAliyata 75) ru0ke karIba thI / donoM ke pAsa 50) ru0ke karIba naqada hoNge| isa taraha jevara aura nakadIkA takhamInA 250) ru0ke karIbakA hotA hai, jisakI mAliyata Aja 700) ru0ke lagabhaga baiThatI hai / aura isa liye mujhe 700) ru0 dene cAhiyeM, na ki 250) ru0 / parantu merA antarAtmA itanese bhI santuSTa nahIM hotA hai, vaha bhUlacUka Adi ke rUpameM 300) rupaye usameM aura bhI milAkara pUre eka hajAra kara denA cAhatA hai / ataH putriyo ! Aja maiM tumhArA RNa cukAne ke liye 1000) ru0 ' sanmati - vidyA - nidhi' ke rUpameM vIra sevAmandirako isaliye pradAna kara rahA hUM ki isa nidhise uttama bAla - sAhityakA prakAzana kiyA jAya - 'sanmati vidyA' athavA 'sanmati -vidyAvinoda' nAmakI eka aisI AkarSaka bAla-granthamAlA nikAlI jAya jisake dvArA binodarUpameM athavA bAla-sulabha sarala aura subodha paddhati se sanmati jinendra (bhagavAn mahAvIra ) kI vidyA - zikSAkA samAja aura dezake bAlaka-bAlikAoM meM yatheSTarUpase savAra kiyA jAya - usakI unake hRdayoMmeM aisI jar3a jamA dI jAya jo kabhI hila na sake athavA aisI chApa lagA dI jAya jo kabhI miTa na sake / sanmati vidyA vinoda merI icchA- maiM cAhatA hU~ samAja isa choTIsI nidhiko apanAe, ise apanI hI athavA apane hI baccoM kI pavitra 203 nidhi samajhakara isake sadupayogakA satat prayatna kare aura apane bAlaka-bAlikAoM ko santAna -dara- santAna isa nidhi se lAbha uThAnekA avasara pradAna kre| vidvAn bandhu apane sulekhoM, salAha-mazavaroM aura surucipUrNa citrAdike AyojanoM dvArA isa granthamAlA ko usake nirmANa kArya meM apanA khulA sahayoga pradAna kareM aura dhanavAna bandhu apane dhana tathA sAdhana sAmagrIkI sulabha yojanAoM dvArA usake prakAzana-kArya meM apanA pUrA hAtha baTAe~ / aura isa taraha donoM hI varga isake saMrakSaka aura saMbarddhaka baneM / maiM svayaM bhI apane zeSa jIvanameM kucha bAla-sAhitya ke nirmANakA vicAra kara rahA hU~ / merI rAya meM yaha granthamAlA tIna vibhAgoM meM vibhAjita kI jAyaprathama vibhAgameM 5 se 10 varSa taka ke baccoMke liye, dUsare meM 11 se 15 varSa takakI Ayu vAle bAlakabAlikAoMke liye aura tIsare meM 16 se 20 varSakI umra ke sabhI vidyArthiyoMke liye uttama bAla-sAhityakA Ayojana rahe aura vaha sAhitya aneka upayogI viSayoMmeM vibhakta ho; jaise bAla-zikSA, bAla-vikAsa, bAlakathA, bAlapUjA, bAlastuti prArthanA, bAlanIti, bAladharma, bAlasevA, bAla-vyAyAma, bAla- jijJAsA, bAlatattva-carcA, bAlavinoda, bAla-vijJAna, bAlakavitA, bAlarakSA aura bAla nyAya Adi / isa bAlasAhityake Ayojana, cunAva, aura prakAzanAdikA kArya eka aisI samiti ke supurda rahe, jisameM prakRta viSayake sAtha ruci rakhane vAle anubhavI vidvAnoM aura kAryakuzala zrImAnoMkA sakriya sahayoga ho / kAryake kucha pragati karate hI isakI alagase rajisTarI aura TrasTakI kArravAI bhI karAI jA sakatI hai| isameM sandeha nahIM ki jainasamAja meM bAla-sAhitya kA ekadama zrabhAva hai- jo kucha thor3A bahuta upalabdha hai vaha nahIM ke barAbara hai, usakA koI vizeSa mUlya bhI nahIM hai / aura isaliye jainadRSTikoNa se uttama bAla-sAhitya ke nirmANa evaM prasArakI bahuta bar3I jarUrata hai / svatantra bhAratameM usakI AvazyakatA aura bhI adhika bar3ha gaI hai| koI bhI samAja athavA For Personal & Private Use Only Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mujaphpharanagara-pariSad adhivezana ( bA0 mAIdayAla jaina bI0 - pariSada ke mujaphpharanagara adhivezanameM sammilita honeke praznane mere manameM DA~vADolapana tathA duvidhA paidA karadI | hRdaya aura mastiSka meM eka dvandva utpanna hogayA / pariSadakI zithilatA ke kAraNa usake prati udAsInatA honA svAbhAbika hai / parantu sthApanAkAla se usase sambandha hone ke kAraNa usake prati eka moha sA bhI hai, kucha usase AzAe~ haiM / samasta bAteM socakara, maiM 15 maIko prAtaH dehalIse mujaphpharanagara ke liye ravAnA hogayA / deza jo uttama bAla-sAhitya na rakhatA ho kabhI pragati nahIM kara sakatA / bAlakoMke acche-bure saMskAroMpara hI samAjakA sArA bhaviSya nirbhara rahatA hai aura una saMskAroMkA pradhAna AdhAra bAla-sAhitya hI hotA hai / yadi apane samAjako unnata, jIvita evaM pragatizIla banAnA hai, usameM sacce jainatvakI * bhAvanA bharanA hai aura apanI dharma - saMskRtiko, jA brizvake kalyANameM savizeSarUpase sahAyaka hai, anurAga rakhanA hai to uttama bAla-sAhitya ke nirmANa eva prasArakI ora dhyAna denA hI hogA / aura usake liye yaha 'sanmati-vidyA-nidhi' nIvakI eka ITakA kAma de sakatI hai / yadi samAjane isa nidhiko apanAyA, usakI taraphase acchA utsAhavarddhaka uttara milA aura phalataH uttama bAla-sAhitya ke nirmANAdi kI acchI sundara yojanAe~ sampanna aura saphala hogaI to isase maiM apanI usa icchA ko bahuta aMzoMmeM pUrI huI samabhUMgA jisake anusAra maiM apanI donoM putriyoMko yatheSTarUpameM zikSita karake unheM samAjasaMvAka liye arpita kara denA cAhatA thA / vIra sevAmandira, sarasAvA - 31 maI 14-jugala kizora mukhtAra e0, bI0 TI0) 12 baje dinakI sakhta garmImeM gAr3I sTezanapara pahu~cI / vahA~ svayaMsevaka aura savAriyA~ taiyAra thiiN| sanAtanadharma-kAlejake vizAla chAtrAvAsa meM Thaharane aura bhojanakA prabandha thA / sabhAoMkA prabandha