Agam 44 Chulika 01 Nandi Sutra

Author(s): Chandrasuri
Publisher: Devchand Lalbhai Pustakoddhar Fund
Catalog link: https://jainqq.org/explore/002985/1

Page #1

श्रेष्टि देवचन्द्र लालभाई जैन पुस्तकोद्धारे ग्रन्थाङ्कः ११३
श्रीनंदीसूत्रस्य
हारिभद्रीयवृत्तेः कठिनस्थलानां विशिष्टविवरणरूपा
आचार्यश्रीचन्द्रसूरिप्रणीता
दुर्गपदव्याख्या
प्रकाशक:
मोतीचन्द मगनभाई चोकसी देवचन्द्र लालभाई जैनपुस्तकोद्धारसंस्थायाः कार्यवाहकः

Page #2

श्रेष्ठि देवचन्द्र लालभाई जैन पुस्तकोंद्वारे प्रत्याङ्कः ११३
श्रीनंदी सूत्रस्य
हारिभद्रीयवृत्तेः कठिनस्थलानां विशिष्ट विवरणरूपा आचार्य श्री चन्द्रसूरिप्रणीता
दुर्ग पदव्याख्या
प्रकाशक :
मोतीचन्द मगनभाई चोकसी
देवचन्द्र लालभाई जैन पुस्तकोद्धार संस्थायाः कार्यवाहकः

Page #3

प्रकाशिकादेवचन्द्र लालभाई जैनपुस्तकोद्धार संस्था गोपीपरा, बडेखांना चकला, सुरत.
સંસ્થાનું ટ્રસ્ટી મંડળ ૧ નેમચંદ ગુલાબચંદ દેવચંદ ઝવેરી ૨ અમીચંદ જેવેરચંદ ૩ રતનચંદ સાકરચંદ ૪ તલકચંદ મોતીચંદ ૫ કેશરીચંદ હીરાચંદ ૬ મોતીચંદ મગનભાઈ ચોકસી
માનદ મેનેજીંગ ટ્રસ્ટી
प्रथमावृत्ति: ५०० मूल्यम् द्वौ रूप्यको विक्रम संवत् २०२५ ईस्वी सन् १९६६
मुद्रक-(बेफामना) पं० परमेष्ठीदास जैन जैनेन्द्र प्रेस, ललितपुर ( झांसी ) उ. प्र.
बाकीना फार्मना मुद्रक:धैर्यकुमार सो. शाह आशा प्रिन्टर्स १०८ केशवजी नायक रोड मुंबई-९

Page #4

પ્રકાશન અંગે કાંઈક
શ્રીદેવાવાચક ક્ષમાશ્રમણ પ્રણીત શ્રીન’દીસૂત્ર ઉપર યાકિનીમહત્તરાસૂનુ, આચાર્યશિરામણિ, શ્રીહરિભદ્રસુરીશ્વરે રચેલી ટીકાના અમુક અમુક અંશે અતિકિલષ્ટ અને સ્વલ્પબુદ્ધિવાળાઓથી શીઘ્ર ન સમજાય તેવા હોવાથી આચાર્ય પ્રવર શ્રીચન્દ્રસૂરીએ તેના પર વ્યાખ્યા રચી. તે જ આ દુ′પદ વ્યાખ્યા છે.
આ વ્યાખ્યા જ્યારે અમને જોવા મળી ત્યારે અમારી સંસ્થાએ તેને મુદ્રિત કરાવવા વિચાર્યું', અને તેની હસ્તપ્રતિ ઉપરથી તેની પ્રેસકેાપી કરાવી લીધી. પરંતુ હસ્તપ્રતિ પુષ્કળ અશુદ્ધ હતી. બીજી હસ્તપ્રતે મેળવવા અમે કોશિષ કરી પણ તેમાં અમે સફલ ન નીક્યા. પરિણામે જે સ્થિતિમાં પ્રેસકેાપી હતી તે સ્થિતિમાં ય તેને મુદ્રિત કરાવી લેવી એમ વિચાર્યું. જેથી આ વ્યાખ્યા કાલાન્તરે અપ્રાપ્ય ન બની જાય અને ભવિષ્યના ગીતા મહાપુરુષોને આ વ્યાખ્યા સુધારવા માટે એક આલંબન તેા મળે જ.
આ નિય કરી તેને મુદ્રિત કરાવવાના પ્રારંભ કર્યાં. જેમને આના સંપાદનનું કાર્યં સાંપેલું તે શ્રીસુખાધચન્દ્ર નાનાલાલ શાહે જ્યાં જ્યાં કંઈ આધારભૂત મલ્યું ત્યાં શક્ય હતુ` તેટલું આમાં સુધાયુ`. પણ જ્યાં ક ંઈ આધાર ન મળ્યે ત્યાં તેમને તેમ રહેવા દીધું અને ફલસ્વરૂપ આ ગ્રંથ આજે આપના *ક્રમળમાં મૂકવા અમે સમર્થ બન્યા છીએ.
આ પ્રંચ ઘણાં ઘણાં રહસ્યાને છતાં કરે છે તે તે। આના અભ્યાસી આપ મહાનુભાવા આ ગ્રંથના સ્વાધ્યાયથી સમજી જ શકશો.
આ પ્રકાશન શ્રીજૈનસંધ સમક્ષ મૂક્યું છે. સમસ્ત સંધ આના લાભ ઉઠાવી કર્મ નિર્જરા સાધા અને અમે પણ તેમની નિરામાં સહાયક બન્યા તેથી અમારા સંસાર ટુંકા કરીએ, એ જ શ્રીપરઞતારક જિતેન્દ્ર ભગવંતાના ચરણામાં અમારી પ્રાર્થના છે.
આસા સુદ ૧૦ વિજયા દશમી વિ. સ. ૨૦૨૫

લિઃ
માતી' મગનભાઈ ચાકસી.
મે. ટ્રસ્ટી દેવચંદ લાલભાઈ જૈન પુસ્તકાદ્વાર ફ્

Page #5

પ્રસ્તાવના
નદીસત્રની હરિભકીય ટકા પર આચાર્ય શિરોમણિ શ્રી શ્રીચન્દ્રસૂરિએ રચેલી આ દુર્યપદ વ્યાખ્યા આજે શ્રીસંધ સમક્ષ મૂકતાં આનંદ થાય છે.
શ્રીચન્દ્રસૂરિએ રચેલી આ ટીકાનું “દુગપદવ્યાખ્યા નામ જ સૂચવે છે કે તે સમસ્ત ટીકા પરની સવાંગ વ્યાખ્યા નથી પણ કઠિન સ્થાનનું જ સ્પષ્ટીકરણ કરતી માત્ર વ્યાખ્યા છે.
ટીકાકારે સ્થાન સ્થાન પર અતિશય સુસ્પષ્ટતા કરવામાં કચાશ રાખી નથી, સ્થાને સ્થાન પર સુભાષિત ટાંકવામાં પણ ન્યૂનતા રાખી નથી.
(દા. ત.) अप्रशान्तमती शास्त्रसद्भावप्रतिपादनम् । दोषायाभिनवोदीर्णे शमनीयमिव ज्वरे ॥ धर्मशस्त्रार्थनाशः स्यात् प्रत्यवायो महान् भवेत् । रौद्रदुःखोघजनको दुष्प्रयुक्तादिवोषधात् ॥ 9
ક જ आचार्यस्यैव तज्जाड्यं यच्छिष्यो नावबुध्यते । गावो गोपालकेनेव कुतीर्थनावतारिताः ॥
આ રીતે સ્થળે સ્થળે તેમણે સુભાષિતો ટાંક્યાં છે, જ્યાં જરૂર લાગી છે ત્યાં વ્યાકરણના સૂત્રો પણ ક્યાં છે. કથાઓ મૂકવી આવશ્યક લાગી છે ત્યાં પ્રાકૃત કથાઓ આખી ને આખી જેવી તેમને મલી તેવી સ્થિતિમાં જ મૂકી છે.
આ બધું આપણને તેમની ટીકાકાર તરીકેની કુશલતા દર્શાવે છે. ટીકાકારનો પરિચય
શ્રીચન્દ્રસૂરિ ચાકુલના મહાન સમર્થ આચાર્ય શીલભદ્રસૂરિના શિષ્ય ધનેશ્વરસૂરિના અતેવાસી હતા.
તેમનું નામ પાશ્વદેવગણિ હતું. આચાર્યપદપ્રદાન બાદ તેમનું નામ શ્રીચન્દ્રસૂરિ સ્થાપન કરવામાં આવ્યું. આથી તેઓ “દિજ' નામથી પણ ઓળખાય છે. * દ્વિજપા દેવગણિ એવા ઉલ્લેખ મળે છે તે આ શ્રીચન્દ્રસૂરિ માટેના જ છે. આચાર્યપદકાળ
શ્રીચન્દ્રસૂરિને આચાર્યપદ પ્રાપ્તિને સમય વિ. સં. ૧૧૭૧ થી ૧૧૭૪ ને મધ્યકાલ છે. કારણ કે વિ. સં. ૧૧૭૪માં તેમણે રચેલ નિશીથચૂર્ણિના વીસમા ઉદ્દેશકની વ્યાખ્યામાં તેઓ પિતાનું શ્રીચન્દ્રસૂરિ
-
-
-
-

Page #6

નામ જણાવે છે જ્યારે ધનેશ્વરમરિ વિરચિત સાર્ધશતક્ઝરણુત્તિની પ્રશસ્તિમાં (કે જેની રચના વિ. સં. ૧૧૭૧માં થઈ) તેમને ઉલેખ પા દેવગણિ તરીકેને મળે છે. એટલે ૧૧૭૧થી ૧૧૭૪ને મધ્યકાળ તેમની આચાર્યપદપ્રાપ્તિને કાલ છે. પરંતુ નિશ્ચિત કયી સાલ છે તે તેવા પ્રમાણેની પ્રાપ્તિ વિના કહી શકવાની સ્થિતિમાં આપણે નથી. થાયના
આચાર્ય શ્રીચન્દ્રસૂરિકૃત અનેક ગ્રન્થ પ્રાપ્ત થાય છે જેના નામે નીચે મુજબ છે.
(૧) ન્યાયપ્રવેશપંજિકા (૨) નિશીથચૂર્ણિ વિશેશક વ્યાખ્યા (૩) શ્રાદ્ધપ્રતિકમણુસૂત્રવૃત્તિ (૪) તકલ્પબૂચૂરિદુર્ગપદ વ્યાખ્યા. (૫) નંદીસૂત્ર લઘુવૃત્તિ દુર્ગપદવ્યાખ્યા. (૬) સુખબધા સામચારી (૭) નિયાવલિકાદિ પંચેપાંગસુત્રવતિ અમરનામ નિરયાવલિકાશ્રુતસ્કંધવિવરણ (૮) પિંડવિશુદ્ધિપ્રકરણ્યવૃત્તિ.
એકથી આરંભી છ ક્રમાંકવાળા ગ્રંશે તે નિર્વિવાદરીતે પ્રસ્તુત શ્રીચંદ્રસુરિની જ રચના છે. જ્યારે સાત અને આઠ ક્રમાંકવાળા ગ્રંથ માટે તેવા પૂરતા પ્રમાણના અભાવમાં નિશ્ચિત કહી શકાય તેમ નથી કે તે બે ગ્રન્થ આ શ્રીચંદ્રસૂરિની જે રચના છે કે બીજી કોઈ શ્રીચંદ્રસૂરિની રચના છે કે બીજા કોઈ શ્રીચંદ્રસુરિની રચના છે.
એક મહત્વની વાત આપણને આ ટીકા દ્વારા જાણવા મળે છે કે પ્રશ્નવ્યાકરણમાં તેમના સમય સુધી તે અંગુષ્ઠપ્રશ્ન, બાહુપ્રશ્ન વગેરે મંત્રવિદ્યાઓ હતી જ કે જેને વિધિપૂર્વક જાપ કરવાથી વગર પૂજ્ય પણ શુભાશુભ જાણવા મળતું તથા સ્તંભન, વશીકરણ વગેરે વિચિત્ર વિદ્યાઓ પણ હતી. નાગકુમાર, સુપર્ણકુમાર વગેરે કઈ વસ્તુમાં, અવતરણ કરીને યા તે પ્રત્યક્ષ આવીને શુભાશુભ કહી જાય તેવી વિદ્યાઓ પણ હતી. જો આમ નહતા અને આજે જે સ્થિતિમાં પ્રશ્નવ્યાકરણ મળે છે તેવી સ્થિતિમાં તે વખતે મળતું હેત તે ટીકાકાર તેની પણ નોંધ લેવાનું ચૂક્ત નહી. પ્રશ્નવ્યાકરણ આખું ને આખું બદલાઈને વર્તમાનમાં પ્રાપ્ત થતી સ્થિતિમાં કયારે મૂકાઈ ગયું તે જાણુંવા આપણી પાસે સાધન નથી. પણ શ્રીચંદ્રસૂરિના સમય સુધી તે તેમ બન્યું ન હતું તે તે કહી જ શકાય. આ વસ્તુ દુર્ગપદ વ્યાખ્યા વાચતાં સમજાય છે. સંપાદન અગે
આ દુર્ગપદ વ્યાખ્યાનું સંપાદન કાર્ય કરવાનું જ્યારે શરૂ થયું ત્યારે પ્રેસ કેપીમાં કેટલાંક સ્થળે એવાં હતાં કે જેના પરથી એસપી તૈયાર કરાયેલ હતી તે તે પ્રતાના તે તે સ્થળે ફરી જવા જરૂરી હતાં પણ તે તે પ્રતિઓની પ્રાપ્તિ સુલભ ન હતી. આ સ્થિતિમાં કેવળ પ્રેસકોપી પર આધાર રાખીને જ આ કાર્ય કરવું પડયું છે. આમ કરવામાં કયાંક કયાંક ક્ષતિઓ પણ રહી ગઈ છે, છતાંય ક્ષતિઓ સમજાઈ ત્યાં સુધારી પણ છે. કયાંક અર્થ સદંતર બેઠે નથી, પરંતુ કેઈ આધાર વગર સુધારવું યોગ્ય લાગ્યું નથી. તેથી જ્યાં જેવી સ્થિતિ હતી તેવી જ કાયમ રાખી છે.
ગ્રંથના પ્રાંતભાગમાં સૂત્રને સૂત્રગાથાઆનો અકારાદિ ક્રમ આપ્યો છે. તે આપતી વેળા દેવચંદ લાલભાઈ જે. પુ. ફંડ તરફથી પ્રકાશિત “નાથારાર” પ્રતને જ આંખ સામે રાખીને ક્રમ તૈયાર

Page #7

કરેલ છે. નંદીસત્રના બીજા બીજા પ્રકાશમાં સૂત્રોના તથા સૂત્રગાથાઓના ક્રમમાં ફેરફાર પણ દેખાય છે. પણ એકજ સંસ્થાના પ્રકાશમાં વિભિન્નતા ન દેખાય તે માટે આમ કરેલ છે.
આ ગ્રંથનું સંપાદન કાર્ય મારા વડીલ મુરખી ભાઈશ્રી કેસરીચંદભાઈએ મને સેપ્યું ત્યારે આની પ્રેસકોપી જોતાં મેં આ કામ કરવા ઈન્કાર કર્યો. કારણ કે પ્રેસકેપી અશુદ્ધ હતી. તેમના તરફથી કહેવાયું કે આને શક્ય તેટલી સુધારે. અન્યથા આ કાર્યને બંધ જ કરી દેવું પડશે કે પછી ક્યારેય થશે નહિં, તેમની આ વાત અને તેમને મારા પર સ્નેહ આ બધાના યોગે મેં આ કાર્ય હાથ ધર્યું. બીજી હસ્તપ્રતો મેળવી પાઠાંતરે લેવાને ભારે તીવ્ર આગ્રહ હતો પણ તે શક્ય ન હતું તેથી જે સ્થિતિમાં એસપી હતી તેમાં સંતોષ માનીને આ ગ્રન્થ આ સ્વરૂપમાં આપની સમક્ષ મૂક્યો છે. દેવચંદ લાલભાઈ જે. પુ. ફંડના મૂકસેવક શ્રીકેશરીચંદ હીરાચંદ ઝવેરીએ આ ગ્રંથના પ્રકાશન પાછળ અને મને વારંવાર આ કામ માટે પ્રેરણા આપવા પાછળ ખૂબ શ્રમ લીધે છે અને તેથી હું તેમને ગણી છું.
પ્રાને એટલું જ કહીશ કે પ્રસ્તુત પ્રકાશન નંદીસત્રની ટીકાના અભ્યાસીઓ માટે એક માર્ગ. દર્શકની ગરજ સારશે. તેમજ જેમને ટુંકમાં રહસ્ય જાણવું છે તેમને માટે એક અતિ ઉપયોગી પ્રકાશન કાર્ય સાધનાર બનશે.
પ્રસ્તુત પ્રકાશન કરતી વેળા છવાસ્થતા અને મતિમંદતા આદિ દોષના યોગે જે કંઈ ક્ષતિઓ રહેવા પામી હોય તેને મિચ્છામિદુક્કડ દઉં છું અને સુજ્ઞ વાચકે ને તથા ભવિષ્યના ગીતાર્થ મહાપુરુષોને તેનું પરિમાર્જન કરવા અંજલિ જોડીને પ્રાર્થ છું.
સુબોધચંદ્ર નાનાલાલ શાહ
આસો સુદ દશમ સોમવાર વિ. સં. ૨૦૨૫ તા ૨૦-૧૦-૬૯

Page #8

श्रीनंदीसूत्रम्
दुर्गपदव्याख्या

Page #9

Page #10

THE LATE SHETH DEVCHAND LALBHAI JAVERI. BORN 1853 A.D. SURAT. DIED 13th JANUARY 1906 A. D., BOMBAY.
श्रेष्ठी देवचन्द लालभाई जहवेरी. जन्म १९०९ वैक्रमाब्दे
निर्याणम् १९६२ वैक्रमादे कार्तिकशुल कादश्यां (देवदीपावलीदिने ) पौषकृष्णतृतीयायाम् (मकर संक्रान्ततिथौ) सूर्यपूरे.
मोहमयीनगर्याम्.
de Oria
M
anelionary-org

Page #11

Page #12

मंदीलपटीकाया दुर्मपदव्याख्या
घिरनविता
श्री चन्द्रसरि [इ. की, 'द्रव्यतो भोजमादिविचित्रविभवनदानजनितः कदाचिचतो विक्षिा केली समात् । अनेकान्तिको अनैविक, नात्यन्तिकव्वक्लेदभाक् च। एकान्ति-fame माल्यन्तिकोषलाक्छेद्रपरः । 'श्रुतधर्मसम्पत्समन्विता एव प्राय' इति । मानुपाविधिक शिक्षा माभूदिति प्रात्री प्रणं । 'यस्येति । 'इश्च अश्च में तस्य' (को. तत्त्वबोधिनी) इत्यनेबाकस्लोगा, 'नन्दन्ति समृद्धिकारमुबन्त्यनयेति नन्दी । “नन्दीति यस्य कस्यचित्रास क्रियते सा नामाकदी। 'अक्षादिषु स्थापिता स्थापनानन्दी । 'ज्ञसरीरद्रव्यनन्दिरित्यादि । ज्ञातकान् शस्तस्व शहरं तदेवानुभूतभावत्वात् गव्यावन्द्रि, ज्ञशरीरद्रव्यनन्दिः । नन्दिरिति यत्पदं, तदर्थज्ञायकस्य प्रारी (8) जीवविप्रयुक्तं तत् शरीरद्रव्यनन्दिरित्यर्थः । विविक्षितपर्यायेण अविष्यतीति भव्यो विवक्षितपर्यायाई स्त्रयोमा इत्यर्थः । तस्य सहीर नदेव भावनन्दिकारणत्वात् द्रव्यवन्दिः भव्यशरीरद्रव्यमन्दिः, यो जन्तुर्नन्दिरिति पाठ आगामिकाले शिक्षिष्यते, न तावच्छिक्षितः तज्जीवाधिष्ठितं शारीरं भारी नन्दिरित्यर्थः । भूतभाविन्यनन्दिलक्षणाभिधानायाह 'भूतस्येत्यादि । 'तन्य तत्वनैः कथित', सकर थंभूतमित्याहू, यत्कारणं-हेतुः, कस्येत्याह, 'भावस्य' पर्यायस्य, कथंभूतस्येत्याह-'भूतस्य' भीतस्य भाविको वा'. भविष्यतः, 'लोके' आधारभूते, तत्तु सचेतनं पुख्यादि, अचेतनं च काष्ठादि भवति । एतदुक्तं भवति-यः पूर्व स्वर्गादिष्विन्द्रादित्वेन भूत्वा इदानीं मनुष्यादित्वेन परिणतो. तीलस्येन्द्रादिपर्वागस्य कारणत्वात्साम्प्रतमपि द्रव्यत इन्द्रादिरभिधीयते । अमाच्यादिपरियामा त्यानिमाल । तथाऽपि य इन्द्रादित्वेनोत्पत्स्यते, स इदानीमपि भविष्यदिन्द्रादिपदपर्यासकारणा [i] इनाल इन्मादिरभिधीयते, भविष्यद्राजकुमारराजवत् । एवमचेतनस्यापि काष्ठादे तभकिमा पर्यासकारलेन का भावनीयेत्यार्यार्थः । 'भंभा' गाहा ॥ सुगमा । नवरं भंभेति पृथुक मुखडाविशेषः । मुकुन्दमईलौ तु मुरजविशेषौ । केवलमेकतः सङ्कीर्णोऽन्यत्र तु बिस्तीषणों मुक न्दोऽभिधीयते । मईलातु उभयतोऽपि समः । कडम्बा करटिका । तलिमा तिउल्लिका क्षेत्र प्रतीतं ॥ चोभागमतो भाक्नन्दिः पञ्च ज्ञानानि । वचनरूपं श्रुतमेवागमो न शेषज्ञानानि । तेबागमस्य ज्ञानपञ्चक्लैकदेशत्वान्तोशब्दो देशवचनः । 'अथवे' ति अत्राप्याममैकदेश एवाय नमन शेषश्रुताकाशमा देखवाज्येन नोशब्दः। 'सचित्ते त्यादि । सचित्तशीतसंवृताश्चासामिामिलाश्वेति समासः, तनेतरा अचित्तोष्फविवृताख्याः । सचित्ताचित्तादिद्विरूपतया मित्रत्वं । मत्स्यासन चोळ पूर्वसनिति ॥

Page #13

मंदीसत्र-टीकायाः मीसा या गम्भवसही संवुड विवडा य वंसपत्ताइ ।
सीओसिपाहमेया अणेगहा जोणिमेयाभो ॥१॥ 'मिस्सत्तं जोणीहा सुक्कम.....चेयणं रुहिरां महवा सुक्क रुहिरं अचेयणं सचेयणा जोणी' एवं मिश्रत्वं तिर्यग्मनुष्यस्त्रीणां तथा । 'अचित्ता खलु जोणी नेरइयाणं तहेव देवा। मीसा गम्भवसही तिविहा जोणी उ सेसाणं' । तिर्यग्मनुष्यगर्भजव्यतिरिकानां सम्मू
माता मनुष्याणां । यथा गोकृम्यादीनां सचित्ता । काष्ठघुणादीनामचित्ता गोकृम्यादीनामेव केपाश्चित् पूर्वकृतकृते समुद्भवतां मिश्रेति नवविधत्वं तथा 'सीओसिणजोणीया । सव्वे देवा य गम्भंवकती । उसिणा य तेउकाए । दुह नरए तिविह सेसाणं' । शीतोष्णयोनिकाः सर्वे देवाः । गर्भजास्तिर्यग्मनुष्याश्च तेजःकायिका उष्णयोनिकाः । नारकाणां द्विधा योनिः । तत्राधा पृथिवीत्रयोत्पत्तीनां प्रकृष्टोष्णा । चतुर्थ्यां क्वचिन्नरके उष्णाः क्वचिच्छीताः । अन्त्यपृथिवीत्रये तु शीता । सम्मूर्च्छ. नजतिर्यग्मनुष्यपृथिव्यादीनां क्वचिच्छीता क्वचिदुष्णा क्वचिन्मिश्रा ॥ तथा संवृता-प्रच्छन्ना, विवृताप्रकरा- गोमयादिका संवृतविवृता-प्रच्छन्नप्रकाशा। तत्र एगिदिय नेरइयाधकाः (१)। ['ते उण दुसमयठिहतस्स बंधगा ण उण संपरायस्से] त्यादिबन्धवेदनारूपद्विसमयस्थितिकस्येत्यर्थः । न पुनः साम्परायिकाः तस्य कषायनिमित्तस्य बन्धकाः, तेषां कषायाभावात् । बाह्या भ्रामिः चक्रधारा नेमिरित्यर्थः। 'चरकादि भिरिति' आदिग्रहणाच्चीरिकादिग्रहस्तत्र धाटिवाहकाः सन्तो ये भिक्षां चरन्ति ते चरकाः । यद्वा ये भुजानाश्चरन्ति ते चरकाः । रथ्यापतितचीरपरिधाना चीरिकाः । यद्वा येषां चीरमयमेव सर्वमुपकरणं ते चीरिकाः । सुप्रणिधानमेतदिति । सुष्टु प्रकर्षेण नियते आलम्बने धान-धरणं मनःप्रभृतीनामेकाग्रताकरणमभिधीयते । 'सज्झायसुनेमिघोसस्सेतिपाठापेक्षया' नेमिनिर्घोषो वेत्युक्तवान् । 'कर्णिका' बीजकोशरूपा पमसत्का मध्यगण्डिकाशब्दवाच्या । 'यथाशक्ति आप्राणोपरमात्तपश्चरंतीति [श्रमणाः] 'कपिलकणभिक्षाक्षपादादी'ति विशेषोऽयममीषामुक्तः । कवैशेष द्गत्वानि अनेपानां तुषोरस क्रमेणा धारिका धार धाम्रिरिचतुःप्रमाः साङ्ख्यमतप्रणेता (1) वेलत्ति-वेदिका जल्योरन्तरे यद्भमणं तल्लक्षणाद्धि जलवृद्धिलक्षणा वा वेदिकापर्यवसाना मर्यादा वा। 'चित्तक्डस्स' त्ति । चिति संज्ञाने चित्यते संज्ञाने वस्तुयैस्तानि चित्तानि । 'उद्दरिय'त्ति, उदर्पिता इति व्याख्यातं । गुहास्तु समवाया इति । साधुवृन्दानि श्रुतरत्नप्ररूपणोपाश्रया वा गुहाः । संवरः प्रत्याख्यानरूपः । स एव बरः । 'उज्झरे' निज्झरणं । अम्भसां प्रसवः । रूपकं नाम गाथैकमात्रं च्छन्दोविशेषः । "विधिप्रतिषेधद्वारेणे'ति । 'जे जत्तियाउ हेऊ भवस्स ते चेव तत्तियामोक्खे' इति वचनात् , विधिरादरणीयः श्रेयपदार्थः मोक्षसाधकोऽपि भगवदादिकल्पः केषाश्चित् गुरुकर्मणां दूरभव्याऽभयानां गोशालकसङ्गमादीनां संसारहेतुर्भवति । प्रतिषेधाश्रयोप्यनादरणीयोऽपि कश्चित् हरिहरादिमिथ्यात्वगोचरः कस्यापि तदाचरणविमर्शादिना तत्परित्यागेन मोक्षहेतुर्भवति । इति निर्वृत्तिमार्गहेतुष्यति

Page #14

दुर्गपव्याख्या
रिक्तं न किञ्चिदस्ति । 'सुमुणियनिव्वाइ निच्चाइ निच्चमि ति गाथायां । यथा सवत्सा धेनुरितिधेनुर्दोग्धी तिर्यक स्त्री अजा वडवादिः सर्वाप्युच्यते । सचेतनस्य गुणाः पर्यायाश्च वाच्याः । अचेतनस्यापि वर्णादयः सहवर्त्तित्वाद् गुणा नवपुराणादयश्च तस्य क्रभभावित्वात्पर्यायाः । तदुक्तं - 'सहवत्ति गुणा कमवत्ति पज्जाया' । 'जीवति गुणनिरयाई, वण्णाइ पोग्गलगुणा, पज्जाया नव पुराणाई' | 'भाषाभिधेया अर्था' इत्यादिसूत्रस्य हि त्रयो व्याख्याप्रकारा भवन्ति । 'भाषाविभाषा - वार्त्तिकमिति । तत्र भाषा सुत्ते जो जं सुत्तालावगनिष्पन्नं धात्वर्थमात्रमेव भाषते स भाषको भण्यते । जया तस्स सुत्तस्स जो दोहिं वा पगारेहिं । अत्थपयाणि विभासह सो विभासगो भइ । जया सव्वपज्जवेहि अत्थं भासह तदा व्यक्तीकरणाद्वार्त्तिककरोऽभिधीयते । अत एवोक्तंभाषाभिधेया अर्थाः - अल्पभाषणविषया इत्यर्थः ॥ बहुबहुतरभाषण विषयास्त्वितरा इत्यमीषामयं विभागः । 'सुकुमाले' त्यादि गाथा | सुकुमालकोमलमतिमृदुतलं चरणाधोभागरूपं येषां ते तथा । तान् पादान् दूसगणिसत्कान् प्रणमामि । प्रशस्तलक्षणान् चक्र - च्छत्र - पद्म- ध्वज - चामर-पताकाशङ्ख - मीन -- श्रीवत्स - मन्दर - स्वस्तिक - कलश - वृषभ - सिंह, गज- प्रभृत्यन्यतरसामुद्रिकशास्त्राभिहितलक्षणोपेतान् प्रावचनिकास्तत्कालोचित प्रकृष्टागमवेत्तारः सूरयः । तेषां सम्बन्धिनो ये पठनार्थमागता अन्यगच्छीयास्साध्वस्ते प्रतीच्छका अभिधीयते । तैः प्रणिपातात् अनेन बाहुश्रुत्यमुक्तं । यद्वा तेषां प्रावचनिकानां दूसगणिनाम्नां सुकुमालादिविशेषणविशिष्टान् पादान् प्रणमामीति देववाचक इदमाह ॥ अनुयोजयतोपि श्रुतादिनोपकुर्वन्तोपि अयोग्यं जनं दयालवी न खलु भवन्ति । महीयासः कथंभूताः सन्तः ? न अवगतः परार्थसम्पादनोपायो यैस्तेऽनवगतपरार्थ सम्पादनोपायाः सन्तः । येन हि परार्थसम्पादने उपायो ज्ञातो भवति स एव दयालुर्भवति नेतरः । 'लाघवं चास्ये 'ति । लाघव हीलामस्याध्ययनश्रुतस्य असावयोग्यः सम्पादयति । तच्च महतेऽनर्थाय । यत उक्ते । "अप्रशान्तमतौं शास्त्रसद्भावप्रतिपादनं । दोषायाभिनवोदीर्णे शमनीयमिव ज्वरे ॥ धर्मशास्त्रार्थनाशः स्यात्प्रत्यवाय महान् भवेत् । रौद्रदुःखौघजनको दुःप्रयुक्तादिवौषधात् ॥ ' आमे' त्यादि । अल्पाधार, पात्र सिद्धान्तरहस्यं कर्तृ विनाशयति । धर्मादेशयति । यथाऽपक्वघटनिक्षितं जलं तमेव घटं विनाशयति । स्वरूपाभ्रंशयति । 'तत्राधिकृतगाथामि' ति । 'सेलघणकुडगचालणी' त्यादि प्रागुपन्यस्तं । विनेयजनानुग्रहायैवैनां सभाष्यां व्याख्यानयामः संप्रत्येव वयं ॥ तथथा सेलघणगाहायां, सैलत्ति, मुद्गशैलः पाषाणविशेषः । घनो मेघः मुद्रशैलश्च घनश्च तदुदाहरणं प्रथमं । कुटो - घटः । चालनी प्रतीता । परिपूणकः सुघरीचिटिकागृह, हंस-महिष-मशक - जलौका - बिडालाः प्रतीताः । जाइकः । सेहुलकः गौः भेरीमा भेरी चेति । योग्यायोग्यशिष्यविषयाणि चतुर्दश तान्युदाहरणानि इति प्रकृतिभाषा सक्षेपार्थः उदाहरणं । तद्विविधं भवति । चरितं कल्पितं च । तच्चेह प्रथमं कल्पितमुदाहरणम् एतच्च भाष्यकारो विवृण्वन्नाह ।
M
SISTER

Page #15

" उल्लेऊण न सक्को गज्जइ इय सेलमुग्नओऽरण्णे । तपयमेहो गतुं तस्सुपरि पडई ॥२॥ रविउत्ति ठिओ मेहो उल्लोमि नवत्ति गज्जइ य सेलो।
सेलपमं माहिस्सं निमिज्जई गाहगो एवं ॥" इह क्वचिदरण्ये पर्वतासन्नप्रदेशे समंतान्निविडो मुद्रववृत्तत्वलक्ष्णत्वादिधर्मयुक्तः किंश्चिद्भूतले निमग्नः किश्चित्तु सप्रकाशश्चिकचिकायमानो बदरादिप्रमाणलधूपलरूपों मुद्गशैलः किलासीत्स च गति सक्षिप जल्पति।
कथमित्याह-अहमार्दीकर्तुं जलेन मेत्तुं केनाऽपि न शक्य इति । तच्च मुद्गशैलस्य सम्बन्धे गर्ववचः कुतश्चिन्नारदकल्पाच्छत्वा संवर्तको नाम मेघस्तद्गर्वमद्याहमपनयामीति सम्प्रधार्य तं मुद्गशैलं गत्वा-सम्प्राप्य तस्यैवोपरि पतति निरन्तरं मुशलप्रमाणधाराभिर्वर्षतीत्यर्थः । संव. सकमेघश्चोत्सर्पिण्या शुभीभवति काले, पूर्वदग्धभूम्याः श्वसनार्थ वर्षतीत्यागमः प्रतिपावते, तेन भरतक्षेत्रे च प्रचुरमपि सर्वमशुभानुभावं भूमिरूक्षतादाहादिकं प्रशस्तस्वकीयोदकेन संवर्तयति-नाशयतीति संवर्तक इत्युच्यते, यतस्तस्य सम्बन्धि जलमतीव भूम्यादेवकं वासकं भवतीति विशेषस्ततस्तस्यैह ग्रहण, एवं च सप्ताहोरात्राणि महावृष्टिं कृत्वा 'ठिओ मेहो'त्ति, स्थितो वृष्टेरुपरतोऽसौ मेघः, कया बुद्धयेत्याह-'दविउत्ति । द्रावितः खण्डशो नीतो मयासौ मुद्गशैल इति अभिप्रायेणेत्यर्थः, पानी वाऽपसृते सुतरामुग्जक्लीभूतोऽसौ चिकचिकायमानो मुद्रशैलः पुनरपि गर्जति फॅथमित्याह ॥ 'उलोमि नबति। आदोस्म्यहं न चेति सम्यग् निरीक्षस्व, भोः पुष्करावर्त : किमित्येवमेव स्थितोऽसि । तिलतुषत्रिभागमात्रमपि ममाद्यापि न भियत इति निर्लज्जितो विलक्षीभूतः । स्वस्थानमुपाश्रितो मैषः । तदेवं मुद्रशैलोदाहरणमभिधायोपनयमाह ॥ 'सेलसममित्यादि । यस्य वचनकोटिभिरपि चित्तं न भियते । एकमप्यक्षरं तन्मध्यान्न परिणमतीत्यर्थः। स एवंभूतः शैलसमो मुद्रशैलतुल्य इत्यर्थः । तं तथाभूतं शिष्यं ज्ञात्वा कश्चिद् ग्राहयतीति ग्राहको गुरुः 'आचार्यस्यैव तज्जाडचं यच्छिष्यो नावबुध्यते । गावो गोपालकेनैव कुतीर्थेनावतारिताः' । यथा तरीतुं न शक्नुवन्ति ततो गोपालस्यैव तज्जाड्यं न तासां इत्यादिश्लोकार्थविभ्रमितमतिर्गर्वादहममुं ग्राहयिस्ये इति प्रतिशाय समागतो महता च संरम्भेणाध्यापयितुमारब्धस्तथापि मुद्गशैलोपमः शैक्षोऽक्षरमपि न गृहाति। न च मनागपि स्वाग्रहप्रस्तत्वेन बुध्यते । ततश्चैवं यथा पुष्करावर्तस्तथैव सुचिरं क्लेशमनुभूय निर्विपते पराभज्यते ततो विलक्षीभूतो लज्जितश्च निवर्त्तते। तद्ग्राहणादयमाचार्यः । एवंभूतस्य च शिष्यल्प स्वार्थदाने आगमे प्रायश्चित्तमुक्तं । कुत इत्याह
आयरिहमुत्तम्मि य परिवाओ सुत्तअत्थपलिमयो । अन्नेसि पि य हाणी पुढावि न दुट्ठया वया ॥

Page #16

सुद
एवं शैलसमस्यापि शिष्यस्थ सूत्रादनप्रवृत्ते माम्मायें सूत्रेऽपि चागमे परिवादोऽवर्णवादो लोकसमुत्थो भवति । तद्यथा-महो ! कास्य सूरेः प्रतिपादिका शक्तिः नापि भाव किमपि परिज्ञानं यतो मुमप्येकं शिष्यमवबोधयितुं न क्षमः भागमोप्यमीषां सम्बन्धी निरतिशयो युक्तिविकलश्च । इतरथा कथमर्थमेकोध्यस्मान्नावबुध्यत इत्यादि । तथा सूत्रार्थयोरन्तरसम्भवात् परिमंथन-मनविनाशनं सूत्रार्थ परिमन्थः । तच्छिक्षणमवृत्तस्य बोरात्मनः सूत्रपठन परावर्त्तनन्यादान तीत्यर्थः । अपरं च तद्ग्राहणप्रसक्के सूरौ अन्येषां शिष्याणां सूत्रार्थहानिस्तानस
च बहुनापि कालेन तथाविधः शिष्यः किञ्चिदपि ग्राहयितुं शक्यः, कुत इत्याशङ्क्यात्रार्थे दृष्टान्तमाइ | पुढावीत्यादि । नियमनेन क्यिन्त्र्यः सूतेषु बहुधा स्पृष्ठाऽपि बन्ध्या गौ र्न खलु दुग्धदा भवति यद्वा पुष्टापि शरीरोपचितापि वन्ध्या गौदुह्यमाना सवी दुग्धदा न भवतीति । एवं सुद्गरौलसमः शिष्योऽपि ग्राहणकुशलेनाऽपि गुरुणा ग्राप्रमाणोऽपि नाऽक्षरमपि गृह्णाति । ततस्तादृशस्य सूत्रार्थं न दातव्यौ । ऐहिकामुष्मिककायक्लेशादिबहुदोषसम्भवात् । ददाति चेत्तर्हि समयोक्तप्रायश्चितभागिति । अत्राह - ननु प्रोक्तोऽसौ मुद्गसैलदृष्टान्तः, केवले न पाषाणमेघादीनां जल्पोऽभिप्रायपूर्विके च प्रवृत्तिनिवृत्ती इत्यलौकिकमेवेदं चेत् सत्यं, किन्तु पूर्वमुनिभिरेवात्रोक्तं प्रतिविधानं, तद्यथा'चरिये च कप्पिय चिय, आहरणं दुविहमेव पन्नत्तं । अव्थस्स साहद्वार, घनमिव ओयणद्वाए ॥ नवि अस्थि नवि होंहीं, उल्लावो मुग्गसेलमेहाणं । उवमा खलु एस कथा, भवियंजणविबोहणद्वार ॥ इत्यलं प्रसङ्गेनेति । अथ मुद्गशैलप्रतिपक्षभूतं घनदृष्टान्तमाह
वु देवि दोषमे न कमाउ लोहए उदयं । गहण - धरणासमत्येइ य देयमस्थिति कारिम्म्म ॥
यावता वृष्टेनाकाशबिन्दुभिर्महती गर्गरी त्रियते तम्मामानव मेचो द्रोणमेव उनके । तस्मिन्वृष्टेऽपि सति कृष्णा भूमिर्यत्र प्रवेशेऽसौ कृष्णभूमः प्रदेशस्तस्मान्न प्रलोठति । बह्नपि तत्रत्य जलं पतितं न लुठित्वाऽन्यत्र मच्छति । किन्तु तत्रैवान्तः प्रविशतीति भावः । एवं शिष्योपस कश्विद् भवति । यो गुरुभिरुक्तं बहृप्यवधास्यति । न पुनरक्षरमपि पार्श्वतो मछति । इत्येवंभूते च सूण-धारण सम शिष्ये सूत्रार्थयोः शिष्यप्रशिष्यपरम्परा प्रदानेनान्यवच्छेद कारिणि देवं सनार्थ जातं, नान्यस्मिन्ननन्तराभिहितमुद्गरौलकल्पे । इत्यन्वयव्यतिरेकात्मकत्वादेषामेवेदमुदाहरणं । अथ द्वितीयं कुठोदाहरणं विवृण्वन्नाह ॥
मावि इयरे व कूडा अपलत्थ-पसस्थ माविया दुविहा । पुस्फाईहि पसस्था, सुर-सेललाईहिं अपसरवा ||५|| कम्मा य अवम्मा चिव, पसत्थवम्माउ होति उ अशा । अपसत्थ अम्मा वि यं तप्पंडितपणा मये गन्शा ॥क्षा.