sthAnIya jaina hAI skUla kI bilDiGga aura TAuna hAla ke maidAna meM thA / mujaphpharanagara kI jaina birAdarI ke utsAha, suprabandha premapUrNa Atithya tathA suvyavasthita pura-takulluka bhojana aura nAzte kI jitanI prazaMsA kIjAya kama haiM / zAmako pakkA khAnA / prabandha itanA acchA ki kisI subaha ThaMDAI - sahita nAztA, phira kaccA bhojana aura ko kisI bAtakI jarA bhI zikAyata nahIM / bhojanaprabandhake bAremeM maiM itanA hI kahU~gA ki hameM kucha sAdagI se kAma lenA cAhie, jisase haraeka sthAnakI birAdarI pariSada adhivezanako AsAnI se bulA sake, yA kamase kama munAsiba kharca meM ThIka prabandha hosake / purAne kAryakartAke atirikta bA0 zrIjayaprakAzaja mujaphpharanagarakI birAdarI meM zrIbalavIrasiMhajI tathA zrIsumatiprasAdajI eDavokeTa, ema0 ela0 e0 kA~gresI kAryakartA do aise ratna haiM jinakA jaina samAja - ko adhika upayoga karanA cAhiye / zrIsumatiprasAdajIko to preraNA karake sAmAjika kAryoMmeM bhI Age lAnA cAhie aura unheM uttaradAyitvapUrNa kArya supurda karanA caahiye| mujhe Azcarya yahI hai ki aba taka unakI sevAoM kA lAbha kyoM nahIM uThAyA gayA / para jaina samAja meM purAne kAryakartAoMko udAsIna na hone dene aura naye netA tathA kAryakartA khojane kI lagna yArA hI kise hai ? * pariSada meM dUra-dUra sthAnoMse Der3ha sau do sau ke lagabhaga nae-purAne netA tathA kAryakartA Ae / unake For Personal & Private Use Only Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 5 ] hRdayoM meM bar3A joza tathA aramAna thA, kintu vaha samAja ke kisI kAma bhI nahIM AyA / kucha ine-gine mahAnubhAvoMne hI itanA samaya le liyA ki auroMkoM apane hRdayakI bAta kahanekA avasara hI nahIM milA / pAsa-pAsa Thahare hue hote hue bhI kisIkA kisIse koI paricaya nahIM karAyA gayA, na pArasparika samparka hI sthApita huA / mahilA kAryakartAoM tathA netAoM meM sirpha zrImatI lekhavatI jaina thiiN| yaha dUsarI kamI haiM ki jainasamAja strI-zikSA - pracArake isa yuga meM abhI taka do-cAra bhI mahilA lIDara paidA nahIM kara skaa| maiM yaha mAnane ko taiyAra nahIM ki jainasamAja meM ucca zikSA prApta yogya mahilAoM kA abhAva hai / darjanoM nAma maiM ginavA sakatA hUM jinameM zrImatI ramArAnI jaina dharmapatnI sAhu zAntiprasAdajI, dharmapatnI lA0 rAjendrakumAra jI, paMDitA jayavantIdevI, dharmapatnI zrI RSabhasena sahAranapura, zrImatI rAmacandra miMgala sonIpata Adi kucha hastiyA~ haiM jinapara kisI bhI samAjako garva ho sakatA hai / para bAta vAstava meM yaha hai ki jainasamAjameM yogyase yogya vyakti, kAryakartA, vidvAn hote hue bhI, eka preraka, saMyojaka, saMgrAhaka tathA saMcAlaka zaktikA abhAva hai / aura pariSad se vaha zakti pUjya brahmacArI zItalaprasAdajI tathA bairisTara zrIcampatarAyajIke svagavAsake pazcAt samApta hogii| aba darI kAma haiM, pArasparika samparkakA sarvathA abhAva hai | aura saba zithilatAkA yahI kAraNa hai / mujaphpharanagara-pariSad adhivezana adhivezanakI samasta kAryavAhI dekhaneke bAda yaha kahA jA sakatA hai ki pariSada vaidhAnika tathA pratinidhitva kI dRSTise (Constitutional and Representative points of views ) se bahuta kamajora hai| aisA mAlUma hotA thA ki jaise pariSada kisI vidhAnake nIce kAma hI nahIM kara rhii| vidhAna ke kisI bhI praznapara caileMja karanepara pariSada ke mukhya saMcAlakoM ke pAsa koI uttara nahIM hotA thA / pratinidhikI dRSTi se to yaha kahA jAsakatA hai ki hara eka upasthita mahAnubhAva apanA hI pratinidhi thA / jahA~ 205 pariSadakA kendrIya oNphisa atyanta kamajora tathA avyavasthita hai, vahA~ zAkhA sabhAe~ to na hone ke barAbara haiN| yadi isa varSameM sabhApati zrIratanalAlajI aura mantrI zrItanasukha rAyajI ina truTiyoMko dUra kara sakeM to bar3A kAma hogA / viSaya-nirdhAriNI sabhAmeM candA karate samaya batAyA gayA ki pichale pA~ca varSoMmeM zrIsAhU zAntiprasAdajIne 90 hajAra rupayA pariSadakI sahAyatA ke lie diyA / yaha bahuta bar3I rakama hai aura usake liye samAja tathA pariSada sAhUjIkA jitanA upakAra mAneM kama hai| isa bar3I rakamake atirikta samAjase bhI pA~ca varSameM cande, sahAyatA Adike rUpameM 20, 25 hajAra rupaye Aye hoNge| kintu kyA yaha kahA jA sakatA hai ki itane rupaye kharca karake bhI pariSada ina varSoM meM kucha kAma kara sakI haiM, sivAya isake ki pariSada ko itane varSa sirpha jindA rakha diyA gayA hai, marane nahIM diyA gayA / pariSada ke adhivezanameM jo prastAva pAsa hue haiM, unameM sabase mahatvapUrNa prastAva vaha hai jisameM harijanamandira praveza biloM aura dAnake TrasToMke kAnUna banAne meM sarakAra se jainoMko apanA dRSTikoNa peza karane kA avasara denekI mA~ga hai / yaha atyanta dUradarzitApUrNa, nItipUrNa aura vyavahAra kuzalatA paricAyaka prastAva hai / isa prastAvakA anumodana karate hue zrIsAhU zAntiprasAdajIne jisa yogyatA tathA sabhA cAturyakA paricaya diyA vaha atyanta sarAhanIya thA / zrIsumatiprasAdajIkA samarthaka bhASaNa to aisA thA jaisA kisI dhArAsabhA meM bahuta hI sulajhe hue sTeTasmainakA dhArA pravAhI bhASaNa ho / prastAvakA virodha itanA yuktihIna, asaMyata-bhASApUrNa, tathA jida bharA thA ki janatA para usakA jarA bhI asara nahIM huA / prastAva atyanta bahumata se pAsa hogayA / Ane vAle varSoMmeM jaina samAjako saMgaThita hokara atyanta jAgarUka tathA caukannA rahakara nihAyata hoziyArI tathA prabhAvapUrNa DhaGgase kArya karanA cAhie tAki bhaviSya meM banane vAle kAnUna adhika se adhika For Personal & Private Use Only Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 206 hamAre anukUla bana skeN| yadi hamane jarA-sI bhUla kI to usakI hAni jaina samAjako saikar3oM varSoM taka uThAnI pdd'egii| yadi yaha kArya jainasamAjake tInoM sampradAya milakara kareM, to aura bhI acchA hai / prabandhaka kameTI ke cunAva ke samaya jo AlocanA huI, usase hameM kAphI sIkhanA caahiye| nAmAlUma hama numAyazI, nikammI kameTiyoMke cakkara se kaba nikaleMge aura Thosa kAma karane vAlI kameTiyA~ banAnA kaba sIkheMge ? anekAnta mahAmantrI pada se zrIrAjendrakumArajone tyAgapatra diyaa| vaha svIkRta hogayA / ApakI sevAe~ jainasamAja aura pariSad ke lie mahAna haiN| pariSad ke sthApanAkAla se hI ApakA pariSadse sambandha rahA hai / tana-mana-dhana se usakA kArya Apa 20, 25 varSase kara rahe haiM / itane varSa kArya karane para avakAza cAhanA sarvathA ucita hI thA / Apake sthAnapara zrI - tanasukharAyajI mahAmaMtrI cune gye| lAlA tanasukharAya [ varSa 9 jI eka sipAhI DhaMgake kAryakartA haiN| AzA hai ki ve pariSad ke saMgaThana kAryako ThIkarUpase kareMge aura Apako samAjakA pUrA sahayoga milegA / pariSad sabhApati zrIratanalAlajI haiN| ApakI yogyatA, kAryakuzalatA, tyAga, dezabhakti Adi kI jitanI prazaMsA kI jAya kama hai| samAja Apase yahI cAhatI hai ki samAjakA netRtva ThIka-ThIka karake samAjase kAma leM / gAjiyAbAda ke eka bhAIne navayuvakoM ko kaI bAra ikaTThA kiyA, kintu usake pariNAmasvarUpa kisI khAsa bAta yA kAmakA z2ikara nahIM sunA / samasta bAtoM ko dekhate hue pariSadkA yaha adhivezana na vizeSa utsAhavardhaka hI thA aura na nirAzApUrNa / saba Alocaka kAma dekhate haiM, kAma cAhate haiM, kintu kAma karanA koI nahIM cAhatA / aura isI lie kAma nahIM hotA / kAza, hama saba svayaM kucha kAma karanA sIkheM ! barnArDazA ke patrakA eka aMza suprasiddha a~greja vidvAn vicAraka jArja barnArDazA apane 21 apraila san 1948ke eka patra meM, jo unhoMne bAbU ajitaprasAdajI jaina ema0 e0, lakhanaUko unake patrake uttara meM bhejA hai, likhate haiM ki'bahuta varSa hue jaba unase pUchA gayA thA ki pracalita dharmoM meM se kaunasA dharma aisA hai jo unake apane dhArmika vizvAsa ke sarvAdhika nikaTa pahu~catA hai, unhoMne uttara diyA thA ki kvekara mitramaNDalakA pantha aura jainadharma / kintu jaba ve bhArata Aye aura yahA~ eka jaina mandirako dekhA to unhoMne isa mandirako atyanta bhaddI ghor3eke mUMDavAlI mUrtiyoMse bharA pAyA / tIrthaGkara pratimAe~ avazya hI jAdU asara, sundara aura zAntidAyaka thIM, kintu ve bhI bhole mUrtipUjakoM dvArA sAmAnya devI-devatAoM kI bhA~ti pUjI jA rahI thIM / ajJa janasAdhAraNako prabhAbita karane ke liye saba hI dharmoMko una anuyAyiyoMkI yogyatAke anusAra mUrtiyoM evaM atizaya camatkArAdi dvArA nicale starapara lAnA par3atA hI hai / ' For Personal & Private Use Only jyotiprasAda jaina, - lakhanaU, tA0 18-5-1948 Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAkistAnI - patra [hamAre kaI mitroMke pAsa pAkistAnase patra zrAte rahate haiM aura kucha urdU patra-patrikAoM meM chapate rahate haiM, jinase sAmpradAyika upadravoMpara kAfI prakAza par3aneke atirikta likhane vAloMkI svaccha aura vAstavika manovRttikA patA lagatA hai / dezake baTavArese logoMko jo zrAghAta pahu~cA hai, usakA bhI digdarzana hotA hai / hama aise bahumUlya patra isa stambhameM denekA prayatna kareMge / nIcekA patra 'zAyarake' sampAdakako likhA gayA hai aura mArcake zAyarase usakA zrAvazyaka zraMza dhanyavAdapUrvaka prakAzita kiyA jA rahA hai / anekAntakI agalI kiraNoMmeM aura bhI mahatvapUrNa patra pa mitroMse ma~gAkara denekA vicAra hai / -- goyalIya ] lAhaura, 8 aprela 1948 gaye / kitane saba kucha luTAkara khAlI hAtha murdoMse bhI badatara jindagI basara karaneke liye baca rahe / paJjAba, aba voha pahalA-sA paJjAba nahIM, jahA~ hara vakta phAriga ulabAlI aura khuzIke sote ubalate rahate the / aba vaha lAkhoM beghara calatI-phiratI lAzoMkA dafana hai / birAdare muhatarima, taslIma ....... paJcAbakI khAnAjaGgIkI khU~ cA~ dAstAnoMkA kucha hissA Apa taka pahu~catA rahA hogaa| kyA bayAna karU~ isa zAdAba aura masarUra khritteko isake apane hI beToMne lAkhoM begunAhoMke khUnase kisa qadara dArAdAra banA diyA hai| hajAroM barasa peztarake insAnoMke dimAg2a aura rUhapara se tahajIba aura tamahuna kA mulammA kAkrUra ho gayA thA aura apane pIche insAna ke bhesa meM eka vahazI darindA chor3a gayA thA, jisane apane bhAiyoMko phAr3a khAyA, apane beToMkA kalejA noca liyA, apane bApadAdAoMkI bUDhI haDDiyoMko pA~vase kucalA aura apanI mA~, bahanoM aura beTiyoMpara voha sitama DhAye ki khuda julma ba darindagI bhI a~guztabadandA~ raha gae / allAha, allAha, kaisA inkalAba ho gayA ! apanI qismakA pahalA anokhA tabAhakuna inkalAba ! kitane ahabAba va ajIja isa khUnI sailAba meM baha ina A~khoMne mahAjanakI tabAhI aura khastagI ke bahuta jA~gudAja, sIna dekhe haiN| duniyAse