Page #17

M
मंदीस्त्र-सीमापा कुप्पवयण-ओसण्णेहिं भाविया एवमेव भावकुडा ।
संविग्गेहिं पसत्या, वम्माऽवम्माय वह चेव ॥७॥
कुटाः घटाः । ते च तावद् द्विविधाः-एके पापाकोत्तीर्णा नूतना अव्याप्रियंमा णत्वादवापि पुष्प -जल तैलादिनाऽभाविताः, अन्ये तु व्याप्रियमाणत्वाद् भाविताः । तत्र भाविताः द्विविधा:-सुरमिपाटलाकुसुम-पट्टवासादिप्रशस्तवस्तुभिर्भाविताः प्रशस्तभाविताः १ सुरा-तैलाचप्रशस्तवस्तुमावितात्वप्रस्तिमाविताः २ ॥५॥
प्रशस्तभाविताः पुनरपि द्विविधाः-तद्भावं वमयितुं शक्या वाम्याः, तद्विपरीतास्त्ववाम्याः । एवमप्रशस्तभाविता अपि- वाम्याऽवाम्यभेदद्वयादेव द्विविधाः । तत्र ये प्रशस्तवाम्या प्रशस्तभावं वयितुं शक्यास्तेऽप्राथा भवन्ति, अनादेयाः मसुन्दरा इति यावत् । तथा येऽप्रशस्तभावे वमयितुमशक्याः अप्रशस्तावाम्यास्तेऽप्यग्राह्या भवन्ति । "तप्पडिवक्खा मवे गेम" त्ति तेषां प्रशस्तवाम्यानामप्रशस्तावाम्यानां च ये प्रतिपक्षाः-प्रशस्तावाम्या अप्रशस्त. वाम्याश्च ते 'ग्राह्या' आदेयाः सुन्दरा भवन्ति ॥६॥
तदेवं द्रव्यकुटास्तावत् प्ररूपिताः । भावकुटा अपि प्रशस्ता-ऽप्रशस्तगुणजलाधारस्वात् शिष्यजीवा एवमेव भाविता-ऽभावितादिभेदाद् द्रष्टव्याः । केवलमत्र पक्षे कुप्रवचना-वसन्नादिभिर्मविता भप्रशस्तभाविता उच्यन्त इत्यध्याहारः। ये तु संविग्नरेव साधुभिर्भावितास्ते 'प्रशस्ताः' प्रशस्तभाविता इत्यर्थः । “बम्माऽवम्माय तह चेव" :त्ति वाम्याऽवाम्यभावना यथा द्रव्यकुट पक्षे तथैव भावकुटपक्षेऽपि देन्यावासा वम् प्रशस्त माविता पाया- अप्रशस्तभावितास्त्ववाम्याः एते उभयेऽप्यप्रामाः, उकी विपरीतास्तु प्राद्या इति ॥७॥ तदेवमुक्तो भावितकुटमा अथाभावितकुटपक्षमधिकृत्याह
जे उण अभाविया ते चउविहा अह विमो गमोअन्नौ । छिद्दकुड भिन्नखेडे सगले य परूषणा तेसिं ॥८॥
ये पुनरभाविताः कुटास्ते छिद्र-भिन्न-खण्ड-सकलमेदाच्चतुर्विधाः । अथवा कुटोदाहरणस्थ भाविता- ऽभावितनिरपेक्ष एवायमन्यश्छिद्र-भिन्नादिको 'गमः' प्रकारो वर्तते । तमेवाह-छिदकुडे' स्यादि, इह 'कुटः' घटः कोऽपि तावत् छिद्रः भवति, बुध्ने सच्छिद्रो भवतीत्यर्थः १ अन्यस्तु भिन्नः राजिमान् भवति २ तृतीयस्तु खण्डः भग्नकर्णः ३ चतुर्थस्तु सकलः परिपूर्ण एवेति । एतेषां च चतुर्णामपि. कुटमेदानां दार्टान्तिकमधिकृत्य प्ररूपणा स्वयमेव कार्या, यथा-कोऽपि शिष्या भुतप्रहणमाश्रित्य छिद्रघटकल्पो मवति, कश्चित्तु भिन्नघटकल्प इत्यादि वाच्यमिति ॥८॥ अथ क्रमप्राप्तं चालन्युदाहरणमभिघित्सुर्मुद्गशैल-च्छिद्रकुट-चालन्युदाहरणानां परस्पराभेदोद्भावकशिष्यमतं च निराचिकीर्षुराह
SXYarty

Page #18

सेले य छिड चालणि मिहो कहा सोउमुठियाणं तु छिड्डाऽऽह, तत्थचिट्ठो मुमरिंस, सरामि नेदाणिं ॥९॥ एगेण विसइ बीएण नीइ कण्णेण, चालणी आह । धन्नत्य आह सेलो, जे पविसइ नीइ वा तुज ॥१०॥
शैल-पिछद्रकुट-चालन्युदाहरणः प्रतिपादिताः शिष्या अप्युपचारात् तथोच्यन्ते, तस्सादृश्यात् । ततश्च शैल-च्छिद्रकूट-चालन्यभिधानानां शिष्याणां गुर्वन्तिके व्याख्यानं श्रुत्वोत्थायान्यत्र गतानां मिथः परस्परं कथा समभवत् । कीदृशी ! इत्याह-छिछेत्यादि । छिद्रघटकल्पश्छिद्रशिष्यः प्राह । किम् ? इत्याह-'तत्र' गुरुसमीपे उपविष्टस्तदुक्तमस्मार्षमहम् , इदानी तु न किमपि स्मरामि । छिद्रघटोऽपि ह्येवंविध एव भवति, सोऽपि हि स्थानस्थितो मुद्रादिकं प्रक्षिप्तं धरति, अन्यत्र तूरिक्षप्य नीतस्य तन्न प्राप्यते, अश्छिद्रेण गलित्वा निःसृतत्वात् , अतस्तत्कल्पः शिष्योऽपीत्थमाहेति भावः ॥९॥
छिद्रकुटकल्पेन शिष्येणैवमुक्के चालनीकल्पः प्राह-एनेणे त्यादि । चालनीकल्पः शिष्य.. श्वालनी । स प्राह-भोः छिद्रकुट ! शोभनस्त्वं येन गुरुसमीपस्थेन त्वया तावदधारितं तद्वचः पश्चादेव विस्मृतम् , मम तु गुर्वन्तिके स्थितस्यैकेन कर्णेन विशति द्वितीयेन तु निर्गच्छति, न तु किमपि सन्तिष्ठते, अतस्तदुपमः शिष्योऽपीत्थमेवाऽऽहेति भावः । तदेवं छिताटचालनीभ्यामेवमुक्ते मुद्गशैल: प्राह-'धन्नत्थे' त्यादि, मुद्गशैलो वदति-धन्यावन युवाम्, 'यह' यस्मात् कारणाद् युवयोस्तावत् कर्णयोर्गुरूक्तं किमपि प्रविशति निर्गच्छति वा, मम त्वेतदपि नास्ति, तदुक्तस्य सर्वथाऽपि मध्ये प्रवेशाभावात् , उपलस्यैवंविधत्वादेवेतिभाव इति ॥१०॥ तदेवं चालन्युदाहरणस्य स्वरूपमुक्तम् । शैल-च्छिद्रघट-चालन्युदाहरणानां परस्परं विशेषश्चाभिहितः।अथ चालनीप्रतिपक्ष माह ।
ताबसखाउरकढिणं य चालणिपडिवक्खो न सवइ दवपि परिपूणगम्मि य गुणो गलंति देसायविकृति ॥
चालनीप्रतिपक्षो भवतीति शेषः । किं तदित्याह ॥ तापसानां भोजनादिनिमित्तउपकरणविशेषः खउरकठिनकमुच्यते ॥ तच्च किल वंशं गुडादिकंच द्रव्यमति लक्ष्णतया कुट्टयित्वा कमढकाकारं क्रियते । इदं चातिनिबिडत्वाद् द्रवं जलमपि प्रक्षिप्तं न श्रवति, किन्तु सम्यक् धरति । एवं शिष्योऽपि को गुरुभिराख्यातं सर्वमेव धरति, न तु विस्मरति, स ग्राह्यश्चालनीसमस्वग्रामः इतिभावः । अथ परिपूर्णकोदाहरणमाह 'परिपूणगेत्यादि' । उत्तरार्द्ध, परिपूणकोनाम सुपरीविटिकाविरिचितो नोडविशेष

Page #19

स्तेन च किल घृतं गाल्कते हि अतसतलनिनो गुणा कोपि लालन्ति समस्तु तक चवरवद् तिष्ठन्ते । श्रुसामा दोबानगृहमति गुणांस्तु समय परिहति, मसावलोमोति भावः । भत्र प्रेयमुत्थाप्य परिहरन्नाह।। समग्रमा दोला झुम झवि जिणमए । अणुव उत्तकहर्ण अपत्तमासन व हवेजा।
. ननु सर्वज्ञप्रामाण्यात्सर्वज्ञोऽस्य प्रवर्तकइति हेतोर्णिनमते दोषाः क्वचिदपि न सन्तीत्यर्थः तत्कथमस्य कोपि दोषानु प्रहीष्यत्यसत्त्वादेवेति भावः । सत्यं, किन्तु यद्यपि जिनमते दोषा न सन्ति तथाप्यनुपयुक्तस्य गुरोर्यत्कथनं व्याख्याविधानं तदाश्रित्य दोषा भवेयुरिति सम्बन्धः । अथवा ऽपात्रमयोग्यं शिष्यमङ्गीकृत्य जिनमतेऽपि कुशिष्योत्प्रेक्षिता दोषा भवेयुः । निर्दोषे हि जिनमतेऽपात्रभूताः शिष्या असतोपि दोषानुद्भावयन्त्येवेत्यर्थः । तथा च ते वक्तारो भवन्ति । तद्यथा 'एगे य भासनिबद्धं कोवा जाणइ एणीयकेणेय किंवा चरणेणं तूदाणेण विणाउ हवइत्तिकायावयाय तेच्चिय ते चेव पमाय अप्पमायाय । मोक्खाहि सारियाणं । जोइसजोणीहि किं कनं । को आउरस्स कालो मइलं वरघोणी य को कालो । जइमोक्खहेउ नाणं को कालो तस्स कालोवा । इत्यादि । असंतश्च सर्वेप्यमी दोषाः 'बालस्त्रीमूठमूर्खाणां नृणां चारित्रकाक्षिणामनुग्रहार्य तत्वज्ञः सिद्धान्तः प्राकृतः कृतः। पुष्य भणिय बच्छ भणए तस्थ कारण अस्थि । पडिसेहो व अणुरक्षा । वच्छ विसेसीवलम्भो वा । इवादिमा शास्त्रांतरे विस्तरेण निराकृतत्वादिति । अथ हंसोदाहरणव्याख्यामाह-संबसणेण मीहा । परतीच्या होइ खीरमुदगम्मि । हंसो मोत्तण जलं आवियइ पयं तह सुसीसो' । दुग्घे जलं च मिश्रयित्वाभामने व्यवस्थाप्य कोपि हंसस्य पानार्थमुपनयति । सच सन्मन्ये चञ्चु प्रक्षिपति । तस्य च निहा स्वभावत एवाम्ला भवति । तेम जिह्वाया अम्लत्वेन हेतुभूतेनोदकमध्यमतं दुग्धं वित्तुलित्वातविका(१) विदुरूपा बुख़ुदा भवन्तीत्यर्थः । सतश्च जलं मुक्त्वा तद् बुदबुदीभूतं दुग्धमापिबति हंसः । तथा सुशियोऽषि मुरोजेलस्थानीयान् दोषान्परित्यज्य दुग्धस्थानीयान् गुणान् गृहातीव्यर्थः । मच महिषोदाहरणं विवृण्वन्नाह
सयमवि न पियइ महिसो न य ज्जहं पियइ लोडियं उदयं ।
विग्गह विग्रहाद्वि तहा अथक्क पुच्च्यहि य कुसीसो॥
स्वयूथेन समं वनमहिषो जलाशये क्वचिद् गत्या मध्ये च प्रविश्योद्वर्तनपरावर्तनादिभिस्तथा तज्जलमालोडयति, यथा कलुषितं सन्न स्वयं पिबति नापि तथं । एवं कुशिष्योपि व्याख्यानमण्डलि. कामुपविष्टो मुरुणाऽन्येन शिष्येण सह वा विग्रहं कलहं करोति विकथाप्रबन्ध वा कश्चिन्यलयति । सम्बद्धासम्बद्धरूपाभिरववरतमुपर्युपरिपृच्छाभिश्च तथा कथञ्चिद् व्याख्यानमालोडअति । यथा नात्मनः किषिपर्यनस्पति । नापि शेषविनेमाकामिति । षोदाहरणमाह .
मावि गोपामिवि पिचे सुदिउं तणुनचमेण तंडस्स अकरेह कानुसतो मेने एवं मुसीसोवि ।।

Page #20

दुर्गपदण्याख्या
अपीति सम्भावने वा जलभृते क्वचित् गोष्पदेपि । 'सुढिउत्ति' । सङ्कुचिताङ्गो मेष ऊरणकः पिबेजलं । न च तत्कलुषं करोति, केन हेतुनेत्याह । तनुकृत्वेनाग्रभागे श्लक्ष्णत्वेन तुण्डस्य मुखस्येति । अग्रपादाभ्यामवनम्य तीक्ष्णेन मुखेन तथासौ जलं पिबति यथा सर्वथैव कलुषं न । एवं सुशिष्योऽपि तथा गुरोः सकाशान्निभतं श्रुतं गृह्णाति । यथा तस्य परिषदो वा कस्यचित् मनबाधादिकं कालुष्य न भवतीति । मशकजलकोदाहरणद्वयविवृत्तिमाह । .
___ मसगव्व तुंद जच्चाइएहिं निव्वुत्तए कुसीसोवि।
जलुगाव अड्ढमेत्तो पियइ मुसीसोवि मुयनाणं ॥ यथा मशको जन्तु स्तुदति । व्यथयति । ततश्च वस्त्राञ्चलादिभिस्तिरस्कृत्य दूरीक्रियते । तथा कुशिष्योपि जात्यादिदोषोद्धट्टनैर्गुरु तुदन् व्यथयमानो निष्कास्यते परिहियते इति जलुका पुनर्यथाऽसृक् पिबति, नचासृग्मन्थयते । तथा सुशिष्योपि गुरुभ्यः श्रुतज्ञानं पिबति गृह्णाति । न तु तान् जात्युद्घटनादिना दुनोतीति । बिडाल्युदाहरणमाह ।
छड्डेउं भूमीए खीरं जह पियइ दुट्टमज्जारी।
परिमुट्ठियाण पासे सिक्खइ एवं विणयभंसी॥ यथा दुष्टमार्जारी तथाविधस्वभावतया स्थाल्याः क्षीरं भूमौ च्छईयित्वा पिबति न पुनस्तत्स्थं । तथा च सति न तत्तस्याः तथाविधं किञ्चित्पर्यवस्यति । एवं विनयाद् भ्रस्यतीति विनयभ्रंसी विनय करणभीरुः कुशिष्यो गोष्टामाहिलवत् परिषदुत्थितानां विन्ध्यादीनामिव पार्श्वे शिक्षते श्रुतं गृह्णाति । न तु गुरोः समीपे तद्विनय करणभयादिह चतुर्थो मार्जारीस्थानीयः कुशिष्यो भूमिकल्पास्तु परिषदुत्थिताः शिष्याः छर्दितदुग्धपानसदृशं तु तद्गतश्रवणमिति । जाहकोदाहरणमाह
पाउं थोवं थोवं खीरं पासाईं जाहको लिहिइ ।
एमेव जियं काउं पुच्छइ मइमं न खेएइ ॥ 4था भाजनगतं क्षीरं स्तोकं स्तोकं पीत्वा जाहकः सेहुलको भाजनस्य पानि लेढि, पुनरपि च स्तोकं पीत्वा भाजनपार्थानि लेढ्येवं पुनः पुनस्तावत्करोति यावत्सर्वमपि क्षीरं पीतमिति । एवं मतिमान् सुशिष्योऽग्रेतनं गृहीतं श्रुतं जितं परिचितं कृत्वा पुनरन्यद्गृह्णाति । एवं पुनः पुनस्तावद्विदधाति यावत्सर्वमपि श्रुतं गुरोः सकाशाद् गृह्णाति । न च गुरुं खेदयतीति।
- अथ गोदृष्टान्त उच्यते । तत्र च केनापि यजमानेन वेदान्तर्गतग्रन्थविशेषाध्ययन निमित्तचरणशब्दवाच्येभ्यश्वतुभ्यो ब्राह्मणविशेषेभ्यो गौः प्रदत्ता ॥ प्रोक्ताश्च तेन ते ब्राह्मणाः

Page #21

दीन-टीकायाः
वारणासो भवद्भिर्दोग्धव्येति । अन्येभ्योपि च चतुर्थश्चरणद्विजेभ्यो गौरिका तेन प्रदता । तेपि चतम तथैवोक्ताः । तत्र च प्रथमद्विजानां मध्ये ज्येष्ठब्राह्मणेनैकेन गौः स्वगृहें नीत्वा दुग्धा, ततश्चारीप्रदानवेलायां चिन्तितं तेन किमित्याह ।
अन्नो दोfat कल्लं निरत्ययं किं वहामि से चारी । चउ चरण गवीओ मया अवण्णहाणी य वदुयाणं ॥
तेनैतच्चिन्तितं हन्त चारकः प्राप्तोऽन्यो ब्राह्मणः कल्ये तावदेनां धेनुं धोक्ष्यति । निरर्थकामस्या चारों वहामि । कल्येऽन्येोपि हि तां दास्यतीति विनिश्चित्य न तस्याश्चारी 'प्रदत्ता । ततो द्वितीये दिने द्वितीयेनापि धिग्जातीयेन तथैव कृतं एवं तृतीयदिने तृतीयेनापि चतुर्थ दिने यतुर्थेनापि तथैव चेष्टितमित्थं च चारी विरहिता दुह्यमाना कतिपय दिनमध्ये चतुष्णा चरणानां सम्बन्धिनी सा गौर्मृता ॥ ततश्च तेषां बहूनां गोहत्या समभवज्जने चावर्णवादो जातो हानिश्च तेषां ततो यजमानादन्यस्माद्वा पुनर्गवादि लाभाभावादिति । अन्यैस्तुयैश्चतुर्भिश्चरणैगैर्लब्धा तन्मध्ये प्रथमद्विजस्तां पुष्यं चारीप्रदानवेलायामचिन्तयत् । किमित्याह ।
मा मे होज्ज अवष्णों गोवज्झा वा पुणोवि न दलेज्जा । वयमवि दोज्झामो पुण्णो अणुग्गहो अण्णदुवेवि ॥
माभूज्जनमध्ये मेऽवर्गवादो गोहत्या वा माभूदितोऽस्या चारों प्रयच्छामि । यदि तु न दास्यामि तदा सञ्जातकलङ्केम्योऽस्मभ्यं पुनर्गवादिकं किमपि कोपि न दास्यत्यपरं न चैतस्यै चारीप्रदाने को [sपि ] दोषः प्रत्युत गुण एव यतश्चारीप्रदानपुष्टामेतां पुनरपि वारकेणागतां वयमेव धामो यदि वाऽन्येनापि ब्राह्मणेन दुग्धायामे तस्यामस्माकमेवानुग्रड् इति ।
orataयमाह ।

सीसो पच्छिगाणं भरोत्ति तेवि य ह सीसग भरोति । न करेति सुत्तहाणी अण्णत्थ वि दुल्लहं तेसिं ॥
गुरोर्विनयकर्म्मणि कर्तव्ये स्वगच्छदीक्षिताः शिष्याश्चिन्तयन्ति । किमित्याह । प्रती कानामुपसम्पन्नानामागन्तुक शिष्याणामयं गुरोर्विनयकरणलक्षणो भर आभार ः किमस्माकं तेषामेव साम्प्रतं बल्लभत्वादिति ॥ तेऽपि प्रतीच्छका एवं संप्रधारयन्ति निजशिष्याणामेवायं मरः किमस्माकमागन्तुकानामद्य समागतानामन्ये बुर्जिगमिषूणामित्येवं प्र उभयेपि गुरोर्न विचिद्विनयवैयावृत्यादिकं कुर्वन्ति । ततश्च गुरुष्ववसीदत्सु तेषां सूत्रार्थहानिरन्यत्रापि च गतानां शेषां दुर्विनीतानां दुर्लभ सूत्रमर्थश्च । उपलक्षणत्वादन्येप्यवर्णवादादयो दोषाः स्वयमेवाऽभ्यूह्याः । अयं च दुर्विनीतशिष्योपनयः कृतः सुविनीतविनेयोपनयस्तूक्तविपर्ययेण स्वयमेव कर्त्तव्य इति ।

Page #22

यात्रा
दृष्टान्तमाह ।
कोमुइया तह संगामिया य उन्भूइया य मेरी । कन्ह सा सिन्हतया असिवोवसमी चउत्थओ || सकपसंसा गुणगाहि केसवो नेमिवदतुणदत्ता । आसरयणस्स हरणं कुमारभंगेय पुय जुद्धं ॥ हि जिउ मित्ति अहं असिवोवसमीए संपयाणं च । छम्मा सियोसणया प्रसमइ न य जायए अन्नो || आगंतु वाहि खोभो सहिट्टि मोल्लेण कंथ दंडणया । अट्टम आराहण दंडभेरि अन्नस्स ठवणं च ॥
आसां भावार्थः कथानकेनोच्यते । द्वारवत्यां नगर्यां वासुदेवो राज्यं पालयति । गोशीर्षश्रीखण्डमय्यों देवताऽपरिगृहीतास्तिस्रो भेर्य आसंस्तद्यथा । कौमुदिकी । सङ्ग्रामिकी | औभूतिकेति । तत्रा कौमुदीमहोत्सवायुत्सवज्ञापनार्थ वाद्यते । द्वितीया संग्रामकाले समुपस्थिते सामन्तादीनां ज्ञापनार्थं वाद्यते । तृतीया पुनरुद्भूते आगन्तुके कस्मिंश्चित्प्रयोजने सामन्तामात्यादिलोकस्यैव ज्ञापनार्थे वाद्यते । चतुर्थ्यापि गोशीर्ष श्रीखण्डमय मेरी तस्यासीत् इयं तु षण्मासपर्यन्ते वाद्यते । यश्च तच्छदं शृगोति तस्यातीतमनागतं च प्रत्येकं षाण्मासिकमशिवमुपशाम्यति । इयं च प्रकृतोपयोगिनी चतुर्थी भेरी । तदुत्पत्तिर्लिख्यते । कदाचित्सौधर्म देवलोके समस्तामरसभापुरःसरमभिहितं शक्रेग । 'पेच्छ अहो हरिपमुहा सप्पुरिसा दोसल+खमझेचि गिति गुणं वि य तह न नोयजुज्झेग जुज्झति । एयं असदहंतो कोइ सुरो वितए कि ह णु एयं संभवइज्जं अगहि परदो चिटुए कोइ इय चिंतिऊण इहई समागओ तो विऊवर एसो बीभत्सक सणवणं भइ दुग्गन्धं मयगसुणयं । तस्सय मुहे विउवह कुंदुज्जलपवरद सरिणछोलि मिश्रिदत्थं चलियरस पहंमि हरिणो य । तं उवदंसह सुणयं । भग्गं गंधेण तत्स हरिसेण्णं । सयल चि उपणं बच्चइ । कण्हो उण सरूवं विविहं भावन्तो प्रोग्गलाण वञ्चह पहेण तेणेव दण सुरुवं । पभणइ गुरुयत्तगेणेवं । अइ मसिणकसिण वत्थ वलेव्ववयणे इमस्स पेच्छ भही ! मुंतावलिव्व रेहइ निम्मल जुन्हादसणपती |

"
अह चिंन्तियं सूरेणं सर्व जं अमरसामिणा भणियं । नूणं गुणं विम पेच्छन्ति परस्स न हु दोसं ॥ अह अन्नदिणे देवो, तुरयं भवहरइ वल्लहं हरिणो । सेन च तस्स सयले विनिज्जियं तेण कुटलगं । तो अप्पणाविविण्हूतुरयस्स कुढावयम्मि पडिलग्गो । अह देवेण भणियं जिणिउं घेप्पन्ति रयणाइ । तो जुज्झाम्रोत्ति भणेइ केसवो कि नु रहवरे अहयं । ता गेव्ह तुमंपि रहे जेण समाण हवड़ जुज्झ । नेच्छह एवं देवो तुरहिं गयाइएहिं वि स जुज्झ । जो नेच्छ ता भणिओ हरिणा तो भणसु तुममेव । देब्रेण तम्रो अणियं परम्मुहा दोषि होइऊण पुणो जुज्झामो पुयधाएहिं भ्रणइ तो केसवो देवं । जइ एवं तो विजिओ

Page #23

नंदीसूत्र-टीका
अहयं तुमए तुरङ्गमं नेहि । जुज्झामि पुणो कहमवि नहु एरिसनीयजुज्झेण । संजायपच्चओ सो पञ्चक्खो होइऊण तो देवो भणइ अमोहं देवाण दसणं, भणसु कपि वरं । अह भणइ केसवो असिवपसमिणंतो पयच्छ मह भेरिं । दिण्णा य सुरेणागमणवइयरं साहिउं गो। च्छिण्हंछण्हं मासाण सा य वाइजइ तहिं मेरी जो सुणइ तीए सदं पुव्वुप्पन्ना उ वाहीउ निस्संभितस्त अवराओ तहव नहु होत्ति जाव छम्मासा । अह अन्नया कयाई वणिओ आगन्तुओ कोइ दाहजरेण घणियं अभिभूमो भेरिरक्खयं भणइ । दीणारसयसहस्सं गेहसु मह देसु पालमेगं भेरीए छिदिऊणं । दिण्णं तेणावि लोभवसगेणं । अन्नेण चंदणेण य भेरीए थिग्गलं दिन्नं । इय अन्नाण विदि. न्नेण तेण कंथीकया इमा भेरी । अह अन्नया य असिवे हरिणा ताडाविया एसा। कंथत्तणेण ईसे । सद्दो सुन्वइ न हरिसभाएवि । कंथीकरणवइयरो विण्णाओ केसवेण तओ । माराविओ य सोमेरिरक्खओ । तेण अट्ठमं काउं आराहिओ स देवो अन्नं भेरिं वसोदेइ । अन्नोवि केसवेण को तहिं भेरिपालओ सो य रक्खइ तं जत्तेणं लहइ य लाभं च तो हरिणो' । इह चेत्थमुपनयो द्रष्टव्यो यः शिष्योऽशिवोशमिकाभेरीप्रथमरक्षक इव जिनगणधरप्रदत्तां श्रुतरूपां भेरी परमतादिथिग्गलकैः कथीकरोति स न योग्यः । यस्तु नैवं करोति स द्वितीयभेरीरक्षक इव योग्य इति । अथाभीरीदृष्टान्तं विवृण्वन्नाह ॥
मुक्कतया अगहिए दुपरिग्गहियं कयंतया कलहो । पिट्टण अइचिर चक्कय गएसुचोराउऊणण्यो ।
इह च कथानकेन भावार्थ-उच्यते । तद्यथा । कुतश्चिद् ग्रामाद् गोकुलाद्वा आभीरीसहितः आभीरो इतबारकाणां गन्त्री भृत्वा विक्रयार्थ पत्तने समागतो विक्रयस्थाने च गन्त्र्यां अधस्ताद् भूमौ आभीरी स्थिता, आभीरस्तूपरिस्थितस्तस्या घृतवारकं समर्पयति ततश्चानुपयोगेन समर्पणे ग्रहणे वा बतवारके भग्ने आभीरी प्राह । नगरतरुणीनां मुखान्यवलोकयमानेन त्वया घृतवारकोऽयं मयाऽगृहीत एव मुक्तस्ततो भग्नः । आभीरस्त्वाह । रंडे ! नगरयूनां वदनानि वीक्षमाणया त्वया एवं दुःपरिगृहीतोयं कृतस्ततो भग्नः । इत्युभयोरपि कलहः समभवत् पिटिताच तेनाभीरी । कलहतोश्च तयो
चान्यदपि घृतं बहुछर्दितं । उद्धरितशेषेण च घृतेनोत्सूरेऽर्धःशूना लब्धः । इतरेषु च सार्थिकेषु घतै विक्राय गतेषु तयोरेकाकिनोर्गच्छतोऽतद्रम्मा गन्त्री बलीवश्च तस्करैरपहृता इति। एवं दृष्टान्तमभिधाबोपनयमाह--
मानिण्हव उबदाउं उवउज्जिय देहि किं विचिन्तेसि ।
वच्चामेलियदाणे अलियदाणे किलिस्ससे तंचहं चेव ।। चिन्तनिकायवस्थायां वितथं प्ररूपयन्नधीयानो वा गुरुणा शिक्षितः शिष्यो जगाद त्वयैव मत्थं व्याख्यातं पाठितो वा त्वयैवैवंविधमहमधीतस्तवैव दोषोयं किं मां शिक्षयसि । माचार्यः प्राह ॥ न मयैवमुपदिष्टं । कुशिष्यो ब्रवीति । हत साक्षादेव मम पुरस्सरमित्थं सूत्र

Page #24

दुर्गपदव्याख्या मर्थ वा दत्वा सूरे ! मा निहोषि त्वमित्थमुक्त आचार्यः किमप्यन्तायन् पुनरप्युक्तः शिष्याभासेन । किं बलीवत्पातित इव चिन्तयसि । भव्यमत्या उपयुज्य उपयुक्तो भूत्वा देहि सूत्रार्थी, व्यत्यानेडितदाने वितथसूत्रार्थप्रदाने केवलं त्वं अहं च क्लेशमनुभवावः । तदिन्थं स्वदोषाप्रतिपत्तौ गुरुदोषोद्भावनेनाभीरमिथुनस्येव गुरुशिष्यकलह एव प्रवर्तते । तथा च सति व्याख्याव्यवच्छित्तिसूत्रार्थहान्यादयो दोषाः । अत्र प्रतिपक्षः स्वयमेव द्रष्टव्यः । तथान्योप्या. भीरः किल सकलत्रस्तत्रैव क्वापि नगरे घृतविक्रयार्थ गतः कलत्रस्य च वारके समर्पिते भग्नेचाहो ! मयाऽनुपयुक्तेन समर्पितोऽयमिति ब्रुवाणो द्रगिति गन्त्र्याः समुत्तीय कपरकैघृतं संवृणोति । भार्यापि धिग्मयाऽनुपयुक्तया दुःपरिगृहीतः कृतोऽसौ तेन भग्न इति वदंती तथैव तत्संवृणोति । ततश्चान्योन्यकलहेऽजाते उभयसंवित्त्या घृतंशीघ्रमेव विक्रीतं सार्थिकैश्च सह क्षेमेण स्वस्थानं जग्मतुः । एवं गुरुशिष्या अपि स्वदोषं प्रतिपद्यमानाः परदोषं तु निहनुवाना येऽन्योन्यं न विवदन्ते त एवसूत्रार्थप्रदानग्रहणयोोग्या भवन्ति निर्जरादिलाभभागिनश्चेति । - तदेवं योग्यान् गुरुन् शिष्यांश्चोपदोपसंहारपूर्वकं तत्फलमाह ||
भणिया जोग्गा जोग्गा सीसा गुरवो य तत्थ दोण्हपि ।
पेयालिय गुणदोसो जोग्गो जोग्गस्स भासेज्जा ॥ भणिता योग्याः, सूत्रार्थी भाषेतेति ॥
अज्जिका। परिज्ञानरहिता । 'पगईमुढे'त्यादि ॥गाथा॥ अज्जिका प्रकृत्या मुग्धा भवति कुतः प्रकृत्या मुग्धा भवति ! 'मियछावए'त्ति ॥ च्छावगशब्दः सर्वत्र सम्बध्यते । ततो मृगसिंह कुक्कुटशावं लघुमृगाद्यपत्यं तदभूता अत्यन्तऋजुत्वसाम्यात्तत्सदृशा येत्यर्थः । सहजरत्नमिवाऽसंस्कृता सुखसंज्ञाप्या सुखप्रज्ञापनीया, गुणे-गुरुबहुमानादिभिः समृद्धा । अन्यच्च । 'जा खलु अभाविय] कुस्सुईहिं । न य सस[म]ए ठिया कुस्सुईहिं । न य ससमएगहियसारा । अकिले. लेसकरा । सो खलु वरं छक्कोडिसुद्धं च' । षट्कोणविशुद्धं वज्रमिव हीरक इव विशुद्धा या खलु ज्ञायकपर्षदिति वाक्यशेषः । पल्लवग्राहित्वादेव च महतेऽनर्थाय । संपूर्णश्रुताभावात् । तदुक्तं । 'पल्लवग्राहि पाण्डित्यं क्रयक्रीतं च मेथुनं ।
भोजनं च पराधीनं तिस्रः पुसां विडम्बना ॥
अज्ञः सुखमाराध्यः सुखतरमाराध्यते विशेषज्ञः । ज्ञानलवदुर्विदग्धं ब्रह्मापित]नरं न रंजयति । अत्राथपर्षद्वययोग्यं तृतीयात्वयोग्येति ॥
- 'नाणमित्यादि ॥ सामान्यविशेषात्मके वस्तुनि विशेषग्रहणात्मको बोधो ज्ञानं-संविदुच्यते ॥ करणापादानाधिकरणकर्तृसाधनोपि ज्ञानशब्दो व्युत्पाथः । नवरं कर्तृपक्षे ज्ञानज्ञानिनोः कथञ्चिदव्यतिरेकापादानाधिकरणकर्तृसाधनोपि ज्ञानशब्दो व्युत्पाद्यः । नवरं कर्तृपक्षे ज्ञानज्ञानिनोः कथश्चिदव्यतिरेकादात्मैव ज्ञानं जानाति स्वं रूपं बाह्यभावांश्चेतिज्ञानं । प्रदीपवत्स्वपरावभासिस्वात

Page #25

नंदीसूत्रज्ञानस्येतिभावः । अत एवाह । 'स्वविषयेति । स्वविषययोरात्मबाह्यार्थयोः संवेदनं रूपं यस्येति विग्रहः । कुवडू इव इत् अनुबन्धो यस्येति विग्रहः । कानुबन्धे डानुबन्धे चेत्यर्थः । अजादिगणश्च भव्व अजाव्वत् । तस्मात् अजादीनां तदन्याकारान्तानां च ‘टापिति स्त्रियामाप्रवर्त्तते ॥ कुव्याख्येति । विध इत्यकासन्तोऽयमिति केचिदाहुः । तदस्य न समतमिति रूपसिद्धिर्दर्शिता ॥ 'अत्थं' गाहा ॥ इहोपचारादर्थप्रत्यायनहेतुत्वाच्छब्द एव खल्वर्थोत्र । ततः शब्दमेवार्थप्रत्यायकमर्हन् भाषते । न तु साक्षादच, तस्याशब्दरूपत्वेनाभिलपितुमशक्यत्वात् । गणभृतो पि च शब्दात्मकमेव श्रुतं प्रथ्नन्ति निपुणाः सूक्ष्म बहुर्थ वा । तद्यु भयोः कः प्रतिविशेष इति चेदुच्यते । स हि भगवान् विशिष्टमतिसम्पन्न गणधरापेक्षया प्रभूतार्थमर्थमात्रं स्वल्पमेवाभिधत्ते बीजमात्रतया । नवितरजनसाधारणं ग्रन्थराशिमिति । प्रभूतार्थस्य तीर्थ करभाषितस्य मगधरै विस्तीर्णतया सूत्रकरणमिति विशेषः इति गाथार्थः । 'तत्रतिज्ञानपञ्चकमध्ये आभिनिबोधिकज्ञानमित्यस्यायमर्थः । अभिमुखो योग्यदेशावस्थितार्थापेक्षी अर्थाभिमुखो अर्थबलायातत्वेन तत्रान्तरीयकोद्भव इत्यर्थः । नियतः स्वस्वविषयापेक्षी तेन श्रोत्रचक्षुरसनाघ्राणस्पर्शनानामिन्द्रियाणां शब्दरूपरसगन्धस्पर्शाः स्वविषया ग्राह्यतया नियताः नत्वितरस्य विषयमितरद्गृह्णाति यो बोधो सोभिनिबोधः । अभिनिबोध एवाभिनिबोधिक विनयादिपाठात् स्वार्थे इकण । यथो विनय एव वैनयिकमिति । यद्वा नात्र स्वार्थिकप्रत्यय एवं किन्तु........यथा घटमानमन्यथा व्युत्पाद्यं । 'अभिनिबुध्यते तदि'त्यादि ॥ ननु कर्तारमन्तरेणकर्म न भवत्यभिनिबुध्यते तदित्यत्र तु मतिज्ञानं कर्मास्ति न तु कर्ता तत्कथमिदं घटत इत्याह । तस्य स्वसंविदितरूपत्वादिति । स्वयमेव ज्ञानं नीलादिग्राहकत्वेनात्मानं व्यवच्छिनत्ति । न बाह्यो ज्ञानपरिच्छेदकः कर्ताऽन्वेषणीय इति भावः । नन्वोदनं पचति देवदत्त इत्यादिषु भेदेनैव कर्मकर्तृव्यवहारो दृष्टो नतु तदेव ज्ञानं परिच्छेदक, तदेव च परिच्छेयमिति भेदाभावात् कथं तद्व्यवहार इत्याशङ्क्याह । 'भेदोपचारादिति तद्धि प्रदीपवत्प्रकाशस्वभावमेवोत्पद्यत इत्यसन्नपि कर्तृकर्मभावेन भेद उपचर्यत इति भावः । यथा ज्ञानं कर्तृ वं रूपमभिनिबुध्यते इत्येकस्यैव कर्तृत्वं स्यात्तदेवमाभिनिबोधिकशब्दवाच्य ज्ञानमुक्तं । अथवा ज्ञानं क्षयोपशम आत्मा वा तदाच्य इति दर्शयति । करणादिसाधनतया । अभिनिबुध्यते घटादिवस्तु आत्माऽनेन प्रस्तुतज्ञानेन तदावरणक्षयोपशमेन वाऽभिनिबोधः । स एवाभिनिबोधिकं ॥ अभिनिबुध्यतेऽस्मात् प्रकृतज्ञानात् क्षयोपशमाद्वा । अभिनिबुध्यते अवगच्छति वस्वात्माऽस्मिन्नधिकृतज्ञाने क्षयोपशमे वा सत्याभिनिबोधिकं, यद्वाऽभिनिबुध्यते वस्ववगच्छति। आत्मैवाभिनिबोधः स एवाभिनिबोधिकं नत्वात्मक्षयोपशमयोराभिनिबोधिकशब्दवाच्यत्वे ज्ञानेन सह कथं समानाधिकरण्यं स्यायेन कर्मधारयो युज्यते । सत्यं, किन्तु ज्ञानस्यात्माश्रयत्वात् । क्षयोपशमस्य च ज्ञानकाण]त्वादुपचारतोऽत्रापि पक्षे आभिनिबोधिकशब्दो ज्ञाने वर्तते । ततश्चाभिनिबोधिकं च तत् ज्ञानं चेति कर्मधारयोऽदुष्टः ॥

Page #26

are
पावाल्या
श्रयतेऽसाविति श्रुत शब्दः । नन्वमिलापप्लावितार्थग्रहणप्रत्ययो लब्धिविशेषः श्रुतं तदेव च ज्ञानं । तत्कथं शब्दः श्रुतं स्यादित्याह || 'भावश्रुते'त्यादि । श्रुतज्ञानकारणं शब्दोपि श्रुतमुच्यते। यद्वा शृणोतीति श्रुतमात्मैवोच्यते । ज्ञानज्ञानिनोः कथश्चिदव्यतिरेकात् श्रुतोपयोगपरिणामयुक्तः श्रुतं भवति तदन्यस्यापि शब्दस्य श्रुतका[ण]त्वात् क्षयोपशमस्य च ज्ञानहेतुत्वादात्मनश्चकथंचित्तदव्यतिरेकादुपचारतः श्रुतं च तत् ज्ञानं चेति समासो युध्यते ॥
अवशब्दोऽधः शब्दार्थः । मर्यादार्थश्च । अवधीयतेऽधोधोविस्तृतं परिच्छिद्यते रूपि वस्त्वनेनेत्यवधिः । अवधीयतेऽस्मात् ज्ञानाज्जीवेन साक्षाद्वस्त्वित्यवधिः, अवधीयते जीवेनास्मिन् सति वस्त्वित्य वधिः । अवधानं वाऽवधिः । साक्षादर्थ परिच्छेदनं पर्ययः न सर्वतः परिच्छेदनं पर्ययः । क्व पुनरसावित्याह । मनसौत्यादि । मनसि ग्राह्ये मनसो वा ग्राह्यस्य सम्बन्धी पर्ययो मनःपर्ययः - वा मनःपर्याय ज्ञानमित्युच्यते । तत्रेण गतौ । अयनं-आयो-लाभः प्राप्तिरिति पर्यायाः, परिसमन्तादायः पर्यायः । मनसः पर्यायास्तेषु ज्ञानं । यहा संज्ञिभिजींवैः काययोगेन गृहीतानि मनःप्रायोग्यवर्गणापुद्गलद्रव्याणि चिन्तनीयवस्तुचिन्तनव्यापृतेन मनोयोगेन मनस्त्वेन. परिणमय्यालब्ध(मन्व) मानानि मनांसोत्युच्यन्ते । ततश्चजीववस्तुने व्यापारितानि मनांसि पर्येति परिच्छिनत्ति मनःपर्याय कर्मण्यण तस्य कथञ्चित् कर्तुरनन्यत्वात् कर्तृत्वविवक्षा । कर्ता च । आ यथोक्तानि मनांसि पर्यत्यनेनेति मनःपर्याय । 'अकर्तरि चे'त्यादिना घञ् तत्पुनस्तदावरणक्षयोपशमजो लब्धिविशेषः । तदुपयोगो विषयग्रहणात्मकः । यद्वाऽयनं गमनं वेदनमित्येवं परिसमन्तादवन पर्यवः । मनसि सनसो वा पर्यवा मनःपर्यवास्तेषां तेषु वा इदमित्थंभूतमनेन चिन्तितमित्येवं रूपं ज्ञानं मनःपर्यवज्ञानं मनःपर्यायज्ञानमिति चेति । 'इदं चेत्यादि । अर्द्ध तृतीयं येषां तेऽर्द्धतृतीया द्वीपास्ते च समुदो चार्द्धतृतीयद्वीपसमुद्रास्तेषामन्तमध्यं तत्तथा । तत्र वर्तन्ते ये तेऽद्धतृतीयद्वीपसमुदान्तर्वत्तिनस्ते च ते संज्ञि[न]श्च तेषां मनोगतानि मनस्त्वेन परिणमय्य मुक्तानि यानि द्रव्याणि तैरेव तान्यालम्बते । आश्रय[तीत्यर्थः । परिच्छेदकतया यत् ज्ञानं तदालम्बनं ॥
'केवल मित्यादि । केवलमेगं सुद्धं सकलमसाधारणं अनन्तं चेति वचनात् । केवलशब्द एकाद्यर्थपंचकवृत्तिरिति । क्रमेण व्याचष्टे । तत्र केवलमिति कोऽर्थः । असहायं इन्द्रियादिसाहाय्यानपेक्षित्वादेकामत्यर्थः , तद्भावे शेषच्छानस्थिकज्ञाननिवृत्तेर्वाऽसहाय । अत एवाह । मत्यादिज्ञाननिरपेक्षं । केवलं शुद्ध निर्मलमित्यर्थः । सकलावरणमलकलङ्कविगमसम्भूतत्वात् । सकलं केवलं परिपूर्णमित्यर्थः । सम्पूर्णद्रव्या. दिशेयसाहित्वात् । तत्प्रथमतयैवेति । यो येन भावेन पूर्व नासोदिदानी च जातः स तेन भावेन तत्प्रथम उच्यते। तेन प्रथमः । साचासौ प्रथमतावेतिचेति विग्रहः, असाधारण तादृशापरज्ञानाभावात् । अनन्यसदृशं । अनन्तं अप्रतिपतित्वेनाविद्यमानपर्यन्तं ज्ञेयानंतत्वाद्वा । अनन्तं केवलमुच्यते । 'माहेत्यादि । एतेषु मध्ये आदौ मतिश्रुतोपन्यासः किमर्थः ? उच्यते, स्वाम्यादिकारणषट्क प्रती