jI betAra ho gayA thA, kucha bhI acchA nahIM lagatA thA / haravakta dilapara gaharI udAsI chAI rahatI thii| khudAe pAkakA zukra hai ki aba logoMkI takalIpheM kucha kama huI haiN| acche-bure saba apane-apane ThikAne laga gaye haiM, qhudA unapara apanA phajrala pharamAe / batanakI yAdakI takalIpha yUM marate damataka dilako kacoke detI rahegI, lekina aba isakI ziddata meM kucha kamI gaI hai| For Personal & Private Use Only ApakI bahana zIrIM Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sampAdakIya bhAratIya sthiti - mila jAnese pratyeka prAntavAle svacchanda aura unmatta ho uThe haiM / mAno bandaroMke hAthameM DaNDe dekara unake bhAratake bera aura phUTa do prasiddha meve haiM, inhIM hA samakSa gur3akI bhelI DAla dIgaI hai, jo gur3akA upabhoga kI badaulata bhAratako aneka durdina dekhane par3e haiN| . hai| na karake eka-dUsareko mAra bhagAnemeM vyasta haiN| dhArmika saMkIrNatA, anudAratA, prAntIyatA aura jAtimadako paratantratAkA abhizApa samajhA jAtA pratyeka prAntavAle apane-apane prAntameM naukarI, thA / logoMkA vicAra thA ki jisa roja paratantratA- vyApAra, udyoga-dhandhe aura rAjakIya suvidhAe~ saba rAkSasIkA janAjA nikalegA, ye dUSita vicAra svayaM apane prAntavAloMke liye surakSita rakhanA cAhate haiN| usake sAtha daphana ho jAe~ge / parantu yaha dhAraNA abhAratIyase adhika aba anya prAntIya videzI svapnakI taraha kSaNabharako bhI madhuraM na ho sakI- samajhA jAne lagA hai / aura tArIpha yaha hai ki isa prAntIya rogase grasita pratyeka vyakti apane prAntake : "vahI raphtAra veda pahale thI so aba bhI hai|" atirikta anya prAntoMmeM bhI apane prAntavAloMke liye svatantra honeke bAda deza-vibhAjanake phalasvarUpa parI savidhA cAhatA hai| bhAratavAsI honeke nAte ye jo nara-medha-yajJa, sItA-haraNa aura laGkA-dahana-kANDa loga bhAratake hara konemeM vyApAra, udyoga-dhandhe, hae haiM, usapara varddhamAna-kAlIna yajJoMke parAjita naukariyoM AdimeM samAna adhikAra cAhate haiM, kintu purohita, rAvaNa aura duryodhana, rAkSasa aura halAkU- apane prAntameM anya prAntavAsIko phUTI A~khase bhI ceMgeja, taimUra-nAdirazAha, DAyara-zroDAyarake preta dekhA dekhanA nahIM caahte| "jaba tuma hamAre ghara Aoge ThahAkA mArakara ha~sa rahe haiN| darinde jAnavara apaneko to kyA lAoge ? aura jaba hama tumhAre yahA~ bhanagA samajhane lage haiM, gadhe hamArI karatUtoMpara Ae~ge to kyA doge ?" kisI kajUsakA kahA huA muskarA rahe haiM aura cIla-kauoM, zRgAla aura gidhoM yaha vAkya isa samaya zatapratizata caritArtha ho rahA hai| ko isa bAtakA abhimAna hai ki ve manuSya nahIM haiN| "baGgAla baGgAliyoMkA hai, ye mAravAr3I yahUdI haiM, bhAratakI isa dayanIya sthitiko saMkramaNa (prasava) paJjAbI uddaNDa aura jhagar3AlU haiM" yaha dhAraNA baGgakAla samajhakara dhairya rakhe hue the ki sambhavatayA vAsiyoM meM baiThAI jA rahI hai| bihArameM bihArI, svatantratAke bAda aisA honA Avazyaka thaa| kintu baGgAlI, uDiyAko lekara saGgharSa calane lage haiM / yaha saMkramaNakAla to bhAratako saMkrAmaka-kITANuoM- mahArASTrIya, gujarAtI, pArasI, madrAsI kabhI prAntIyatA kI taraha naSTaprAya kiye de rahA hai| bhAratakI yaha aura jAtIyatAke kUpase nikale hI nhiiN| sI0 pI0, nAjaka hAlata dekhakara dezake karNadhAroMke mu~hase barbasa yApI aura dillI prAnta isa chutakI bImArIse nikala par3A hai-"yadi bhAratakI yahI sthiti rahI to achUte the; kintu jabase pAkistAnI hinduoMkA praveza vaha apanI svatantratAko kho baitthegaa|" huA hai, tabase unake saMkrAmaka-kITANu inameM bhI ___ jo kusaMskAra aura kuvicAra paratantratAkI viSailI praveza karate jArahe haiN| yadi zIghra isa bImArIkA bAyuse mAndase dIkha par3ane lagethe, ve hIsvacchandatAke upacAra na huA to bhArata jaisA vizAla deza eNrupa, jhoMkese prajvalita ho uThe haiM / prAntIya svatantratA iGgaleNDa, phrAnsa, belajiyama, svIDana, DenamArka, For Personal & Private Use Only Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 5] sampAdakIya 209 hAleNDa, jarmana AdikI taraha choTe-choTe kSetroMmeM thaa| aba to yaha apanI manobhilaSita icchAoMkI vibhAjita ho jaaygaa| pUrtikA amogha upAya bana gayA hai / svatantratAke bAda - jAti-madakA aba yaha hAla hai ki aba yaha tapa-tyAgakI AvazyakatA nahIM rahI, ataH bar3e-bar3e caturvaNoM meM sImita na rahakara hajAroM zAkhA-upa deza-drohI bhI aba apaneko dezabhakta bejhijhaka kahate zAkhAoM meM phUTa nikalA hai| ye caturvarNa eka dUsarese haiM / jo adhikArI gAndhI kaipako dekhakara bhar3aka lar3ate hI the aba parasparameM bhI tAla Thokane lage haiN| uThate the, ve aba gAndhIjIke citrakI pUjA karate haiN| myUnispalakameTiyoM, DisTrikTaboDoMke cunAvoM meM saMgharSa- jina adhikAriyoMne deza-bhaktoMko phAMsIpara laTakA samAcAra hamAre sAmane haiN| aba kevala cAra varSoM meM diyA, goliyoMse bhUna diyA, jeloM meM sar3A-sar3Akara hI saMgharSa nahIM rahA, apitu caube-pANDe, mizra-dvivedI, mAra DAlA, ve bhI Aja dezabhaktikA jAmA pahana kara gahalota-rAThaur3a, cauhAna-kachavAhe, jATa-ahIra, gUjara- bar3I zAnase nikalate hai| mAlI, agravAla-zrosavAla, mAhezvarI-khaNDelavAla, deza-sevaka jUjhate rahe, bhUkhe marate rahe, unake zrIvAstava-saksenA, sunAra-luhAra, dhobI-telI, camAra. bacce bilakhate rahe, aurateM sisakatIM rahIM aura jo bhanI Adi hajAroM upajAtiyoMko lekara saMgharSa hone ThATase naukarI karate rahe, klaboMmeM pIte-nAcate rahe, lage haiM / bhIla-kola, drAvir3a-AdivAsI aura achUta- khajAne bharate rahe, ve hI Aja hamako kartavyakA bodha samasyA abhI hala ho nahIM pA rahI hai ki yaha jAti- karAnemeM garvakA anubhava kara rahe haiM / mAlUma hotA hai madakA viSadhara aura phana phailAkara khar3A hogayA hai| sArI bhUkhI billiyA~ bhagatana bana gaI haiN| hama una mohana (gAndhI) kI anupasthitimeM isa kAlIdahameM saba sajjanoMko bhI jAnate haiM jo yuddha meM aMgrejoMko kUdakara kauna kAlinAgako viSa rahita kare, yaha sUjha sahAyatA karate rahe / jarmana-vijayakI khuzI bhI bar3e nahIM par3a rahA hai| yadi zIghra isakA viSaharaNa nahIM ThATase manAnemeM pezapeza rhe| ve hI havAkA runa kiyA gayA to sAre bhAratameM yaha viSa phailate badalate hI AjAda hinda phaujakI sahAyatAko jholI dera nahIM lgegii| lekara nikala par3e aura apane dUdhamuMhe baccoMko ___sAmpradAyika aura dhArmika unmAda mahAtmAjIke iMqalAba bhagatasiMha jindAbAda aura pUMjIvAda murdAbAdabalidAnase khumArI lete naz2ara Arahe haiM, para barasAtI ke nAre lagAte dekha phUla uThate haiN| kyoMki ve jAnate haiM havA pAte hI yaha unmAda yadi phira uTha khar3A huA to ki aba isameM jAnako jokhimameM DAlanekA prabhAva na phira yaha rAkSasa rAmake mAre bhI nahIM mregaa| rahakara jAnako muTiyAnekA amara gayA hai| __ isake atirikta bhAratameM pAkistAnI aGkara aba dezabhakti rAjanaitika adhikAriyoMkI sthalI dhIre-dhIre bar3ha hI rahA hai| kAzmIra aura haidarAbAdakA bana gaI hai / carkhA- daGgalI, kA~gresI, sosaliSTa, samasyA bhayAvaha banI huI hai / kamyUniSTa ghunake kIr3oM. kamyUniSTa Adi isa akhAr3emeM lagara bA~dhakara utare kI taraha bhAratako jarjarita kara hI rahe haiN| bhraSTAcAra hue haiN| bhAratakA hita kisameM hai, itanA socanekA aura ghUsakhorIkA yaha hAla hai ki mAlUma hotA hai hama inheM avakAza kahA~ ? apanI pArTIkA hita kisameM hai bhAratameM na rahakara ThagoM-coroMke mulkameM basa gaye haiN| aura virodhI pakSa kisa dAvapara pachAr3A jAya, yahI . aba deza-sevA AtmazuddhikA sAdhana na rahakara cintA inheM haravakta banI rahatI hai| ganImata hai ki svArtha aura vyaktigata mahatvAkAMkSAoMkI sAdhaka bana 100-50 khare dezaratna abhI jIvita haiM aura unake gaI hai| ve dina havA hue jaba dezake liye tyAga hAthameM zAsanakI bAgaDora hai, ve mana-vacana-kAyase karanA aura kaSTa sahanA naitika kartavya samajhA jAtA bhAratakI sthiti sudhArane meM aharniza prayatna kara rahe thA aura dezabhakta kahalAnA Atma pratiSThAkA dyotaka haiM aura prAntIyatA, sAmpradAyikatA AdikI jar3oMmeM . For Personal & Private Use Only Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 210 anekAnta bhImaTThA de rahe haiN| phira bhI jabataka hama sabhI bhArata putra apane kartavyako na samajheM aura usa ora prayatnazIla na hoM tabataka kaise hamAre deza kI unnati ho sakegI ? jaina samAjakA kartavya - ataH aba jainasamAjakA kartavya ho jAtA haiM ki vaha svArthasAdhana karane vAlI dezabhakti se bace, rAjanaitika dala dalase dUra rahe aura sahI arthoM meM bhAratIya sapUta bane / (1) kisI bhI jainako myUnispala kameTiyoM, DisTrikTaborDoM, konsiloM aura vyavasthApaka sabhAke liye svataMtra ummIdavAra ke nAte kabhI bhI khar3A nahIM honA cAhiye / svatantra khar3e honemeM sAmpradAyika utpAtakI hara samaya sambhAvanA hai / ataH kisI bhI vyaktiko yaha adhikAra nahIM hai ki vaha vyaktigata mahatvAkA~kSAoM ke liye samUcI samAjako khatare meM DAla de / yadi koI svArthI aisA karanekA duHsAhasa kare bhI to samAjakA usakA sAtha hargija nahIM denA cAhiye / cunAva-nirvAcanakI ummIdavArI ke liye usI vyaktikA khar3A honA cAhiye aura usIkA hameM samarthana karanA cAhiye jisako usake tyAga, balidAna yA yogyatA ke balapara dezake adhikArI vargane khar3A kiyA ho / jisa kAryameM dezakI bhalAI ho, bahusaMkhyaka janatA jisa vargake kAryako sarAhe, use vizvasta samajhe hameM usI vargakI loka-hitaiSI yojanAoMmeM bhAga lenA caahiye| vyarthake rAjanaitika daladala meM nahIM pha~sanA cAhiye / yaha vaha daladala hai ki eka bAra bhI bhUla se pha~sa jAnepara phira kabhI uddhAra nahIM / ataH hamArI samAjakA kartavya hai ki aba vaha apanI saMskRti aura dhArmika AcAra-vicArakA bar3I yogyatA prasAra kare / aura yaha prasAra tabhI ho sakatA hai jaba hama jainadharmake mUla siddhAntoM ko apane jIvana meM utAreM / (2) hamAre dezameM aba mA~sa-madirAkA prasAra uttarottara bar3e vega se bar3hatA jArahA hai| dina-para-dina isa tarahake resToreNTa aura hoTala bar3I saMkhyA se khulate [ barSa 9 jArahe haiN| dillIke jisa cA~danIcauka meM musalamAnI saltanatameM bhI kabhI mA~sa nahIM bikA, vahA~ aba hara 10 gaja kI dUrI para kabAba aura gozta -roTI bikane lage haiN| aNDoM kA pracAra hotA jArahA hai| hamArI naI dillI bhI isa dUSita khAna-pAnase prabhAvita ho rahI hai / klaboMmeM sabhya sosAyaTIke nAmapara zarAba aura jU jarUrI hogayA hai / sinemAoMke husnoizkake nAmoMse azlIlatA nirlajjatAkA jo pATha hamAre