Page #27

itter- टीकायाः त्यमतिश्रुतयोरुपन्यासः । नवरमाभिनिवोधिकं ह्यौत्पत्तिक्यादिमति प्रधानत्वान्मतिरप्युच्यते । कालोद्विधा नानाजीवापेक्षया एकजीवापेक्षया च । स चायं द्विविधोप्यनयोस्तुल्य एव । नानाजीवापेक्षया द्वयोरपि सर्वकालमनुच्छेदात् । एकजीवापेक्षया तूभयोरपि निरन्तरः सातिरेक सागरीपमषट्षष्टिस्थिति कृत्वेनात्रैवाभिधास्यमानत्वात् । कारणमपीन्द्रियमनोलक्षणं स्वावरणक्षयोपशमस्वरूपं च द्वयोरपि समानं उभयस्यापि सत्वगयं सम्मत्तमित्यादि सर्वद्रव्यादिविषयत्वाद्विषय तुल्यता | 'तत्रादेशत' इति । आदेशः प्रकारः स च सामान्यतो विशेषतश्च । सामान्यतो द्रव्यजातिं जानीते । विशेषतो धर्मास्तिकायादेरेव देशादिविभागं जानीते । इन्द्रियादिपरनिमित्तत्वादुभयोः परोक्षत्वे समता । ननु यद्यनयोः परस्परमेव तुल्यता तर्ह्येकद्वयोरप्युपन्यासोऽस्तु । आदावेव तु तदुपन्यासः कथमित्युच्यते । मति श्रुत [योः ]न सद्भावे एव शेषावध्यादिज्ञानलाभादादौ तदुपन्यासः । न हि स क प्राणी भूतपूर्वोस्ति भविष्यति वा यो मतिश्रुतज्ञाने अनासाद्य प्रथममेवावध्यादीनिशेषज्ञानानि प्राप्तवान् प्राप्नोति प्राप्स्यति चेति भावः । तदुक्तं ॥ जं सामिकाल कारण विसय परोक्खत्तणेहिं तुल्लाई । तव्वाविसेसाणि य तेणाईए मइ सुयाई ॥ भवतु तर्ह्रादौ मि श्रुतोपादानं । केवलं पूर्व मतिः पश्चात्तु श्रतमित्यत्र किं कारणं ? उच्यते मतिपूर्वकत्वादित्यादि ॥ ‘मइ पूर्वं’ गाहा ॥ व्याख्या ॥ मतिः पूर्वं प्रथममस्येति मतिपूर्वं । येन कारणेन श्रुतज्ञानं तेन श्रतस्यादौ तोर्थ करगणचरैर्मतिरुकेतिशेषः । न ह्यवप्रहादिरूपे मतिज्ञाने पूर्वमप्रवृत्ते क्वाप्यभिलाप प्लावितार्थग्रहणरूपश्रुतप्रवृत्तिरस्तीति भावः । विसिद्धो वा मइभेओचेव सुयंति य दिवा । इन्द्रियानिन्द्रियनिमित्तद्वारेणोपजायमानं सर्वं मतिज्ञानमेव । केवलं परोपदेशादागमवचनाच्च विशिष्टः कश्चिन्मतिभेद एव श्रुतं नान्यत् । यतश्च विशिष्टमत्यंश एव श्रुतं । ततो. मूलभूताया मतेरादौ विन्यासः । तदुद्भेदरूपं तु श्रुतं मतिसमनंतरं भणितमति गाथार्थः । मतिश्रुतानन्तरमवधेरूपन्यासः कालादिचतुष्टमसाधर्म्यात् । नानाजीवापेक्षया एकजीवापेक्षया चमतिश्रुताभ्यां सहावधिः समानस्थितिकालत्वात्कालसाधर्म्य I प्रवाहापेक्षयेति । सर्वजीवानाश्रित्य सर्वाधां । एकजीवापेक्षया सागर ६ ६ साधिकानि स्थितिकालः । यथा च मिथ्यात्वोदये मति श्रुतज्ञाने अज्ञानरूपं[पे]विपर्ययं [ ये] प्रतिपद्यते तथाऽवधिरपीति विपर्ययसाधर्म्यं य एव मतिश्रुतयोः स्वामी स एवाधेरपीति स्वामि[सा] धर्म्य लाभोपि कदाचित्कस्यचिदमीषां त्रयाणामपि ज्ञानानां युगपदेव भवतीति लाभसाधर्म्य, अवध्ययनन्तरं मनः पर्यायस्योपन्यासः च्छद्मस्थादिकारणचतुष्टयात् । तत्र विषयसाधम्य उभयोरपि पुद्गलमात्रविषयतासाधर्म्यं यद्यपि सामान्येन तथाप्यस्य मनो वर्गणा विशेषतो विषयः ।
सर्वज्ञानानामुपरि केवलस्योपन्यासः । तस्योत्तमत्वात् । सर्वोत्तमं हि केवलज्ञानं । अतीतानागतवत्तमाननिःशेषज्ञेयस्वरूपाव [भा ] सत्वात् । सर्वज्ञानानां लाभेऽवसान एवास्य लाभाद्वान्ते निर्देश: विपर्ययाभावश्च साधर्म्यं ।
१६

Page #28

दुर्गपदव्याया
अस्तु ते केवलाद्युत्पतौ ज्ञानात्मना सर्वार्थान् व्याप्नोतीति तत्पुण्यादिनिपातनादक्षो लीवः । यद्वाऽश्नाति समस्तत्रिभुवनान्तर्वर्तिनो देवलोक समृद्धयादीनर्थान् पालयति भुङ्क्ते चेति निपातनादक्षो जीव अश्नातेर्भेजनार्थत्वात् । भुजेश्चपालनाभ्यवहारार्थत्वादिति भावः । तमक्षं जीवं प्रति साक्षागतमिन्द्रियनिरपेक्षं वर्त्तते यत् ज्ञानं तत्प्रत्यक्षं अत एवोक्तं अपरनिमित्तमिति । न परमिन्द्रियादिनिमित्तं । यस्योत्पत्तौ अक्षं जीवं विमुच्य तदपरनिमित्तमतोऽतीन्द्रियमेतत् । अवध्यादित्रयस्यैव साक्षादर्थपरिच्छेदकत्वेन जीवं प्रति साक्षाद्वर्त्तमानत्वात्प्रत्यक्षव्यपदेशः विचित्रतां चास्येति । अवध्यादिप्रत्यक्षस्य परेभ्योऽक्षस्य जीवस्य यज्ज्ञानमुत्पाद्यतसत्परोक्षं । यस्माद्द्रव्येन्द्रियाणि द्रव्यमनश्चाक्षस्य जीवस्य पराणि वर्त्तन्ते भिन्नानीत्यर्थः । कुतः परत्वं द्रव्येन्द्रियमनसोः पुद्गलमयत्वादिति । इदमुक्तं भवति । अपौद्गलिकत्वादमूत्तों जीवः पौद्गलिकत्वान्मूर्त्तानि द्रव्येन्द्रियमनांसि । अमूर्ताच्च मूर्तं पृथग्भूतं । ततस्तेभ्यः पौद्गलिकेन्द्रियमनोभ्यो यन्मतिश्रुतलक्षणं ज्ञानमुपजायते । तद्भूमादेरग्न्यादिज्ञानवत् परनिमित्तत्त्वा.... ध्यते । यद्वा परैरिन्द्रियादिभिरुक्षा सम्बन्धं-लिङ्गानुमेये ग्राह्यग्राहकलक्षणं अस्य ज्ञानस्य तत्परोक्षं । द्रव्येन्द्रियमित्यादि ।
अन्तो वहिनिव्वत्ती रवत्तिसरुवगंच उवगरणं । दव्बि लद्भुवओ गेहिं नायव्वं । कर्णपर्पटिकादि वाह्यसंस्थानं बहिर्निवृत्तिः । कदम्बपुष्पगोलकाद्या कृतिश्चान्तर्निवृत्तिस्तच्छक्तिविशेषश्वोपकरणं यथा खड्गोखड्गः तद्धारा तच्छेदनशक्तिश्चेति त्रयं व्याप्रियते । एवं द्रव्येन्द्रियगोचरं निर्वृतिद्वयं तच्छक्तिश्चेति त्रितयं ज्ञानं प्रति व्याप्रियते नोइन्द्रियप्रत्यक्षमिति । यत्रेन्द्रियं । सर्वथैव
प्रवर्तते किंतु जीव एव साक्षादर्थं पश्यति तन्नोइन्द्रियप्रत्यक्षमवध्यादि । उपचारतः प्रत्यक्षमिति । इहेन्द्रियं श्रोत्रादि तदेव निमित्तं सहकारिकारणं । यस्योत्पित्सोस्तदालिङ्गिकं । : शब्दरूप - रसगन्धस्पर्शविषयज्ञानमिन्द्रियं प्रत्यक्षं इदं चेन्द्रियलक्षणं जीवात्परं व्यतिरिक्तं निमित्तमाश्रित्य - स्पयते । इति धूमादग्निज्ञानमिव वस्तुतोर्थसाक्षात्कारित्वाभावात् परोक्षमेव । केवलं लोकेस्य प्रत्यक्षतया रूढत्वात्संव्यवहारतोऽत्रापि प्रत्यक्षत्वमुच्यते । न परमार्थतोऽवध्यादिकमेव प्रत्यक्षं । इन्द्रियाद्यनपेक्षत्वात् । कथं ज्ञायत इत्यादि मुख्यतोपीन्द्रियप्रत्यक्षं किमिति न स्यादिति वितर्कार्थः ।
चेत्यादि ति विमुच्येन्द्रियज्ञानमपरं न किश्चिदस्ति । यत्प्रगुणन्यायेन मुख्यतः प्रत्यक्ष भवेत् । इन्द्रियजज्ञानस्य मंतिश्रुताभ्यां पार्थक्ये षष्ठज्ञानप्रसङ्गस्तस्मादिन्द्रियजज्ञानस्य न मतिश्रुतयो रेवान्तर्भावः । मतिश्रते च परोक्षे अभिहिते । तत्परोक्षत्वे इन्द्रियज्ञानस्यापि परोक्षत्वमेव पारमाकिम् । आहेत्यादि । धूमादग्निज्ञानवत् नत्वक्षजमिति भावः । इह यदित्यादि । हन्त इहापीन्द्रियमनोभिर्गृहीते बाह्ये धूमादौ लिङ्गेग्न्यादिविषयं यत्ज्ञानमुत्पद्यते । तदेकान्तेन परोक्षं । इन्द्रियमनसा
1

Page #29

नंदीसूत्र-टीकायाः मात्मनश्च तद्ग्राह्यार्थस्य एकान्तेन परोक्षत्वादिति भावः । यत्पुनरित्यादि । लिङ्गमन्तरेणैव यदिन्दिय मनसां वस्तुसाक्षात्कारित्वेन ज्ञानमुपजायते । तत्तेषां प्रत्यक्षत्वाल्लोकव्यवहारमात्रापेक्षया प्रत्यक्षमुध्यते । अलिङ्गत्वादवध्यादिवत् । न त्वात्मनस्तत् प्रत्यक्षमिति शेषः इन्द्रियमनोभवं ज्ञानमात्मनः परोक्षमेवापरनिमित्तत्वात् धूमादग्निज्ञानवत् । यद्येवं यल्लिङ्गमन्तरेणैव साक्षादिन्द्रियमनोनिमित्तं ज्ञानमुत्पद्यते तत्परमार्थतः प्रत्यक्षमस्तु किं तदपि परोक्षत्वेनेष्यते नैवमित्याह । इन्द्रियाणामपीत्यादि । इन्द्रियमनांसि ज्ञानजनकत्वेनात्मनो व्याप्रियन्ते । इति ज्ञाननिमित्तत्वेन साक्षाव्याप्रियमाणत्वादुपचारतोऽक्षमिन्द्रियं प्रतिवर्त्तते । इतीन्द्रियप्रत्यक्षमुच्यते । न तत्त्वतः यतो यदिन्द्रियमनोनिमित्तं ज्ञानमुत्पद्यते तदप्यात्मनो, नन्विन्द्रियाणां तेषामचेतनत्वात् । एतेन ये वैशेषिकादयोऽक्षमिन्द्रियं प्रतिगतं प्रत्यक्षमितीन्द्रियाणां साक्षाद् घटाद्यर्थोपलब्धेर्घटादिज्ञानं प्रत्यक्षमिच्छन्ति तत्र युज्यत इत्यावेदितं इन्द्रियाणामचेतनत्वेन ज्ञानायोगात् । तथाहि-यदि चेतनं तन्न जानाति । यथा घटादि, अचेतनानि चेन्द्रियाणि कुतस्तेषामुपलब्धिप्रत्यक्ष भवेत् । एवं मूर्तिमत्वात् स्पर्शादिमत्त्वाच्च न जानन्ति । न च वाच्यमिन्द्रियाणि न जानन्ति इति प्रत्यक्ष विरोधिनीप्रतिज्ञा तेषां साक्षात्कारेणार्थोपलब्धेरनुभवप्रत्यक्षेण प्रतिप्राणिप्रप्तिद्धत्वाद्यतश्चक्षुरादीन्द्रिये करणतया व्याप्रियमाणे वस्तूनामुपलब्धा आत्मैव नत्विन्द्रियं चक्षुरादीन्द्रियोपरमेपि तदुपलब्धा अर्थानुस्मर्तृत्वात् । इह यो येषूपरतेध्वपि तदुपलब्धानर्थाननुस्मरति स तत्रोपलब्धा । दृष्टो यथागृहगवाक्षोपलब्धानामर्थानां तद्विगमेप्य
र्थानुस्म" देवदत्तादिः। अनुस्मरति चेन्द्रियविगमेपि तदुपलब्धमर्थमात्मा । तस्मात् स एवोपछब्धा यदि पुनरिन्द्रियाण्युपलम्भकानि स्युस्तदातद्विगमे कस्यानुस्मरणं स्यान्नह्यन्येनोपलब्धेर्थेऽन्यस्य स्मरणं युक्तमस्तिवानुस्मरणं । तस्मान्ननु जानन्ति इन्द्रियाणि ततश्चेन्द्रियमनोनिमित्तमात्मनो ज्ञानं परनिमित्तत्वात्परोक्षमिति श्रुतान्तर्भावाच्चानुमानवत्परोक्षं तत्त्वतः । संव्यवहारतस्तु प्रत्यक्षत एवाह अत्र च बहुवक्तव्यमित्यादि । मनोनिमित्तस्यापिज्ञानस्य परनिमित्तत्वाद् अनुमानवत्परोक्षत्वं ज्ञेयं । न च वक्तव्यमागमेऽस्यतत्-परोक्षत्वं न कचिद्विशेषतोऽभिहितं यतो मतिश्रुतयोरागमे परोक्षत्वस्य विशेषतो भणनात् मनोनिमित्तस्यापि च ज्ञानस्य तदन्तःपातित्वादिन्द्रियजज्ञानस्येव परोक्षत्वं सिद्धमेवाह । अत एवाह । इह मनोज्ञा नमपीत्यादियोगक्षेमौ आक्षेपपरिहारौ तुल्यावस्येन्द्रियज्ञानेन सहेति । कायन्ति शब्दयन्ति योग्यतया तद्धेतुकर्मोपादानत इत्यर्थः ।
उदयगाहा ॥ व्याख्या उदयः क्षयः क्षयोपशम उपशम इत्येते चत्वारः कर्मणोऽवस्थाविशेषा यद्यस्माद्भणिताः एते प्रवर्त्तन्ते इत्यर्थः । कथमित्याह ॥ द्रव्यं क्षेत्रं कालं भवं च भावं च सम्प्राप्येति । द्रव्याद्यपेक्षाः सन्तः स्युर्नयतस्तत इत्यर्थः । तत्र पीतमदिरस्य भक्षितद्वपु(धत्त)रकस्य वा ज्ञानान्यथात्वं द्रव्याद्भवतीति प्रवीतमण्डूक बाही कंगुणीतैलादिपानादिना क्वचित्कदाचिदज्ञान

Page #30

दुर्गपदव्याख्या
निवृत्तिश्च भवति । देवताराधनमन्त्रादिस्मरणतश्चासौ · भवतीति भावापेक्षाप्यसौ । एवं सक् चन्दनाङ्गनारोग्यत्वादि द्रव्यभावापेक्षः ज्ञानाद्युदयो भवति । तथा निद्रादिपञ्चकोदयो भक्षितमाहिषदधि वृताका(वृन्ताका)दिद्रव्यस्य जीवस्य तत्तद्र्व्यमपेक्ष्य भवन् द्रव्यापेक्षः । सजलादिक्षेत्रं प्राप्य स एवातिशयेन भवतीति क्षेत्रापेक्षः । निद्रोदयस्यैव रजन्यादिकः कालः । विशेषतो ग्रीष्मो वा इति कालापेक्षः । सएवैकेन्द्रियादिक प्राप्यपृथिव्यादि वनस्पतीनां विशेषतो निद्रोदय इति भवापेक्षः। स एवचित्तस्वास्थ्यादि भावमापेक्ष्य भवन् भावापेक्षः । इत्येवं द्रव्यादयः परस्परं सव्यपेक्षाः सन्तः कर्मणामुदयक्षयक्षयोपशमोपशमरूपं क्वचित्कदाचिदवस्थाविशेष जनयन्तीति क्षयोपशमजोप्यवधिदेवनारकयोर्भवप्रत्ययो भवति । अवश्यं तस्यतभावान् तिर्यग् मनुष्याणां नवे सत्यप्यसौ क्षयोपशमजएव क्वचित् कदाचिदेव भावात् । इति प्रकृति अप्रयोगि । अन्यच्च तृणाद्याहारस्तज्जप्रभूत भारोद्वहनसामर्थ्य च तिरश्चां भवप्रत्ययं भवति नारकाणां तादृशमारणान्तिकवेदनादिसामर्थ्य भवप्रत्ययं भवति । एवं वीर्यान्तरायकर्मक्षयोपशमान् केचिन्महासामोपेता मनुष्या अपि दृश्यन्ते । केचित्प्रबलवीर्यान्तरायोदया तृणकुब्जीकरणेप्यसमर्थों इत्येवं सर्वत्रद्रव्याद्यपेक्षया उदयादयः प्रवर्तन्ते। इति गाथार्थः । अवधानमवधिरिन्द्रियाचनपेक्षमात्मनः साक्षादर्थग्रहणं । अवधिरेव ज्ञानमवधिज्ञानं । अथवा अवधिःमर्यादा तेनावधिना रूपि द्रव्यमर्यादात्मकेन ज्ञानमवधिज्ञानं । तद्भवप्रत्ययं नारकदेवानां गुणप्रत्ययं मनुष्यतिरश्चां । तद् द्विविधं सत्षोढा । आनुगामुकादिभेदात् । आ अभिविधिना अनुगमनशीलमानुगामुकम् । यत्र उत्पन्नं तत्र देशान्तरगतमपि ज्ञानिनं यदनुगच्छति । लोचनवत्तदानुगामुकं । यत्र क्षेत्रे उत्पन्नं तत्रस्थ एव पश्यति नान्यत्र गत इति यत्तदेश स्थितस्यैव भवति स्थानस्थदीपवत्तत्तदेशनिबन्धनक्षयोपशमजत्वाद्देशान्तरगतस्य तुभ्रंशादिनानानुगामुकं २ वर्द्धमानकं यदंगुलासङ्येयभागादिविषयमुत्पद्य पुनर्वृद्धिविषयविषयविस्तरिणानिकांयाति । यावदलोके लोके लोकप्रमाणान्यसङ्ख्येयानि खण्डादीनि ३ हीयमानक यजघन्येनांगुलसङ्ख्येयभागविषयमुत्कर्षेण सर्वलोकविषयमुत्पद्य पुनः संक्लेशवशात् क्रमेण हानि विषयसङ्कोचात्मिकां याति यावदंगुलासंख्येयभागस्ततोपि प्रतिपतति ४ येनत्वलोकस्य प्रदेशोपि दृष्टस्तस्य न हीयते ॥ प्रतिपाति कियन्तमपि कालं स्थित्वा ततो ध्वंसनस्वभावं यदित्यर्थः ५ ॥ अप्रतिपाति आमरणान्तभावि यदित्यर्थः । ६ अत्र चाप्रतिपातिज्ञानमनुगाम्येव भवति । आनुगामुकं त्वप्रतिपाति प्रतिपाति च भवतीत्युभयोविशेषः । तथा प्रतिपाति प्रतिपतत्येव । पतितमपि च देशान्तरगतस्य कदाचिज्जायते । नचेत्थमनानुगामुकं । यत इदं यत्र देशे तिष्ठतः . समु. त्पन्नं तत्रैव तिष्ठत च्यवते नवा च्युतमपि देशान्तरे पुनरुत्पत्तिप्रदेशे समायातस्य भवतीति प्रतिपात्यनानुगामुकयोभैदः । तच्चफटकावधित्वादिति । अपवरकादिजालकान्तरस्थप्रदीपप्रभा निर्गमस्थानानीवावधिज्ञानावरणक्षयोपशमजन्यान्यवधिज्ञाननिर्गमस्थानानीह फट्टकान्युच्यन्ते । तानि

Page #31

नंदीसूत्र-टीकायाः चैकजीवस्य सङ्ख्येयान्यसङ्ख्येयानि च भवन्ति । तैर्यदवधिज्ञान जीवस्य तत् फट्टकावधि इत्युध्यते । तत्र सकलजीवोपयोगे सत्यपि साक्षादेकदेशेनैव दर्शनादात्मप्रदेशान्तर्गतमुच्यते । सर्वास्मप्रदेशक्षयोपशमभावे सत्यप्यौदारिकशरीरैकदेशेनैव दर्शनादौदारिकशरीरान्तर्गतमुच्यते । २ एकदिगुपालम्भात् ज्ञानोद्योतितक्षेत्रान्तर्वृद्धेरवधिमतमेगदिगुयोतितक्षेत्रान्तमुच्यते । आत्ममध्यगतादिभेदेन मध्यगतत्रिधा । तत्र सर्वात्मोपयोगे सस्यपि मध्य एव सर्वफट्टकविशुद्धिसद्भाबात्साक्षान्मध्यभागेनोपलब्धेरात्ममध्यगतमभिधीयते । २ सर्वात्मनः क्षयोपशमयोगाविशेषेप्यौदारिकशरीरमध्यभागेनोपलब्धेरौदारिकशरीरमध्यगतमुच्यते । २ सर्वदिगुपलम्भादवधिज्ञानप्रकाशितक्षेत्रमध्य एव ज्ञानिनः सद्भावात् । क्षेत्रमध्यगतमभिधीयते ॥ ३
अन्तर्गतं भूयोऽपि पुरतोऽन्तर्गतादि भेदात् त्रिधा । पुरतोऽप्रेतनभागेऽन्तस्थितं प्रागुक्तात्मदेशादीनां मार्गतः पृष्टतः । पोसउत्ति पार्श्वतः । उल्कादीपिकाऋजुलेतियाप्रसिद्धा। मणिं बत्तिप्रदीपशिखा मणिविशेषः । आदिग्रहणादन्योप्येवं जीवो ग्राह्यः । प्रदीपः कलिकारूपः प्रेरयन् २ आकर्षन् २ । नान्यत्रेति पृष्टिपार्श्वयो मार्गतोन्तर्गत सूत्रे उल्कादिकं अणु""ट्टमाणेत्ति । अनुकर्षन् गच्छतपार्श्वतोऽन्तर्गत सूत्रे उल्कादिकं प्रदीपात्तंज्योतिर्वस्तु पार्श्वतः कृत्वा परिकइढेमाणेत्ति परिकर्षन् गच्छेत् । मध्यगतसूत्रे मस्तकस्थेन ज्योतिर्वस्तुना यथा कश्चिद्गच्छेत् । सर्वत्र तत्प्रकाशितमथै पश्येत् एवं मध्यगतावधिज्ञानिन्यपि योज्यं । विशुद्धफडकैरिति विशुद्धक्षयोपशमजन्य फडकानि विशुद्धफडकान्युच्यन्ते । तैरित्यर्थः । दृष्टलेश्योपरंजितमिति । तत्र । .
कृष्णादिद्रव्यसाचिव्यात्परिणामोयआत्मनः । स्फटिकस्येव तत्रायं लेश्याशब्दः प्रवर्चते ॥ साचिव्यं सान्निध्यं । त्रिसमाहारक इति वाक्यं । यद्वा आह ॥
रयतीत्याह । परिकर्षन् गच्छेत् । मध्यगतसूत्रे । मस्तकस्थेन ज्योतिर्वस्तुना यथाः कश्चिगच्छेत । सर्वत्र तत्प्रकाशितमर्थ पश्येत् एवं मध्यगतावधिज्ञानिन्यपियोज्यम् । विशुद्धफडकैरिति । विशुद्धक्षयोपशमजन्यफडकान्युच्यन्तोन्तेरित्यर्थः । द्रव्यलेश्यापरंजितमिति तत्र कृष्णादि द्रव्यसाचिव्यात्परिणामोय आत्मनः । स्फटिकस्येवतत्रायं लेश्याशब्दः प्रवर्तते । साजावइ गाहा ॥
त्रिसमयमाहारक इति वाक्यं ॥
यद्वा आहारयतीत्याहारकः त्रीन् समयानाहारकस्निसमयाहारक इति व्युत्पत्तियोजनेत्याचापदकं । यो मत्स्यो योजनसहस्त्रायामः स्वदेहस्यैवैकदेशे उत्पद्यमानः सप्रथमे समये आयाम संक्षिपति । तं च संक्षिपन् प्रतरं करोति । कथंभूतमित्याह । सङ्ख्यातीताख्याङ्गुलविभागवाहल्यमानां बाहल्येनाङ्गुलासङ्ख्येयभागसूक्ष्ममित्यर्थः ॥

Page #32

दुर्गपदव्याख्या
पुनरपि कथंभूतमित्याह ।।
स्वकेति मत्स्यदेहविस्तीर्ण शरीरान्तःसम्बद्धत्वादूर्वाधस्तिर्यक्कयावान्मत्स्यदेहस्य विस्तरस्तावांस्तज्जीवप्रदेशप्रतरस्यापीत्यर्थः । एवं वायामतो विष्कम्भतश्च मत्स्यशरीरपृथुत्वतुल्याङ्गुला सङ्ख्येयभागबाहल्यश्चायं प्रतरो भवतीत्येष प्रथमसमयव्यापारः प्रतरमेतावन्मात्रं करोति । दैयेणापि कुतः जीवसामर्थ्यात् । ततो द्वितीयसमये तं प्रतरमायामतो विष्कम्भतश्च संक्षिप्यामुलासङ्ख्येयभागबाहल्यां मत्स्यशरीरपृथुत्वायामास्तविं करोति । ततस्तृतीयसमये या निजतनु पृथुत्वेन दीर्घासूचिःतामपि सूचिं संक्षिप्याङ्गुलासङ्ख्येयभागमात्रावगाहनो भूत्वा निजीर्णमत्स्थभवायुश्च विग्रहगत्या मत्स्यशरीरस्यैवैकदेशे पनकः सूक्ष्मवनस्पतिजीवविशेषो भवति । अस्मादुत्पादसमयात् तृतीयसमये यदेहमानमङ्गुलासङ्ख्येयभागमात्रमेतस्य पनकस्य । तज्जघन्यमवधेविषयभूतं क्षेत्रं तज्ज्ञेयद्रव्याधारं । एतेन तत्ज्ञेयद्रव्याधारत्वेनैव क्षेत्रमवधेविषय उच्यते । नतु साक्षात्तस्यामूर्तत्वादवधेस्तु मूर्तविषयत्वादिति । सएवचेत्यादिति । यो हि योजनसहस्रायामो महाकायो मत्स्यस्त्रिभिश्च समयैरात्मानं संक्षिप्यति । स किल प्रयत्नविशेषादतिसूक्ष्मामवगाहनां कुरुते नान्यः । अनेन किमिति मत्स्योऽतिमहान् गृह्यते। तृतीयसमयसंक्षिप्तच्चे. स्येतस्य द्वयस्योत्तरमदायि । दूरे च गत्वान्यत्र यद्युत्पद्यते विग्रहेण च गच्छति तदाजीवप्रदेशाः किञ्चिद्विस्तरं यांतीत्यर्थेवगाहनास्थूलतरास्यादित्यविग्रहगत्या स्वशरीरदेश एवोत्पादित इत्येतत् स्वयमेव द्रष्टव्यमिति । किं त्रिसमयाहारकोगृह्यते । अत्रोत्तरमाह । प्रथमेत्यादि ।
त्रिसमयाहारकत्वविषये केचनाचार्या व्याचक्षते । यदुत द्वौ तावन्मत्स्यस्य सम्बन्धिनौ आधसमयौ गृह्येते आयामसंहरणेन प्रतरकरणमित्येकः । तत्संहरणेन सूचि यत्र करोति स द्वितीयः इत्यायामविष्कम्भयोः संहरणसमयद्वयं । तृतीयसमयस्तु सूचिसंहरणपनकत्वेनोत्पादित. श्चेतित्रयं । ततश्चत्रयः समथा यस्यासौ त्रिसमयः अविग्रहेणोत्पत्तेराहारकश्च एवं च सति प्रत्युतातिसूक्ष्मपनकश्चायं सिद्धो भवति । तथा च सति 'समयाहारगस्स पणगजीवस्से'ति सूत्रकारवचनमाराधितं भवति । किं वेह यथा सूक्ष्मसूक्ष्मतरासौ भवति । तथा कर्त्तव्यमेतच्चास्मिन् व्याख्याने सविशेषार्थ सिद्धयति । उत्पादसमय एव यतो यस्मादसौ पनकजीवोऽस्ति जघन्यावगाहनो भवति । न शेषसमयेषु द्वितीयादिष्वीषन्महत्वाऽजघन्यावगाहनश्चसूत्रे प्रोक्तस्ततो तिसूक्ष्मत्वसिद्धेस्तस्य पनकदेहस्य समानमेव किलावधेर्विषयभूतं जघन्यं क्षेत्रं भवतीति न युक्तमिदं केषाश्चिद् व्याख्यानं त्रिसमयाहारकत्वस्य पनकविशेषणत्वेनौ कृत्वान्मत्स्यसमययस्य च पनकसमयत्वायोगायोपीत्थमपि जघन्यावगाहनालाभलक्षणोगुण उद्भाव्यते सोपि नयुक्तो

Page #33

नंदोसूत्र-टीकायाः
यस्मान्नेहातिसूक्ष्मेणातिमहता वा किञ्चित्प्रयोजनं किं तर्हि योग्येन। योग्यश्च स एव तद्धेतुभिर्टष्टों यः प्रथमं जघन्यावगाहनः संस्तस्मिन्नेव भवे समयत्रयमाहारं गृह्णाति सर्ववद्वहिजीवाः निरंतरं सततं नैरन्तयेणेत्यर्थः । यावदिति यत् प्रमाण क्षेत्रमाकाशं वक्ष्यमाणविशिष्टसूचीरचनयारचिताः सन्तो भृतवन्तो व्याप्तवन्तः । भूतकालनिर्देशश्चाजितस्वामिकाल एव वक्ष्यमाणयुक्त्या प्रायः सर्वबहवोऽनलजीवा भवन्त्यस्यामवसर्पिण्यामित्यस्यार्थस्य ख्यापनार्थः। अनलजीवोस्पतेर्महावृष्ट्यादिव्याघाताभावे समस्तभरतैरावतविदेहलक्षणपञ्चदशसु कर्मभूमिषु सर्वबहवोबादराग्निजीवा भवन्तीति किमविशेषेण । सर्वदैव एतास्वेते भवन्ति ! नैवं । किन्तु अजित जिनेन्द्रकाले अजितजिनेन्द्रस्याप्युपलक्षणत्वादवसर्पिण्यां द्वितीयतीर्थकरकाले अग्निजीवाबहवो भवन्ति । कुतः । तदारम्भकपुरुषबाहुल्यादिति तेषां बादराग्निजीवानां आरम्भका उत्पादकाः । सन्बुक्षणज्वलनाद्यारम्भकरणात्तदारम्भका ये पुरुषास्तेषां बाहुल्यात् । कोऽर्थः सर्वेभ्योप्यतीतानागतेभ्यो बहवः प्रचुरा गर्भजमनुष्यास्तदा भवन्ति । स्वभावादेवेति ॥ आह ॥ किमेतैरेव बादराग्निजीवैः सर्वबह्वग्निजीवपरिमाणं पूर्यते । आहोस्वित् सूक्ष्माग्निभिः सह यदितैः सह तदातेऽवशिष्टा अपि गृह्यन्ते । आहोस्वित् केचिदेव विशिष्टा इत्युच्यते । स्वभावाद्यदासू
माग्निजीवा अप्युत्कृष्टपदिनः स्युः । इदमत्र हृदयं । अनन्तानन्तास्ववसर्पिणीषु मध्ये स एव कश्चित् द्वितीयतीर्थकरकालो गृह्यते । यत्रसूक्ष्माग्निजीवा उत्कृष्टपदिनः प्राप्यन्ते । ततश्चतैर्बादरैः सूक्ष्मैश्चाग्निजीवैरुत्कृष्टपदिभिर्मीलितैः सर्वबहग्निजीवानां परिमाणं ग्राह्यमतएवाह । सूक्ष्माश्चेति । तत्रैवेति तेष्वेव मध्ये गृह्यन्ते- तेषांवावस्थानं बहुतरक्षेत्रपूरकं बुद्धयाषाढा यद्यपि सम्भवति । तथापि पञ्चानादेशाषष्ठस्त्वादेश इति वक्तुमाह । तेषां चेति । अयमर्थः । तैः सर्वैरप्यग्निजीवैः समचतुरस्रो धनो द्विभेदः स्थाप्यते । कथमित्युच्यते । एकैकाकाशप्रदेशे एकैकाग्निजीवरचनया स्वावगाहे वा सङ्ख्येयाकाशप्रदेशलक्षणे एकाग्निजीवरचनयेति अत्रस्थापना :: : एतेषां नवानामग्नि जीवानां प्रत्येकमेकैका काश प्रदेशे व्यवस्थापितानामधस्तादुपरिष्टाच्चान्येपि नव नव जीवा इत्थमेव व्यवस्थाप्यन्ते। एष कल्पनया सप्तविंशत्या सद्भावतस्तु सङ्ख्येयैरग्नि जीवैरेकैकाकाशप्रदेशव्यवस्थापितैर्धनोमन्तव्यः । द्वितीयोपि धन इत्थमेव द्रष्टव्यः केवलमिहासङ्ख्येयोकाशप्रदेशेष्वेष्वेकैकजीवो व्यवस्थाप्यते । एव मेकैकाकाशप्रदेशे एकैकजीवस्थापनया असङ्ख्येयप्रदेशात्मकस्यावगाहस्थापनया च प्रतरोपि द्विविधः ॥
सूचिरपि द्विभेदः । तत्रधनप्रतरपक्षश्चतुर्भेदः पश्चमश्चैकेकाकाशप्रदेशस्थापितैकैकजीवलक्षणसूचिपक्षोपि न ग्राह्यो । दोषद्वयानुषङ्गात्तथाहि पञ्चविधयाप्यनयास्थापनया स्थापिता अग्निजीवाः षट्स्वपि दिक्वधिज्ञानिनो सत्कल्पनया प्रतिप्रदेशावगाहेप्येस्त्विति ह्यन्नैवं कल्पनापि सति सम्भवे विरोधिन्येव कर्त्तव्या किं विरोधिन्येत्यालोच्याह । षष्ठ श्रुतादेश इति ॥

Page #34

w
दुर्गपदन्याच्या
___ असङ्ख्येयाकाशप्रदेशलक्षणस्यावगाहे पङ्क्त्या एकैकजीवस्थापने नयः सूचिलक्षणः । षष्ठः पक्षोय श्रुते आदिष्टत्वाद् ग्राह्यः । शेषास्तु पञ्चानां देशाः सम्भवोपदर्शनमात्रेणोक्तत्वात्परिहार्याः । इयं हि यथोक्ता सूचिरेकैकजीवस्यासङ्ख्येयाकाशप्रदेशावगाहे व्यवस्थापित्वाद्वहुतरं क्षेत्रं स्पृशतीत्येको गुणः अवगाहविरोधाभावस्तुद्वितीयः । ततश्चैषाऽग्निजीवसूचिरवधिज्ञानिनः षट्स्वपि दिक्ष्वसत्कल्पनया भ्रामिता सती अलोके लोकप्रमाणान्यसङ्ख्येयखण्डानि स्पृशत्यत एतावदुत्कृष्टक्षेत्रमवधेविषय इत्युक्तं भवति । आह ननु रूपिदव्याण्येवावधिः पश्यतीति गीयते । क्षेत्रं त्वमूतत्वात्कथं तद्विषय इत्याशङ्क्योक्तं भाष्यकृता
सामत्थमत्तमेयं जइदट्ठव्वं हवेज्ज पेच्छेज्जा । नयतं तत्थत्ति जो सोरूविनिबन्धणो भणिओ॥
यदवधेरैतावत् क्षेत्रं विषय उच्यते । तदेतत्तस्य सामर्थ्यमात्रमेव कीय॑ते । कोर्थ इत्याह । यद्येतावति क्षेत्रे द्रष्टव्यं किमपि भवेत्तदापश्येदवधिज्ञानी न च तत् द्रष्टव्यं तत्र लोके समस्ति । यतो यमवधिस्तीर्थकरगणधरैरूपिद्रव्यनिबन्धनो भणितस्तच्चरूपियमलोके नान्येवेति ॥
आह । यद्येवलोकप्रमाणोऽवधिभूत्वा यस्य पुरतो विशुद्धिवशतो लोकाद्वहिरप्यसौ वर्द्धते तस्य तदृद्धेः किं फलं ? लोकाद्वहिर्द्रष्टव्याभावादत्रोच्यते । लोकस्थमेव सूक्ष्मासूक्ष्मतरं सूक्ष्मतमं द्रन्य पश्यति यावन्नैश्चयिकपरमाणुमपीति तदृद्धस्तात्त्विकं फलं । अंगुल मावलियाणं गाहा ॥
उक्तं चेत्यादि । असङ्ख्येयानां समयानां समुदायः सच तेषां विशकलितानामपि तथाविधदेवदत्तादीनामिवस्यादत उच्यते समुदायस्य संमितिनैरन्तयेंण मीलनासो च नैरन्तावस्थापिता यः शिलाकानामिव परस्परनिरपेक्षाणामपिस्यादत उच्यते । तस्याः समुदयः समितियः समागमः परस्परसम्बद्धतया विशिष्टैकपरिणामः भूतभवद्भविष्यत्समयप्रवाहेण समागमस्तेनैवंभूतसमय राशिना एका आवलिका भवति । जघन्ययुक्ता सङ्ख्यातक प्रतिसमयमान आवलिका कालो भवतीति तात्पर्य अंगुलमावलियाणमित्यादि गाथात्रयस्य तात्पर्यमिदं उपचारेण सर्वत्र द्रव्यमेव पश्यतीति विज्ञेयं । ततश्चाङ्गुलासङ्ख्येयभागादिकं क्षेत्रं पश्यति । कोर्थः । तत्रैवैतावति क्षेत्रे यानि प्रस्तुतावधिदर्शनयोग्यानि पुद्गलद्रव्याणि तान्येव. पश्यति । आवलिकासङ्ख्येयभागादिकं क्षेत्र पश्यतीत्यत्रापि च कोर्थस्तेषामेव पुद्गलद्रव्याणां ये प्रस्तुतावधिदर्शनयोग्याः पर्यायास्तान् भूते ऽनागते चैतावति कालेऽसौ वीक्ष्यते । इत्येवं सर्वत्र क्षेत्रे काले वावधिविषयत्वेनोक्त यथासङ्ख्य क्षेत्रगतानियोग्यरूपि द्रव्याणि कालगतांस्तुयोग्यास्तत्पर्यायानायोजयेत् क्षेत्रकालौ तु मंचा क्रोशंतीत्यादिन्यायेनोपचारत एवोच्यते । इति भावः । एवं तावत्परिस्थूरन्यायमङ्गीकृत्य क्षेत्रवृद्धौ कालवृद्धि