bAlaka-bAlikAe~ javAnIkI caukhaTapara pA~va rakhanese pahale par3ha lete haiM, usase hamArI nasloM meM ghuna lagane lagA hai / aba samaya AgayA hai ki zvetAmbara jaina sAdhu zrAzramoMse nikala Ae~ / galIgalI, kU~ce- kU~ce meM sabhAe~ karake mA~sa-madirAkA zrama janatAse tyAga karAyeM / madya-mA~sa-niSedhinI sabhA sthApita karake - sinemA aura samAcArapatroMke vijJApanoM dvArA, posTaroM dvArA, choTe-choTe TrekToM aura vyAkhyAnoM dvArA isa bar3hatI prathAko rokeM / hamAre jina pUrvajoMne yajJa- yAjJAdi aura ucca varNoM meM hiMsA sarvathA tyAjya karAdI thI, nimna zreNI ke bhI bahuta kama usakA prayoga karate the| Aja unake hama vaMzaja unake kiye hue anathaka kAryapara pAnI phirate dekha rahe haiM aura hAthapara hAtha bA~dhe cupacApa baiThe haiM / kahIM-kahIM vezyAnRtya bhI cAlU hogaye haiN| hameM cAhie to yaha thA ki hama pUrvajoM ke kAryako Age bar3hAte / inakA samUce bhAratameM virodha karake hama yUrupa aura islAmI dezoM meM pahu~cate aura kahA~ hama apanI A~khoMke samakSa isa dharmaghAtI bhAvanAko uttarottara bar3hatI huI dekha rahe haiM / bhAratIya pUrNa zaktizAlI aura balavAna hoM, ahiMsaka hoM, unake hRdayameM dUsaroMke prati dayA-mamatA ho / vaha mahAvIra kI taraha pazu-pakSiyoMke pIr3ita honepara dayArdra ho uThe, patita-se-patitako bhI IsAkI taraha uvAra sakeM / (3) hamArI vANI meM jAdU ho, hamArI vANI se jo bhI vAkya nikale usakA kucha qImatI artha ho / loga hamArI bAtako nirarthaka na samajhakara mUlyavAna samajheM / janatAko yaha vizvAsa ho ki pratyeka jaina For Personal & Private Use Only Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 5] kathita svopajJa bhASya 211 apanI bAtakA dhanI hotA hai / jo vAyadA karatA hai sambandhameM bhI hameM apane pUrvajoMkI tyAgavRtti, santoSa use jAnapara khelakara bhI pUrA karatA hai / sUrya-candrakI aura parimANavRtti phirase apanAnI hogii| gati badala sakatI hai, parantu inakI bAta nahIM badala jaba hama isa tarahake Atma-zuddhike kArya apane sakatI / jAnase kImatI vacanako samajhate haiN| jIvanameM utAreMge tabhI hamArA yaha loka aura paraloka (4) jainoMse kabhI dhokhekI sambhAvanA nahIM, sudhregaa| aura tabhI sacce arthoM meM jainadharmakA prasAra jo vastu deMge, kharI aura pUrI deNge| inase bina gine hogA aura saMsAra isakI ora AkarSita hogaa| rupaye lenepara bhI pAIkA pharka nahI pdd'egaa| inakA ukta vicAra Aja zAyada kucha navIna aura aTaTikaTa caika karanA, cuGgIpara pUchanA varjita hai / jaina paTese pratIta hote hoM, parantu hamAre dharmakI bhitti hI kaha denekA hI yaha artha honA cAhie ki jaina ina IMToMpara khar3I kI gaI hai / agara jainadharmako rAjakIya niyamake viruddha koI vastu nahIM rakhate jIvita rakhanA hai to usakI ina nIMvakI IMToMko aura na rAjakIya yA prajAhitake sAdhanoMkA durupayoga haragiz2a haragiz2a nahIM hilane denA hogaa| hI karate haiN| yaha miTTI aura pAnI bhI pUchakara lete haiN| hama bhAratake Adi - nivAsI haiN| bhArata hamAra __(5) hamArA zIla-svabhAva aisA ho ki nirjana hai / hamArA hara prayatna, hara zvAsa isake liye sthAnameM bhI kisI abalAko hamAre prati sandeha na' upayogI ho| hamase svapnameM bhI isakA ahita na ho| ho / vaha apane nikaTa hamArI upasthiti rakSakakI isake liye hameM sadaiva jAgarUka rahanA hogaa| Aja bhA~ti smjhe| jaina bhI balAtkArI yA kuzIla ho svArthake liye dhana-lolupa pAkistAnI kSetroMmeM apane sakatA hai yaha usake manameM kalpanA hI na pAkara de| deza-bhAiyoMkA galA kATakara kapar3A aura anna bheja (6) parigrahavAdako lekara Aja sArA saMsAra rahe haiM aura aneka SaDayantroMmeM lipta horahe haiM / aise trasta hai| isa ApA-dhApIke kAraNa hI yuddha hote haiM, adhama kAryoMse-manuSyoMse hameM dUra rahanA hogA / hama jIvanopayogI vastuoMpara kaNTrola lagAte haiN| maja- apane acche kAryose jaina-samAjakI kIti yadi na bAjIpati saMgharSa calate haiN| ataH hameM apane baDhA sakeM to hameM pUrvajoMke kiye hae satkAryoMpara pAnI jIvanameM 'jIyo aura jInedo'kA siddhAnta utAranA pheranekA koI adhikAra nahIM hai| hogaa| paisA ikaTrA karanA pApa nahIM, usake balapara DAlamiyAnagara ) * zoSaNa karanA-atyAcAra DhAnA pApa hai / parigrahake 14 maI 1648 ) -goyalIya kathita skopajJa bhASya (lekhaka-bA0 jyotiprasAda jaina esa. e.) vAcArya umAsvAmi-kRta tattvArthAdhigama sUtra tama digambara TIkA isa samaya upalabdha hai vaha prAcArya digambara evaM zvetAmbara donoM hI sampradAyoM devanandI pUjyapAda (5vIM zatAbdI I0) dvArA racita meM samAnarUpase parama mAnya grantha hai, aura donoM hI 'sarvArthasiddhi' hai / taduparAnta, 7vIM zatAbdI I0meM sampradAyoMke udbhaTa vidvAnoM-dvArA, prAcIna kAlase hI, bhaTTAkalaGkadevane 'tattvArtharAjavArtika', 8vIM zatAbdI jitane bahusaMkhyaka TIkA-grantha isa eka dharmazAstrapara ImeM vidyAnandasvAmIne 'zlokavArtika' tathAunake race gaye utane zAyada kisI anya jaina, aura sambhavatayA pazcAt anya aneka TIkAe~ digabara vidvAnoMne racI haiN| ajaina granthapara bhI nahIM race gaye / usakI sarvaprathama zvetAmbara vidvAnoM dvArA isa granthakI ThIkAe~ TIkA dUsarI zatAbdI I meM AcArya svAmisamanta- prAyaH 9vIM zatAbdI I0ke pazcAt racI jAnI prArambha