Page #35

मंदीस्त्र-टीकायाः रनियता । यतो यथा क्षेत्रं वर्द्धते न तथा कालो वर्द्धते । भरतक्षेत्रापेक्षया जम्बूद्वीपो महान् कालस्तु न तथेति । कालवृद्धौतु क्षेत्रवृद्धिर्भवत्येवेति प्रतिपादितं । साम्प्रतम् द्रव्यक्षेत्रकालभावापेक्षया यदृद्धौ यस्य वा न भवत्यमुमथै प्रतिपादयन्नाह ॥
काले चउण्ह वुड्ढी कालो भइयव्वो खेत्तवुड्ढीए । वुड् वुड्ढीए दव्वपज्जवभइयव्वा खेत्तकालाओ । काले अवधिगोचरे वर्द्धमाने सतीति गम्यते । चउण्हवुड्ढित्ति । नियमात् क्षेत्रादीनां चतुर्णामपि वृद्धिर्भवति । कालात्सूक्ष्मसूक्ष्मतरसूक्ष्मतमत्वात् क्षेत्रव्यपर्यायाणां तथाहि कालस्य समयेपि वर्द्धमानक्षेत्रस्य प्रभूतप्रदेशा वर्द्धन्ते । तद्वौ वावश्यंभाविनी द्रव्यवृद्धिः । प्रत्याकाशप्रदेशं द्रव्य प्राचुर्या व्यवृद्धौ च पर्यायवृद्धिर्भवत्येव । प्रतिद्रव्यं पर्यायबाहुल्यादिति । यद्येवं काले वर्द्धमाने शेषस्य क्षेत्रादित्रयस्य वृद्धिर्भवतीति । काले तिगस्सवुड्ढीत्येव वक्तुमुचितं । कथं चतुर्णामित्युक्तं ! सत्य, किंतु सामान्यवचनमेतत्तथाहि देवदत्ते भुञ्जाने सर्वमपि कुटुम्बं भुङ्क्त इत्यादि । अन्यथा ह्यत्रापि देवदत्ताच्छेषमपिकुटुम्बं भुङ्क्त इति वक्तव्यं स्यात् । यथा वा एकस्मिन् रेसनेन्द्रिये जिते पश्चापि जितानि भवन्ति । तथाऽन्धेन भोक्तुमाकारितेन जनद्वयमागच्छतीत्यादि वचनप्रवृत्तिदर्शनादिस्यदोषाः । कालो भइयव्वोखेत्तवुड्ढीएत्ति क्षेत्रस्यावधिगोचरस्य वृद्धावाधिक्येसति कालो भक्तव्यो विकल्पनीयो वद्धते । वा नवा प्रभूते क्षेत्रे वृद्धिंगते वर्द्धते कालो न स्वल्पे इति भावः । अन्यथा हि यदि क्षेत्रस्य प्रदेशादिवृद्धौ कालस्य नियमेन समयादिवृद्धिः स्यात्तदाङ्गुलमात्रादिवर्द्धिते क्षेत्रेकालस्यासङ्ख्येया उत्सर्पिण्यवसर्पिण्योवरस्तथा च वक्ष्यति । अंगुलसेढीमेत्तेउवसर्पिणीओ असंखेजत्ति । अंगुलश्रेणीमात्रे क्षेत्रे यः प्रदेशराशिः स प्रतिसमयं प्रदेशापहारेणापहियमाणोऽसङ्ख्येयावसर्पिणीभिरपहियते इति भावः । ततश्च आवलिया अंगुल पुहुत्तमित्यादि सर्व विभज्येत । तस्मात् क्षेत्रवृद्धौ कालवृद्धिर्भजनीयैव स्थूलत्वात् कालः स्याद्वर्द्धते स्यान्नेति द्रव्यपर्यायास्तु क्षेत्रवृद्धौ नियमा दुर्द्धन्त एवेति स्वयमेव दृश्यं । वुड्ढीए दव्वपज्जवेत्यादि । द्रव्यपर्याययोवृद्धौ सत्यां क्षेत्रकालौ भक्तव्यौ विकल्पनीयौ । वर्द्धते वा नवा तथाह्यवस्थितयोरपि क्षेत्रकालयोस्तथाविधशुभाध्यवसायतः क्षयोपशमवृद्धौ द्रव्यं वद्धत एव तदृद्रौ च पर्यायवृद्धिरवश्यंभाविन्येव । प्रतिद्रव्यं पर्यायानन्याज्जघन्यतो. पि वैकैकद्रव्यादप्यवधेः पर्यायचतुष्टयलाभादिति । पर्यायवृद्धौ च द्रव्यवृद्धिर्भाज्या भवति वा न वेति स्वयमेव द्रष्टव्यं अवस्थितेपि हि द्रव्ये तथा विवक्षयोपशमवृद्धौ पर्याया वर्द्धन्ते एवेतिगाथार्थः । वृत्ती सप्तम्यांततावास्येति । खेत्तवुड्ढीए इत्यस्य पदस्येत्यर्थः । सप्तम्या यथैकारस्तथाह ॥ एहोइ अयारंते इत्यादिगाथाः
. व्याख्याः -द्वितीयाबहुवचनांते अकारांतपदे पुल्लिगे अभिधेयत्तस्यैकारो भवति । गाथा नमिउण जिणवरिंदे इत्यादि ॥

Page #36

दुर्गपदव्याच्या
तथा तृतीयादिष्वादिशब्दाच्चतुर्थीपरिग्रहः । ततश्च एगं नित्ति । एकत्वे वर्त्तमानानां तृतीया चतुर्थी - षष्ठी - सप्तमीनां स्थाने महिलच्छेत्ति स्त्रीलिंगे अभिधेये एकारो भवति । तन्न तृतीयानां यथा सुंदरबुद्धीए कयमित्यादि ॥
चतुर्थ्यां गावीए पुणदिन्नं तणं पि खी रत्तणमुवेति । इत्यादि
षष्ठास्थाने यथा ॥ तीए पुण विशुद्धीए कारणं होति पडिमांउ । इत्यादि ॥
सप्तम्याः स्थाने यथा अत्रैव । ननु तृतीयादिष्वत्यादिशन्दात्किमिति न पञ्चमी परिग्रहो मैवं, तत्स्थाने उकारस्य दर्शनात्तद्यथा ॥
इत्थी
आविसकमणमित्यादि ॥
अतएवान्न तईयासु छट्ठी सप्तमीण इतिव्यस् निदशा अन्यथा ह्यादिशब्देन चतुर्थ्यादीनां सर्वासामपि विभक्तीनामनुरोधः स्यादेवेति गाथार्थः ॥
१५
ननु वस्तूनां नवपुराणादयः पर्यायाः कालक्रमेणैव भवत्यतस्तेवेदुत्तरोत्तरकालक्रमवृद्धिभाजो वर्द्धते । तदा तद्वद्वो सिद्वैव कालवृद्धिरतः पयार्यवृद्धौ कालो भजनीयइति ॥ यदुक्तं तदसंगतमित्याशंक्याह ॥
अक्रमवर्त्तिनामपि च वृद्धिः संभवादिति । इदमुक्तं भवति । यद्युत्तरोत्तरकालक्रम वृद्धिभाजोंनवपुराणादय एव वस्तूनां पर्याया: स्युस्तदा युज्येत भवद्वचस्तच्च नास्ति रूपरसगंधस्पर्शतारम्यादिपर्यायाणां दक्षयोपशमावस्थानुपलब्ध्या अनाविशिष्ट क्षयोपशमे सति कालक्रमवृध्यभाaft बहूनां युगपदेव वृद्धिसंभवादिति भावनीयं । अत्रेत्यादि ॥
क्षेत्रकालयो रसबंधिनां प्रदेशानां समयानां च संख्यामाश्रित्य यन्मानं तत्परस्परं किं तुल्यं हीनमधिकं च भवेदिति प्रस्तार्थः सर्वत्रेत्यादिना प्रतिविधते ॥
या भासेत्यादि ।
गुरुलहुय गुरु लहुयंतंपियते वनिद्धा इति उत्तरार्द्धः तैजसं च भाषाच तैजसभाषे तयोर्द्रव्याणि । तेषां तैजसभाषाद्रव्याणामंतरादपांतराले । एच्छति । अत्रान्यदेव तदयोग्यं द्रव्यं ard पश्यति । प्रस्थापको अवधिज्ञानप्रारंभकोऽवधिप्रतिपत्तेति यावत् । किं विशिष्टं तदित्याह ॥ गुरुलघु अगुरुलघुवेवेति । गुरुलघुपर्यायोपेतं गुरुलघु । अगुरुलघुपयार्योपेतं त्वगुरुलघु । तत्र तैजसद्रव्यासन्नं गुरुलघु । भाषाद्रव्यासन्नं त्वगुरुलघु । तदपि वावधिज्ञानं तदावरणोदयात्प्रतिपततेनैवोक्तस्वरूपद्रव्येणोपलब्धेन सता निष्ठां याति । प्रतिपततीत्यर्थः ॥

Page #37

नंदीवास्या प्रतिपातिन्यवधिज्ञाने अयं न्याय प्रारंभे यदृष्टं तद् दृष्ट्वा प्रतिपततीति । न चैत्रदश्यं प्रतिपारखेवेति भावः । भावार्थः प्राक् प्रतिपादित एवैति क्षेत्रकालदर्शनमुपचारेपोच्यते ॥
मंचाः क्रोशंतीतिन्याये नयतो मूर्त्तद्रव्यालंबनत्वादवधेरित्ययं भावार्थः । ओहोगाहावन्निड़ एसोत्ति पाठः । पाठांतरे वन्निउ दुविहोत्ति पाठः । नेरइय गाहा
यस्य नैरंतर्येण सर्वतो भाविनोऽवधेस्तद्वान् जीवोऽत्यंतरे वर्तते । सो अत्यंतरावधिः । तथा च चूर्णिः । अब्भंतरावहीनाम जत्थसेवियस्स ओहिनाणं समुप्पन्न । तओ ठाणाओ आरब्भ सो मोहिनाणी निरंतर संबद्धं संखेज्जं वा । असंखेज्जं वा खेत्तं ओहिनाणी जाणइ पासइ एस अभंतरावही अवधिमानाद बहि बर्बाह्योऽवधिः । अयमर्थः । जत्थसेबि (संठि) यस्स ओहिनाणं समु. प्पन्नं । तंमि ठाणे सो ओहिनाणी न किं वि पासइ । तं पुण ठाणं जाहे अंतरियं होइ अंगुल विहत्थमाईहि संखेज्जेहिं असंखेज्जेहिं वा जोयणेहिं ताहे पासइ । एस बाहिरावही एवंअवधेदैविध्ये नारका देवास्तीर्थकराश्चावधिज्ञानस्याबाह्या भवन्ति । अवध्युपलब्धस्य क्षेत्रस्यांतर्वर्त्तन्ते । अभ्यंतरवर्तिन एव भवन्ति । अतएवा(व) बाह्यावधय एवैते प्रतिपाद्यन्तेऽभ्यंतरावधय इत्यर्थः । अवधिप्रकाशितक्षेत्रस्य प्रदीपा इव निजनिजप्रभापटलस्य नैते बहिर्भवन्तीति भावः । तथावधिना पश्यंत्यवलोकयति । खलुशब्दस्यावधारणार्थत्वात्सर्वत एव सर्वास्वैव दिक्षु विदिक्षु बनतदेशत इत्यर्थः । शेषास्तिर्यगमनुष्या देशेनेत्येकदेशेन पश्यति । तत्र वाक्याबधारपविधि रिष्टतः प्रवृत्ते शेषा पुत्र देशतः पश्यति नतु शेषा देशत एलेति द्रष्टव्यं । शेषास्तियन्मनुष्याः सर्वतो देशताच परतीति भावः नत्ववधिरबाह्या भवतीत्यवध्युपलब्धक्षेत्रस्याभ्यन्तरे नारकादयो बर्ततेः (तते) । इत्युक्के सति पश्यति सर्वत इति किमर्थ भण्यते। येयवधिप्रकाशितक्षेत्रस्य मध्ये वर्त्तत्ते(तते)ते सर्वतः पश्यत्ये(न्त्ये)वेति गतार्थत्वादनि(ति)रिच्यतो अत्रोच्यते । योऽन्त्यसंबद्धवलयाकारक्षेत्रप्रकाशकावधि र्भवति । तद्वान्साध्वादिरवध्युपलब्धक्षेत्रस्याऽत्तः (न्तः)स्थितोपि न सर्वतः प्रश्यत्यतरालादर्शनादतः स्तद्वयवच्छेदार्थ कर्त्तव्यं पश्यंति सर्वत इति ॥. ... अथवा पूर्वार्द्धमन्यथा व्याख्यायते । तत्र के(s) नियतावधयः के वा नियतावधय इति प्रश्ने नारादेवीर्थकरा अवधेरवाह्या भव(वंतीति कोऽर्थो अवधिज्ञानवन्त एवामी भवन्ति । अवधिज्ञानं नियमेनैषां भवतीत्यर्थः । तत्रापि किमती(मी)तेतावधिना सर्वतः पश्यति देशतो चेति संशये सत्याह ॥
पासंतीत्याद्युत्तरार्थ अस्य व्याख्या तथैवेति । तत्रैतत्स्याद्भवप्रत्ययो नारकदेवानामित्यादि वचनात्तथा 'तिहिं नाणेहिं समड्ढातित्थ(य) राजाव होंति गिहवासो' इत्यादि वचनात् पारभविका

Page #38

दुपिण्याच्या वधिममत्वागमात्सिद्धमेव नारकदेवतीर्थकराणां नियतांवधित्वं । तस्किमनेन पश्यति सर्वत एकत्येतदस्तुः । नैवं भवप्रत्ययादि वचसासिद्धे अमीषां नियतावधिसत्त्वं । परं न ज्ञायते । किमा भवक्षथममीषा स(म)वधिर्भवति । आहोस्विस्कियंतमपिकालं भूत्वा असौ प्रतिपततीति । ततश्च
ओहिस्स बाहिराहोत्ति इत्यनेन कालनियमः क्रियते। सर्वदा सर्वकालममीषामवधिर्भवति नवंतसलेपि प्रतिपततीति । आह-ययेवं तीर्थकृतां सर्वकालावस्थायित्वमवधे विरुध्यते। केवलोत्पत्तोः तदभावान्न तेषां केवलोत्पत्तावपि वस्तुतस्तरिच्छेदस्याप्यनष्टत्वात्सुतरां केवलज्ञानेन संपूर्णानंतधर्मात्मक वस्तु परिच्छेत्ति ॥ छमस्थकालस्य वाविव क्षितत्वाददोषः ॥ इत्यवधिज्ञानं समाप्त ।
अथ मनःपर्यवज्ञाने किंचिदुच्यते ॥ उत्पत्तिस्वामीत्यादि ।
उत्पत्तेः स्वामी तस्य मार्गणा अन्वेषणां । कीदृक्षस्येदमुपजायते इत्येवंरूपा तस्या. द्वारं तेनेति विग्रहः । उक्तं चेत्यादि । अयमत्र संबंधः । राज्ञोपनीतं यसिंहासनं तत्रोपविष्टौ भगवत्पादपीठे दो(सदो)पविष्टो ज्येष्ठो अन्यो वा गणधरो द्वितीयपौरुण्यां संख्यातीता भवा असंख्येया स्तानपि कथयति । असंख्येयभवेषु यदभवद्यद्भविष्यति तत्सर्वं कथयति । यद्वा यद्वस्तु ज्ञान परः पृच्छेत् अभिलोप्यपदार्थगोचरं तत्सर्वे कथयति । किंबहुना नवनैव णमिति वाक्यालंकारें। अणाई सेसेत्ति अनतिशयी। अवध्यायतिशयरहित इत्यर्थः । विजानाति यथेष' गणधर छमस्थं इति ॥ ... अशेषप्रश्नोत्तरप्रदानसमर्थत्वात्तस्येति भाव इति गाथार्थः अत्रार्थे उत्तरत्रयमदोयि। त्रीणि योजनशतानोत्यादि । हिमवांश्च शिखरीच हिमवशिखरिणो । तयोः पादा इवपादाः । अत्र भागास्वेषुः प्रतिष्ठिता व्यवस्थिता एकोरुकादयोऽन्तरद्वीपाः । क्षेत्रसमासादिग्रंथादेतत्स्वरूपं विज्ञेय । एकेषां मते पुद्गलद्रव्योपचयाचेकाहारादि विषयाशंमिले। सा पर्याप्तिरुच्यते । संप्रति च तस्यादिता' इत्येके पर्यंते ना परमात्
त । आसां युगपदिति ॥ वेउव्वाहाराणं सरीर अन्नामहगिरासमयापिहरण अंतमुहुत्ता उरले आहार सामाइया । येमिथ्यात्वात्सम्यक्त्व प्रतिपत्त्यभिमुखाः । नतु सम्यक्त्वस्य परित्यागाभिमुखाः ते जीवाः । सम्यगमिथ्यादृष्टयो समुहूर्त्तमात्रं कालं भवंति । किमित्येवं तल्लक्षणं व्याख्यायते इत्याह ॥ यतउक्तमिति । मिच्छ सकती। अविरुद्धा होइ संयमी सेषु । मीसाओवा दोर्स। समामिच्छं नउणमीसंति गार्णा यतः सम्यक्त्वपुंजान्मिश्रपुंजगमनं निषिद्धमनयेति भावः ॥
संयतस्य सर्वप्रमादहि दिमत इदमुत्पते। शेषश्च समदृष्टि पर्याप्तकादि विशेषण' कलापः सामथ्र्यको ध्यतचितज्ञाशिष्यावबोधार्थ । नयाँ व्युत्पत्तावित ऋद्धी वा सात कर्मधा रारूपार या ऋद्धी साक्षात्कृतेषु मनोव्येषु अनुमित

Page #39

नंदीसूत्र-टीकायाः वार्थेष्वल्प्पतरविशेषविषयतया मुग्धामति विषयपरिच्छित्तिर्यस्य प्रमातुः। सत्ऋजुमतिः । विपुलमतिरपि प्रमातैव । द्रव्यतर इत्यादि अनंतप्रादेशिकान् मनस्त्वपरिणतानंतस्कंधसमूहमयमनोद्रव्यरूपान् स्कंधान् जानाति । क्षेत्रतस्तु ऋजुमतेरर्द्धतृतीयांगुलहीनो मनुष्यलोको विषयः । स एष विपुलमतेः संपूर्णो निर्मलतरः । कालत स्त्वेतावति क्षेत्रे भूतभाविनो पल्योपमा संख्येयभागयोरतीतानागतानि संज्ञिमनोरूपाणि मूर्तद्रव्याणि विषयः । भावतस्तु तत्पर्याया रूपादयश्चितनानु गुणापरिणति रूपात्ऋजुमते विषयः । लेषाक्षरदर्शनात्तदुक्कार्थमिवाप्रत्यक्षं मनोद्रव्यदर्शनाच्चित्यमर्थमनुमिमीते । विपुलमतेश्चायं विषयः स्फुटतरः बहुतर विशेषाध्यासितत्वेन विमलतरोऽवसेयस्तेन मनोगतद्रव्यस्कंधान् । तहत चिंतानुगुणान् सर्वपर्यायराश्यनंतभागरूपानंतान रूपादीन् पर्यायान् चिंतनीयबाह्यघटादिवस्तुगतांशु जानाति सविशेषान् पल्योपमासंख्येयभागरूपे कालो य तेषां मनस्त्वपरिणमितमनोद्रव्याणां भूताअनागताश्च चिंतनानुगुणाः पयार्यास्तान् सविशेपान् जानाति । बभेत्ति बालान् चिंतनीयगुणादीन् प्रागुप्रदर्शितानुमानाजानाति नतु साक्षादित्यर्थः । अनुमानादेवचिंतनीयममूर्तमप्याकाशादिकं वस्त्वव गच्छति । छमस्थश्चामूर्त साक्षान्न पश्यति किलेति भावः अथ मनःपर्यायदर्शनं भिन्नं नोक्तं ॥ पश्यतीत्युच्यते ॥ सत्यमचक्षुर्दर्शनाख्यं मनोरूपो नाइंद्रियं दर्शनविषयमस्य द्रष्टव्यं । तेनास्य दर्शन संबंधः । भवः । अयमर्थः परस्यघटादिकमर्थ चिंतयतः साक्षादेव मनःपर्यायज्ञानी मनोद्रव्याणि तावज्जानाति । तान्येव च मानसेना चक्षुर्दर्शनेनविकल्पत्यतो मानसा चक्षुर्दशनापेक्षया पश्यतीत्युच्यते । ततश्चैकस्यैव मनःपर्यायज्ञानिनः प्रमातुर्मनःपर्यायज्ञानादनंतरतरमेवमानसचक्षुर्दर्शनमुत्पद्यते । इत्यसावेक एव प्रमाता मनःपर्यायज्ञानेन मनोद्रव्याणि जानाति । तान्येव वा चक्षुर्दर्शनेन मानसेन पश्यतीत्यभिधीयते एतदेवाह ॥ एकप्रमात्रपेक्ष तंतरभाविताश्च मनसा चक्षुर्दर्शनस्येति कृत्वा सूत्रे पश्यतीयुपन्यस्तं । ओघतोवेति विशेषाया जानाति सामान्यार्थोपयोगापेक्षया पश्यतीत्युक्तं । उद्धर्वाधिस्तिर्यग्भेदास्त्रिधा मनःपर्यायज्ञानिनः लामो द्रष्टव्यस्तत्र ऋजुमतेरधो विषयोऽमुष्यारत्नप्रभायाः पृथिव्या उपरिमाधः स्यात् । क्षुल्लकप्रसन्मनोगतान् भावान जानाति उर्द्ध यावद्यज्ज्योतिश्चक्रस्योपरितलं तिर्यक् च मनुष्यलोकांतं सोपि जुमतेरर्द्धतृतीयांगुलहीन इतरस्य संपूर्णः शेषा द्रव्यादित्रयं कथितं । सुगमंचेति समुदायार्थः वैशाखस्थानस्थं प्रसारितपादं कटिस्थकरयुग्मं पुरूषमिव लोकं व्यवस्थाप्य सर्वमिदं भावती । इति प्राकृतचूर्ण्यक्षराणि च व्याख्येयानि । एतदनुसारतः रुचकाभिधानात्तिर्यग्लोकमत्रो यावत् नव योजनानि शतानि रुचकादेव बोई नवयोजनशतानि यावत् ज्योति मगरलस्तावदेष समुदितोष्टादशप्रातयोजनमानस्तियग साइति । संवठोकायवोजिवित्तः संकोचनं तिरियलोयमन्मा. उत्ति । रुचकाभिधानात्तिर्यग्लोकमध्यात्. अधो यावर जनातानि तावदाणा रत्नप्रभाया उपरिमा क्षुल्लकातराः क्षुल्लकत्वं च तेषामधोलो । यो अघस्तादधो.

Page #40

दुर्गपदव्याख्या लोकद्यामानयापत्तेऽधस्तनाः क्षुल्लकप्रतराः ॥ ॥ अहवत्ति । रयणप्पहपुढवीए- इति न योग्यमत्र पक्षे । भणे इत्यादि ॥ सव्व तिरियलोकवत्तिणोत्ति । अष्टादशशतयोजनवत्तिनः । ताणवेवत्ति । नव योजनशतमध्यवर्तिनां । इमंवत्ति । अधोलोकिकग्रामेषु मनःपर्यवज्ञानाबाधात्वतः । यतस्तैर्यग्लोकस्थो मनःपर्यायज्ञानी पश्यतीत्यत्र मते मापन्नं । अन्यच्च । इह लोइय गामेसुं । तित्थयरा केवलीय विभंति जोण विजयाणमन्भो मेरुस्सय पच्छिम दिसाए अपांतरालगतावप्युत्पत्तिस्थानमप्राप्नुवंतोपि संज्ञिनोभिधीयन्ते । तदायुषेति आगामिभवायुष्के देववशात् । तेपि वेति इंद्रियपर्याप्त्या पर्याप्तत्वभावात् । पंचेंद्रिय व्यपदेशं लभंते । परं मनः पर्याप्त्या पर्याप्ता एव पंचेंद्रिया ग्राह्याः । हेतुवादोपदेशेनेति हेतुर्निमित्तं कारणमित्यनातरं । तस्य वदनं वादस्तद्विषयः उपदेशः प्ररूपणं । हेतुवादोपदेशस्तेन विकलेंद्रिया द्वींद्रियादयः सचेष्टकाः संज्ञिनः । पृथिव्यादय एव निश्चेष्टा असंज्ञिनः हेतुवादश्चाय संज्ञिनो द्वींद्रियादयः हेयोपादेयेषु निवृत्तिप्रवृत्तेवदत्तादिवत् ॥ तथा च ॥ तापादिसंतप्ताच्छायासमाश्रयणादि कुर्वति । द्रष्टांते विपुलमति ऋजुमतेः सकाशात् जानाति पश्यति । क्षेत्रमायामविष्कभावाश्रित्याभ्यधिकतरकं बाहल्यमाश्रित्य विपुलतरकं विशुद्धतरं निर्मलतरं वितिमिरतरकं तिमिरकल्पतदावरणस्य विशिष्टतरक्षयोपशमसद्भावात् । विशुद्धतरमित्यत्र द्रष्टांतपुरःसरं विशुद्धतरत्वं भावयति । यथा चन्द्रेत्यादिना । कारणविशेषात्कार्यविशेषः किं न भवन्नुपलभ्यते । यथा चन्द्रकांतादिविमलप्रकाशकद्रव्यविशेषाद्विमलप्रकाशयुक्तोदष्टा विमलं पश्यति । स एव चन्द्रकान्तादि विमलवरप्रकाशकद्रव्यविशेषाद्विमलप्रकाशयुक्त द्रष्टुः सकाशाद्विमलतरं पश्यति । एवं प्रकृतेपि तपश्चरणविनयध्यानादि यः कारण भेदः । स्ततस्तद्वशाद्विष्कंभितोदयं यन्मनःपर्यायज्ञानस्यावरणमावारकं कर्म तस्य मंदमंदतर विशेषभावो भवति । यश्च तपश्चरणाघल्पं तस्य मंदस्तदावरणविष्कंभितोदयविशेषः । यस्याल्पतरं । तस्य सोपि मंदतरः । यस्य तपश्चरणादिभेदः प्रकृष्टः तस्यावरणमावारकं कर्म तस्य मंदमंदतर विशेषभावो भवति । यश्च तपश्चरणाघल्प तस्य मंदस्तदावरणविष्कभितोदयविशेषः । यस्याल्पतरं । तस्य सोपि मंदतरः। यस्य तपश्चरणादिभेदः प्रकृष्टः । तस्य विष्कभितोदयविशेषोपि निर्मलः । यस्य तपश्चरणादि प्रकृष्ट. तरं । तस्य तदावरणविष्कंभितोदयत्वमपि विशिष्टतरमित्यक्षरगमनिका । उपशांतं नाम विष्कभितोदयं यदावरणं तस्य विशेषादपि तदावरणेति तिमिरकल्पं यत्तदावरणं तस्य क्षयेण सह उपशमः। उदीर्णानां कर्मणां क्षयेण वेदनकृतः अनुत्तदावर तस्य क्षयेण सह उपशमः उदीर्णानां कर्मणां क्षयेण वेदनकृतः । अनुदीर्णानां बोपशमेन विकभितोदयत्वेन न क्षयोपशमस्तस्य विशेषात विति. मिरं आवरणतिमिररहितं अथवेति । प्रारबद्धं यत्तदावरणं कर्म तस्य क्षयोपशमः प्रागुक्तस्तस्य प्राधान्यात् विशुद्धतरं । बध्यमानावरणस्य विशेषस्तारतम्येन यत्र तद्वितिमिरतरम् । अन्येतु तदा

Page #41

नंदोखन टोकाल्यो मणस्य बध्यमानाभावेन वितिमिरं तदुच्यत इत्याहुः । अर्थ वितिमिरादि विशेषण क्षेत्रं जानाति पश्यतीति । कथमुच्यते । क्षेत्रं ह्याकाशं तस्य का मूतत्वात्कथं तद्विषये छमस्थस्य पश्यता' संभवं इत्याशंक्याह । ता ...दिति । क्षेत्रस्थं द्रव्यमपि क्षेत्रमुच्यते समर्थितं मनःपर्यायज्ञानं । केवल झानमधुना । तत्र कम्मे सिप्पेय : गाहा
नामस्थापना द्रव्यसिद्धव्युदासेन शेषाः कर्मसिद्धादयश्चतुर्दशामी सिद्धभेदाः । तत्र कर्मणि सिद्धः कर्मसिद्धः कर्मणि निष्ठांगत इत्यर्थः ॥ एवं शिल्प्पसिद्धादिष्वपि वाच्यं । नवरं कर्म शिल्पयोर्विशेषोऽयं आचार्योपदेशान्नजातं तदनाचार्योपदेशजं । सातिशयमनन्यसाधारणं कर्मोंच्यते । यदाचाचार्योपदेशज ग्रंथनिबंधाद्वोपंजायेत तत्सातिशयं कर्मापि शिल्पमुच्यते । अयं ats नयोविशेषी यो यत् कील पीठफलक मंचादि निर्मापणं तस्मिन्नेवक्षणे प्रारब्ध तर्दैव निष्पांद्यते । अकाल हीन तत्कादाचिकं शिल्पं न पुनः प्रासादादिवन्नित्यं प्रतिदिन यत् क्रियतें प्रासादादि निर्मापणादिकं तु बहुदिनसाध्यत्वादाचार्योपदेशजत्वात सातिशयं नित्यव्यापारत्वाशिल्पमपि कर्मोच्यते । अतएव बुद्धिप्रस्ताघे वयति । कदाचित वा शिल्पं नित्ये व्यापारः कर्मति । कमसिद्धादिदृष्टांतास्त्वावश्यकाम्ञयाः । स्त्रीदेवताधिष्ठिता विद्या । ससाधना च । पुरुषदेवताधिष्ठिती मंत्रीऽसाधनश्च । योगोऽदृश्यीकरणपादाप्रलेपादिगोचरः । तत्र योगसिद्धः पादलिताचार्यवत् । आगमसिद्धी गौतमवत् । अर्थसिद्धों मम्मणवणिगवत् । तपःसिद्धों दृढप्रहारिवत् । अपमादिवत् । सितं बद्धमिति । सेतति बध्नाति जीवमिति सितं नाभ्युपंधत्वाके सित। पिन बंधने वा भावे के सितमिति । सहयोगेनैति जीवव्यापारण' सन्तीतिसयोंगाः मनोवाक्कायों एवं तेऽस्य ' सतीति' सयोगी । तत्प्रथमतयेति । यो येन भावेन पूर्व नासीत् इदानी चं जति: स तेन मावेन तत्प्रथम उच्यते । तस्याप्राप्तपूर्वत्वात् । प्राप्तस्य पुनर्वसाभावात् । अन्यथा प्रतिपाद्यत इति । द्वैविध्यमितिशेषः । अनंतर भगवतोपाधिक दैनति अनंतर भगवतश्वासावुपाधिभर्दश्च स तथा तेनं उपाधिर्विशेषण । अचित्यशक्तिसमन्वित , तत् अविसदिच तत् उदुपकल्पं च नोकल्प । तत्तथैति समासः । तीन्तिरसिद्धा नाम में सुविधिप्रभृतीनामष्टानी शांतिनाथांताना जिनानामतरेषु जातिस्मरणादिनावाप्तज्ञानादि सम्माः संतः' सिद्धाः । तीर्थान्तरकालस्य च मानमिदं चउभागव' उभागोंतिन्नि' चउभागपलियनेम च। चउभाग व उभागी। चउत्थभागो चउत्थभागीति । स्वयें बाह्यनिमित्तर्मतरेण मातिस्मरणादिना बुद्धाः । सन्तो ये सिद्धाः । ते स्वयंबुद्धसिद्धाः । प्रत्येकमन्यान्यबाद वृषभादिकारणं दृष्ट्वा बुद्धाः संतों ये सिद्धास्ते प्रत्येकबुद्धसिद्धाः । उपषिः पुनः स्वयंबुद्धानों बोलपकमात्रक्सपात्रादिदिशविधः' । प्रत्येकबुद्धानां पुनर्जधन्यो रजौहरणमुखवत्रिका रूपो द्विविध उपषिः । उत्कृष्टतचालकपट्टमात्रककल्पत्रिकवों नवविधः । स्वयंबुद्धाना

Page #42

-दुर्गा
3
पूर्वाश्रुतं स्याद्वा न वा । प्रत्येकानां पुरतन्नियमतो भवत्येव । जघन्यत एकादशगानि । उत्कृष्टतो भिन्नदेश पूर्वाणि । लिगप्रतिपत्तिः खयंबुद्धानां यदि पूर्वापीतं तं वास्ति वतो नियमानुकसमीपे भवति, अथ श्रुतं समस्ति ततो देवता लिंगं प्रयच्छति । गुरुसमीपे वा प्रतिप्रयते । यदि चैकाकिविहारयोग्यता इच्छा च समस्ति । तत काकिन एव विचरति । अन्यथा गच्छवासते । प्रत्येकबुद्धानां मुन लिंगं देवतैव प्रयच्छति । लिम वजिता वा भवंति । यदुक्तं । रूप्पं पत्तेयबुहा इति । अत्र संग्रह गाथा यथा
रकिंपुन्नए । अनियनियया स बुद्ध एत्तेया ॥ अनिमित्तेय बोही वास्त नवलोकहिप्पो हुंति । श्रीर्थकरीसिद्धाः स्तोकाः । १
तीर्थकरी तीर्थेनो तीर्थसिद्धास्ती तरे सिद्धा ये प्रत्येकबुद्धसिद्धा इत्यर्थस्ते असंख्यात - गुणाः २ । तीर्थकरीतीर्थे नो तीर्थकरीसिद्धाः । सामान्य केवळी स्त्रियः ताः संख्ये यगुणाः । ३ तीर्थकरीतीर्थे नोतीर्थकरी सिद्धाः साम्रान्यके वलिस्त्रियः ताः संख्ये यगुणाः । ३ तीर्थकरी तीर्थे बोतीर्थंकरसिद्धाः सामान्यके बलिपुरुषास्ताभ्यो संख्येयगुणाः । ४ यथा तीर्थकसः स्त्रीलिंगे भक्त नपुंसकलिंगेपि किं ते स्युरित्या शंक्याह ॥ नपुंसकलिंगइति तीर्थकृतः स्युरिति वाक्यशेषः प्रत्येकबुद्धाः अपि स्त्री नपुंसकलिंगे न भवन्ति । किंतु पुंस्येव । तीर्थकरप्रत्येकबुद्रवज्रः केचन नपुंसकलिमसिद्धा भवंति । रजोहरणादिलिंगधारिणो ये सिद्धास्ते स्वलिंगसिद्धाः परिव्राजकादि लिंगसिद्धाः । नवरं यदा अन्यलिंगिनामपि आवतः सम्यक्त्वादिप्रतिपन्नानां केवलज्ञान मुच्यते । तदैव च कालं कुर्वति । तदेदं अन्यथा यदि दीर्घमायुरात्मनः पश्यति । तदासाधुलिंग मेव प्रपद्यन्ते । एवं गृहिलिंगसिद्धा अपि मरुदेवीप्रभृतयः इत्थमेव च वक्तव्यासिद्ध केवलिनो पि गुणष्टकं भवति । यदुक्तं ॥ संमत्तनाणदंसण वीरियावहेतहय अवगाहा:
-अगुरुलहु मुहुमन्नं अट्टगुणाहुति सिद्धस्स || बचीसागाहा ||
एतद्विकरणं । यदा एकसमयेन एकादय उत्कर्षेण द्वात्रिंशत् सिध्यति । तदा द्वितीयेपि समये द्वात्रिंशत् । एवं नैरंतर्येण अष्टौ समयान् यावत् द्वात्रिंशत्सध्यति । तत उर्ध्व नवश्यमेव तरं अतीति । यदापुत्रः स्त्रयस्त्रिसदारभ्य अष्टचत्वारिंशदंता एकसमयेन सिध्यंति । तदा निरंतरं षट् समयान् सिध्यति । तदुपरि अन्तरं समयादि भवति । एवमन्यत्रापि व्यं । यावत् अष्टशतमेकसमयेन यदा सिध्यति ब्रदा अवश्यमेव समग्रातरं भवति श्रन्येतु व्याचक्षते ॥ अष्टौं समयान् यदा नैरंतर्येण सिद्धिस्तद्रा प्रथमसमये जघन्यैनैकः सिध्यति । उत्कृष्ठतो द्वात्रिशदिति । द्वितीयसमये जघन्येनैक उत्कृष्टतो अष्टचत्वारिंशत्तदेवं सर्वत्र जघन्येनैकः समयः ।। उत्कृष्टतो गाथार्थीयं भावजीय इति । क्रमाक्रमोप्रयोगादाविति । आदिशन्देन एकोपयोग परिग्रहः । ड्रइराइगाहाः

Page #43

नंदीनगढीकाया
... व्याख्याः-ननुयघेकस्मिन् समये केवलज्ञानोपयोगो अन्यस्मिस्तु समये केवलदर्शनोपयोग इष्यते । तथेब क्रमोपयोगास्व केवलज्ञानदर्शनयोः सन्निधानत्वं प्रतिसमयं सांत....प्राप्नोति । तथा च सति तयोः समयोक्कमपर्यवसितत्वं हीयते । अथवा यः कष्टशतानि कृत्वा ज्ञानावरणादिक्षयो विहितः स मिथ्या निरर्थको जिनस्य भगवतः प्राप्नोति । समयात्समयादुज़ केवलज्ञान दर्शनोपयोगयोः पुनरप्यभावान्नापनीतावरणौ द्वौ प्रदीपौ क्रमेण प्रकाश्यं प्रकाशयतः ॥ किंतु युगपदेव । अथवा केवलज्ञानदर्शनयोरितरेतरावरणता परस्परमाचारकत्वं प्राप्नोति । कर्मरूपावरणाभावेपि अन्यतर सद्भावे अन्यतराभावादिति ॥ अथ इतरेतरावरणता नेष्यते । तन्यतरोपयोगकालोन्यस्य निष्कारणमेवाचरणं स्यात्तथा च सति नित्यं सत्त्वमसत्त्वं वेत्यादि प्रसज्जते इति । तथा एकतरस्मिन् ज्ञाने वा अनुपयुक्तस्तस्मिन्नेकतरानुपयुक्ते केवलिनीष्यमाणे ज्ञानानुपयोगकाले तस्य केवलिनो सर्वज्ञत्वं प्राप्नोति । दर्शनानुपयोगकालेत्वसर्वदर्शित्वं प्रसजति । तथा सर्वज्ञत्वं सर्वदर्शित्वं च नेष्टं जैनानां । सर्वदैव केवलिनि सर्वज्ञत्वसर्वदर्शित्वाभ्युपगमादिति । सूरिराह ।। ननु छमस्थस्यापि दर्शनज्ञानयोरेकांतरे उपयोगे सर्वमिदं दोषजालं समानमेव अत्रापि हि शक्यते । एवं वक्तुं ज्ञानानुपयोगे तस्याज्ञानित्वं । दर्शनानुपयोगे पुनरदर्शनित्वं । तथा मिथ्यावरणक्षयः । इतरेतरावरणता वा । निष्कारणावरणत्वं वेत्यादि ॥॥ बहुविधाकाः बहुविधा दोषा इत्यर्थः। भणईत्यादि गाथा विवृता ग्रंथकृता किंचित्सुगमाश्च । तदित्थं बुभुक्षिता जरद्गवीव बुशगृहे प्रविशती निविडयुक्तिलगुडादिधातैनिवार्यमाणापि परस्य दुराग्रह बुद्धिर्ननिवर्त्तते ॥ ततश्चक्षुषी निमील्य धृष्टतया पुनरप्याह॥
उल्ले उभयावरणे गाहाः
द्विविधोपयोगभावे इष्यमाणे जिनस्य प्रथमतरमुद्भव उत्पादः । कस्य ज्ञानस्य दर्शनस्यचेति । आवरणक्षयस्य युगपद्भावात्ततो जिनस्य द्विविधोपयोगाभावः । प्राप्नोति इति । प्रश्ने युगपद्भावानिष्टौ एकोपि न प्राप्नोति । अथैवं सूरिः परं दुरभिनिवेशममुंचतमवलोक्य युगपदुपयोगद्वयपक्षं मूलत एवोन्मूलयितु क्रमोपयोगसाधकं व्यक्तमेव सिद्धांतोक्तमादर्शयन्नाह ।। भणियंपिय पन्नत्ती पन्नवणाईसु जह जिणो समयं जं जाणइ न वि पासइ तं अणुरयणप्पभाइणि । ननु प्रज्ञप्त्यां भगवत्यां प्रज्ञापनायां च स्फुटं भाणतमेवोक्तमेव । यथा जिनः केवली परमाणु रत्नप्रभादीनि वस्तूनि समयं जं जाणइत्ति । यस्मिन्समये जानाति । न विपासइ तं ति। तस्मिन्समये नैव पश्यति । किंत्वन्यस्मिन् समये जानात्यन्यस्मिंस्तु पश्यति । इयमत्र भावना ॥ इह. भगवन्यां तावदष्टादशशतस्याष्टमोद्देशके स्फुटमेवोकं तद्यथा ॥॥ उमत्थेणं भंते मणुस्से परमाणुपोग्गलं किं जाणइ न पासइ। उदाहु न जाणइ न पासइ । गो० अत्थेगइए जाणइ न पासइ । एवं जान