bhadradvArA racI gaI batAI jAtI hai, kintu vaha TIkA huii| kintu zvetAmbara AmnAyameM isa sUtra pranthakA . vartamAnameM anupalabdha hai / tattvArthasUtrakI jo prAcIna- eka prAcIna bhASya bhI pracalita rahatA AyA hai, jise For Personal & Private Use Only Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 212 anekAnta . [ varSa 9 ki ukta AmnAyake vidvAnoM dvArA svopajJa bhASya mAnyatAoM evaM kriyAoMkA samarthana karatA hai, ukta arthAta svayaM granthakartA umAsvAtikRta samajhA aura AmnAyake anuyAyiyoM dvArA svayaM umAsvAtikI kRti batAyA jAtA rahA hai| kucha varSa hue, anekAnta Adi mAnA jAtA hai| zvetAmbaroMkA ukta bhASyako umA patroM meM isa viSayako lekara zvetAmbara tathA digambara svAmi kRta mAnanA kahA~ taka saGgata hai, yaha kahanA vidvAnoMke bIca paryApta vAdavivAda calA thA, aura to jarA kaThina hai, kintu hameM isa bAtako khule hRdayausakA pariNAma prAyaH yahI nikalA thA ki kathita se svIkAra karanemeM avazya hI koI jhijhaka nahIM svopajJa bhASya AcArya umAsvAmIke samayase bahuta honI cAhiye ki apane hI granthapara svopajJa bhASya pIchekI racanA hai aura vaha unake svayaMke dvArA racI likhanekA zreya hama Adhunika vidvAnoMne bhI aneka jAnI sambhava nahIM hai| kintu digambara vidvAnoM dvArA granthakAroMko de DAlA hai| astu, 'arthazAstra ke svayaMke prastuta prabala evaM akATya pramANoMse aura yuktiyoM ke eka zlokake suspaSTa abhidheyAtheke bAvajUda 'arthazAstra bAvajUda udArase udAra zvetAmbara vidvAna bhI bhASya- jisa rUpameM Aja upalabdha hai usI rUpameM svayaM kI svopajJatApara avizvAsa karaneko taiyAra nahIM hote| kauTilya dvArA racA kahA jA rahA hai, jabaki vAstava isI viSayapara, prasagavaza, prAcIna itihAsa- meM vaha mUlagranthakI viSNugupta nAmaka eka vidvAna vizeSajJa pro. sI. DI. caTarjI mahodaya ne apane eka dvArA racita TIkAmAtra hai, jisameM ki bhUla arthazAstralekhameM' sundara prakAza DAlA hai| ukta lekhake phuTanoTa ke padyoMko adhiAMzataH gadyarUpa de diyA gayA hai, aura naM041 meM Apa kathana karate haiM ki- zeSa padyoMmeMse kuchakI vyAkhyA kara dI gaI hai tathA kucha "yaha vizvAsa karanA atyanta kaThina hai ki ekako unake svarUpameM hI uddhRta kara diyA gayA hai| umAsvAmI ko 'tattvArthAdhigamasUtra' jaisA jainasiddhAnta isa prakArake udAharaNa eka do nahIM, aneka haiM / hama (tattvajJAna evaM prAcAra) kA apUrva sAra-saGkalana, logoMne dhanaJjayake 'dazarUpaka'para race gaye 'avaloka' joki jainadharmameM vahI sthAna rakhatA hai jaisA ki kA katRtva dhanaJjayako hI pradAna kiyA, aura yaha bauddhadharmameM 'vizuddhimagga' digambara zrAmnAya dvArA mAnA ki usa 'avaloka'ko usane 'dhanika' nAmase apane aGga evaM aGgavAhya zruta-dvayakA svarUpa tathA racA, aura yaha nAma usane apane granthapara svayaM hI AkAra pUrNatayA sunizcitakara liye jAne ke pUrva hI TIkA racaneke liye upanAmake rUpameM dhAraNa kiyA likhA jA sakA ho / thA ! isI prakAra itihAsakAra mahAnAbhako apane "yaha ki, umAsvAti athavA umAsvAmI eka 'mahAvaza'para svayaM hI TIkA racanekA zreya diyA gayA digambara AcArya the isa bAtameM tanika bhI sandeha hai. isa bAtakI bhI avahelanA karate hue ki svayaM nahIM hai, kintu sAtha hI yaha bAta bhI utanI hI satya granthakA pATha isa bAtako prasiddha kara rahA hai| hai ki unhoMne apane granthameM digambaroM aura zve. hamArI isa prakArakI ajJa-vizvAsa-priyatAke ye tAmbaroMke bIca vivAdAspada viSayoMkA samAveza na katipaya jvalanta udAharaNa hai| aura yadi hama (AdhukaranemeM prayatnapUrvaka sAvadhAnI baratI hai| tattvAthA- nika vidvAna ) tattvArthAdhigamake kathita mUlabhASyakA dhigamasUtrakA mUlabhASya (bibaliyothekA iDikA katatva bhI usake svayaMke racayitA, umAsvAmiko hI 1903-5) jo ki bahulatAke sAtha zvetAmbara pradAna karate haiM, digambara vidvAnoMkI prabala puSTa 1 Dr. B.C. Law Volume, Part I meM prakAzita ApattiyoMkI bhI avahelanA karate hue, taba bhI hama 2 aura apane lekhameM anyatra aApane kathana kiyA hai ki koI naI misAla paidA nahIM kara rahe haiM, kyoMki yaha "pUrNa sambhAvanA yahI hai ki kundakunda aura umAsvAmI rivAja to hamane pahalese hI bhalI prakAra sthApita / donoM san I0 pUrva 75se san I0 50ke bIca meM hae the|" kara liyA hai|" For Personal & Private Use Only Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ | bhAratIya jJAnapITha kAzIke prakAzana 7. mukti-duta-aJjanA-pavanaJjayakA puNyacaritra (paurANika raumA~ma) muu04||) 8. do hajAra varSakI purAnI kahAniyAM-(64 jaina kahAniyA~) vyAkhyAna tathA pravacanoM meM udAharaNa dene yogya / mUlya 3) / 1. mahAbandha-(mahadhavala siddhAntazAstra) prathama bhAga / hindI TIkA sahita mUlya 12) / 2. karalakkhaNa-(sAmudrika-zAstra) hindI anuvAda sahita / hastarekhA vijJAnakA navIna grantha / sampAdaka-pro0 praphullacandra modI ema0 e0, amarAvatI / mUlya 1) / 3. madanaparAjaya- kavi nAgadeva viracita (mUla saMskRta) bhASAnuvAda tathA vistRta prastAvanA sahita / jinadevake kAmake parAjayakA sarasa rUpaka / sampAdaka aura anuvAdaka-paM0 rAjakumArajI sA0 / mU05) 4. jainazAsana-jainadharmakA paricaya tathA vivecana karane vAlI sundara racanA / hindU vizvavidyAlayake jaina rilIjanake epha0 e0 ke pAThyakramameM nirdhArita / mukhapRSThapara - mahAvIrasvAmIkA tiraGgA citra / mUlya 4) 5. hidI jaina-sAhityakA saMkSipta itihAsa-hindI jaina-sAhityakA itihAsa ra tathA paricaya / mUlya 2) / 6. Adhunika jaina-kavi-vartamAna kaviyoMkA kalAtmaka paricaya aura sundara racanAe~ / mUlya ||) / 9. pathacihna-( hindI sAhityakI anupama pustaka ) smRti rekhAe~ aura nibandha / mUlya 2) / 10. pAzcAtyataka zAstra-(pahalA bhAga ) epha0 e0 ke laoNjikake pAThyakramakI pustaka / lekhaka-bhikSu jagadIzajI kAzyapa, epha0 e0, pAli-adhyApaka, hindU vizvavidyAlaya, kAzI | pRSTha 384 / mUlya 4||| . 