Page #44

दुर्गपदव्याख्या असंखिज्जए एसिए खंधे । इह छमस्थोनिरतिशयो गृह्यते । तत्र श्रुतज्ञानी उपयुक्त । श्रुतज्ञानेन परमाणु जानाति नतु पश्यति । श्रुते दर्शनाभावात् । अपरस्तु न जानाति पश्यति । एवं आहोहिएवि । अधोवधिको न्यूनादधिकः । परमाहिएणं भंते मणुसे परमाणुपोग्गलं जं समयं जाणइ । तं समय पासइ । तं समयं जाणइ । नो इणठे समठे । सो केणठेणं भंते एवं वुच्चइ गो० सागारे से नाणे भवइ । अणगारे से दंसणे भवइ । से तेणढेणं एवं वुच्चइ इत्यादि । केवलःणं भंते मगुस्से परमाणु पोग्गलं जं समयं जाणइ तं समयं पासइ । जं समय पासइ। तं समयं जाणइ णो इणठे समत्थे ।से केणठे भंते एवं वुच्चद गोयमा ! सागारे से नाणे भवइ । अणगारे से दंसणे भवइ । से एएणठेण एवं वुच्चइ इत्यादि । एवं प्रज्ञापनोक्तमपि द्रष्टव्यं । तदेवं सिद्धांते स्फुटाक्षरयुगपदुपयोगे निषिद्धेपि किमिति सर्वानर्थमूलं तदतिमानमुत्सृज्य क्रमोपयोगो नेष्यत इति ॥ ॥ सूत्रक्रमोद्देश इति ॥ नंद्यादि सूत्रे इत्थमेव तस्य निर्देशात् । शुद्धित इति केवलस्य हि सर्वावरणसंभवत्वेन सर्वोत्कृष्टत्वात्सर्वोपरिवर्तिनी विशुद्धिः । लाभत इति । लाभोपि केवलस्य शेषज्ञानानंतरं पश्चादेव भवतीति । मनः पर्यायज्ञानादनंतर केवलज्ञानमुपन्यस्तमतस्तदर्थसूचकोयमथशब्दः । अथानंतर केवलज्ञानमुच्यते । कथंभूतमित्याह । सर्वाणि च तानि द्रव्याणि च सर्वव्याणि । जीयादीनि तेषां परिणमनानि परिणामाः । प्रयोगविस्रसोभयजन्या उत्पादादयः । सर्वद्रव्यपरिणामास्तेषां भावः सत्तास्वलक्षणं वा तस्य विविधं विशेषेण वा झयनं प्रबोधनं विज्ञप्तिः । अथवा विविधं विशेषेण वा ज्ञानमवबोधः परिछित्तिर्विज्ञप्तिस्तस्याः । केवलज्ञानादभेदेपि विवक्षिताभेदायाः। कारणहेतुर्विज्ञप्तिकारणं सर्वद्रव्यक्षेत्रकालभावास्तित्वपरिच्छेदकमित्यर्थः । तच्चानंतज्ञेयविषयत्वेनानंतपर्यायत्वादनंत । शस्वद्भावाच्छास्त्रतं । सततोपयोगमित्यर्थः । तथा अप्रति. पाति अव्यय सदावस्थायीत्यर्थः । समस्तावरणक्षयसंभूतत्वादेकविधं । भेदविमुक्तं । केवलं परिपूर्ण । समस्तज्ञेयावगमान् मत्यादिज्ञाननिरपेक्षवादसहायं वा । केवलं च तत् ज्ञानं च केवलज्ञानमिति गाथार्थः ॥
केवलनाणे गाहा
इहेत्युत्पन्न केवलज्ञानस्तीर्थकरादिरर्थात् धर्मास्तिकायादीन् मूर्त्तामूर्त्ताभिलप्यानभिलप्यान् केवलज्ञानेनैव ज्ञात्वा अवबुध्य न तु श्रुतज्ञानेन तस्य क्षयोपशमिकत्वात्केवलिनश्चावरणस्य सर्वथा क्षीणत्वेन तत्क्षयोपशमाभावान्नहि सर्वविशुद्धे पटे देशविशुद्धिः संभवति । तद्वदिहापीति भावः। ततः किमित्याह ॥ तत्र तेषामर्थानां मध्ये ये प्रज्ञापनायाः प्ररूपणाया योग्यास्तानभिलाप्यान् भाषते तेनेतराननभिलाप्यान् प्रज्ञापनीयानपि न सर्वानेव भाषते । तेषामनंतत्वा

Page #45

मन्दी छामस्तु परिमितत्वारिक तर्हि योग्यानेव भाषते । ग्राहीशनपेक्षया यो हि यावतां मोना इति । अत्र बाभिहिते शेषमनुकमामि विनेयोऽभ्यूहति । बदपि योग्य भाषेत यथा सेनादीनामुत्पादादिपदत्रयोपन्यासेनैव शेषः मतिः । तत्र केवलज्ञानोपलब्धार्थाभिधायिका शब्दराशि ष्प्रमाणस्तस्य भमवतो वजा जोगशि वाग्योस एव भवति । न तु श्रुतं । नामकमोहुमजन्यत्वात्तत्र नामकमेह भाषापर्याप्तिसामध्ये शरीरनाम वा तस्योदयजन्यत्वाद्वाक्परिवं. स्याश्रुतस्य च क्षयोपशमिकत्वात् ज्ञानमयास्य केवलिनः क्षायिकत्वात्केवलमेव न भावंचतं । माह ॥ ननु वाग्योगोवाक्परिस्यंदोवागवीयमित्यनथातरं । अयं च भवतु नाम क्रोदराजन्यो भाष्यमाणस्तु पुद्गलात्मकः शब्दः किं अवत्वीति चेदुच्यते । सोपि श्रोतृणां भावतकारणत्वान न द्रव्यश्रुतमात्रं भवति । ननु भावश्रुतं तर्हि किं तद्भावश्रुत मित्याह ॥ सुयं हाइ सेसंविज्ञानं यत् छन्मस्थानां गणधरादीनां श्रुतग्रंथानुसारिज्ञानं । तदेव केवलिगतज्ञानापेक्षया शेषमा सद्भानश्रुतं भवति । क्षापशमिकोपयोगान्न तु केवलिगतं ज्ञानं तस्य क्षायिकत्वादिति । अथवा सुयं हवा सेसंतीत्यन्यथा व्याख्यायत तद्भण्यमानं शब्दमानं तत्काल एव श्रुतं न भवति। किं तहिं श्रेषं कालमिति वाक्यशेषः । इदमुक्तं भवति । तत्केवलितः शब्दमानं श्रोतृणां श्रवणानंतरक्षा शेषका श्रोतृगतज्ञानं कारण यते । स केवलिनः संबन्धी वाग्योग श्रुतं भवति । कथंभूतोत्रं गुष्पाभूतमप्रधानमौपचारिकत्वादिति । अन्ये तु पठति । वइजोगसुयं हवइ सेसंत्ति । तत्र तेषां भाषमाणानां संबन्धी वाग्योगश्रोतृगतश्रुतकरणत्वात् श्रुतं भवति । द्रव्यश्रुतमित्यर्थः । अथवा अन्योऽर्थः । तेषामिति श्रोतृणां तानाभित्येत्यर्थः । भाषकगलं वाग्योग व श्रुतं वाग्योमश्रुतं भवति । भावयुक्तकारणत्वात् द्रव्यश्रुतमेवेत्यर्थः । अथवा तानर्थात् भाषतो केवशी वाग्योगश्चायं शन्दराशि सस्य भाषमापास्म भवति । तेषां श्रोतृणां भावश्रुतक्रारपात्वात् श्रुतमसो भवति पदघंटनाकृत एव विशेषोर्थः । सएकेतिगाथार्थः ।
___ अनयोश्चेत्यादि । मतिपूर्वकत्वात् । श्रुतस्य विशिष्यमत्यंशरूपत्वाद्वा श्रुतात्प्रथमतो मतिज्ञानमेवोच्यते । इत्यादिकं प्रयोजनमुक्तं स्वामित्वादिभिविशेषाभावान्मतिश्रुतयोरेकं तैव प्राप्ता न भेदः । तथा च सति न परोक्षद्वैविध्यसिद्धिर्ज्ञानपंचसिद्धिर्वा धर्मभेदे हि वस्तूनां भेदः स्याद्धर्माभेवेतु घटतत्स्वरूपयोरिकाभेद एव श्रेयानिति पराशयः । अत्राचार्यः प्रत्युत्तरयति लक्षणभेदादित्यादिना ॥
यद्यपि स्वामिकालादिभिर्मतिश्रुतयोरेकत्वं । तथापि लक्षणकार्यकारणभावादिमिर्नानात्वमस्त्येव । घटाकाशधर्माधर्मादीनामपि हि सत्त्वप्रमेयत्वार्थक्रियाकारित्वादिभिः साम्येपि लक्षपादिमेदाङ्गेद एव । यदि पुनर्बहुभिर्धर्मेंदे सत्यपि कियद्धर्मस्यास्यमात्रादेवार्थानामेकलं प्रेषेत । तदा सर्व विश्वमेकं स्यास्किं हि नाम तद्वस्त्वस्ति । यस्य वस्त्वंतरैः सह कैश्चिद्धमैंने

Page #46

पदव्याख्या साम्यमस्ति । तस्मात्स्वाम्यादिभिस्तुल्यत्वेपि लक्षणादिमिर्मतिश्रुतयोमैदः । ते च मतिश्रुतमेदनिबंधना लक्षणादयः संपबैकगाथ्योच्यते स चेयं । लकखणभेयाहेउफलभावाउभेय इंदियविभागा। का गक्खरमूपयर भेया भेओ महसुयाणं । लक्षणभेदाद्भिन्नलक्षणत्वान्मतिश्रुतयोर्भेदः । तथामतिज्ञानं हेतुः। श्रुतं तु तत्फलं । तत्कार्यमितिहेतुफलभावात्तयोर्भेदस्तथा भेयत्ति विभागशब्दो अत्रापि युज्यते । ततश्च भेदानां विभागो विशेषो भिन्नत्वं भेदविभागस्तस्मादपि मतिश्रुतयोर्भेदः । अवनहादि भेदादष्टी विंशत्यादिभेदं हि मतिज्ञानं वक्ष्यते । अरखरसण्णी सम्ममित्यादि वक्ष्यमाण वचनाच्चतुर्दशादिभेदं च श्रुतज्ञानमित्ति भेदविभागात्तयोर्भेद इति भावः॥
इंदियविभागत्ति तत्वतः श्रोत्रविषयमै श्रुतज्ञान शेषंद्रियविषयमतिज्ञानमित्येवं वक्ष्यमाणादिद्रियविभागाच्च तयोर्भेदः। वागेत्यादि ॥
वल्कश्चाक्षरं च मूकं च वल्कादिप्रतिपक्ष तानीतराणि च वल्काक्षरमुकेंतराणि तैयाँसौ भेदस्तस्मादपि मतिश्रुतयोर्भेद इत्यर्थः । तथाहि ।। ___अन्नेमन्मति । मइवागसमासु वसरि सुत्तमित्यादिना ग्रंथेन कारणत्वाद्वल्कसदृशं मतिज्ञानं सुंबसद्दशं तु श्रुतज्ञानं कार्यत्वादित्यभिहितं । तत्र वल्कपलाशादित्वपः शुंबं तु इतस्सब्देनेहोपात्तं । तजनिता दवरिकोच्यते ॥
ततश्चायमभिप्रायो-यथा क्लनादि संस्कृतो विशिष्टावस्था प्राप्तः सम् वल्को दरिकत्युच्यता तथा परोपर्दशाहवंचनसंस्कृतिविशिष्टावस्थाप्राप्त सम्मतिज्ञानं श्रुतमभिधीयते । इत्येवं वल्कतर मैदमितिश्रुतयोदः । तथा अन्मे अमक्खंस्क्खर विससी मई सुयाई भिदंति । ज मैइमार्ण मेणापरेकर मक्खर मियर च सुयनाण मित्यक्षरेतरभेदात्तयोमैदः । तथा संपरपघायणो मेंखें मुहशेण वा भिहिनी । जं मूर्य मेइमाण संपर पव्वोयंगं सुत । इति वचनान्मूतरमदात । मतिश्रुतयोमैदं इति गाथार्थः । तत्रानयोर्लक्षणभेदाढ़ेदं तीक्सूत्रकारः प्राह ॥
अभिनिबुध्यते इत्यादिना यत्ज्ञानं कर्तृवस्तु कतापन्नमभिनिबुध्यते । इत्यादिना यत् ज्ञान कर्तृवस्तु कर्मतापन्नमभिनिबुध्यते अवगच्छति । तत्ज्ञानीभिनिबौधिक मतिज्ञानं संदित्यर्थः । यज्जीवः शृणोति तत् श्रुतं इत्येवं सूत्रोक्तलक्षणभैदादनयोर्भेदः ॥
यदि यदसौ शृणोति तत् श्रुतमिति श्रुतस्य लक्षणमुच्यते । तर्हि शब्दमेव जीवः श्रृणोतीति संकलजगत्प्रतोतमेषेति स एव श्रुतता प्राप्नोति । नात्मनः परिणामविशेष अबोच्यते । तत्क्तो जोकः । श्रुतं ज्ञानज्ञामिनोरभेदात् जीवः श्रृणीतीति कृत्वा । श्रुतकारणत्वात् श्रुतशब्दः स्यान पचारतः प्रकारान्तरेणापि मतिश्रुतयोलक्षणा दमाह ॥

Page #47

नन्दोसूत्र - टोकायाः
एतदुक्तमित्यादिना । इंद्रियाणि च मनश्च तानि निमित्तं यस्य तत्तथा । इन्द्रियमनोद्वारेण यद्विज्ञानमुपजायते । तत् श्रुतं श्रुतज्ञानमित्यर्थः । इन्द्रियमनोनिमित्तं च मतिज्ञानमपि भवत्यतस्तद्वयवच्छेदार्थमाह ॥
३६
श्रुतथानुसारिणति । श्रूयते इति श्रुतशब्द उच्यते । स च संकेतगोचरपरोपदेशरूपः । श्रुतग्रंथात्मकश्चेह गृह्यते । तदनुसारेण यदुपजायते तच्छ्रुतं ज्ञानं नान्यदेतदुक्तं भवति ।
संकेतकालप्रवृत्तं श्रुतप्रथसंबंधिनं वा घटादिशब्दमनुसृत्य वाध्यवाचकभावेन स योज्य घढोघटइत्याद्यन्तर्जल्पाकारमतः शाब्दाल्लेखान्वितमिंद्रियादिनिमित्तं यत्ज्ञानमुदेति तत्तज्ञानमित्यर्थः । तदुक्तं ॥
इंदियमणोनिमित्तं जं विन्नाणं सुयानुसारेण । निययच्छति समत्थं तं भावसुयमह सेसं । सुगमा । नवरमिंद्रियादिनिमित्तं यत्ज्ञानमुदेति तत्श्रुतज्ञानं । तच्च कथंभूतं निजकार्थोक्तिसमर्थ । अभिलाप्यवस्तुविषयमित्यर्थः । स्वरूपविशेषणमेतत् । शब्दानुसारिणो ज्ञानस्य निज. कार्योक्तिसामर्थ्या अव्यभिचारात् । अत्राह कश्चित् - ननु यदि शब्दोल्लेखसहितं श्रुतज्ञानमिष्यते । शेषं तु मतिज्ञानं । तदा वक्ष्यमाणस्वरूपोऽवग्रह एवं मतिज्ञानं स्यान्नपुनरीहापायादयस्तेषां शब्दोल्लेखसहितत्वात् । मतिज्ञानभेदत्वेन वैते प्रसिद्धाः । मतिज्ञानभेदानांवेहापायादीनां साभिलाषत्वेन श्रुतज्ञानप्राप्तिश्च स्यादिषु भयलक्षण संकीर्णता अरोभ्यते । यद्यपीद्दादयः साभिलापास्तथापि न तेषां श्रुतरूपता । श्रुतानुसारिण एवं साभिलापज्ञानस्यश्रु तत्वादथावग्रहादयः श्रुतनिश्रिता एव। सिद्धांते प्रोक्तास्तत्र पूर्वं श्रुतपरिकर्मित मतेरेव ते समुपजायंत इति श्रुतनिश्चिता उच्यते । पुनर्व्यवहारकाले श्रुतानुसारित्वमेतेष्वस्ति । तथाहि अभ्यासपाटववशात्परोपदेश संकेतित शब्दानुसरण मंतरेणैवाक्षरादि प्रवावने इहादिप्रवृत्यनुपलक्षणात् कथं श्रुतानुसारित्वं तत्र संगच्छते । अमुकस्मिन् ग्रंथे एतदित्थमभिहितमित्येवं श्रुतग्रंथानुसरणं विनापि पदाभ्यासवशादनवरतं विकल्पपरंपरापूर्वकविविधवचनप्रवृत्तिदर्शनाद्वा । यत्र तु श्रुतानुसारित्वं तत्रेहादिषु श्रुतरूपता - ऽस्माभिरपि न निषिध्यते । तस्मात् श्रुतानुसारित्वाभावेन श्रुतत्वाभावादीहापायधारणानां मतिज्ञानत्वमेव । न श्रुतज्ञानत्वं । किं च नेह मतिश्रुतयोः परमाणुकरिणोरिवात्यंतिका भेदः समन्वेषणीयः यतः प्रागिवोक्तं विशिष्टः कश्चिन्मतिविशेष एव श्रुतमितिवल्कसदृशं मतिज्ञानं तज्जनितद्द्वरिकारूपं श्रुतज्ञानं । न च वल्कशुंबयोः परमाणुकुंजरवदात्यंतिको भेदः किंतु कारणकार्यभावकृत एव । सचेहाप्यस्ति मतेः कारणत्वेन श्रुतस्य तु कार्यत्वेनाभिधास्यमानत्वान्न च कारणकार्ययोरैकांतिको भेदः । कनककुंडलादिषु मृत्पिडकुंडादिषु तथा अदर्शनात् । तस्मादवग्रहापेक्षयाऽनभिलापत्वादीहायपेक्षया तु साभिलापत्वात्साभिलापानभिलापं मतिज्ञानं अश्रुतानुसारि च संकेतकालप्रवृत्तस्य

Page #48

दुर्गपदव्याख्या
३७
श्रु ग्रंथ संबंधिनो वा शब्दस्य रूपस्य व्यवहारकालेऽननुसरणात् श्रुतज्ञानं तु साभिलापमेव । श्रतानुसार्येव च संकेत कालप्रवृत्तस्य श्रुतग्रंथसंबन्धिनो वा शब्दस्य रूपस्य श्रुतस्य व्यवहारकालेऽवश्य मनुसरणादिति स्थितं । इत्थं लक्षणभेदाद्भेदोभिहितः । संप्रतिहेतुफलभावादनयोर्भेदं दर्शयति । मइपुव्वं सुयं न मइ सुयपुब्विया इत्यनेन । यदि ह्येकत्वं मतिश्रुतयोर्भवेत्तदा एवं भूतो नियमेन पूर्वपश्चाद्भावो घटतत्स्वरूपयोरिव न स्यादस्ति चायं ततो भेद इति भावः । पृ धातु । पालन पूरणयोरर्थे पच्यते ॥ तस्य च पिपर्तीति पूर्वमितिनिपात्यते । पूर्वशब्दश्चायमिह कारणपर्यायो द्रष्टव्यः । कार्यापूर्वमेव कारणस्य भावात् । सम्यग्ज्ञानपूर्विका सर्वपुरुषार्थसिद्धिरित्यादौ तथा दर्शनात् । ततश्च - मतिपूर्वं श्रुतमिति कोर्थः । श्रुतज्ञानं कार्यं मतिस्तु तत्कारणं कार्यकारणयोश्च मृत्पिडघटयोवि कथंचि - द्वेदः प्रतीत एव । किमिति पुनर्मतिः पूर्वं कारणमस्य श्रुतस्येत्याह ॥ तथा वेदमित्यादि । अनुप्रेक्ष्यादिकाभ्याम् श्रुतपर्यायवर्द्धनेन मत्यैव तज्ञानं पूर्यते पोष्यते । पुष्टि नीयत इत्यर्थः । तथा मत्यैवान्यतस्तत्प्राप्यते गृह्यतेऽन्यस्मै दीयते वा । न मतिमन्तरेणेत्यर्थः । तथा गृहीतं सदेतत्परावर्तनचितनद्वारेण मत्येव पाल्यते स्थिरीक्रियतेऽन्यथा मध्यभावे तद्गृहीतमपि प्रणस्येदेवेत्यर्थः । श्रुतज्ञानस्यैते पूरणप्रापणपालनादयो अर्था विशिष्टा म्यूह धारणादीनंतरेण कर्तुं न शकचंते अभ्युहादयश्च मतिज्ञानमेवेति सर्वथा श्रुतस्य मतिरेव कारणं । श्रुतं तु कार्ये ॥ इति कारणकार्य रूपत्वान्मतिश्रुतयोर्भेदः ॥ ॥ भावश्रुतान्मतिर्नास्तीति भावश्रुतपूर्विका मतिन भवतीत्यर्थः ॥ द्रव्यश्रुतप्रभवा तु भवतु को दोषः । यद्वेति भावश्रुतान्मतिर्नास्ति । कार्यतयैव निषिध्यते न पुनः क्रमेणेति क्रमशस्तु मतिर्नास्तीत्येवं न । किंतु क्रमशो मतिरस्त्येव क्रमेण जायमानां मर्ति को निवारयति थाह ॥ मया श्रुतोपयोगो जन्यते । तदपरमे तु निजकारणात्प्रवृत्ता पुनरपि मतिरेवावतिष्ठते । पुनस्तथैव श्रुत ं । तथैव च मतिरित्येवं क्रमेण भवंती मतिरिष्यत एव । यस्मात् तोपयोगात् श्रुतस्य मताववस्थितिर्भवति । श्रुतोपयोगोपरमे क्रमयोतं मत्यवस्थानं न निवार्यते । अन्यथा आमरणांत केवलश्रुतमात्रोपयोगप्रसंगात् ।। अथ श्रुतस्य परो मतिपूर्वतां विघटयन्नाह । नाणाण णोणाणि य समकालाई जओमइसुयाई । तो न सुयं मइपुव्वं मइनाणे वा सुयंनाणं । इह मतिश्रुते वक्ष्यमाणयुक्तया द्विविधे सम्यग्दृष्टेर्ज्ञानस्वरूपे मिथ्याद्रष्टेस्त्वज्ञानस्वभावे । तत्र ज्ञाने अज्ञाने वैते प्रत्येकं समकालमेव भवन्तः । तत्क्षयोपशमला भस्यागमे युगपदेव निर्देशाद्यतश्चैते ज्ञाने अज्ञाने च मतिंश्रुते पृथक् समकाले भवतः । ततो न श्रुतं मतिपूर्वं युज्यते । न हि सममेवोत्पन्नयोः सव्येतरगोविषाणयोरिव पूर्वपश्चाद्भावः संगच्छते । अथोत्सूत्रोप्य सदाग्रहवशात्स पूर्वपश्चाद्भावो नोत्पद्यत इत्याह । मइनाणे वा इत्यादि । इदमुक्तं भवति । मतिज्ञाने समुत्पन्ने तत्समकालं च श्रुतज्ञानेऽनभ्युपगम्यमाने श्रुतात् ज्ञानं जीवस्य प्रसज्यते । श्रुतज्ञानानुत्पादेऽद्यापि तदनिवृत्तेः न च ज्ञानाज्ञानयोः समकालमवस्थितिरागमे क्वचिदप्यनुमन्यते विरोधात् । ज्ञानस्य सम्यग्द्रष्टिभावित्वादिति

Page #49

arates-terr
माथार्थः ॥ अत्र प्रतिविधानमाह ॥ इह लब्धिमसुयाइ समकालाई न मोतून ओगसि । मह पुसुयमिह पुण । सुभोव ओगोमइप्पभावो । ननुध्याध्यविजूभितमिदं परस्य । अभिप्रायापरिज्ञानातथाहि विविध मतिश्रुते । सदावरणक्षयोपशमरूपलब्धितः । उपयोगतश्च । तं लम्बितो ये श्रते ते एंव समकालं भवतः । वस्वनयोरुपयोगः स युगपन्म भवत्येव । किं तु केवलज्ञानदर्शनगरिव तथा स्वाभाव्यात्क्रमेणैव प्रवर्त्तते । अत्र तर्हि लब्धिमंगीकृत्य मतिपूर्वता श्रुतस्योक्ता भविष्यताँसि चेन्नैवमित्याह ॥ मतिपूर्वं श्रुतमिह तु लोपयो गोहि विशिष्ट तर्जल्पाकारं श्रुतानुसारि ज्ञानमभिधीयते । तच्चावप्रहादीनंतरेणाकरिमकं न भवति । नवग्रहादयश्च मतिरेवेति । तत्पूर्वंता श्रतस्य न विरुध्यत इति गाथार्थः || || तदेवं मतिपूर्वं श्रुतमिति समर्थितं । परस्तु मतैरपि श्रुतपूर्वता पदिनेमा विशेषमुद्भावयन्नाह ॥ वो उण मह मे सा सुपुत्रवत्ति तेण न विसेसो । सो दवी सुप्पमावा भावसुयाओ मइनस्थि । परस्मात् शब्दं श्रुत्वा तद्विषया भवतामपि या मि सा श्रुतपूर्वा श्रुतकारणेमैव शब्दस्य श्रुतत्वेन । प्रागुक्तासस्याश्चमतेः शब्दप्रभवत्वेन भवतामपि सिद्धत्यातं चममसेसोति । अन्योन्यं पूर्वभावितायां मतिश्रुतयोर्न विशेष इत्यर्थः । तथा च सति न मह सुवत्ति यदुक्तं प्राक्तदयुक्ति प्राप्नोतीति भावः । अत्रोत्तरमाह । परस्माच्छन्द माकर्ण्य का मति रुत्पते । सा हंत शब्दस्य द्रव्यश्रुतमात्रमात्रस्यादयप्रभवा न भावश्रुतकारणा । एतसुन केनापि वार्यते । किश्वेतदेव क्यं ब्रूमों यदुत भावश्रुताम्मतिर्नास्ति भावश्रुतपूर्विका मतिर्न भवतीत्यर्थः । प्रका तु भवतुः । को दोष इति गाथार्थः ॥ ॥ ननु भावश्रुतादूर्ध्वमसि किं सर्वथा न भव
1
॥ कज्जतया उकमसो । कमेण याकोमई निवारेह । जं तत्थवेस्थाणं । सुयरसः सुतोवनमाओ । भावान्मतकार्य तयैव नास्तीत्यनसरोकगाथावयवेन सम्बन्धः नवकमसोन्ति । कमशस्तु मतिर्नास्तीत्येवं न किं तर्हि क्रमश: सास्तीयत्सधि मन्यते । अन्यथा आमरणावधि श्रुतमात्रोपयोगप्रस्मात् । मंदि क्रमशः साशित तर्हि क्रमेण भवत्यास्तस्याः भवतः किं कुर्वतीत्याह । क्रमेणेत्यादि ॥ वा शब्दः पातिनार्थे । सायकृतै च क्रमेण भवन्ती को निवारयति । गा तोपयोग जन्यते । तदुपस्मे तु निजकारणकलापात् । सदैवं प्रवृत्ताः पुनरपिं मतिस्वतिष्ठते । रसचैव श्रुतं तथैव च मतिरित्येवं क्रमेण भवन्त्या मलेर्निषेधका क्यं न भवाम इत्यर्थः ॥ किमित्याह ॥ यस्मात्कारणात्तत्र तस्यां मतौं अवस्थानं स्थितिर्भवति । श्रुतोपयोमास् च्युलस्य ततः ना मति न निषेधयामः इदमुक्तं भवति । यथा सामान्यभूतेन सुवर्णेन स्वविशेषरूपाः कंकणांमुलीनादयो जयंते तरले तरकार्यव्यपदेशं लमंत एव । सुवर्णत्वंस ज्जघन्यत्वात्तत्कार्यता न व्यवह्रियते । तस्य कारणांतरेभ्यः कांचनोपलादिभ्यः सिद्धत्वात्कं कणादिविशेषोपरमे तु सुवर्णावस्थानं क्रमेण न निर्वार्यते । एवं सत्यापि सामान्यभूतथा स्वविंशेषरूपः श्रुतोपयोगो जन्यते । अरकार्य स उच्यते । मतिस्वतज्जन्यका तकार्यतया नग्धापदिश्यते । तस्या हेष्वंतरात दारणा

Page #50

क्षयोपशमारसदा सिद्धत्वात्स्वविशेषभूत श्रतोपयोगोपरमेतु क्रमयो तं मन्यवस्थानं न निवार्यते । भामरणांत केवलश्रतोपयोगप्रसंगादिति गाथार्थः । लक्षणभेदा सुफलभावाच्च भेदोनयोरमिहितः संप्रति भेदविभागातमाह ॥ इतश्चेत्यादि ।
पंचहि वि इंदिपहिं बणासा अत्थोगो मुणेबन्यो । अखिदिय मणरहियं बंजण बीहाइयं कट्ठा । इत्याधाविशबिधवं । स्रोइंदिनाबद्धीहोर सुयसे सुयं तु मइनाणं । मोत्तम दवयं अक्स. लंधो कोलेसु । हंद्रोजीवस्तस्येदमिद्रियं । श्रूयतेऽनेनेति श्रोत्रं सदिद्रियचेति । श्रोत्रंद्रियं । उपलंभसमुपलब्धिानि धोनेंद्रियेणोपन्धिः । २ इसि तृतीयासमासः । श्रोत्रंद्रियस्य वा उपलब्धिः । इति षष्ठीसमासः । श्रोत्रंद्रियद्वारकं ज्ञानमित्यर्थः । श्रोत्रंद्रियेणोपलब्धिर्यस्येति बहुव्रीहिणा । अन्यपदार्थ शब्दोप्यधिक्रियते । ततश्चाद्य समासद्वयोः श्रोत्रंद्रियद्वारकमभिलापप्लावितोपलब्धिलक्षणभावश्रुतमुक्तं द्रष्टव्यं । बहुव्रीहिणा तु तस्यां भाषश्रुतोपलब्धौ अनुपयुक्तस्य वदतो द्रव्यश्रुतं । तदुपयुक्तस्व तु वदत उभयश्रुतमभिहिसं वेदिप्तव्यं इह व्यवच्छेदफलल्बात्सर्वं वाक्यं सावधारणं भवति । इयत्ताधासाधारणविधिः प्रवर्तते । ततक्षेत्रो धतुर्झरएवेत्यादि इबेहायोगव्यवच्छेदेनाचधारणं द्रष्टव्यं । तद्यथा ॥
श्रुतं श्रोत्रंद्रियोपलब्धिरेव मतु श्रोत्रंदियोपलब्धिः श्रुतमेवेति । श्रोत्रंद्रियोपलब्धिस्तु श्रुतं मतिर्वा भवति । यथाधमुर्धरश्चैत्रोऽग्योवेति । श्रोत्रंद्रियोपलब्धेरवग्रहेहादिरुपाया मतित्वात् श्रुताउसप्तरण्यास भुतल्यादिति । यदि पुनः श्रोत्रंद्वियोपलन्धिः श्रुतमेवेत्यवभार्येत । तदा तदुपलब्धेमंतिवं सर्वथैव न स्यादिष्यते च कस्याश्चित्तदपीति भावः । मदि श्रोत्रंद्रियोपलब्धिः श्रुतं बर्दि
किं भवत्वीत्माहू ॥ मेसयंस्वित्यादि । श्रोत्रंद्रियोपलब्धि विहाय शेषकं यम्पारादीवियबहुम्योपभिरूपं तन्मतिज्ञानं भवतीति वर्तते । तु शब्दः समुच्चये । स चैव समुचिनोति । व केवलं शेषंद्रियोपलब्धिर्मतिज्ञानं किंतु श्रोत्रंद्रियोपलब्धिश्चकाचिदवग्रहेहादिरूपा मतिज्ञानं भवति । तथा च सत्यनंतस्मवधारणब्याख्यानमुफ्पन्नं भवति । सेसयं तु मन्सप्पमिति सामान्येवोक्के शेषस्याप्युत्सर्मेण मतित्वे प्राप्ते सत्यपवादमाह । मोत्तूणं दब्वसुयंति । पुस्तकादिलिखित याद् द्रव्यश्रुतं तन्मुक्त्वापरित्यज्यावशेषं मतिज्ञानं द्रष्टव्यं पुस्तकादिन्यस्तं हि भावश्रुतकारणत्वात् शब्दबद्र्यातमेवेति कथं मनिज्ञानं स्यादिति भावः ॥ न केवलं पोटेंद्रियोपलब्धिः श्रुतं, किंतु यश्चशेषेषु चतुएं चक्षुरादीद्रियेषु श्रुतानुसारिसामिलापविज्ञानरूपोक्षस्लाभः सोफिश्रुतं । नत्वक्षरलाभमानं तस्येहापायावात्मके मतिज्ञानेपि सद्भावादिति । आह यदि चक्षुसहींद्रियाक्षरलाभोपि श्रुतं तर्हि यदायमाथावयवे श्चोत्रंदियोपलब्धिः एव श्रुतमित्या धारणं कृतं तन्नोपयते । अश्रोत्रंद्वियोपलब्धेस्पीदानीं श्रुत्त्वेन समर्थितत्वात् , नैतदेवं, शेषंद्रियाक्षर

Page #51

नन्दोसूत्र-टोकायाः लाभस्यापि श्रोत्रंद्रियोपलब्धिरूपत्वात् । सहि श्रुतानुसारिसाभिलापज्ञानरूपो अत्राधिक्रियते । श्रोत्रंदियोपलब्धिरपि भूतैः च श्रुतमुक्ता । ततश्च सामिलापविज्ञानं शेषंद्रियद्वारेणाप्युपपन्नयोग्यतया श्रोत्रंद्रियोपलब्धिरेव मंतव्यं । अभिलापस्य सर्वथापि श्रोत्रंद्रियग्रहणयोग्यत्वात् इति । अज्ञानस्य सर्वेद्रियनिमित्तता सिद्धा । तथा सेसयं तु मइनाणमिति वचनात्तुशब्दसमुच्चयाच्च मतिज्ञानस्यापि सर्वेद्रियकारणता प्रतिष्ठिता । भवद्भिस्त्विंद्रियविभागान्मतिश्रतयोर्भेदः प्रतिपादयितुं मारब्धः । स चैवं न सिध्यति । द्वयोरपि सर्वेद्रियनिमित्ततायास्तुल्यत्व प्रतिपादनात् इति ॥ अत्रोच्यते । साधूक्तं भवता । किंतु यद्यपि शेषंद्रियद्वारयोतत्त्वात् तदक्षरलाभः । शेषंद्रियोपलब्धिरुच्यते तथाप्यभिलापात्मकत्वादसौ श्रोत्रंद्रियग्रहणयोग्य एव । ततश्च तत्त्वतः । श्रोत्रंद्रियोपलब्धिरेवायं । तथा च सति परमार्थतः सावै श्रोत्रंद्रियविषयमेव श्रुतज्ञानं मतिज्ञानं तु तद्विषयं शेषंद्रियविषयं च सिद्धं भवत्यत इत्थमिंद्रियविभागान्मतिश्रुतयोर्भेदो न विहन्यत इत्यलं विस्तरेणेति पूर्वगतगाथासंक्षेपार्थः । आवरणभेदात्त्विति । मतिज्ञानावरणश्रुतज्ञानावरणलक्षणावरणभेदात् तदाचार्यस्यापि भेदः मनु यथा मतिश्रुताभ्यां सम्यग्द्रष्टिघंटादिकं जानीते व्यवहरति च तथा मिथ्याद्रष्टिरपि तत्किमिति तस्य सत्कं सर्वमप्यज्ञानमुच्यते इत्याशंक्याह ।
सदसदविसेसणाओ भवहेऊ जदित्थिओउवलंभाओ
नाणफलाभावायो- 'मिच्छदिहिस्स अन्नाणं । सव्वासन्य सदसतीतयोरविशेषणमतिशेषः । तस्माद्धेतोमिथ्याद्रष्टेः सम्बन्धि व्यवहारमात्रेण ज्ञानमपि निश्चयतो अत्र ज्ञानमुच्यते ॥ सतोहि असत्त्वेनासद्विशेष्यतेऽसतोपि च सत्त्वेन सद्भिद्यते । मिथ्याद्रष्टिश्च घटे सत्त्वप्रमेयत्वमूर्तत्वादीन् स्तंभरंभांभोरुहादिव्यावृत्तादींश्च पटादिधर्मान सतोप्यसत्वे न प्रतिपद्यते सर्वप्रकारैर्घट एवायमित्य वधारणादनेन ह्यवधारणेन संतोपि सत्त्वप्रमेयत्वादयः पटादिधर्मा न संतीति प्रतिपाद्यते । अन्यथा सत्वप्रमेयत्वादि सामान्यधर्मद्वारेण घटे पटादीनामपि सद्भावात् सर्वथा घटएवायमित्यवधारणानुपपत्तेः । कथंचिद्धट एवायमित्यवधारणेत्वनेकान्तवादाभ्युपगमेन सम्यग्द्रष्टित्वप्रसंगात्तथा पटपुटनटसकटादिरूपं घटेऽसदपि सत्त्वेनायमभ्युपगच्छति । सर्वै :प्रकारैः घटोऽस्त्येवेत्यवधारणात्स्यादस्त्येवघट इत्यवधारणे तु स्याद्वादाश्रयणात् सम्यग्दष्टित्वप्राप्तेस्तस्मात्सदसतोर्विशेषाभावादुन्मत्तको सावमिथ्यादृष्टेबोधोऽज्ञानं । तथाविपर्यस्तत्वादेव भवहेतुत्वात्तद्वोधोऽज्ञानं । तथा पशुवधतिलादिदहनजलावगाहनादिषु मोक्षहेतुत्वबुद्धेर्दयाप्रशमबह्मचर्याकिंचन्यादिषु तु मोक्षकारणेषु भवहेतुत्वाध्यवसायतो यदच्छोपलंभात्तस्याज्ञानं तथा विरत्यभावेन ज्ञानफलाभावान्मिथ्यादृष्टेरज्ञानमितिगाथार्थः । पुविसुय परिकम्मियं मइस्सजं संपयं सुयाईय ननिस्मियमियरंपुण अणिस्सियं मइचउक्कतं । तत्रापि प्रायो

Page #52

दुर्गपदव्याख्या वैनयिकीवर्जद्रष्टव्यं । तस्यां श्रुतनिश्रितत्वस्यापि भावात् । मतिज्ञानमेवाधिकृत्य प्रश्नसूत्रमाहेति वदन् सूत्रे से किं तं आभिणिबोहियनाणमितिपाठो । शुद्धइत्यवेष्टे । किं तु से किं तं मइनाणमित्यय भवति आहेदमपीत्यादि । कथं पुनरत्रौत्पत्तिक्यादिबुद्धिचतुष्टयेवग्रहादयः संभवन्ति । तत्र यथा ते भवंति । तथादर्श्यते । किहपडिकुकुडहीणो । क्षुब्भेबिंबेणवग्गहोइहा । किं सलिलिद्धन वाउदप्पणसंकंतबिंबंति । इह किलागमे रेभेह सिलमिट कुकुडतिल वालुयहत्थि अयडवणसंडो । पायस अइयापत्ते .. खाडहिलापं च पियरोयेत्यादिनाऔत्पत्तिक्यादिबुद्धीनां बहून्युदाहरणान्युक्तानि । तन्मध्यान्छेषोपरक्षणार्थ कुक्कुटोदाहरणमाश्रित्योत्पत्तिक्यां बुद्धाववग्रहादयो भाव्यते । राज्ञा नटकुमारकस्य भरतस्य किल बुद्धिपरीक्षणार्थमादिष्टं । यदुतायंमदीयःकुक्कुटो द्वितीय कुक्कुटमंतरेणैकक एव योधनीयः । ततस्तेन जिज्ञासितं मनसि । कथमयं कुक्कुटहीनः प्रतिपक्षभूतद्वितीयकुक्कुटवर्जितो युध्येत । एतच्च जिज्ञासमानस्य तस्य झगित्येव स्फुरितं चेतसि । किमित्याह ॥ बिबेनेति । आत्मीयेन प्रतिबिंबितेन पुरो वीक्षितेन दपिध्यातत्वादयं युध्यत इत्यदः गृहीतमित्यर्थः एतच्च किमित्याह ।।
अवग्रहसामान्येनैव बिंबमात्रावग्रहणादवग्रहो मतिप्रथमभेद इत्यर्थः । ईहा तर्हि केन्याह ॥ इहा कि सुसिलिद्धमिति । किं पुनस्तत्प्रतिबिमस्ययोधनाय सुश्लिष्टं । सुष्टु युज्यमानकं भवेत् । किं तडाग एव पुरादिगतमहोस्विदर्पणगतमित्यादिबिंबविशेषान्वेषणमीहेत्यर्थः । अपायमुपदर्शयति। अथवा ओ दप्पणसंकंतबिंबंति कल्लोलादिभिः प्रतिक्षणमपनीयमानत्वादपटत्वाज्जलादिगतबिंबमिह न युक्तं । ततः स्थिरत्वेन स्पष्टादित्वेन च वरणाद्याताडिविषयत्वाद्दर्पणसंक्रांतमेव च तदत्र युज्यत इत्येवं विशेषनिश्चयोऽपाय इत्यर्थः ॥ एवमन्येष्वपि बुद्ध्यदाहरणेषु अवग्रहादयो भावनीयाः तस्माद्बुद्धिचतुष्टयेप्येषां सद्भावात् श्रुतनिश्रितमिदमपीति पराशयोऽत्रापि श्रुतनिश्रितानामवग्रहादीनां प्रदर्शितरीत्यासंभवादिति । औत्पत्तिकी नाम । प्रातिभमिति हृदयविनयिक्यां भरनिच्छरणमिति अतिगुरुकार्यस्य निस्तारणे पारप्रापणे या समर्था उभयलोगफलवतीति । तत्रेह लोके सत्कारद्रव्यादिलाभः । परलोके स्वर्गमोक्षादि प्राप्तिरिति । भरहसिलेत्यादि द्वारगाथा । अस्याः सप्तदशोदाहरणानि । तद्यथा । भरहसिलत्ति । भरतशिला १ पणियत्ति । पणितं २ वृक्ष ३ खड्डुगत्ति ४ । मुद्रारत्नं ४ पडसरडकायउच्चारइतिपटः ५ सरडः ६ काकाः ७ उच्चारः ८ गयघयणगोलखंभे इति । गज्जः ९ घयणत्तिशंभे इतिगज ९ घयणत्तिभंडः १० गोलः ११ स्तंभः १२ खुइमग्गथिएइपुत्तेइति । क्षुल्लकः १३ मार्गः १४ स्त्री १५ द्वौ पतो १६ पुत्र १७ इत्येतानि सप्तदशानि पदानि तत्र ज्ञातसूचामात्रफलानि इति ।। न सूक्ष्मेक्षिका कार्या तत्राद्यज्ञानस्य संग्रहगाथा ॥ भरहसिलेत्यादि भरतो नटस्तवृत्तांतगता