11. kundakundAcAryake tIna ratnamUlya 2) / 12. kabaDaprAntIya tADapatra granthasUcI-(hindI) mUDabidrIke jainamaTha, jainabhavana, siddhAntavasadi tathA anya granthabhaNDAra kArakala aura alipUrake alabhya tADapatrIya pranthoMke savivaraNa paricaya / pratyeka mandirameM tathA zAstra-bhaNDArameM virAjamAna karane yogya / mUlya 10) / vIrasevAmandirake saba prakAzana bhI yahA~para milate haiM pracArArtha pustaka ma~gAne vAloMko vizeSa suvidhAe~ bhAratIya jJAnapITha kAzI, durgAkuNDa roDa, banArasa / For Personal & Private Use Only Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Regd. No. A-731 kIrasekAmandirake naye prakAzana 1 anityabhAvanA- mukhtAra zrIjugalakizorajI 6 nyAya-dIpikA (mahatvakA nayA saMskaraNa) ke hindI padyAnuvAda aura bhAvArtha sahita / iSTaviyogAdike nyAyAcArya pa0 darabArIlAlajI koThiyA dvArA sampAdita kAraNa kaisA hI zokasantapta hRdaya kyoM na ho, isako eka aura anuvAdita nyAyadIpikAkA yaha viziSTa saMskaraNa bAra par3ha lenese bar3I hI zAntatAko prApta ho jAtA hai| apanI khAsa vizeSatA rakhatA hai| abataka prakAzita isake pAThase udAsInatA tathA kheda dUra hokara cittameM saMskaraNoMmeM jo azuddhiyA~ calI prArahI thIM unake prAcIna pasannatA aura sarasatA AjAtI hai| sarvatra pracArake pratiyoMparase saMzodhanako liye hue yaha saskaraNa mUlagrantha yogya hai| mUlya / ) aura usake hindI anuvAdake sAtha pAkkathana, sampAdakIya, 2 AcArya prabhAcandrakA tattvArthasUtra-nayA 101 pRSThakI vistRta prastAvanA. viSayasUcI aura koI - prApta saMkSipta sUtragantha, mukhtAra zrIjugalakizorajIkI pariziSToMse saMkalita hai, sAthameM sampAdaka-dvArA navanirmita sAnuvAda vyAkhyA sahita / mUlya / ) 'kAzAkhya' nAmakA eka saMskRta TippaNa bhI lagA huA hai,. jo granthagata kaThina zabdoM tathA viSayoMko khulAsA karatA 3 satsAdhu-smaraNa-maGgalapATha-mukhtAra zrI hA vidyArthiyoM tathA kitane hI vidvAnoMke kAmakI cIja jugalakizorajIkI aneka prAcIna padyoMkA lekara naI yojanA, sundara hRdayagrAhI anuvAdAdi-sahita / isameM zrIvIra hai| lagabhaga 400 pRSThoM ke isa sajilda vRhatsaMskaraNakA varddhamAna aura unake bAdake, jinasenAcArya paryanta,21 lAgata mUlya 5) 20 hai| kAgajakI kamIke kAraNa thor3I mahAn zrAcAryoMke anekoM prAcAryoM tathA vidvAnoM dvArA hI patiyA~ chapI haiM aura thor3I hI avaziSTa raha gaI haiN| kiye gaye mahatvake 136 puNya smaraNoMkA saMgraha hai aura ataH icchukAMko zIghra hI ma~gA lenA caahiye| zulI 1 lokamaMgala-kAmanA, 2 nityakI zrAtma-prArthanA 7 vivAha-samuhezya-lekhaka paM0 jugalakizora 3 sAdhuveSanidarzana-jinastuti, 4 paramasAdhumukhamudrA aura mukhtAra, hAla meM prakAzita caturtha saMskaraNa / 5 satsAdhuvandana nAmake pA~ca prakaraNa haiN| pustaka par3hate ___ yaha pustaka hindI sAhityameM apane daMgakI eka hI samaya bar3e hI sundara pavitra vicAra utpanna hote haiM aura cIja hai| isameM vivAda-jaise mahatvapUrNa viSayakA bar3A hI sAtha hI prAcAryoMkA kitanA hI itihAsa sAmane zrAjAtA mArmika aura tAttvika vivecana kiyA gayA hai| aneka hai| nitya pATha karane yogya hai| mU0) virodhI vidhi-vidhAnoM evaM vicAra-pravRttiyoM se utpanna huI 4 adhyAtma-kamala-mArtaNDa--yaha paJcAdhyAyI vivAhakI kaThina aura jaTila samasyAoMko bar3I yuktike tathA lATI saMhitA Adi granthoMke kartA kavivara rAjamalla sAtha dRSTike spaSTIkaraNa-dvArA sulajhAyA gayA hai aura isa kI apUrva racanA hai / isameM adhyAtmasamudrako kajemeM banda taraha unameM dRSTivirodhakA parihAra kiyA gayA hai / vivAha kiyA gayA hai| sAthameM nyAyAcArya paM0 darabArIlAlajI kyoM kiyA jAtA hai? dharmase. samAjase aura gRhasthAzramakoThiyA aura paNDita paramAnandajI zAstrIkA sundara se usakA kyA sambandha hai ? vaha kaba kiyA jAnA cAhiye? anuvAda, vistRta viSayasUcI tathA mukhtAra zrIjugalakizora usake liye varNa aura jAtikA kyA niyama hosakatA hai? jIkI lagabhaga 80 pejakI mahatvapUrNa prastAvanA hai| vivAda na karanese kyA kucha hAni-lAbha hotA hai ? bar3A hI upayogI anya hai| mU0 1||) ityAdi bAtoMkA isa pustakameM bar3A hI yukti-purassara 5 umAsvAmi-zrAvakAcAra-parIkSA-mukhtAra evaM hRdayagrAhI varNana hai / bar3hiyA pArTa peparapara chapI hai| zrIjugalakizorajIkI granthaparIkSAoMkA prathama aMza, vivAhoMke avasarapara vitaraNa karane yogya haiN| muu0||) antha-parIkSAoMke itihAsako liye huye 14 pejakI naI prakAzana vibhAgapastAvanA-sahita / mU0) vIrasevAmandira, sarasAvA (saMhAranapura) . - . - . . prakAzaka-paM0 paramAnanda jaina zAstrI bhAratIya jJAnapITha kAzIke liye AzArAma khatrI dvArA rA~yala presa sahAranapura meM mudrita