Page #53

मंदोरक कापा
शिला भरतशिला मेंढो मेषः। कुक्कुटस्ताम्रचूडः । तिलत्ति तिला वाटुंगत्ति वालकायाः । सम्बन्धिनी च रताह । स्तीअगडेत्ति अवटः कूपः । वनखंडपायसं भइयत्ति । मजिकायाः छगलिकायाः पुरीषगोलिकाः पत्तेइति । पिष्पलपत्रं । खाडहिलत्ति तिल्लहडिका पंचपितरश्च । तवराजन् पंच जनकाः ॥ ॥ तथामहुसित्थेत्यादि । महुसित्थत्ति मधुसिध्छुकं १ मदनं मुद्रिकाः २ अङ्कश्च ३ नाणकं व्यवहाराहरूपकलक्षणं ४ भिक्खुवेडनिहाणे इति । भिक्षुः । ५ चेटकनिधानं ६ शिक्षाव ७. अर्थः ८ शस्त्रं ९ इच्छायमहंति । इच्छाववम १० शतसहस्रः ११ एवं चायसंग्रहगाथायाः संबंधीनि सप्तदश एतानि चैकादशमीलितान्यष्टाविंशतिर्मूलज्ञानोत्पत्तिवयां बुद्धाविति । भरह सिलापणितगाथा एता च । उज्जेणीनगरीजणवए तत्थ णडाणं गामो । तत्थ एगस्स नडस्स. भज्जामया । तस्स य पुत्तो डहरगो नडेण अण्णा आणीया। सा तस्सदारगस्सण वदृति विणय भोयणाइ एतेश दारगेण भणियममंण लद्धं । वसि जइ तहा ते करेमि जहा मम पादेसु पडसित्ति । तेणरत्तिपिता सहस भणितो एस गोहोत्ति । २ तेण णातं महिला विणगृत्ति । सिढिलरागो जातो। सा भणति मा पुत्त एवं तेण भणितं ण लद्धं वट्टसि सा भणति वट्टीहामि । अहंपि लद्धं करीहामि । सा व हितमारब्धा । अण्णदा छाहीए वेव एसगोहोऽत्ति भणिते कर्हिति पुट्ठो नियदेहछाहिं दरिसेति । ततोपिता से लज्यितो सोपि एवंविधोत्ति। तीसे घणरागो जातो । सो वि विसभीतो पिताए समं जीमेति । अण्णया पिताए समं उज्जेणिं गतो दीटा नगरी । निग्गता पितापुत्ता पिता पुणोवि अइगतो कि पिं ठविय गंठिस्सरितंति सो सिप्पाणं नदीए पुलिणे नगरि सव्वं आलिहति । तेण नगरी सचच्चरा लिहिता । ततो राया एति तेण राया वारितो भणितो मा राउल मब्भणं एहिति । रण्णा कोउहल्लेणं पुच्छितो। सचच्चरा सव्वा कहिया । रण्णा भणिओ कहिं वससिन्ति । तेण भणितं अमुगगामे प्रिता मे आगतो ते गता । रणो गूणगाणि पंच मंतिस्सयाणि एगं मग्गति । जोय सप्पन्वहाणो होज्यति चितिए सहोज्यत्ति तस्स परिवखणणिमित्त इमाणि पेसेति । भरहसिल मेंढ कुक्रड तिलवालुय हत्थि अगढवणसंडे । परमणपत्तलिंडगखडाइलापंच पियरोह । लेह विसज्यति जहा तुम्भं गामस्स बाहिं महल्ली सिला तीए मंडवं करेह । ते अद्दणा । सो दारओ रोहओ छुहाइओ पिता सो गामेण ससं अच्छति । अस्सूरे आगतो सो रोयइ अहो छुहाइया अत्थामो । सो भणति तुम सुहियोसि कि ह तेण से कहियं भणति । वौसत्था अत्थह हेवा खंभे ठवेता थोव थोवं खणह भूमी खता उवटेवणकतो वयारे मंडवे रण्णो निवेदितं । केण कयं रोहगदारएणं ततो मेंढओपेसितो एस पक्खेण अणुणाहियं एत्ति उवेव पच्चप्पिणेयब्वो। तेहिं भरहो पुच्छितो । तेण वि विरूवेण संबंधावितो जवसं दिणतं चरंतस्स हायति वलं विरूगं पेच्छंतस्स भएण ण वट्टतित्ति । एवं कुक्कुडो अदाएण समं जुब्भाविओ तो तिलसमं तेल्लं दायव्वंति तिला अदाएण मिया । वाल्याए वेरह पडिछदंदेहा हस्थि मिहुण हत्थोगामे छूढो हत्थी अप्पाओ ओमरिहितित्ति अप्पितो मतोत्ति ण णिवेदियव्वं । हत्थी मतो

Page #54

दुर्ग पदव्याख्या
तेहिं भणितं तुभे महत्ति । अगडेआरण उणतीरइ एक्कल्लतो आणेतुं णागरं अगडं देह वणसंडे पुव्व पासे गतो गामो परमणं करिस उम्हाए पलालुम्हाएत्ति एवं परिकिखऊ समादिहं । रोहगेणं आगंतव्वं । तं पुणण सुक्क पक्खेण राई न दिवा । न छायाए । न उण्हेणं । नछत्तेगं न आगासेणं । न पादेहिं न जाणेणं । न पंथेणं न उप्पहेणं । ण ण्हाएणं ण मलिणेणंति । पच्छा अंगोहलींकाऊण चक्कमब्भभूमी । पडिक्कम एक्कं पादं काऊण चालणीणिह उत्तमंगो संबभासमयंमि अमावासाए आगतोरण्णापूर्तितो गंधव्वमुरव्व सद्वो इहीनां गाथां स पाठ । आसणेय सोवितो यामविउद्देण रण्णा सदाइतो सुत्तो जग्गसि । भणति सामि जग्गामि । सो सुत्तो । विमुद्रोउट्ठितो. रण्णा भणितो जग्गसित्ति जहा आणवेह किं तुहिक्को अत्यसि तेण भणितं चितेमि । किं चितेसि भणति अस्सच्छपत्ताणं किं बिटो महल्लो उदाहु छिघा किह ते चिंतितं । भणति दोवि समाणि । वितिए जामेच्छालिया लिंडियाओ वा तेणं । तइपरवाडइला जत्तिया पंडरगातेत्तिया कालगाजत्तियं व पुंछं तत्तियं सरीरंपि आयामेणं चउत्थेजामे सदावितो वायंणदेति । तेण कंखियांए थित्तो उट्ठति भणति । किं जग्गसि सुवसि । भणति जग्गामि किंकारसि । चिंतेमि किं चितेसि चितेमि कतिहिंसि तुमं जातोत्ति कतिहि तेण भणितं । पंचहि केण केण रण्णा वेसमणेणं । चंडालेणं रयएणं । विंछिएणं तेण माया पुच्छिया । निबंधे कहिये जहां रायवीयपसूयत्तणओरन्ना । उदरस्थे वेसमण जरकखपड़िमा सव्वंगा लिंगणा - भिप्पा संपायणाओ वेसमणेणं । उउण्हाणसमणंतरमेव चंडालेणं । रयगदंसणे तदभिलासभावाओ तज्जायत्तणंमत्रि । तहा विंछिय भकखणदोहले जाए कणिक्कामयस्स भक्खणेण तस्सं पायणाओ विछिए । सो पुच्छितो किह तेणायति । सो भणति येन यथा न्यायेन राज्यं पालसि तेण णज्ञ्जसि - रायपुत्तति । वेसण दाणेणं रोसेणं चंडालो सव्वस्सहरणेणं रयओ । पुणडोण मम कंचियाए हिसि तेण विच्छितोत्ति । तुट्ठो राया सव्वेसिं उवरिं ठवितो भागोय से दिण्णो ।
पणियए दोहि पणितगं बद्धं । एगो भणति जो एताओ लोमसियातो खाति तस्स तुम किं देसि । इतरो भणति । जो जिप्यति तेण जो नगरदारे मोहओणनीति सो दायव्वो एगो जिओ इतरो मग्गति सो सेरुवगंदेति । इतरो णेच्छति । ताहे दोणि जाहे सतेहिं विण तूसति । ता हे तेण जूयकाराओ मग्गिताबुद्ध दिण्णाताहे पूवितावणाओ एगं मोदगं गहाय इंदखीले ठवेति भणितोणीहिं मोदगाणणोतिजितो । रुकखे फलाि मक्कडाण देंति । पाहाणेहिं हताहि फल खित्ता । खड्डुए एसेणतीरायापुत्त सेसेणिओरायलकखण संपण्णो तस्स किंचिणदेतिमा मारिहिव्विहित्तिसे । अद्वितीए निग्गतो वेणायडं आगतो एगस्स सिट्ठिस्स आवणे ठितो तस्स लाभो त प्रभावेणं सो भत्तं देति । धूताए संपक्को दिण्णा रायाए लेहो विसज्यतो सो आपुच्छति सा पुनि भणति । तुब्भे । कहिं सो भणति अहो पंडरकुटुगा रायगिहे गोबाला पसिद्धा । गतो आवण्णसत्ताए दोहलो देवलोग सुतस्स अभयं खुणेज्जामि । सेट्ठी -

Page #55

४४
नंदीसूत्र-टोकायाः दव्वगहाय उवद्वितोरण्णो गहितं उग्घोसियं पुत्तो जातो अभमोत्ति णामं कतं पुच्छति मम पित कर्हिति । ताए कहियं भणति वच्चामोत्ति सच्छेण समं वच्चंति रायगिहस्स वहिया ठियाणि गवेसंतो गतो राया मंतिं मग्गति । सुकख कूबेखडुगं पाडितं जो गेण्हति हत्येण तडेथितो तस्सराया वित्तिं देति । अभएण दिटुं । छाणेण आहतं सुकखेपाणितं मुक्कंतडे संतएण गहितं । रण्णा समीवं णीतो पुच्छति को तुमं । भणति तुब्भं पुत्तोत्ति किह वा सव्वं परिकहितं । तुदोउत्थंगे कतो । माताए वेसिज्यंती मंडेति । तेणवारिया अमच्चोजातो। पडे दोजणा व्हायत्ति एगस्स दढो पडो एगस्स जुण्णो जुणइत्तो दढं गहाय पठितो इतरो मग्गति सो ण देति । ववहारो महिलातोकत्ताचितं तोदिणोजस्ससो । अणे भणंति सीसाणिओ लिहिताणि एगस्स उणापडतो एगस्स सोत्तिउ सेरडेसण्णं वोसिरंतस्स सरडा भंडता । एगो तस्स अहिट्ठाणस्स हेद्वाविलं पविट्ठो पुच्छेणस्थिक्कोघरंगतो अद्वितीए पटुब्बलोजातो। वेद्यो पुच्छितो । भगतिसतंदेहदिण्णं तेणघडएसरडो बूढो। लकखाए विलिपित्ता वेरेयणंदिण्णं वोसिरियं सरडो
कप्परेदिट्रोलट्रीतोविति तो सरडो भिक्खूण खुडतो पुच्छितो भणति । एस सरडो किं सिस चालेति । तेण भणितं तुम जोएति । किं । भिरकु भिरकुणीत्ति । कागो ॥ तच्चण्णिऐण खुडुतो पुच्छितो । अरहंता सर्वज्ञा बाढं । ता केत्तिया इहं कागा सद्धि कागसहस्सा इहई बेण्णातडे वसंति । यदि ऊणगाए वसति अब्भहिता तत्थ पाहुणगा । वितितो निहिंमि दिद्वे महिल परिकखवि रहस्सं धारति न वत्तिसो भणति ममं पंडरओकागो अहिठाणं पविट्ठो । ताए सिहिन्वित्ताणं कहितं । जावरणासुतं । पुच्छितो कहियरण्णासेमुक्क मंतीय निनिनुत्तो । तति ओविठ विकखरणे । भागवतो खुडगं पुच्छति । खुडगो भणति । एस चितेति एत्थ विण्हू अस्थि णस्थित्ति । उच्चारे धेज्यातियस्स भज्यते । रुणीगामंतरं निज्यमाणी धुत्तेण सम लग्गा गामे ववहारो विभत्ताणि पुच्छिता णियाहार विरेयणं दिणं तिलमोदगा इतरो धडितो गतो हत्थी महति महालओ जो तोलेति तस्स सय सहस्संदेमि । णावाए तोलेति लंछिता णावा उत्तारेऊण पाहाणाणं भरिया । जाव सा रेहा । पाहाणा तोलिया एत्तियं तुलति जितोघतणोभंडो सव्वरहस्सितो । रायादेवीए गुणो कहिति णिरामयंति । सा भणति । न भवति । किहजातापुष्पाणि केसराणि वा । तेढोएति तदत्ति विण्णासितंणापहसितं निच्चंधि कहियं निव्विसतो आणत्तो उवाहणाणं भारेण उवद्वितोउड्डाहभीयाए रुद्धो ॥ गोलतो णक्कं पविट्ठो जतुमतो सलागाए तावित्ताकट्टितो। खंभो तलागमब्भे जो तडे संतनो बंधति तस्सपत्तियंदिज्यति । तडे खीलगं बंधीऊण बद्धोजित्तो खड्डुए पारिज्याइया भणति । जो जं करेति तंमए कायव्वं । कुसलकम्मं । खुडतोगतो भिकखस्स पाहतो वारितोगतो राउलं दिट्ठा सो भणति । कतो गिलामि । तेसण सागारियं दाइतं जिता । काइएणय पउमं लिहियं साणतर विजिता मग्गत्ति । एगो भज्यं गहाय पवहणेण गामंतरं वच्चति ।

Page #56

दुर्गपदव्याख्या
1
सासरीरचिताए उत्तिष्णा तेसेरूवेणा वाणमंतरी विलग्गा । इतरी रडति ववहारो दूरं हत्थोपसारितोणातं इत्थित्ति । मूलदेवो अप्पवितिज्यउवच्चति । इतोय एगो पुरिसो समहिलो आगच्छंतो दिट्ठोतीए रूवेत्थितोपगते उच्चत्तिऊण अत्थइ तेण वितियएण भण्णति महिलइत्तो मम महिलाविता कमोयं विसज्येहित्ति । तेण विसज्यित्तो सो तेण समं अत्थति इतरी वि मूलदेवेण समरमिऊण आगया निग्गंत्तणय ततो पडयंथे नूणकंडरीयस्स धुत्ती भणति हसंती । पियंखुणेदारओजातो । पतित्ति दोहं भाउगाणं एगा भग्या लोगे कोर्दुदोण्ह विसमारणा । सुतं परं विस्मयंगतो अमान्या भणतिकत्तोएवं होहित्ति अवस्स विसेसो अत्थि । तेणले होदिण्णो । जहागामं गंतव्वं एक्कोपुवेण एक्को आवरणं भज्याए अल्लीवितोतीए जो पितो सो अवरं पेसिंयाजोए सेसोपुब्वं पेसितोपेसस्स आगच्छं । तस्सवच्चं तरसवच्चविनिडालेसूरो असदहंते सुपुणोवि पट्टवित्तण समगं पुरिसा पेसिता । तेण भणति । ते दढं अपडुगाए सो मंदसंघयणोत्ति भणितुं तवेव पवण्णा एवं नातं पुत्ते जाते एगो वाणियतो भज्याहि समं । अन्नंरजुगतो तत्थमतो ता तो दोवि भणति । पुतोति पुत्तनिमित्तववहारोन चिछज्यति । अमच्वो भणति दवं विरिंचितु दारगं दो भागे करेह क्खणं गाभणति एवं होतु माता भणति एतस्सेव पुत्तौ मा मा रिज्यतु । तीसेव दिण्णो । मधु सित्येक रोकोलिंगिणी उन्भामइलियातेणेव विहाणेण दरिसितं । णाता उब्भामइलत्ति । मुद्दियाएपुरोहितो निक्खेवर घेत्तणं । अन्नेसिं न देति । अण्णदा दमएण ठवियं पडियागतरसणदेति सोपि । सा उजातो । अमच्चोवीधीए जाति भणतिदेतो पुरोहित मम तं सहस्सं तस्स किवा जाता रण्णो कहितं रण्णा भणितं देहि गण्हामित्ति भणिति अण्णदा रायाए समं यं रमति । नाम मुद्दाहणं रायाए सलरकगं गहायमणुसस्स हत्थेदिण्णा अमुगकालं साहस्सोक्खण उलओदम एण ठवितो । तं देहि इमं अभिण्णाणं दिण्णो आणितो अण्णाणं णउलाणं मन्भेकतो सोसदावितो - पञ्चभिण्णातो पुरोहितस्स जिन्भाठिण्णा अंकेतहेव एगेण निरिकत्तं लंबेऊणं । इतरोगेहे वा गहिता उस्सिव्वित्ता कूडरूवगाणं भरितो पच्छातहेव सीवियं आगतरस अल्लितो सामुद्दा उघाडिया जाव कूडरूवगा ववहारो केत्तिया रूवगा सहस्सं गणणे ऊणगं तहा तडियउण तीरति सव्वेउं एवं वणातंणाए । एतदेव निखेवतोएणा बूढा आगतस्स दिण्ण्णोण उतोएणे पुच्छा राउले ववहारो कालो को आसि अमुग्गो अहुणुत्तणगाए गाएणा सा चिराणउकालोडंडिओभिक्खुतदेव निरकेवानदेइ क्षुतकाराउ लग्निता तेहिं पुच्छितेणं सब्भावो कहितो ते रत्तवडगं वेसेणं गता सुवण्णगस्स खोदिताओगहाय अम्हेव व्वा मोषेइयं वंदामो इमं अत्थउसोयसुब्ब भणितो एवंम अन्तरे आगओ तेण मग्गितं ताए लोभिल्लताए दिण्णं अण्णेवि भिक्खुए तं गातो एगाएमैक्षुसाएवेवकज्यिहिति त्ति निग्गता । वेडगनिहाणेत्ति । दो मित्ता || तेहिं निहाणगं दिट्ठ कल्लेसु नक्खत्तेणेहा मोतिएगेणरति उक्खणिऊण इंगालवूदा । वितिय दिवसेगता इंगाला पेच्छति ।

Page #57

नंदोसूत्र-टीकायाः सो धुत्तो भणति अहो अम्हं मंदपुण्णता इंगाला जाता । तेणणातं हरियं न दरियं दरिसेति तस्सपडिंगकरेति । दो मक्कडए गेण्हति तस्सं उवरि भत्तंदेति। ते छुहाइया तप्पडिमं चडंति । अण्णदा भोयणगं सज्जितं दारगातस्सव्वया आणितासांगा विताण देति भणति मक्कडगा जाता । आगतो एन्थलेप्पगाठणे ओवेसावितो मुक्कडगा मुक्का किलिकिलिंता तस्सउरि विलग्गा णायं दिण्णो भागो। सिक्खा अत्थेधणुव्वेए एगोरायपुत्तो जघा सेणितो तहाहिंडतीए गच्छइ सरपुत्तए सिक्खावेति दव्वं विदत्तं तेसिपिति मीसगा चिंतेति बहुतदव्वं एतस्सदिण्णं । जइया जाहिति तइया माज्यिहिति । तेणणातं संचारितं णीयमाणं जहाहरत्ति छणेपिंडएणदीए छूभीहामितेलए ज्याहतेण लोलगावलिताए सा अम्हं विहित्ति । तिहि पव्वणीसु दारएहिं समं णदीए छूभतिएवं व निव्वाहेऊणनट्ठो अस्थसत्थे एगेण पुत्रेण दो सवत्ती अ ववहाण च्छिज्यति इतो यदेवी गुन्विणी उज्याणियं गता ताउ सा भणति मम पुत्तोजोहोहिति सो अत्थसत्थं सिक्खिहिति एतस्स असोगस्स हेटाणिवेटो ववहारं छिदिहिति तावदोवि अवसेसेणं खाहपियत्ति जीसेणं पुत्तो सा चिंतेति एत्तियो तावकालो लट्ठोत्ति पडिस्सुतणातापाएसा । इच्छाएगाए भत्तारे मतो वट्टिए उत्त तउ. ग्गमति मित्तो भगितो उग्गमेहिं तेण भणितं मब्भविभागं देहि ताए भणितं जं तुम इत्थसितंममंदेज्यसि तेण उग्गमितं सं तं दिण्णं साणेच्छति ववहारो आणावित दोपुंजकाकता कतर तुम इच्छसि भणति वहुं ताए भणितो एतं चेवममं देहित्ति दवावितो सत सहस्संति । एगापरिलद्धओ तस्स सयसहस्स खारे सो भणिति जो ममं अपुव्वं सुणावेति तस्सएतंदेमि । अण्णदाएगं नगरं गतो तत्थ उग्धोसेति सिद्धपुत्तेण सुतं भणति मब्भपितुं तुम्भपिता धारेति अणूणगं सय, सहस्सं जति । ते सुयपुव्वं तो देहि । अह न सुयंमय सुरेवारं । जितो ॥ उप्पत्तिया गया । वैनयिक्यां उदाहरणदर्शनाय । निमित्ते इत्यादि गाथाद्वयं । निमित्त १ अर्थशास्त्रंच २ लोहे इति लेखनं ३ गणितं च ४ कूप ५ अश्वश्च ६ गर्दभ ७ लक्षणं ८ ग्रंथि ९ अगदं १० गणिकावरथिकाश्चेति ११ शीतशोटी दीर्घ च तृणं । अपसव्यकं चक्रोवस्य इत्येकमेवं । १२ नवरं अतीमितायामपि शीतशोटीत्याहुः । शीतं ते कार्य । दीर्घ तृणं द्वाराभिमुखं कुर्वतां गच्छ दीर्घ मार्ग प्रतिपद्यस्व । कोचा प्रादाक्षिण्येनोत्तरणं प्रतिकूलं संप्रति ते । राजकूलमित्युपाध्यायेनावगम्यते बुद्धया। तीव्रोदकंच १३ गोणः १४ घेटकः । पतनं च वृक्षादित्येकमेव । १४ एवं वैनयिक्यां सर्वाग्रेण चतुर्दश । ज्ञानानि निमित्ते एगस्स सिद्धपुतस्स दो सीसगा निमित्त सिक्खंति । अण्णदा तणकटुस्स वच्चंति तेहिं हस्थिपदादिद्वा । एगो भणति हस्थिणियाए पदा । कहं काइएण, साय हथिणीकाणा। कहं एगपासेण तणाई खादिताई। तहा काइएणेवणातं जहा इन्थी पुरिसोय विलागाणि । सोविणातो सा य गुम्विणित्तिणाता । हत्थाणि थंभित्ता उद्विता । दारतो से भविस्सति । जेण दक्विणपादो गुरू पोएत्तादसितारूक्ख लागाणदी । तीरे एगाए थेरीए पुत्तो। पविसिय

Page #58

दुर्गपदव्याख्या पुत्तस्स आगमणं पुच्छिता तत्थ य घडतो भिण्णो । तत्त्थय एगो भणति ।। तज्यातेणय तज्यायंत निमेणयतं निभं । ता स्वेण ता एवं सरिसं सरिसेण निदिसेसेतउत्ति परिणामेति । वितिओ भणति जाहिवुद्रो सा घरं आगतेल्लओ सा गता दिवो पुत्था-(च्छ)ताओ साजुवलयं रूव एय गहाय आगता सक्कारितो वितियओभणति मम सब्भावगुरू न कहिंति तेण पुच्छिता तेहिं जहाभूतं कहितं । एगो भणति विवत्तीमरणं एगो भणति भूमिजो भूमिचेव मिलितो एवं सो वि दारितो।
भणितं तज्याएण तत ज्याएण तत ज्यातं सिलोगो अत्थ सत्तेकप्पओ दधिकुंडग उच्छु कलावगएक्मादि । लेहे जहा अट्टारसलिविजाणतो । एवं गणिएवि। अण्णे भणंति । बट्टेहिं रमंतेणं । अक्खराणि सिक्खाविता गणियं च ॥ अयं भावार्थः । खटिकामया गोलिकास्तथोपाध्यायेन भूमौ पातिताः कुमाराणामक्षराणि शिक्षणाय यथा भूमावक्षराण्युत्पद्यते । कूवेखाय जाणएणं पमाणं भणितं जहा यदूरे पाणितंति तेहिं खायंतो बोलीणं तस्सकहितंपासे आहणहत्ति भणिता थासगसद्देण जल मुद्राई । आसे आसवाणियगा वारवई मता सव्वेकुमाराधुल्लेव हेय गिण्हंति । वासुदेवेण जो दुब्बलो लक्खणजुत्तो सो गहितो । गद्दभेराया तरुणपितो अणत्थ उद्घाइतो सिणपम्लिए जारिसेति साए पडिताथेरं पुच्छत्ति घोसायितं एगेण पितिप्पितेण आणितओ तेण कहियं थेरो भणति मुयहगद्दभे जत्थ गद्दभाउस्सि थंति लेटुंतिय तत्थ पाणितं खइतं । पीताय । अण्णे भणंति उसिंघणाए वेवजलसेतगमणं । लक्खणे पारसविसए आरक्खओ धीताए तस्स समं संपत्तीताए माणितो वीसत्वाणं घोलवणं पाहणाणं भरेऊणं भक्खाउमुयोहितत्थ जोणनुत्त सतितंलएहि पडहयं च तालेहि । वुधावेहिय वक्खरेणं जोणउत्तसतितंल एहि सो वेतणग काले भणति ममदोदेहि अमुगं व २ तेण भणितं सव्वे गेण्हाहि कित्तेएतेहिं णेच्छति भज्याए कहणं धीतोसेदिव्वओसा नेच्छति । सो तीसे वट्टति दारग कहेति । लक्खणजुत्तेणं कुंमुंचं परिवट्ट दित्तिएगस्स मातुलएणं धूनादिण्णा कम्मं न करेइ भज्याए वोदितो दिवे २ अडवीओ रित्तओपति छटेमा लद्धं । कुलवोसत सहस्सेणं सेठिणालईमो अक्खयणिहित्ति । गंधिमं पाडलिपुत्ते नयरे पालित्तग आयरिया इच्छंति इतोय जाणएहिं माणि विसज्यिताणि पाइलिपुत्तं ॥ सुत्तं मोहियगं लद्धीसमासमुग्गउत्ति केणइणणाताणि पालित्तय आयरिया सदाविता तुम्भेजाणह भगवंति बाढ़ जाणामि । सुत्तं उण्होदये छूद मयणं विरायां दिवाणि अग्गयाणिदंडओ पाणिते छूढो मूलं गरुयं समुग्गतो जउणा घोलितो उहादए कढितो उग्घाडितोय । तेय विलाउगं राइलेऊण रयणाणि छूढाणि । तेणग सिव्वणीए सिव्वेऊण विसज्जितं अभिदंता फेडहण सक्कितं ॥ अगदे परबलं नगरं रोहेउं एतित्ति रायाए पाणिताणि विणासियव्वाणि विसकरो पाडितो पुजाकया वेद्यो भणति सयसहस्सवेही । कहखीणाऊ हथिमाणि तो पुंठवालो उप्पाडितो तेणंचेव वालाग्गेणं नस्थि

Page #59

नंदीसूत्र- टीकायाः
विसंदिण्णं विवण्णं करेंतं चरंतीतं दीसति । एस सव्वोवि संजो विघाति । एतं सोविवि एवं सतसहस्स वेही अस्थि निवारणविवी वादं तस्थेव अगदो दिण्णो पसमंतो जातिरहियगणियाए एगंवेव ।
le
पाडलिपुत्ते दोगणियातो कोसाउवको सायको साएस में थूलभदसामी अत्थिताउसासि पच्छा फव्वइतो ताहेवरिसारन्नो तत्थेवकतो साविगाजाता । अबंभस्स पच्चक्खाति । णण्णत्थरायाभिओगेणं रहिएणराया आराहितो सादिण्णा सा थूलभदसामिस्स अभिक्खणं २ गुणेगेव्हति । तण तहाउ ववरति सोभाए अपणो विष्णाणं । दरिसेउकामो असोगवणियं भूमिं गतेणं अंबपिंडि छोडिता कंडपुंखं अण्णोष्णं लापतेण अच्चन्भासं आणेत्ता अद्धचंदेण छिण्णा गहिया य । तहि विण तूसति भणति किं सिक्खितस्स दुक्करं भणति । पेच्छ ममं ति सिद्धत्थगरासिंमिणन्विया मूयीण अग्गयमिय कणियार पुष्पपोइयासु सो आउदोसाभणति । णदुक्करंतोडियअंबपिंडी । नदुक्करणच्चिउ सिक्खियाए । तं दुक्करं तं च महाणुभागं जं सो मुणी पमयवणंमि वुच्छो । मीतासाडी दीहं च तणं अवसव्वगं चकचस्सएगं वेव ॥
रायपुत्ता आयरिएणं सिक्खावितादव्वलोभीय सो राया । तं मारेउं इच्छति । तो दारगा चितेति । एतेणं अम्हं विद्यादिण्णा उवाएण नित्थारेमो जाहे सोजे मतो पतिता हेण्हाण साडीं मग्गति । तेसुक्खयं भणति । अहोसीवाडीवार मुहंतणं देति भण्णति अहीदीहंतणं पुव्वं को वपणं पाहणी करेंति । तद्दिवसं अपयाहिणीको परिगतं जहा विरताणि । पंथो दीहो सीताणत काम गतित्तिण द्वोणेव्वोदये वणिय भज्याविर पउच्छेयतिम्मिदासीए सम्भाव कहेति । पाहुआहित्ति । भणिता तीए पाहुणतो आणीतो आउससं च सेकारियं रति पवेसितोति साइओ । नव्वोदग दिण्णंमतो देउलियाए उम्भितो । आहुण कयकम्मोत्ति व्हाक्त्तिा पुच्छिता केण आउसंकारितं तेण भाणतंदासीए सापहता ताए कहितं वाणिगिणी पुच्छिता सहति । सम्भावतया विसोगोण सोत्ति दिट्ठोगोण घोडगभक्खपडणं चएगो । अकतपुण्णो जं जंकरेतितं तं सेविवञ्जति मित्तसजाइएहिं ठइलहिं हलवाहेतिविगाले आणितावोडे बूढासोयमित्तो से जे मेति । सोलआएण दुक्कोतेण विदिट्ठा ते निष्फिडित्तावाडाओ हरितागहितो देहित्तिराउल नियति पडिएणं घोडणं पुरिसोएति सो तेण पाडितो आसेणं सो पालितो तेण भणितो आहणत्ति तेणमम्मे आहतो मतो तेण विलइयो । विगाले नगरस्स बाहिरियाए वुत्ता तत्थ लोमस्थिया सुताइमे वि तर्विद सो बिंतेति । जावज्जीव वंदणो कीरिस्सामि । वरं मे अप्पाओ बद्धो ते सुसुत्ते सुडंडखंडेणत्तंमि वड रूक्खे अप्पाणं उक्कलंबेति । तं दुबलं तुद्दतेण लोमंथित महतरतो मारितो तेहिं विगहितोपताए करणंणीतेतिर्हि विकहितं जहावत्तं सो पुच्छितो भणति आमंति

Page #60

AAR
दुपदव्याया कुमाराअमघो भणति तुमंवलोद । वेहिए तस्स अस्थीणिउक्खमंतु वितितो भणितोएतस्स आसंदेउ। तुब्भजीहाउरकं मउ इतरे भणिताए सहेट्ठा होउ तुभं एंगो उव्वंधतु निप्पंडितोत्ति मंतिणीकाउं मुक्कोवेणति मागता । कर्मजबुद्ध्युदाहरणेष्वियं गाथा हेरन्निए इत्यादि ॥
हैरण्यकः सोवणिकः कृषीबलः । २ कोलियत्ति कोलिकस्तंतुवायः । ३ होवियत्ति । दवीचट्टकश्च परिवेषक इत्यर्थः । ४ मुत्तित्ति मौक्तिकप्रोतो ५ घयत्ति घृतप्रक्षेपकः । ६ प्लवकः ७ तुन्नायइति तुन्नवायः तुन्नं ऋदितं वयति सीव्यति यः स तथा ८ वर्द्धकिः ९ इण्य इति प्रतिकः कांदविकः १० घडचित्तकारेय इति घटकारः कुंभकारः ११ चित्रकरश्चित्रकर्मविधाता १२ एवं द्वादश द्रष्टांताः कर्मजायां मतौ। हेरण्णिते अभिक्खजोगेणं अन्धकारे विरूविरूवगं जाणेति । हत्थपरामोसेणं करिसतो अभिक्खजोगे जाणति फलनिष्फत्तिं । तत्थ उदाहरणं-एमेणं
चोरेणं खेत्तं पउमागारेणं छिन्नं सो जणवत्तमि सामेति करिसतो भणति कि सिक्खितस्स दुकर • चोरेण सुतं पच्छितो गंतूणं छूरियं अंछिऊण भणति मारेमिततेण पडियं पत्थरेत्ता वीधियाणमुद्री। भरितो भणति किं परं मुहापडं तु उरुं मुहापासल्लिया तहेव कतंतुट्ठो कोलितोमुद्रेणागहाय ते तू जाणति पत्तियाहिं वा कंडएहिं विज्यिहितित्तिडोए वट्टइ जाणइ एत्तियमाहिति । मोत्तिय आयिणेत्तो आगासे उक्खिवित्ता तहा निक्खिवति जहा कोलवाले पडतिथते सगडे संतो जदि रुव्वति । कुंडियाएणालए छुहति । धारं पवमो आगासेताणि करणाणि करेति । तुंणामो धुव्वं बुल्लाणिपत्थ जहाणणज्यति सती एत्तियं गेहति । जत्तिएणं समप्यति जहा सामिस्स तंदू संघीयारेण कारितं । वट्टई अमवेऊण देवकुल रहाण पमाणं जाणति घडगारो पमाणेण मटित गेण्हति भाणस्सवि पमाणं अणिणिमित्ता करेति । पूविओवि पग्गलपरिमाणं अमवेऊणं करेति । चित्तकारो पच्छा अमवेऊणं पमाणं जुत्तं करेति । तत्तियं वा वण्णेयं करेति । जत्तिएणं समप्यति । कमया समत्ता । पारिणामिकबुद्धाबुदाहरणानि यथा ॥
अभए इत्यादि । अभए इति अभयकुमारः । १ सेडित्ति । काष्टश्रेष्टी २ कुमारे इति क्षुल्लककुमारः । ३ देवी पुष्पवत्यभिधाना । ४ उदितोदयो भवति राजा ॥५ साधुश्च नंदिषेणः। श्रेणिकपुत्रः । ६ धनदत्त । ७ सुसुमापिता । ८ श्रावकः ९ क्षपकाः १० अमात्यपुत्रः ११ चाणाक्यश्चेव १२ स्थूलभद्रश्च १३ नासिक सुंदरी नंदत्ति नासिक नाम नगरे सुंदरीनंदो वणिक् १४ वइरइतिवैरस्वामी । १५ पारिणामिकी बुद्धिरित्यनेन वाक्येनात्र पारिणामिकी बुद्धियुक्ता ब्राह्मणी पुत्रिकाचतुष्टयस्य शिक्षादायिनी देवदत्ता च गणिका गृह्यते । इयं च चित्रकर्मणा सर्वजनाभिप्रायग्राहिका १६ चलणाहणति । चलणाहनं १७ आमंडत्ति कृत्रिमामलकं १८ मणिश्च १९.

Page #61

नंदीसूत्र- टीकायाः सर्पश्र्च २० स्वम्गत्ति स्वङ्गः २१ सूपेन्द्रः २३ पारिणामिक्यां बुद्धौ एवमादीनि भवत्युदाहरणान । २३ एवं पारिणामिक्यां बुद्धौ सूत्रोपात्तानि द्वाविंशतिर्जातानि ॥
अभयस्स कहं पारिणामिका बुद्धी । जदा पज्योउ गतो रायगिहं रोहितं । तदा अभयेण खंधावारनिवेस जाणएणं पुव्वनिक्खित्ता कूडरूवगा भूमिता कहियं व से जधा भेदितो खंधावारो दोवितेसु णट्टो एस ॥
अहवा जाहे गणियाहिं कवडेणाणीतो बद्धो जाव तोसितो चत्तारि चारे चित्तयं चणमोता वेमि अप्पाणं चार मग्गितो अरिंग अतीमित्तिमुक्को ताहे भणति । अहं तुमे छलेण आणितो अहं पण ते दिवसतो पज्योओ हीरतित्ति कंदंत नगरमध्झेण नेमि गतो रायगिहं । दासो उमत्तभकतो - गणिकाओ वाणियदारियाओ गहितो रडंततो हियो एवमादिगतो बहुततो अभयंमि पारिणामिया तो बुद्धितो । सिट्ठित्ति । कट्ठोणामास द्वीप गच्छनगरे वसति । तस्स वज्या णामं भज्या तस्सा
वो देवसंमो बंभणो सेट्ठी दिसाजसाए गतो । भज्या सो तेण समं संपलया तस्सय घरे तिण्णिएक्खी । सूतभोमयणसलाइया कुकुडतो सो ताणिअप्पा हेत्तागतो सो धिज्याइतो रति अतीतिमदण सलाइया अणधियासिता वेज्यातियं परिस्संवतित्तीए मारिता सूयओ ण मारितो तीसे पुत्तो बेहसालार पदति । अण्णदा तस्स साधुणो भिक्खस्स अतिगता तं कुकुडं पेच्छिऊण एगो भणति जो एयरस सीसं स्वाति । सो राया हो हितित्ति । तं तेण धिज्जाइएणं किहवि अंतरीपण सुतं अविरइयं भणति मारेहि जाव स्वामि । सा भणति अण्णं आणिज्यउ मा पुत्तं भंड च संवट्टि । तओ निबन्धो मारितो जा वण्हातो गतो लावसो दारतो लेहखालाए आगतो तं व मंसं सिज्यति । सो रोचति तस्स सीसं दिण्णं इतरो आगतो भाणए छूं सीसं मग्गति भणति चेडस्स दिण्णं सो रुट्ठो भणति मए एयस्सकज्ये मारावितो पच्छा भणति जतिपरं एतस्स दारगस्स सीसं खाते ज्यातोक तत्थो होज्य निब्बंधेव वसिता दासीए सुतं सा नंदारंग ततोवेवा घेत्तूण पलाया अण्णं नगरं गताणि तत्थ राया मरति आसेणं परिक्खितो सो तत्थ राया जातो । इतरो वि सेट्ठी आगतो जावसडितं पासति सो पुच्छिता न क हैति सूएणं पंजरमुक्केणं कहितो बंभणाभिसंघो । सो तहेव चितेति । अहंएतीसेक तेण पसा पुण एवत्ति पव्वतो इतराणि विबंभणो वज्यायलं वेव नगरं आगताणि । सव्वंगहाया । अण्णदा विहरंतो सो साधू तत्थागतो तीए पच्चभिण्णातो भिरकेण समं मासगा दिण्णा पेच्छाकूवितं गहितो रायाए मूलंणीतो धावीए । नाओ । इतराणि निव्विसयाणि आणत्ताणि पिता भोगेहिं निमंतितो नेच्छति । राया सोकतो वरिसारत्ते पुण्णे वव्वत्तस्स अकिरियानिमित्तं घेज्याइएहिं दुवकखरियाए पडि भहितारूवं कांतं गुन्विणीय राया अणुव्वजति तीए गहितो मापवयणस्स उड्डाहो हो हितित्ति ।

Page #62

दुर्गपदव्याख्या
भणति जदिमभंवउ । जोणीएणीतु । महण होति ममंतो पोभिदित्ताणीतुए बंभणितो पोमुभिण्णं मतावण्णोय जातो ॥
कुमारो खुड्गकुमारो जहा जोग संगहेहिं देवीपुष्पभद्दे णगरे पुष्पसेणोराया अग्गमहिसीय पुष्पवतीदेवी । तीसे दो चेडरूवाणि पुष्पचूलो पुष्पचूला य ताणि अणुरत्ताणि भोग भुजंति देवी पन्वइता देवलोग उववण्णा देवो जातो। सो देवो एवं चिंतेति । जति एताणि एवं मरंति तो नरगतिरिएसु उववज्यिहित्ति सुविणे एसो देवो नरए देवलोएय दंसेति सा भीता जाया पुच्छति पासंडिते ते ण जाणंति । अण्णियपुत्ता तत्थ आयरिया ते सदाविता तहेव सुत्तं कति सा भणति किं तुब्भेहिं सुविणतो दिवो सो भणति अम्हं परिसं सुत्ते दिदै पव्वइता । देवस्स पारिणामिता । पुरिमतालं नगरं उदितोदयोराया। सिरिकंतादेवी । दोण्णि वि साविगाणि परिवाइया जीता दीसाहिं मुहमक्कडिताहिं । वेलविताणि छूढा पदोसमावण्णा । वाणारसीए धम्मरुइ राया तत्थगता फलयपट्टियाए रूवं सिरिकताए लिहिउणं दाएति । धम्मरुइस्स रणो सो अब्भोवदण्णो दूतं विसज्येति । पडिहतोति छूढो ताहे सव्वबलेण आगतो णगरं रोहिति सो सावगो वित्तेति उदितोदयो राया किं वडेणं जणक्खएणंति उववास ठितो वेसमणेणं देवेणं स नगरं साधितो उदितोदयस्स परिणामिया । साधूयगं देसणेत्ति । सेणियपुत्तो नदिसेणो सीसोय तस्स मोहाणुप्पेही तस्स नंदिसेणस्स चिंता भगवं जति पज्यातोदेवीओ अणेविय अतिसए पेच्छिऊण । जदि थिरो होज्यति भट्टारेओ आगतो सेणिओ सअंतो उरोणीति अण्णेव कुमारा संते पुरा णदिसेणस्स अंतेपुरं से तं वर वसणं पउमिणिमब्भे हंसीभोव्व उमुसुक्कआभरणाओ सव्वासिं छायं हरंति सोत्ता उदघृणं चिंतेति। जदि भट्टारएणं एरिसिया उमुक्काओ किमंगपुणमज्झ मंदभग्गस्स असंताणं परिवइय व्वियाणत्ति निम्वेगमावण्णो अलोइयपडिक्कतो थिरो जातो धणदत्तो सुसंगमाते परिणामेति जतिप्पतणखामो तो अंतरामरा मोत्ति । सावओ साविय वयं सियाए मुत्थितो तीसे परिणामो जातो मा अद्धवसद्धो न रिहितो णरएसु तिरिएसु च उववज्यिहिति संसारं हिंडिहिति । तीसे आभरणेहिं विणीतो संवेगकहणं कहण च ॥
अनव्वोत्ति वरधणुगपिता जउघरे कते चिंतेति एस कुमारो मारितो होति वाहिं पि रक्सिज्यितित्ति सुरंगा तेणीणितो पलातो । अण्णे भण्णत्ति एगो राया देवी से अतिप्पिया कालगता सोयमुद्रोसोत्तीए वियोगदुक्खितो ण सरीरठिई करेति मंतीहिं भणितो देवपरिसीसं सारठितित्ति किं कीरओ सो भणति नाहं देवीए सरीरठिति अकरतीए करेमि । मंतीहिं परिचिंतियं न अण्णो उवाओत्तिपत्थाभणितं देव : देवीसग्गंगता तं तत्थस्थितियाए चेव से सव्वं पेसिज्यओ लद्धकत

Page #63

नंदीसूत्र-टीकायाः देवीठितिए उत्तीए पच्छाकरेग्यसुत्ति रण्णा पडिस्मुत्तं माइट्ठाणेण एगो पसितो अण्णो आगंतूण साहति कत सरीरठितीदेवीए पस्थाराया करेति एवं पदिदिणं करेंताण कालो वच्चति । देवीपेसणववदेसेण वहुं कडिसुत्तगादि खज्यतियराया एगेण चिंतियं अहंपि पवत्तिं कहेमि पच्छारायादिवो तेण भणितो कतो तुम भणति । देव सग्गातो रण्णा भणितं देवी दिहत्ति सो भणति तीएचेवपेसितोकटिसुन्नगादि निमित्तंतिदावीयं से जहिच्चियं किंपि ण संपडति । रण्णा भणियं कदागमिस्ससि तेण भणितं कल्लं रण्णा भणितंकल्लं ते संपाडिस्सं मंती आदिहा सिग्घं संपाडेह तेहिं चिंतिय विणठं कज्यं को एत्थ उवाओत्ति विसण्णा एगेण भणितं धोरा होह अहं भलिस्सामि तेणं तं संपाडिउण राया भणितो देवीए कहं जाहि ति रण्णा भणितं अनेकहतगातेण भणितं अम्हे जं पठवेंता तं जलणायवेसणंण अण्णहा सग्गं गम्मतित्ति । रण्णा भणितं तदेव पवेसेह तहेण आढत्तो सो विसण्णो आणायत्तो बायालो रणो समक्खं बहुं उवहसतितं विसन्नं जहादेविं भणिज्यसि सिणेहवंतो ते रायापुणाविजं कट्टांतं संदिसेज्यासि । अण्णं च इमं च बहुविहं भणेज्यसि सेणेहवंतो बेरायापुणोविजं कज्यतं संदिसेज्यासि । अण्णं च इमं च बहुविहं भणिज्यसि । तेण भणितं देवणाहमेत्तिगमविगलं भणिउं जाणामि एसो वेव लट्ठो । पेसिज्यओ । रण्णा पडिस्सुदंसो तहेव निज्यिउ माढत्तो । इतरो मुक्को इतरस्स माणुस्साणि विसण्णाणि पलवंति हा देव ? अम्हे किं करिज्यामो तेण भणितं नियतुंडं रक्खेज्यह पच्छा मंतीहिं खरंडितमुक्को मडगं दट्ट । मतिस्स परिणामिता ॥
. खमए । समग्रो, वेल्लगेन समं भिक्खंहिंडति । तेण मंडुक्कलिया मारिया आलोअणवेलाए मालोमलि खुडपमा भमिमो आलोएहत्ति । सो रुट्टो म हणामित्ति पधावितो खंभं आवडिओ मओ
समविरहितसामानणाण; सप्पाणं कुलं तत्थ उववण्णो दिट्ठीविसो सप्पो जातो जाईस्सरणेण भवरोपारंजामतिरबिरंतिः माजीवे मारेहामोत्ति फासुगमाहारेंति । अण्णया रणो पुत्तो अहिणा खंतो मतो य. राया सप्पाणं पायासमावण्णो भणति जो सप्पं मारेति तस्स दीणारं देमि । अण्णता. आहिडिएपा, रेहातो दिवाओ तं बिलं ओसहीहिं धम्मत्ति सीसाणिनि ताणं छिदंति सो.अभिमहोमेशीतमा किंचि, मरिहामित्तिजातिस्स रत्तेणंण तं निरगय निग्गत्तं छिदति पच्छारण्णो उवणी ताणी सो राया णागा देवताए बोहिज्यति मा मारेहि नागदिण्णो ते कुमारो होहित्ति । सो स्खमगसप्पो मतो समाणो तत्थरायाणिए पुत्तो जातो । उम्मुक्कबालभावो साधु दिटुं जाति संभरित्तापञ्चतितो सो.छुहालओ अभिग्गहं गेहति । न मए रुसियव्वंति दोसीणस्सय हिंडति तत्थ आयरियस्स गच्छे चत्तारि खवगामासितो ॥ १।२।३।४
___ रत्ति देवताश्चगता ते अण्णे खमए अतिक्कमित्ता तं वंदवि खमएण निगच्छंती हत्थे गहिता भणिता य कडपुतणे पतं तिकालभोई वंदसि इमे महातवस्सी ण वंदसिसा भणति । अहं भावलमगं.

Page #64

दुर्गपदव्याच्या वंदामि ण दव्वखमएत्ति । गताए ताए दोसीणस्स गतो निमंतेति एगेण पातगहाय खेलो छूढो सा भणति । मिच्छामि दुक्कडं जं मए खेलमल्लयं तुम्भं णोवणीतं एवं सोसेहिं वि जिमिउमारदो तेहिं वारितो निव्वेयमावण्णो पंच वि सिद्धा ॥॥
विभासा । अमच्चपुत्तो वरधणुओ तस्स तेसु पयोजनेसु पारिणामिता । जहा माता मोतावि तासो पलावितो एवमादी सव्वं विभासियव्वं ॥॥
अण्णे भगति । एगो मंतिपुत्तो कप्पडियरायकुमारेण समं हिंडति । अण्णदा नेमित्तिउप्पाडितो रत्ति देवकुडिं ठिताण सिवा रडति कुमारेण नेमित्तिओ पुच्छितो किं एसा भणतित्ति तेण भणित इमंमि णदितित्थंसि पूराणीयकलेवरं चिट्ठति । एयस्स कडीपसयं पातंकाणं कुमार तुमं गेण्हाहि तुम्भ पायंका मम य कलेवरंति मुद्दियं पुण ण सकुणोमिति कुमारस्स कोदजातं तिवंविय एगागी गतो तहेवजातं पायंको घेत्तूणपच्चागतोपुणो रडति पुणोवि पुच्छितो सो भणति विप्पलगाइ तं कहंति । एसा भणह कुमार तुब्भवि पायंकसतं जातंमब्भविकले वरंति कुमारो तुसिणीमो जातो ममच्चपुत्तेण चिंतियं पेच्छामुसेसत्तं । कि किमिणित्तणेण गहितं आहा सोडीरताए जति किमिणत्तणणंकंतणतस्सरज्यंति नियत्तामि यच्चूसे भणति वच्चह तुम्भे मम पुण सूलं कजति न सकुणोमि गंतुं कुमारेण भणितं नजुत्तं तुम मोत्तूण गंतुं किं तु कोइ एगत्थ जाणिहिति तेण वच्चामो पच्छाकुलपुत्तधरं नीतो समप्पितं च सव्वपेज्जामूल्लं दिण्णं मंतिपुत्तस्स अवगयं जहा सोढीरता एत्ति । मणितं चणेपण अस्थि मे विसेसो अतो गच्छामि पच्छागतो कुमरेण रज्जं पत्तं भोगा वि से दिण्णा एतस्स पारिणामिगी ॥
चाणक्को ए गच्छ नगरं ण पडति पविट्रो तिदंडिवेसेण चाणको वत्थुणि जोएति । इंद कुमारियातो तासि तणएणं ण पडति · माता एणीणा विताओ पडितं नगरं। एवं दोवि सालि रयणाई मग्गिऊण कोदागाराणि सालीणं भरियाणि रयणाई गद्दभियादीणि बेण जेण तेण छिण्णाणि २ पुण्णो २ जायंति । आसा एग दिवस जाता मग्गिता । एगदिवसितं णवणीतं मग्गिय एसा पारिणामिया चाणकस्स बुद्धी ॥ थूलभद्दसामिस्स पारिणामिता पितुमि मारितें. कुमारो भण्णति अमच्चो होहित्ति सो असोगवणियाए किन्नेति केरिसा भोगावाउलाणंति । ताहे पव्वयितो राया भणति पेच्छह मा कवडेणं जाएज्जाणिं तस्स सुणमडोवावण्णोणासंणवएति । वच्चइ पडिलेहंतो रण्णो कहितं विरत भागोत्ति सिरितो ठवितो।।। णासिकं णगरं नंदो वाणियओ सुंदरी से मज्जा । सुंदरिणं दोसेणाभ बात तस्सभाता पुत्व पन्वति । ततो सो सुणेति जहातीए अजोववन्नो पाहणं तो

Page #65

नंदोसूत्र-टीकायाः
गतो पडिलाहितो भाणं तेण गहितं इह पत्थ विसज्येहितित्ति । उजाणे णीतो मा भोगगिट्टो णरगे जाहि तित्ति । अहिगयारणं उवप्पलोभेमि सो वेउन्वितलद्धीए मकड़िदरिसित्तापुच्छति का सुंदरीति सुंदरी पच्छा विज्जाहरीए तुल्ला। पच्छा देवीए देवी अति सुंदरित्ति पुच्छितो भणति कहंएसा लब्भति । धम्मेणं ति पव्वइतो। साधुस्स पारिणामिकी ॥ ॥ वइरसामिस्स देवेहि परिणामो ताउमाता णाणुवत्तिया मा संघो अवमाणिहितित्ति । पाडलिपुत्ते वेउविए मा परि भविहि पुरियाए पवयणओ भावणामाहोहितित्ति । सव्वंकहितव्वं ॥ ॥ वलणाहणाणराया तरुणेहिं वुग्गाहिज्जति । जहाथेरा कुमारा मव्वा अवणिज्जतुत्ति सो तेसिं मतिपरिक्षण निमित्तं भणति । जो रायं सीसे पाएण आहणति तस्स को दंडो तरुण भणंति । तिलं तिल छंदियव्व तो थेरा पुच्छिता चिंतेमो त्ति ओ सरित्ताचिंतेत्ता नूणं देवीए को अण्णो आहणहितत्ति आगता भणंति सक्कारेयव्वाओ आमलग कित्तिम एगेण णातं अकालो बिबं होहित्ति । मणि मिसप्पो परक्खी अंडगाणि खाति रुक्खं विलग्गिता । तत्थगिद्धेण आलयं विलग्गो मारितो तत्थमणीपाडितो हेद्वाक्तवोतं पाणियं रत्तीभूतं कूवातोणीणियं साभावितं दारएणं थेरस्स कहितं तेण विलग्गिऊग गहितं । सप्पो चंडकोसिउ चिंतेति एरिसो महप्पा । खग्गो सावगपुत्तो जावणबलंमत्तोधम्मं नेच्छति । तत्तो खग्गेसु उववण्णो पदस्सदोहिं विपासेहिं जहापक्खरा तहा चम्माणि लवति । अडवीए चउम्मुहाषहेजणं मारेति । साहूणोवि तेणेव पहेण अइकम्मति । वेगेण आगतो तेएणण तरति अल्लिविउ चिंतेति जाती संभरिता पच्चक्वाणं देवलोग गमणं । थूभो वेसालीए नगरीए णगरनाभीए मुणिसुव्वयसामिस्स । थुभो तस्स गुणेण कुणितस्स ण पडति देवया आकासे कूणितं भणति । समणं जदा कूलवालयं मागहिता गणिया रमेहिती तयाए असोगचंदयाए वेसालि नगरि गहित्थिती सो मग्गिज्जति । का तस्स उप्पत्ती। एगस्स आयरियस्स चेल्लओ अविणीतो आयरितो अंबाडेति । अण्णया आयरिया सिद्धसिलं तेण समं वंदगा विलग्गा उयरंताणं तहाए सिला मुक्का दिवा आयरिएणं पादा उसारिता इहरा मारितो होत्तो सावो दिण्णो दुरात्मन् इच्छीहितो विणस्सहिसित्ति मित्थावादी भवतु त्ति काउं तावसासमे भस्थतीणदीपकूले आयावेति । पंचभासे जो सच्छोएति तत्तो आहारो होइ । णदीए कूलेआयावेमाणस्स सा णदी अण्णतो पव्वढा तेण कूलवारतो जातो । तत्थ अत्तो आगमितो गणियाओ सदाविताओ एगा भणति अहं आणेमि । कवडसाविगा जाता । सत्येण गता वंदति । उद्दाणभोइ गम्हि चेइयाई वदामि तुम्भेवसुताआगतामि पारणगे मोदगा संजोइया अतिसारो जातो पयोगेण ठविओ उव्वत्तणादीहिं संभिण्णं चित्तं आणितो भणिओ रण्णो वयणं करेहि किं जहा वेसाली घेप्पइ थुभो णीणावितो गहिया ॥ ॥ इंद कुमारियाणओगाओ चाणक्के पुन्वभणितं एसा परिणामिता । एए चउन्विह बुद्धि अक्खाणया समत्ता ॥ ॥ अवग्रह इत्यादि ।

__

Page #66

दुर्गपदव्याख्या . किमपीदमित्यव्यक्तज्ञानरूपार्थावग्रहादा-व्यक्ततरं ज्ञानं मात्रमित्यर्थः । किमपीदमित्यव्यक्तज्ञानंचार्थावग्रहः ॥ व्यंजनार्थयोरेवावग्रहणेन विषयद्वैविध्यादवग्रहस्य द्वैविध्यं भवति । सत्रापि प्राप्यकारिष्विद्रियेषु व्यंजनावग्रहादनंतरमेवार्थादवग्रहो भवति इति व्यंजनावग्रह आदौ निरूपितः नयनमनसोरित्यादि । विषयभूतं वस्त्वप्राप्यसंश्लेषद्वारेणानासाद्य करोति परिछिनत्ति चक्षुकर्तृविषयपरिच्छेदनित्यप्राप्यकारि तदुच्यते। अप्राप्यकारि लोचनं । ग्राह्यवस्तुना सह संवध्यते तत्परिच्छेदं कुर्यात्तदाग्न्यादिदर्शने स्पर्शनस्येव दाहाद्युपघातः स्यात् । कोमलतूल्याधवलोकनेत्वनुग्रहोभवेत् न चैव तस्मादप्राप्यकारि लोचनं । अथ प्रागुक्तो असिद्धो हेतुः प्राह्यवस्तुकृतानुग्रहोपघातदर्शनात्तथाहि जलघृतनीलवनस्पतीदुमंडलाधवलोकने नयनस्य परमास्वास लक्षणाऽनुग्रहः समीक्ष्यते । सूरशितभित्यादिदर्शने तु जलविगलनादिरूप उपघातः संदश्यत इति ॥ मत्रोच्यते ॥ नहि वयमेतद् ब्रूमो यदुतचक्षुषः कुतोपि वस्तुनः सकाशात् कदाचित सर्वथैवानुग्रहोपघातौ न भवतः । किं तु भवत एव । रविकरान् चिरमवलोकयतो द्रष्टुः चक्षुः स्पर्शनेंद्रियमिव दह्येत । शीतलं च शीतरश्मिजलघृतादिकं वस्तु चिरमवलोकयतोऽनुग्रह मन्येत चक्षुरित्येतावता। अप्राप्यकारि चक्षुर्वादिनामस्माकं न कश्चिदोषो द्रष्टस्य बाधितुमशक्यत्वात् । केवलमिदमेवास्माभिर्नियम्यते । यदुत विषयदेशं गत्वा आदित्यमंडलादिसमाक्रातदेशं समाश्लिष्य चक्षुः कर्तृ न रूपं परिछिनत्ति । नाप्यन्यतश्चक्षुर्देशमागतं रूपमक्षिस्थमंजनतेजोमलशिलाकादिकस्वयं चक्षुः पश्यति किंत्वप्राप्तमेव योग्यदेशस्थं विषयं तत्पश्यतीति । परिच्छेदानंतरं तु पश्चात्प्राप्तेन केनाप्युपघातके नानुग्राहकेण वा मूर्तिमता द्रव्येण चक्षष उपघातानुग्रहौ न निषिध्येते विषशर्करादिभक्षणे मूर्छा [स्वा] स्थ्यादय इव मनसः । परःप्राह । नयनान्नायना रश्मयो निर्गत्य प्राप्य च रविबिंबरश्मय इव वस्तु प्रकाशयतीति सूक्ष्मत्वेन तैजसत्वेन च तेषां वहन्यादिभिर्दाहादयो न भवति । रविरश्मिषु तथा दर्शनादिति नयनस्य प्राप्यकारिताऽभिधीयते । तदयुक्तं महाज्वालादौ प्रतिस्खलनदर्शनात् आदिग्रहणात् । तेषां प्रत्यक्षादिप्रमाणाग्राह्यत्वेन श्रद्धातुमशक्यत्वात्प्रमाणाग्राह्यस्याप्यस्तित्वकल्पने अतिप्रसंगादिति ग्राह्यं । तथाऽचेतननायनरश्मीनां वस्तुपरिच्छेदाभ्युपगमेन ख.दंतभालतलादि गतशरीरश्मीनामपि स्पर्शविषयवस्तुपरिच्छेदप्रसंगाच्चेति । तस्सणं इमे इत्यादि । एकार्थिकानि परमार्थत एकार्थ विषयाणि नानाघोषानि । पृथक भिन्नोदात्तादिस्वराणि । नानाव्यंजनानि पृथग भिन्नककाराद्यक्षराणि । नामधेयानि । पर्यायध्वनयः । यथावग्रहस्य पंच नामधेयानि । ऐवमीहायाः षड्भेदायास्तथा अपायस्य धारणायाश्च पंच नामधेयानि क्रमेण दर्शयिष्यति । पंचहि वि इंदिएहिं मणसा अत्थोग्गहो मुणेयन्यो । चक्खिदियमणरहिय । वंजणमीहाइयं छह ॥ मंद्र इति गंभीरः । तारउच्चस्तरध्वनिमान् ॥ यत्रेति नयनमनसोर्विषय व्यंजनावग्रहो नास्ति । तत्र चतुर्विधव्यंजनावग्रहविषये भवन

Page #67

नदीसूत्र-टोकाया हणताउपधारणता लक्षणमेदद्वयस्थाभावः । ईहाथां मार्गणतेति । किमयं स्थाणुः पुरुषो प्रति वितर्के वल्लयुत्सर्पणकाकनिलयनादिधर्मदर्शनात्स्थाणुना भाव्यं नेतरेण । 'शिरःकण्डूयमवलमादि तदीयधर्मादर्शनादित्येवं व्यतिरेकधर्मनिराकरणपरोऽन्वयधर्मघटनप्रवृत्तचापायाभिमुख एवं बोध ईहा इत्येवमीहायां एषां धर्माणां यदान्वेषणं सा ‘मार्गणता ॥ ॥ सद्धर्मानुगत इति । सद्धर्मणि वस्तुनि असुगतः। सद्धर्मानुगतः ।। अपः ॥ अयः। सामस्त्येन परिच्छेदोऽपायः। मधुरस्निग्धत्वादिगुणत्वाच्छंखस्यैवाय शब्दो न शृङ्गस्येत्यादि यद्विशेषज्ञानं सोऽपायः । अपायन निश्चितेऽर्थे तदनंतरख्यावदद्यापि तदर्थोपयोगे सातत्येन वर्तते । न तु तस्मान्निवर्तते । तावतदर्थोपयोगादविच्युतिर्नाम धारणायाः प्रथममेदो भवति । यत्कर्मक्षयोपशमवशाज्जीवस्य कालांतरे इंद्रियव्यापारादिसामग्रीवशात्पुनरप्यथा यावद्वारितो । अर्थस्मृतरूपेणोन्मीलति सौ संस्काररूपा वासनानाम धारणाभेदः कालांतरे च वासनावशात्तदर्थस्येंद्रियैरुपलब्धस्याववातैरनुपलब्धस्यापि मनसि या स्मृतिराविर्भवति सा तृतीयस्तद्भेदः अत्र मतिदौर्बल्यादिकारणकलापावग्रहेहादीनां दुर्विज्ञेयत्वेपि सर्वज्ञमतप्रामाण्यादवितथत्वमेव भावनीयमित्यावेदयन्नाहं ॥ इहकेत्यादि । एकाधिकरणत्वात् न पुनर्विशत्येत्यादि । विंशतिदिनापेक्षया । यथाऽपांतराल आसन्मों यो सावागमनसमयः कालविशेषरूपस्तदिनभावी । अतिक्रान्त प्राचीनदिननिरपेक्षः पथिकस्य गृहप्रवेशकारणं । न तथा प्राकृते प्राचीनसमयरहितचरमासंख्येयसमय-प्रविष्टपुद्गलराशिरप्यर्थावग्रहकारणं किं त्वादित आरम्य प्रतिसमये प्रवेशेन निरंतरमसंरव्ये यसमय प्रविष्टाः पुद्गलाः शब्दविज्ञानजनकार्थावग्रहहेतवो भवंतीति भावः । स्फुटशब्दविज्ञानहेतवश्च चरमसमयप्रविष्टा एव । यद्यपि भवति । मेतरे तथापीतरे तत्साहायाद्यभावे न व्याप्रियते इत्योद्यतः । सर्वेषां सामान्येन ग्रहणमुच्यते ।। अथ केयं मल्लकदृष्टांतेन व्यंजनावग्रहप्ररूपणेत पृष्टेतां चक्रुमाह ॥ तद्यथेत्यादिना । मल्लयं पवाहेहिति । प्लावयिष्यति । व्यंजनं परितं भवति । तोयेन मल्लकमिव संबंधो वेति । द्रव्येंद्रिययोः संबंधः । यदा द्रव्यव्यंजनमिति शब्दादि विषयपरिणतपुद्गलसमूहरूपं । स्वविषयव्यक्ताविति स्वग्रहेकज्ञानजनने आवृतं भृतमिति वा सित मित्यर्थः । नाम जात्यादिकल्पनारहितमिति ॥ एतच्चताहे हुतिकरे इत्यस्य व्याख्यानं । अत्रार्थावग्रहात्पूर्वमिति अन्तर्मुहूर्त द्रव्यप्रवेशादिरूप इत्यर्थः । इदानीं से जहानामए केइ पुरिसे अव्वत्तसई सुणेज्जा इत्यादिकस्य वक्ष्यमाणसूत्रस्य व्याख्यानाय समवतारं कुर्वन् पातनात्रयं करोति । अत्राहेत्यादिना ॥ आद्येयं ॥ अथवा यदुक्तमित्यादिका द्वितीया ॥ अथवा सुप्तेत्यादिना तृतीयेति । अव्यक्तमित्यनिर्देश्यं । कोऽर्थः ॥ शब्दोयं रूपादिर्वा इत्यादिप्रकारेणं निर्देष्टुमशक्यमव्यक्तस्वरूपनामादीनि । आदिशब्दात् । जातिगुणक्रियाद्रव्यग्रहः । तस्यवेति । अर्थावग्रहस्य माहेति परो ब्रूते । संघद्धमितियुक्तमित्यर्थः । नैतदेवमित्यादिना । सूरिः प्रतिविधत्तेन

Page #68

दुर्गपदव्याख्या
तुशब्दबुध्येति । शब्दोयमित्यध्यवसायेनेति न तस्यैवेति अर्थावग्रहं विनव तस्यैव शब्दमात्रस्यापायप्रसंगात्तस्माद्वयं जनापूरणे जातेऽव्यक्तमनिर्देशस्वरूपं शब्दाद्युल्लेखरहितमर्थमात्रमवगृह्णाति । अत । एवाह भाष्यकार: अव्वत्तेत्यादि ॥ सामण्णमणिद्देसं सरूवनामाइ कप्पणारहियं । जइ एवं जंतेणं. महिए सद्देति तं किहणु ॥ अल्वत्तमनिद्देशमिति । वृत्तौ पाठो दृश्यते । तत्राव्वत्तमिति विवृणोति ॥ सामन्नमिति । गाह्य वस्तुनः सामान्यविशेषात्मकत्वे सत्यप्यर्थावग्रहेण सामान्यरूपमेवार्थं गृह्णाति । न विशेषरूपं । अर्थावग्रहस्यैकसामयिकत्वात् समयेन च विशेषग्रहणयोगादिति । सामान्यार्थश्च कश्चित् ग्रामनगरवनसेनादिशब्देन निर्देश्योपि भवति । तद्वयच्छेदार्थमाह-अनिद्देश्य केनापिशब्देनानभिलप्यं ॥ कुतः ॥ पुनरेतदित्याह ॥ यतः स्वरूपनामादिकल्पनारहितं ॥ आदिशब्दाज्जातिक्रियागुणद्रव्यपरिग्रहः । तत्र रूपरसाद्यर्थानां य आत्मीयश्चक्षुरादींद्रियगम्यः प्रतिनियतः स्वभावः । तत्स्वरूपं रूपरसादिकस्तु तदभिधायको ध्वनि नमि । रूपत्वरसत्वादिका नु जातिः प्रीतिकरमिदं रूपं । पुष्टिकरोयं रसः इत्यादिकस्तु शब्दः क्रिया प्रधानत्वाक्रिया। कृष्णनीलादिकस्तु गुणः । पृथिव्यपादिकं पुनद्रव्यं एषां स्वरूपनाम जात्यादीनां कल्पना अन्तर्जल्पारूषितज्ञानरूपा तया रूषितमेवार्थमर्थावग्रहेण गृह्णाति यतो जीवस्तस्मादनिर्देश्योयमर्थः प्रोक्तः । तत्कल्पनारहितत्वेन स्वरूपनामजात्यादिप्रकारेण केनापि निर्देष्टुमशक्यत्वादिति एवमुक्ते सति परः प्राह ॥ जइएवमित्यादि । यदि स्वरूपनामादिकल्पनारहितोर्थोर्थावग्रहस्य विषय इत्येवं व्याख्यायते भवद्भिस्तहिजत्ति यन्नंद्यध्ययनसूत्रे प्रोक्त किमित्याह तेणं गहिए सद्देत्ति । उपलक्षणत्वादित्थं संपूण्णं द्रष्टव्यं । से जहानामए केइ पुरिसे अव्वत्तं सदं सुणेज्जा । तेणं सद्देत्तिउग्गहिए न नूणं जाणइ केवेससद्दाइत्ति । तं किहुणत्ति । तदेतत्कथमतिरोधेन नीयते युष्मद्व्याख्यानेन सह विरुध्यत एवेदमित्यर्थः । तथाह्यस्मिन्नंदिसूत्रेऽयमर्थः प्रतीयते ॥ यथानेन प्रतिपदा
विग्रहेण शब्दोवगृहीत इति भवंतस्तु शब्दाद्युल्लेखरहितं सर्वथा इत्थं प्रतिपादयंति तत्कथं न विरोध इति भावः ॥ इति गाथार्थः । अत्रोत्तरमाह ॥
सद्देत्ति भणइवत्ता । तम्मत्तं वाससद्दबुद्धीए । जइ होज्ज सद्दबुद्धीतो अवाओवेव सो होज्जा शब्दस्तेनावगृहीत इति यदुक्त । तत्र शब्द इति वक्ता । प्रज्ञापकः सूत्रकारो वा भणति प्रतिपादयति । अथवा तन्मात्रं शब्दमात्रं रूपरसादि विशेषव्यावृत्त्या अनवधारितत्वच्छब्दातया अनिश्चितं । गृह्णातीत्येतावता । वृद्धान शब्दस्तेना इत्युच्यते । न पुनः शब्दबुद्धया। शब्दबुद्धया शब्दोयमित्यध्यवसायेन तच्छब्दवस्तुनो ताव गृहीतं शब्दोल्लेखस्यांतमौ हूर्तिकत्वादवग्रहस्यत्वेकसामयिकत्वादसंभव एवायमिति भावः । यदि पुनस्तत्र शब्दबुद्धिः स्यात् । तहि को दोषः स्यादित्याशंक्याह सूत्रकारः ॥ स्वयमेव दूषणांतरमाह । जइ इत्यादि । यदि पुनरर्थावग्रहे शब्दबुद्धिः शब्दनिश्चयः स्यात् ।

Page #69

५८
नंदीसूत्र-टीकायाः तदापाय एवासौ स्यानावग्रहो निश्चयस्यापायस्वरूपत्वात् । ततश्चार्थावग्रहेहाभाव एव स्यानचंत
दृष्टमिष्टं चेतिगाथार्थः ॥ अत्राह पर: ननु प्रथमसमय एव रूपादिव्यपोहेन शब्दोयमिति प्रत्ययो ऽर्थावग्रहत्वेनाभ्युपगम्यतां शब्दमात्रत्वेन सामान्यत्वादुत्तरकालं तु प्रायो माधुर्यादयः शंखशब्दधर्मा इह घटते न तु शार्ङ्गधाः खरकर्कशत्वादय इति विमर्शवुद्धिरीहा । तस्माच्छंखे एवायं शब्द इति तद्विशेषस्त्वपायोस्तु । तथा वंसतितेगं सद्देत्ति उग्गहिए इदं यथाश्रुतमेव व्याख्यायते । नो चे व णं जाणइ के वेस सद्दाईतओ ईहं पविसईत्यादि अपि सर्वम विरोधेन गच्छतीति । तदेतत्परोक्त सूरिः प्रत्यनुभाष्य दूषयति यथा ॥ जइ सद्दबुद्धिमत्तय मवग्गहा तव्विसेसणमवाओ । न णु सद्दो ना सद्दो नयरूवाई विसेसोयं । भो पर ! यदि शब्दः बुद्धिमानं शब्दोयमिति निश्चयज्ञानमपि भवतार्थावग्रहोऽभ्युपगम्यते तद्विशेषणं तु तस्य शब्दस्य विशेषणं विशेषः शांख एवायं शब्द इत्यादि विशेषज्ञानमित्यर्थः । अपायो मतिज्ञानतृतीयभेदोंऽगीक्रियते । हंत तहिं अवग्रहलक्षस्य तदाव्यभेदस्याभावप्रसंगः । प्रथमत एवावग्रहमतिक्रम्यापायाभ्युपगमात्कथं पुनः शब्दज्ञानमपाय इति चेदुच्यते । तस्यापि विशेषग्राहकत्वाद्विशेषज्ञानस्य च भवताप्यपायत्वेनाभ्युपगतत्वान्ननु शांख एवायं शब्द इत्यादिकमेव तदुत्तरकालभाविज्ञानं विशेषग्राहकं शब्दज्ञाने तु शब्दसामान्यस्यैव प्रतिभासनात्कथं विशेषप्रतिभासो येनापायप्रसंगः स्यादित्याह ॥ नणु इत्यादि नत्वित्पक्षमायां परामंत्रणे वा न तु शब्दोयं नाशब्द इति विशेषोयं विशेषप्रतिभास एवायमित्यर्थः ॥ कथं पुनर्ना शब्द इति निश्चीयत इत्याह । न च रूपादिरिति । च शब्दो हि शब्दार्थों आदिशब्दात् गंधरसस्पर्शपरिग्रहः । ततश्चेदमुक्त भवति । यस्मान्न रूपादिरयं । तेभ्यो व्यावृत्तत्वेन गृहीतत्वादतो ना शब्दोयमिति निश्चीयते । यदि तु रूपादिभ्यो व्यावृत्तिर्गृहीता न स्यात्तदा शब्दोयमिति निश्चयोपि न स्यादिति भावः । तस्माच्छब्दोयं ना शब्द इति विशेषः । प्रतिभास एवायं । तथा च सति अस्याप्यपायप्रसंगतोऽवग्रहाभावप्रसंग इति स्थितमिति गाथार्थः ॥ ॥ अथ परो अवग्रहापाययोविषयविभागे दर्शयन्नाह ॥ थेवमियं नावाओ संखाइ विसेसगं अवाउत्ति । तत्तिया वेक्खा नणुथोवमियं पि नावाओ । इदं शब्दबुद्धिमात्रकं शब्दमात्रस्तोकविशेषावसायित्वात्स्तोकं स्तोकविशेषग्राहकं । अतोपायो न भवति । किं त्ववग्रह एवायमिति भावः । कः पुनस्ता पाय इत्याह । संखा इत्यादि । शांखोयं शब्द इत्यादि विशेषणविशिष्टं यज्ज्ञानं तदपायो बृहद्विशेषावसायित्वादिति हृदयं । हंन यदि यदस्तोकं तन्नम्नापायस्तहिनिवृत्ता सांप्रतमपायज्ञानकथा। उत्तरोत्तरार्थविशेषग्रहणापेक्षया पूर्वपूर्वार्धविशेषाध्यवसायस्य स्तोकत्वादेतदेवाह । तव्वेयेत्यादि ।
__तस्य शांखशब्दस्य ये उत्तरोत्तरभेदा मंद्रमधुरत्वादयः । तरुणमध्यमवृद्धस्त्रीपुरुषसमुद्भव खादयश्च तदपेक्षया । तदपेक्षायां सत्यामिदमपि शांखोयं शब्द इति ज्ञानं ननु स्तोकं

Page #70

दुर्गपदव्याख्या
५०
-
स्तोकविशेषग्राहकमेवेति नापायः स्यादेवमुत्तरोत्तरविशेषग्राहिणामपि ज्ञानानां तदुत्तरोत्तरभेदापेक्षया स्तोकत्वादपायत्वात् अपायत्वाभावो भावनीय इति गाथार्थः । तदेवं से जहानामए केइ पुरिसे अव्वत्तं सई सुणेजेत्यादिसूत्रानुरोधेन शब्दमात्रित्यावग्रहादयो भाविताः । अथ सूत्रकारेणैव यदुक्तं । एवं एएणं अभिलावेणं अवत्तं रूवं रसं गंधं फासमित्यादि ॥ तच्चेतसि निघाय भाष्यकारोप्यतिदेशमाह ॥
सो सेसु विरूवाइ सुविसएसु हुँति सूवलरक्खाइं । पायंपच्चासन्नत्तणेण मीहाइवच्छूणि । यथाशब्दे एवं शेषेष्वपि रूपादिषु विषयेषु साक्षादनुक्तान्यपि सूपलक्ष्याणि कथितानुसारप्रसरत्प्रज्ञानां चतुरचेतसां सुज्ञेयानि भवंति । कानीत्याह ।
ईहादीन्याभिनिबोधिकज्ञानभेदवस्तूनि । केन सूपलक्ष्याणि इत्याह ॥
प्रायः प्रत्यासन्नत्वेन । चक्षुरादिना गृह्यमाणस्य स्थाएवादेस्तत्रागृह्यमाणेण पुरुषादिना सह प्रायो बहुभिर्धर्मर्यत्प्रत्यासन्नत्वं या प्रत्यासत्तिः । सादृश्यमिति यावत् तेनेहादीनि ज्ञेयानि । न पुनरत्यंतवलक्षण्यस्थाएवादेरुष्ट्रादिना सहेत्यर्थः । इदमुक्त भवत्यवग्रहे तावत्सामान्यमात्रगाहकत्वात् द्वितीयवस्त्वपेक्षापि न विद्यते । ईहा पुनरुभयवस्त्ववलंबिनी तत्र पुरो दृश्यमानस्य वस्तुनो यत्प्रतिपक्षभूतं वस्तु ततायो बहुभिर्वमः प्रत्यासन्नं ग्राह्य न पुनरत्यंतविलक्षणं । पुरतो हि मंदमंदप्रकाशे दूराद् दृश्यमाने स्थाण्वादौ किमयं स्थाणुः पुरुषो वा इत्येवमेवेहाप्रवर्तते । ऊर्द्ध स्थानारोहपरिणाहतुल्यतादिभिः प्रायो बहुभिर्धर्मः पुरुषस्य स्थाणुप्रत्यासन्नत्वादिति । किमयं स्थाणुरुष्ट्रो वा इत्येवं तु न प्रवर्तते। उष्ट्रस्य स्थाण्वपेक्षया प्रायोऽत्यंतविलक्षणत्वादतण्व एव सामान्यमात्रग्राही अवग्रहोऽत्रादौ न कृतः किं त्वीहादीनीत्येवमेवोक्तं उभयवस्ववलंबित्वेनेहा एव पायं पच्चासन्नत्तणेणेति विशेषणस्य सफलत्वादपायस्यापि स्थाणुरेवायं न पुरुष इत्यादिरूपेण प्रवृत्तेः किंचिद्विशेषणस्य सफलत्वादादिशब्दोप्यविरुद्ध इति गाथार्थः ।।
इह किं शब्दोऽशब्दो वेति श्रोत्रंद्रियस्य प्रत्यासन्नवस्तूनि सूपलक्ष्याणीत्युक्त। कथंभूतानि संति पुनस्तानि सूपलक्ष्याणीत्याह ॥
समानः समानधर्मा रूपरसादिविषयो येषामीहादीनां तानि समानरूपादिविषयाणीति पूर्वगाथायां सम्बन्धः । कः पुनरमीषां समानधर्मा रूपादिविषय इत्याह ॥
स्थाणुपुरुषादिवदिति पर्यन्ते निर्दिष्टो विषयोत्र दर्शनाभिद्योतको वनच्छब्दः सर्वत्र प्रयोज्यते तश्चक्षुरिंद्रियप्रभवस्येहादेः स्थाणुपुरुषादिवत्समानधर्मा रूपविषयो द्रष्टव्यः । आदिशब्दात्किमियं मुक्ति का रजतखंडं वा मृगतृष्णिका पयःपूरो वा रज्जुविषधरो वेत्यादि परिग्रहघ्राणेंद्रियप्रभवस्येहादेः ।

Page #71

नंदीसूत्र- टीकायाः
कुष्टोत्पलादिवत्समान गंधो विषयः । ततः कुष्टं गांधिकहहविक्रयो वस्तुविशेषः । उत्पलं पद्मः । अनयोः किल समानो गंधो भवति । तत ईदृशेन गंधेन किमिदं कुष्टमुत्पलं वेत्येवमीहा प्रवृत्ति: । आदिशब्दात्किमत्र सप्तच्छदाः मत्तकारिणो वा कस्तूरिका वनगजमदो वा इत्यादि परिग्रहः । रसनेंद्रियप्रभवस्येहादेः संभृतकरीलमांसादिवत्समानरसो विषयस्तत्र संभृतानि संस्कृतानि संधानी - कृतान्यस्थितानि यानि वंशजालिसम्बन्धीनि करीलानि तदा मांसमनयोः किलास्वादः समानो भवति । ततोऽत्वकारादावन्यतरस्मिन् जिह्वाग्रप्रदत्ते भवत्येवं किमिदं संभृतवंशकरीलमामिषं वेति । आदिशब्दाद् गुड: खंड वा मृद्वीका शुष्कराजादनं वा इत्यादिपरिग्रहः । स्पर्शनेंद्रियप्रभवस्येहादेः सर्पोत्पलनालादिवत्समान स्पर्शो विषयः सर्पोत्पलनालयोश्च तुल्यं स्पर्शत्वेनेहाप्रवृत्तिः सुगमैव । आदिशब्दात् स्त्रीपुरुषलेष्टपलादिवत्समानस्पर्श वस्तुपरिग्रह इति गाथार्थः ।
६०
अथ यदुक्तं सूत्रे से जहानामए केइ पुरिसे अव्वत्तं सुमिणं पासेज्जा इत्यादि तदनुसृत्य स्वप्ने मनसोप्यवग्रहादीन् दर्शयन्नाह ॥
एवं चिसिमणाइ सुमणसो सद्दाइसु विसयेसु । होंतिंदियवावारा भावेवि अवग्गहाईया | एवमेवोक्तानुसारेणेंद्रियव्यापाराभावेपि स्वप्नादिष्वादिशब्दाद्दत्तकपाटसांधकारो पवरकारादीनींद्रियव्यापाराभाववंति स्थानानि गृह्यते तेषु केवलस्यैव मनसो मन्यमानेषु शब्दादिविषयेष्ववग्रझदयों अवग्रहेहापायधारणा भवतीति स्वयमभ्युह्यास्तथाहि स्वप्नादौ वित्तोत्पेक्षामात्रेण श्रूयमाणे गीतादिशब्दे प्रथमं सामान्यमात्रोत्प्रेक्षायामवग्रहः । किमयं शब्दोऽशब्दो चेत्याद्युत्प्रेक्षामात्रेण श्रूयमाणे गीतादिशब्दे प्रथमं सामान्यमात्रोत्प्रेक्षायामवग्रहः । किमयं शब्दोऽशब्दो चेत्याद्युत्प्रेक्षायामीहा ॥
शब्दनिश्वये पुनरपायस्तदनंतरं तु धारणा देवतादिरूपे कर्पूरादिगंधे मोदकादिरसे । कामिनीकुचकलशादिस्पर्शे वोत्प्रेक्ष्यमाणे अवग्रहादयो मनसः केवलस्य भावनीया इति गाथार्थः ॥ ॥
मतिज्ञानमिदं द्रव्यादिभेदाच्चतुर्विधं यदाह भाष्यकृत् । तंपुणचउव्विहं नेयं भेयओ तेण जं तदुवउत्तो । आएसेणं सव्वं दव्वाइ चउव्विहं मुणइ तत्पुनराभिनिबोधिकज्ञानं चतुर्विधं चतुर्भेदं । नत्ववग्रहादिभेदेन भेदकथनं प्रागस्य कृतमेव किमिह पुनरपि भेदोपन्यासः । सत्यं ज्ञेयमेवेह द्रव्यादिभेदेन चतुर्भेदं ज्ञानस्य तु ज्ञेयभेदादेव भेदोत्राभिधीयते । सूत्रे तथैवोक्तत्वात्तच्चेदं सूत्रं । तं समासओ चउव्विहं पण्णत्तं दव्वओ खित्तओ कालओ भावओ । दव्वओ णं आभिणिबोहियनाणी आएसेणं सव्वदव्वाइं जाणइ न पास इत्यादि । ज्ञेयभेदादपि तत्कथं चतुर्विधमित्याह । जं दु वरती इत्यादि ॥

Page #72

A
दुर्गपदव्याख्या...
यदस्मातकारणात्तेनाभिनिबोधिकज्ञानेन सर्वं द्रव्यादि मुणतीति सम्बन्धः ॥
कथंभूतमित्याह चतुर्विधं चतुर्भेदं द्रव्यक्षेत्रकालभावभेदभिन्नमित्यर्थः । कथंभूतः सन् मुणतीत्याह तस्मिन्नेवाभिनिबोधिकज्ञाने उपयुक्तः तदुपयुक्तः केनेत्याह ।
आदेशेन । कोयमादेश इत्याह ।।
आएसो त्ति एगारो इहादेसेण सव्वदव्वाइं । धम्मत्थियाइयाई जाणइ ननु सव्वभेएणं । इहादेशो नाम ज्ञातव्यवस्तुप्रकारः स च द्विविधः सामान्यप्रकारो विशेषप्रकारश्च । तत्राघादेशेन सामान्यप्रकारेण द्रव्यजातिसामान्येनेत्यर्थः ।।
सर्वद्रव्याणि धर्मास्तिकायादीनि । जानाति असंख्येयप्रदेशात्मको लोकव्यापकोऽमूर्तः । प्राणिनां पुद्गलानां च गत्युपष्टंभहेतुर्धर्मास्तिकाय इत्यादिरूपेण । कियत् पर्यायविशिष्टानि षडपि द्रव्याणि सामान्येन मतिज्ञानी जानातीत्यर्थः । अनभिमतप्रकारप्रतिषेधमाह । न तु सर्वभेदेन न सर्वे विशेषेर्न सर्वैरपि पर्यायैः केवलदृष्टविशिष्टानि तानि द्रव्याण्यसौ जानातीत्यर्थः केवलज्ञानगम्यत्वादेव सर्वपर्यायाणामिति भावः । धर्मास्तिकायादिभेदेन कथितं सामान्येन द्रव्यम् ।
अथ क्षेत्रादिस्वरूपं विशेषतः प्राह ॥
खेतं लोगालोगं कालं सव्वद्धमहव तिविहं पि। पंचोदयाईए भावे जं नेयमेवझ्यं । क्षेत्रमपि लोकालोकस्वरूपं सामान्यादेशेन कियत्पर्यायविशिष्टं सर्वमपि जानाति ननु विशेषादेशेने सर्वपर्यायविशिष्टमपि एवं कालमपि सर्वाद्धारूपं । अतीतानागतवर्तमानभेदतस्त्रिविधं वा । इत्येक एवार्थः । भावतस्तु सर्वभावानामनंतभागं जानाति । औदयिकौपशमिकक्षायिकक्षायोपशमिकपारिणामिकान्वा पंचभावान् । सामान्येन जानाति न परतः । कुत इत्याह ॥ - यद्यस्मादेतावदेव ज्ञेयमस्ति नान्यदिति ॥ इह क्षेत्रकाली सामान्येन द्रव्यांतर्गतावैव केवलं भेदेन रूढत्वात्पृथगुपादानमवसेयमिति । आदेशस्य व्याख्यानांतरमाह । आएसो तिव सुत्तं सुओवलद्धे सुतस्स मइनाणं । पसरइ तब्भावयण विणावि सुत्ताणुसारेण । अथवा आदेशः सूत्रमुच्यते । तेन सूत्रादेशेन सूत्रोपलब्धेष्वर्थेषु तस्य मतिज्ञानिनः सर्वं द्रव्यादिविषयं मतिज्ञानं प्रसरति । ननु श्रुतोपलब्धेष्वर्थेषु यत् ज्ञानं तत् श्रुतमेव भवति । कथं मतिज्ञानमित्याह ।। तब्भावणयेत्यादि तद्भावतया श्रुतोपयोगमंतरेण तद्वासनामात्र एव यद् द्रव्यादिषु प्रवर्तते तत्सूत्रादेशेनं मतिज्ञानमिति भावः ॥ एतच्च पूर्वमपि 'पूव्वं सुयपरिकम्मिय मइस्स जं संपयं सुयाईयं । तन्निस्सियमियरं पुण. अणिस्सियं मइचउक्कतं'इत्यादि प्रक्रमे प्रोक्तमेवेति गाथाचतुष्ट,

Page #73

नंदीसूत्र-टीकायाः
यार्थः । अत्र श्रुतनिश्रुतानवग्रहादींस्तावदाह ॥ उग्गहोईय अवाओ य धारणाए व होति चत्तारि आभिणिबोहियनाणस्स भेय । वत्थू ससासेणं ॥ सूपरसादिभेदरनिर्देश्यस्याव्यक्तस्वरूपस्य सामान्यार्थस्यावग्रहणपरिच्छेदनमवग्रहः । तेनावग्रहीतस्यार्थस्य भेदविचारणं वक्ष्यमाणगत्या विशेषान्वेषणमीहा । तया ईहितस्यैवार्थस्य व्यवसायस्तद्विशेषनिश्चयोपायः । च शब्दो अवग्रहादीनां पृथक् पृथक् स्वातंत्रयप्रदर्शनार्थस्तेनैतदुक्तं भवति । अवग्रहादेरीहादय पर्याया न भवन्ति । पृथग्भेदबाधकत्वात् । अथानंतरमीहा प्रवर्तते । कथंभूतेयमित्याह ॥ भेदमार्गण भेदा वस्तुनो धर्मास्तेषां मार्गणमन्वेषणं विचारणं प्रायः काकनिलयनादयः स्थाणुधर्मा अत्र वीक्ष्यन्ते । न तु शिरःकडूयनादयः पुरुषधर्मा इत्येवं वस्तुधर्मविचारणमीह इत्यर्थः । तस्यैवेहया ईहितस्य वस्तुनस्तदनंतरमवगमनमवगमः । स्थाणुरेवायमित्यादिरूपो निश्चयोऽवायोपायोवेति तस्यैव निश्चितस्य वस्तुनोऽविच्युतिस्मृतिवासनारूपं धरणं धारणा सूत्रेऽविच्युते सूपलक्षणत्वादिति गाथार्थः ॥ तत्रामूषामिदं स्वरूपं अपायानंतरमवगतमर्थमविच्युत्या अजघन्योत्कृष्टमंतर्मुहूर्तमानं कालं धारयतो धारणा अविच्युस्याख्या ॥ तमेवार्थमुपयोगात् च्युतं जघन्येनांतर्मुहूर्तादुत्कृष्टतोऽसंख्येयकालात्परतः स्मरतः धारणा स्मृत्याख्या पायावधारितमेवार्थ पूर्वापरालोचितं हृदि स्थापयतो धारणा वासनाख्या नवरं संख्येयवर्षायुषां संख्यकालस्मृतिवासनारूपा धारणा भवति । संख्येयवर्षायुषां संख्येयकालस्मृतिवासनारूपा, धारणा भवति । असंख्येयवर्षायुषां असंख्यकालं । द्विरूपापीयं धारणा भवति । पुठ्ठगाहा । श्रोत्रंद्रियं कर्तृ शब्दं कर्मतापन्नं शृणोति । कथंभूतमित्याह । स्पृश्यत इति स्पृष्टस्तं स्पृष्टं तनौ रेणुवदालिगितमामेवेत्यर्थः । इदमुक्तं भवति । स्पृष्टमात्राण्येव शब्दद्रव्याणि श्रोत्रमुपलभते । यतो घ्राणादींद्रियविषयभूतद्रव्येभ्यस्तानि सूक्ष्मागि बहूनि भावुकानि च । पटुतरं वा श्रोत्रंद्रियं विषयपरिच्छेदे । घ्राणेंद्रियादिगणादिति । श्रोत्रंद्रियस्य चेह कर्तृत्वाशब्दश्रवणान्यथानुपपत्तेर्लभ्यते । एवं घ्राणेंद्रियादिष्वपि वाच्यं । तानि पुनः कथं गंधादिकं गृह्णतीत्याहगंध्यत इति गंधस्तमुपलभते घ्राणेंद्रियं । रस्यत इति रसस्तं व गृह्णाति रसनेंद्रियं । स्पृश्यत इति स्पर्शस्तं च जानाति । स्पर्शनेंद्रियं कथंभूतं गंधादिकमित्याह । बद्धस्पृष्टं तत्र स्पृष्टमिति पूर्ववदेव । बद्ध तु गाढतरमाश्लिष्टं । आत्मप्रदेशैर्गाढतरमाग्रहीतमेवोपलभते घ्राणेंद्रियादिकमित्येवं व्यागृणीयात्प्रज्ञापकः । यतो घ्राणेंद्रियादिविषयभूतानि गंधादिद्रव्याणि शब्दद्रव्यापेक्षया स्तोकानि बादराण्यभावुकानि च विषयपरिच्छेदो श्रोत्रापेक्षया अपटूनि च घ्राणादीन्यतो बद्धस्पृष्टमेव गंधादिद्रव्यसमूहं गृह्णति न पुनः स्पृष्टमात्रमिति भावः । ननु यदि स्पर्शनानंतरं बद्धं गृह्णाति तहिं पुठ्ठबद्धमिति दिति निश्चितस्यैव वस्तुनो विव्युतादिरूपेण धरणं धारणा । एवकारः क्रमद्योतनपरः । अवग्रहादीनामुपन्यासस्यायमेव क्रमो नान्यः । अवगृहीतस्यैवेहनादीहितस्यैव निश्चयानिश्चितस्यैव धरणादिति । एवमेतान्याभिनिबोधिकज्ञानस्य चत्वार्येव वस्तूनि

Page #74

दुर्गपदव्याख्या
समासेन संक्षेपेण भवंति विस्तरतस्त्वष्टाविंशत्यादिभेदभिन्नमिदं प्रागुक्तमेवेति समासः इति माथार्थः । अथ सूत्रकार एवावग्रहादीन् व्याख्यानयन्नाह । अत्थाणं उग्गहणं अवरगहं तह वियालणं ईहं । ववसायं च अवायं धरण पुण धारणं चेति । अर्थानां रूपादीनां प्रथमदर्शनानंतरमेवावग्रहणमग्रहणं ब्रुवत इति संबंध: । तथा विवरणं पर्यालोचनं । अर्थानामिति वर्त्तते । ईनमीहा ब्रूवते इदमुक्त । अवग्रहादुत्तीर्णोपायात् पूर्वं सभूतार्थविशेषोपादानाभिमुखोऽसद्भूतार्थविशेषत्यागसन्मुखश्च प्रायः काकनिलयनादयः स्थाणुधर्मा अत्र निरीक्ष्यन्ते न तु शिरः कैड्रयनादयः पुरुषधर्मा इति मतिविशेष ईहेति । विशिष्टोऽवसायो व्यवसायो निश्चयस्तं व्यवसायमर्थानामितीहापि वर्त्तते । अपायमवायं वा ब्र ुवते एतदुक्तं भवति । स्थाणुरेवायमित्यवधारणात्मकः प्रत्ययोपायोऽवायो वेति । च शब्द एवकारार्थः । व्यवसायमेव अवायमपायं वा ब्रुवते इत्यर्थः । धृतिर्धरणमर्थानामिति वर्त्ततेऽपायेन विनिश्चितस्यैव वस्तुनो अविच्युतिस्मृतिवासनारूपं धरणमेव धारणं ब्रुवत इत्यर्थः । पुनः शब्दस्यावधारणार्थत्वात् ब्रुवत इत्यनेन शास्त्रस्य पारतंत्र्यमुक्त ं । इत्थं तीर्थंकरगणधरा ब्रुवत इति । अन्ये त्वेवं पठति अत्थाणं उग्गहण - म्मि उग्गहो इत्यादि । तत्रार्थानामवग्रहणे सत्यवग्रहो नाम मतिभेद इत्येवं ब्रुवते । एवमीह्रादिष्वपि योज्यं । भावार्थस्तु पूर्ववदेव । अथवा प्राकृतशैल्याऽर्थवशाद्विभक्तिपरिणाम इति सप्तमी द्वितीयार्थे द्रष्टव्येति गाथार्थः ॥
अथैतदेवावग्रहादित्वरूपं भाष्यकारेण विवृतं ॥ यथा सामण्णत्थावग्गहणमोग्गहो भेयमग्गणमा तस्सावगमी वाओ अविच्चुइ धारणा तस्स । अन्तर्भूता शेषविशेषस्य केनापि रूपेण निर्देशस्य सामान्यस्यार्थस्यैकसामयिकमवग्रहणं सामान्यर्थावग्रहण मथवा सामान्येन सामान्यरूपेणार्थस्यावग्रहणं सामान्यार्थावग्रहणमवग्रहो वेदितव्यः पाठो युक्तः । इति चेदुच्यते । 'विचित्रत्वात्सूत्रगतेरित्थं निर्देशो अर्थतस्तु यथा स्वयोक्तं तथैव द्रष्टव्यं अपरस्त्वाह । यद्वद्ध तत्स्पृष्टं भवत्येवं विशेषबंधे सामान्यबंधस्यांतर्भावात्ततः किं स्पृष्टग्रहणेनेति तदयुक्तं । सकलश्रोतृसाधारणत्वाच्छास्त्रारंभस्य प्रपंचितज्ञानुग्रहार्थं मर्थापत्तिगम्यार्थाभिधाने प्यदोषादिति । चक्षुरिद्रियं त्वप्राप्तमेव विषयं गृह्णातीत्याह ॥ रूवं पुण पासइ अपुठ्ठे त्विति । रूपं कर्मतापन्नं चक्षुरस्पृष्टमप्राप्तमेव पश्यति । पुनः शब्दस्य विशेषणार्थत्वादस्पृष्टमपि योग्यदेशस्थमेव पश्यति । नायोग्यदेशस्थं धर्मादिद्यादिव्यहितं वा घटादीनि गाथार्थः । भासासमी सढीओ सद्दं जं सुणइ सीसयं सुइ । वीसेढीपुण सद्दं सुणेइ नियमापराधाए । भाष्यत इति भाषाव ज्ञा खा शब्दतया ऋज्य [ उच्य ]माना द्रव्यसंहतिरित्यर्थः तस्याः समाः प्रांजलाः श्रेणयः । आकाशप्रदेशपंक्तयो भाषासमश्रेणयः समग्रहणं विश्रेणिव्यवच्छेदार्थं भाषासमश्रेणिषु इतो गतः स्थित इत्यनर्थांतरं । भाषा समर्थ

Page #75

६४
नंदोसूत्र-टीकायाः
इदमुक्त भवति । भाषकस्यान्यस्य वा. भेर्यादेः समश्रेणिव्यवस्थितः । श्रोता तं. शब्दं पुरुषश्च भेर्यादिसंबंधितं ध्वनि शृणोति । त मिश्रकं शृणोतीत्यवगन्तव्यं । भाषकाद्युत्सृष्टशब्दद्रव्याणि तद्वामितापांतरालस्थद्रव्याणि वेत्येवं मिश्र शब्दद्रव्यराशिं शृणोति न तु चामकमेव वाम्यमेव वा केवलमित्यर्थः ॥ वीसेढी पुणेत्यादि । मंचा क्रोशंतीत्यादिन्यायाद्विश्रेणिव्यवस्थितः श्रोतापि विश्रेणिरुच्यते । स विश्रेणी: पुनः श्रोता शब्दं नियमानियमेन पराघाते वासनायां सत्यां शृणोति । इदमुक्तं भवति यानि भाषकोत्सृष्टानि शब्दद्रव्याणि भेर्यादिशब्दद्रव्याणि वातः पराघाते वासनाविशेषे सति यानि वासितानि समुत्पन्नशब्दपरिणामानि द्रव्याणि ता अन्य च ( ? ) विश्रेणिस्थः शृणोति न तु भाषकाद्युत्सृष्टानि तेषामनुश्रेणिगामित्वेन विदिग्गमनासंभवान्नच कुटयादिप्रतिघातस्तेषां विदिग्गतिनिमित्तं संभवति । लेष्ट्वादिबादरद्रव्याणामेव तत् कुटयादि प्रतिघातसंभवादेषां च सूक्ष्मत्वान्न च वक्तव्यं द्वितीयादिसमयेषु तेषां स्वयमपि विदिक्षुगमनसंभवात्तत्स्थस्यापि मिश्रशब्दश्रवणसंभव" इति । निसर्गसमयानंतरं समयांतरेषु तेषां भाषापरिणामेनानवस्थानाद्भाष्यमाणैव भाषा । भाषा समयानंतरं भाषा अभाषेवेति वचनाद्यद्यपि चउहि समएहिं लोगो भासाए निरंतरं तु होइ फुडो इति वक्ष्यति तत्राप्ति द्वितीयादिसमयेषु भाषाद्रव्यैर्वासितत्त्वात्तेषां भाषात्वं द्रष्टव्यं ।। अत्राह ॥
ननु यदि वक्त्रुत्सृष्टानि भाषाद्रव्याणि प्रथमसमये दिक्ष्वेव गच्छंति समयांतरं नावतिष्ठते । तहि तद्वासितद्रव्याणि द्वितीयसमये विदिक्षु गच्छंति ततश्च दिग्विदिग्व्यवस्थितयोः समयभेदेन शब्दश्रवणं प्राप्नोति अविशेषेण च सर्वोपि शब्दं श्रुण्वन्नुपलभ्यते नैष दोषः समयादिकालभेदस्यातिसूक्ष्मत्वेनालक्षणादिति । भवत्वेवं तथापि भाष्यमाणैव भाषेति वचनान्निसर्गसमयवत्तिन्येव भाषा । ततो विश्रेणिस्थोऽभाषां शृणोति इत्यायातं । नैतदेवं भाषाद्रव्यैर्वासितानामपि द्रव्याणां 'भाषा अविशेषाद्भाषात्वं न विरुध्यते । अतएव । वीसेढी पुण सद्दमित्यत्र पुनरपिच्छन्दग्रहणं तत्प
राघातवासितद्रव्याणामपि तथाविधशब्दपरिणामख्यापनार्थ कृतमिति तावद्वयमवगच्छाम'स्तत्त्वं तु बहुश्रुतादयो विदंतीति घ्राणादीन्यपींद्रियाणि गंधादिद्रव्याणि मिश्राण्याददते तेषां चानु
श्रेणिगमननियमो नास्ति । बादरत्वाद्वा वातायनोपलभ्यमानरेणुवदिति वृद्धटीकाकार इति गाथार्थः ।। . ईहा अपोह वीमंसा मग्गणाय गवसणा । सण्णा सई मई पन्ना सव्वं आभिणिबोहियं । ईहि चेष्टायां । ईहनमीहा सतामन्वयिनां व्यतिरेकिणां वार्थानां पर्यालोचना अपोहनमपोहो निश्चयः । विमर्षणं विमर्षः अपायात्पूर्वः ईहायाश्चोत्तरः प्रायः ॥ शिरःकडूयनादयः पुरुषधर्मा इह घटते इति संप्रत्ययः तथा मार्गणमन्वयधर्मान्वेषणं मार्गणं चशब्दः 'समुच्यार्थः गवेषणं व्यतिरेकधर्मालोचनं गवेषणा ।' तथा 'संज्ञानं संज्ञा । अवग्रहोत्तर

Page #76

दुर्गाववाल्या कालभावी मतिविशेष एव स्मरणं स्मृतिः। पूर्वानुभूतार्थालंबनप्रत्ययः । मननं मतिः कथंचिदर्थप्रतिच्छिन्नावपि सूक्ष्मधर्मालोचनरूपा बुद्धिः तथा प्रज्ञानं प्रज्ञा विशिष्टक्षयोपशमजन्या प्रभूतवस्तु, गतयथावस्थितधर्मालोचनरूपा मतिः ॥
... सर्वमिदमाभिनिबोधिकं कथंचिद्भेददर्शनेपि तत्त्वतः सर्व मतिज्ञानमेवेदमित्यर्थः । इति झलोकार्थः ॥॥
अत्रैतद्वयाख्यानाय भाष्यं । होइ अपोहो अवाओ सई घिई सव्वमेव मइ पण्णा । ईहासे सा सव्वं इदमाभिणिबोहियं जाण । अपोहस्तावत्किमुच्यत इत्याह ॥
अपोहोतवत्यपायः । योयमपोहः स मतिज्ञानतृतीयभेदोऽपायो निश्चय उच्यत इत्यर्थः । स्मृति पुनः धृतिर्धारणोच्यते । धारणाभेदत्वेनाक्यवे समुदायोपचारादिति । मतिप्रज्ञे मतिप्रज्ञाभ्यां सर्वमेव मतिज्ञानमुच्यते । ईहा सेसत्ति ।
शेषाभिधानानि त्वीहा विमर्षमार्गणा गवेषणा संज्ञालक्षणानि सर्वाण्यपीहा ॥ ईहांतरभावीनिः द्रष्टयानीत्यर्थः । एवं विशेषतःकथंचिद्भेदसद्भावेपि सामान्यतः सर्वमिदमाभिनिबोधिकज्ञानमेव जानीहि ॥
इदमुक्तं भवति । प्रदर्शितेहापोहादयोपि सर्वेपि मतिज्ञानस्य पर्यायाः अवगृहीतस्येहादि संभवात्ततोऽवग्रहशब्दोऽवग्रहणलक्षणेन धारणात्तु धरणलक्षणेन सर्व संगृह्णाति । समर्थित मतिज्ञानं ।
श्रुतज्ञानमुच्यते । अक्षरश्रतमित्यादि ॥
अक्षरादीनि सप्तद्वाराणि अनक्षरादि प्रतिपक्षसहितानि चतुर्दश भवंतीति चतुर्दशभेदं श्रुतं भवति । तत्र संक्षेपतः स्वरूपमिदं । अक्षरश्रुतं त्रिविधं संज्ञाव्यंजनलब्धिभेदात् । संज्ञाक्षरं नामलेख्यलिपिरूपं । यथाघटाकृतिष्वकार इत्यादि लिपिभेदतोऽनेकस्वरूपमकाराधक्षरं संज्ञाक्षरमुच्यते। भाष्यमाणः शब्दो व्यंजनाक्षरं । तदेतद् द्वित्तयमज्ञानात्मकमपि श्रुतकारणत्वादुपचारेण श्रुतमु. च्यते । लब्ध्यक्षरं तु शब्दश्रवणरूपदर्शनादेरर्थप्रत्यायनगर्भाक्षरोपलब्धिः। यस्तदावरणक्षयोपशमो यः श्रुतज्ञानोपयोगश्च एतौ द्वावपि लब्ध्यक्षरते तश्च श्रोत्रंद्रियलब्ध्यक्षरवत् । शेपेंद्रियविषयाक्षरोपलब्धिरपि श्रुतं । घटकशर्कराहंसरूततूलीरूपे विषयोपलंभे एतद्वाचकाक्षरोपलंभसद्भावात् । मनः प्रतिचयदृष्टं स्वप्ने रूपादितदक्षरोपलब्धिाह्या। अनक्षरश्रुतं श्वेडितशिरःकंपादिनिमित्तमाश्रुतमित्यादिग्रहणात्पूत्कृतसीत्कृतादिग्रहः ध्वनिमात्रत्वादिति । शब्दमात्रत्वात् । शब्दश्च भावश्रुतस्य कारणमेव । यच्च कारणं तहव्यमेव भवति भवति च तथाविधोच्छ्वसितनिस्वसितादि

Page #77

६६
नंदीस्त्र - टीकायाः
1
श्रवणे सशोकोयमित्यादि ज्ञानं । एवं चेष्टाभिसंधिपूर्वक निष्ठयूतकाशितक्षुतादिश्रवणेप्यात्मज्ञापनाद्यन्यं प्रतिज्ञानं वाच्यं । सर्व एव व्यापार इति । उच्छ्वसितादिकः । तद्भावेन श्रुतविज्ञानोपयुक्त जंतुभावेन । आहेत्यादि । यद्येवं गमनागमन चलनस्यंदनशिरोधूननकर चलनादिकापि चेष्टा व्यापार एवेत्येषापि श्रुतं किं न भवति हंत प्राप्नोत्यनेन ज्ञानेन सापि श्रुतं किंतु रूद्येति । शास्त्रज्ञलोकप्रसिद्धा रूढिरियं यदुतोस्वसिताद्येव श्रुतं रूढ । न चेष्टा । श्रयतइति श्रुतमित्यन्वर्थवशात् चेष्टा तु दृश्यत्वात्कदापि न श्रूयत इति कथमसौ श्रुतं स्यात् । अनुस्वारे - त्यादि । अकारादिवर्णा इवेति भावः ॥ ॥
समनस्कस्य मनःसहायैरिंद्रियैर्जनितं साभिलापमर्थसंवेदनं यत्तत्संज्ञिक्षुतं । अमनस्कस्येंद्रियजं मनोरहितं यत्संवेदनं चलनादिचेष्टालिंगितं तदसंज्ञितं श्रुतं । से कि तमित्यादि ॥
T
संज्ञिनः सम्बधश्रुितं संज्ञिश्रुतं संज्ञीवोच्यते यस्य संज्ञास्ति सा वा त्रिविधा दीर्घकालिकोपदेशादिभेदात् त्रिविधसंज्ञायोगात्संशिश्रुतं त्रिधा । तत्र प्रभूतमतीतमर्थ स्मरति । कथमेतत्कर्त्तव्यमिति भाविव विमृशति । इदमकार्ष इदं करिष्ये इत्यादि चितामाश्रित्य यस्यां दीर्घकालो भवति । सा दीर्घकालिकी । प्रयुक्ताः संतः प्रतिहता उपाया यस्य स प्रयुक्तप्रतिहतोपायस्तस्येतिविग्रहः । अयं चेत्यादि । अयं दीर्घकालिक संज्ञिविज्ञेयो यो मतिज्ञानविषयमनोज्ञानावरणकर्मक्षयोपशमात्मनोलब्धिसंपन्नः । मनोयोग्याननंतान् स्कंधान् मनोवर्गणाभ्यो गृहीत्वा मनस्त्वेन परिणमय्य मन्यते । चिंतनीयं वस्त्विति । सच गर्भजतिर्यग्मनुष्यो वा देवो नारकश्चेति नान्यः । सोयं कालिक्यपदेशेन संज्ञिश्रुतव्यदेश इति वाक्यशेषः । कृम्यादीनां प्रायो वर्त्तमान एव कालेइष्टानिष्टेषु प्रवृत्तिनिवृत्ती स्तः । नत्वतीतानागतदीर्घ कालावलंबितयातेस्तः असंचित्य वा तथाहि संज्ञिनो द्वींद्रियादयः संचित्य संचित्य हेयोपादेयेषु निवृत्तिप्रवृत्तेः देवदत्तादिवदिति । तदेवं तुवादिनोऽभिप्रायेण निश्चेष्टाः । पृथिव्यादय एव संतिनः । आह संज्ञादशक योगात्पृथिव्याकेन्द्रिया अपि संज्ञिनः किं नेष्यते इति प्रेरणायां प्रतिविधत्ते । इहौघसंज्ञा स्तोकत्वादित्यादिना - उपयोगमात्र मोघसंज्ञा । इयं च वृत्याद्यारोहणतो वल्ल्यादिषु प्रतीता । इयं च स्तोका अतिस्वल्पा । ततोऽत्र नाधिक्रियते । न तथा संज्ञीचक्रं युज्यत इति भावः । नहि कार्षापणमात्रा - स्तित्वे लोके धनवानुच्यते । आहारभयपरिग्रहमैथुनादिसंज्ञात्मिका भूयस्यपीह नाधिक्रियते । तामप्याश्रित्य न संज्ञीचकुं युज्यतेऽनिष्टत्वात् अशोभनत्वात् । मोहोदयजन्यत्वेन नासौ विसृष्टे - त्यर्थः । न चाविशिष्टया संज्ञया संज्ञीत्यभिघातुं युज्यते । नहि लोकेप्य विशिष्टेन मूर्तिमात्रेण रूपवानित्यभिधीयते .
तर्हि कीदृश्या संज्ञयात्र संज्ञी प्रोच्यत इत्याह ||

Page #78

दुर्गपदव्याख्या
किंतु यथेत्यादि । महती शोभना वेति । ज्ञानावरणकर्मक्षयोपशमजन्यमनोज्ञानसंज्ञयैव संज्ञी व्यपदिश्यते । संज्ञानं संज्ञा । मनोविज्ञानं स्पष्टरूपं तदस्ति येषां ते संज्ञिनः । नान्ये एकेंद्रियाः अमनस्कत्वात् । तदुक्तं नंदिचूर्णिकृता- कृमिकीटपतंगाद्याः समनस्का जंगमाश्चतुर्भेदाः॥ अमनस्काः पंचविधाः पृथ्वीकायादयो जीवा इति । अयमत्र परमार्थः । यथा मूच्छितादीनां सर्वेष्वप्यर्थेष्वक्तमेतज्ञानं भवत्येव मतिप्रकृष्टावरणोदयादेकेंद्रियाणामपि । ततः शुद्धतरं शुद्धतमं च द्वींद्रियादीनां आपंचेन्द्रियसन्मूर्च्छजेभ्यस्ततः सर्वस्पष्टतमं संज्ञिनामिति ॥ आह ॥
कुतः पुनश्चैतन्ये समानेपि जंतूनामिदमुपलब्धिनानात्वमुच्यते । सामर्थ्यभेदात् । सर्वक्षयोपशमवैचित्र्याद्यथातुल्येपि छेदकभावे चक्रवत्तिचक्ररत्नस्य यच्छेदसामर्थ्य तदन्येषां खड्गदात्रशिरक्षुरिकादीनां छेदकवस्तूनां न भवत्येव । किंतु क्रमशो हीयमानमेव तत्तेषु स्यादेवं चैतन्ये तुल्येपि मनोविषयिणां संज्ञिनामवग्रहेहादिषु या वस्त्ववबोधपटुता भवति । सा तथाविधक्षयोपशमविकलानां यथोक्तदीर्घकालिकसंज्ञारहितानां संमूर्छजपंचेंद्रियविकलेंद्रियैकेंद्रियाणामसंज्ञिनां न भवत्येव । क्रमशो हीनत्वादीत्यंत एवोक्कमलं विस्तरेणेति । दृष्टिवादोपदेशेन क्षायोपशमिके ज्ञाने सम्यग्दष्टिरेव । वर्तमानसंज्ञीविशिष्टसंज्ञायुक्तत्वात् मिथ्यादष्टिस्तु संज्ञीविपर्ययस्तत्त्वेन वस्तुतः संज्ञारहितत्वात् । यदि सम्यग्दष्टिरेव संज्ञी त्तहिं क्षायिकज्ञानेप्यसावस्तु किं क्षायोपशमिके ज्ञाने वर्तमानोसाविष्यते । उच्यते । क्षायिकज्ञानं केवलिनो भवति । सर्वसंज्ञी असंज्ञी वा नोच्यते यतः संज्ञानं संज्ञोच्यते । अतीतार्थस्य स्मरणमनागतस्य च चिंतन एतच्च तस्य नास्ति । सर्वदा सर्वार्थावभासकत्वेन केवलिनां स्मरणचिंतायतीतत्वादिति क्षायोपशमिकज्ञान्येव सम्यग्दष्टिः संज्ञीति । यद्येवं मिथ्थाद्रष्टिरप्यैहिकाद्यर्थविषयहिताहितविभागज्ञानात्मकस्पष्टसंज्ञासमन्वित एव दृश्यते। तत्किमित्यसौ प्रकृतिसंज्ञया संज्ञी न भवति । उच्यते । अशोभनसंज्ञोपेतत्वात्सपापितया। संज्ञी प्रोच्यते मिथ्याद्रष्टेनिमप्यज्ञानमेव ।
जहदुव्वयणमवयणं । कुच्छियशीलं अशीलमसईए । भण्णइ तहनाणं पि हु। मिच्छदिद्विस्सअन्नाणं ॥ कुत्सितं वचनं सदसप्य वचनं एवं संज्ञाप्य संज्ञोच्यते । इति भावः ।
सदसय विसेसणाओ इत्यादि प्रागुक्तवचनादतो नेह देवादिरपि मिथ्याद्रष्टिः संज्ञीति भावः त्रिविधसंज्ञाप्येकस्य जंतोः का भवतीति निरूप्यते ।
पंचण्हमूहसन्ना हेऊसन्नाबिइंदियाईणं सुरनारयगम्भुब्भव जीवाणं कालिगी सन्ना । ___ छउमत्थाणं सन्ना सम्मदिट्ठीण होइ सुयनाणं । मइवा वार विमुक्कासन्नाइयाय केवलिणो । पंचानां पृथिव्यादीनां यथा संज्ञा · वृत्याचारोहणाभिप्रायरूपा ओघसंज्ञा भवति । एकेंद्रियाणां संज्ञात्रयनिषेधेन जह संज्ञैव भवति नतु हेतुवादादिसंज्ञेति भावः । ऊह संज्ञायां वा संज्ञोवेति प्रागेवोक्तं । न चाहारादिका अपि संज्ञा एकेंद्रियाणामभिहिताः।

Page #79

नंदीer - टीकाया सूत्रे कथमेकैवोह संज्ञात्रोच्यते । सत्यं वल्ल्यादिष्वियं व्यक्तैवोपलभ्यते । किंचिदिति शेषोपलक्षणमेषेति । अत्राहेत्यादि । अयमर्थः । अविशुद्धत्वात् । प्रथमं हेतुबादसंज्ञा । ततो विशुद्धत्वात्कालिकसंज्ञा । ततोपि विशुद्धतरत्वात् दृष्टिवादसंज्ञेत्येवं यथोत्तरविशुद्धममुं क्रमं मुक्त्वा किं कालिकसंज्ञोपदेश आदौ निर्दिष्टः । उच्यते । आगमे योयं संज्ञीति व्यवहारः । स सर्वोपि प्रायः कालिकोपदेशेनैव क्रियते । तेनादौ सः एव कालिकोपदेशः कृतः । तथाहि यः स्मरणचितादिदीर्घकालिक ज्ञानसहितः समनस्क पंचेंद्रियः सः संज्ञी व्यवहियते । ततो असंश्यपि पर्युदासाश्रयणादमनस्कः सन्मूर्च्छजपंचेंद्रिय एवागमे प्रायो व्यवहियते ॥ ॥
बहवश्च कैश्चिदिष्यते इति । अनादिसंशुद्धा इति बहुवचनं । इंगनेति संज्ञा । तुल्यतामदक्याति अर्हद्भिः सह तेषां तुल्यतानिषेधायाहेत्यर्थः । ' नातस्वमसि नो महानिति । अत एतेभ्यो देवागमादिकारणेभ्यो नोऽस्माकं त्वं पूज्योसि इति न यत एते हेतवः सुगतादिष्वपि मायाविषु तुल्या न निहाणेत्यादि । ये भग्ना अतिक्रांतास्तेन निधानगताः संति । नवा नागतेषु पुंजः समास्ते येपि वार्त्तमानिकास्तेपि न निर्वृत्ताः स्वस्थास्तिष्ठति किं तर्हि आरा शर्षपा इव भावाः । यथा ह्यारा शर्षपाणामुपरि क्षिप्यमाणानां नावस्थितिरेवं भावानामपि । किं तु स्वकारणादुत्पयेते विनश्यति चेति तत्त्वं । न पुनरतीतो नागतो वा तेषां कश्चित्सद्भावोस्ति । नाशानुत्पत्या । सम्यग्द्रष्टेरई प्रणीत शास्त्र मितरद्वा श्रुतं यथा स्वरूपावगमनात्सम्यक् श्रुतं तदेव मिध्याद्रष्टेर्मिध्याश्रुतमन्यथावगमात् ॥ ॥
सत्यादथवेति संप्रदायगम्यं संविधानकं अथ कियता श्रुतेन सम्यग्द्रष्टिः स्यात् कियता मिथ्यादृष्टिः यद्वा कियत्सम्यक्तमेव भवति । कियन्च मिथ्याश्रुतं शेषस्य च मत्यादि ज्ञानचतुष्टयस्य मध्ये मिध्यात्वोदयात्कस्य विपर्यासो भवति कस्य च नेत्याशंक्योच्यते । चोदसदस्य अभिण्णा नियमासम्मं तु सेसए भयणा । मइओहि विज्जासेविहोइ मिच्छं न उण सेसे । चतुर्दशपूर्वेभ्यः समारम्य यावत्संपूर्ण दशपूर्वाणि तावन्नियमात्सम्यक् श्रुतमेव भवति । न मिथ्याश्रुतं । एतावच्छ्रुतसद्भावे सम्यगूद्रष्टिरिति भावः । सेसए भयणत्ति । शेष - भिन्नदशपूर्वादिके सामायिकपर्यंते श्रते भजना विकल्पना । एतच्छ्रुतसद्भावे कोपि सम्यग्द्रष्टिः कश्चितु मिथ्यात्वोदयाद्विपर्यस्तो मिध्यादष्टिरपि भवति । ततश्चैतच्छ्रुतं सम्यक्त्वपरिग्रहात्सम्यक् श्रुतं मिथ्यात्वोदयान् मिध्याश्रुतमपि स्यादिति भावः । न केवलं चतुर्दशदशपूर्वसप्तर्णश्रुतादन्यत्र मिथ्यात्वोदयः । किं तु मत्यवधिविपर्यासे मिध्यात्वं मिध्यात्वोदयो भवति । न पुनः शेषे मनःपर्याय केवलद्वये । इदमुक्तः भवति । मिथ्यात्बोदयान्मतिज्ञानं विपर्यस्तं सन्मध्यज्ञानं भवति । अवधिरपि तदुदयाद्विपर्यासमापन्नो विभंगव्यपदेशं लभते । मनःपर्याय केवलज्ञाने

Page #80

दुर्गपदव्याख्या तु कदापि मिथ्यात्वोदयाद्विपर्यासं न गच्छतः तद्भावे मिथ्यात्वोदयस्यैवासंभवान्मनःपर्यायज्ञानं हि चारित्रिण एव भवति । केवलज्ञानं तु क्षीणघाति चतुष्टयस्येति कुतस्तद्राके मिथ्याल्वोदय इति । एतच्चेह गाथोत्तरार्दोक्तमर्थजातं मिथ्यात्वोदयसंभवासंभवप्रस्तावादनुषं गत एवोकं । प्रस्तुतं पुनरत्र सम्यग्मिथ्याश्रुतमेवेति । अत्र किल परः किंचित्प्रेरयति । तत्तावगम सहावे सइसम्मस्सुयाण को पहविसेसो । जहनाण दसणाणं भेओ उल्लेब वो हम्मि । नाणमवायधिईओ दसण मिठं जहोग्गहोहाओ । तह तत्तरुई सम्मं रोइज्जइ जेण तं नाणं । उभयत्रापि तत्वावगमस्वभावत्वे तुल्ये सतिः कः सम्यक्त्वमिथ्याश्रुतयोः प्रतिविशेषो येनोच्यते सम्यक्त्वपरिग्रहात्सम्यक्श्रुतमिति । एतदुक्तं भवति । रागादिदोषरहित एव देवता । तदाज्ञापारतंत्र्यवृत्तय एव गुरवो । जीवादिकमेवः तत्वं । जीवोपि नित्यानित्यायनेक स्वभावः । कर्ता भोक्ता मिथ्यात्वादिहेतुभिः कर्मणा बध्यते । तपः संयमादिभिस्तु ततो मुच्यत इत्यादि बोधात्मकमेव सम्यक्त्वमुच्यते । श्रुतमप्येवमाधभिलापकमेव । तदनयोः को विशेषो येनोच्यते सम्यक्त्वपरिगृहीतं सम्यक्च्छूतमिति । तत्रोत्तरमाह । जहेत्यादि | यथावस्त्क्वबोधरूपत्वे तुल्येपि ज्ञानदर्शनयोर्भेदस्तथा तत्त्वावगमस्वभावे तुल्येपिः सम्यक्त्व श्रुतयोरिहापि कथंचिद्भेद कथं पुनर्ज्ञानदर्शनयोरन्यत्र तावद्भेद उक्त इति चेदित्याह ॥ नाणेत्यादि । यथा अपायश्च धृतिश्चापायधृतो एते वचनपर्यायग्राहकत्वेन विशेषावबोधस्वभावत्वाज्ञानमिष्टं अवग्रहश्चेहावार्थपर्यायविषयत्वेन सामान्यावबोधादर्शनं । तथाऽत्रापि जीवादितस्वविषया या रुचिः श्रद्धानं समक्त्वं भण्यते । येन पुनस्तज्जीवादितत्त्वं रोच्यते . श्रद्धीयते तज्ज्ञानं । अयमत्राभिप्रायः दर्शनमोहनीयकर्मक्षयोपशमाद् या तत्त्वश्रद्धानामिका तत्त्वरुचिरुपजायते तयाः तत्त्वश्रद्धानात्मकजीवादितत्त्वरोचक विशिष्टं श्रुतं जन्यते । ततस्तष्छूताज्ञानव्यपदेश परिहस्य श्रुतज्ञानसंज्ञा समासादयति । एवं च सति परो मन्यते विशिष्टतत्त्वावगमस्वरूपं. श्रुतमेव सम्यक्त्वं न पुनस्त च्छूतं सम्यक्त्वादतिरिक्तं किंचिदुपलभ्यत इति कथमुच्यते सम्यक्त्व परिग्रहात् सम्यक्श्रुतमिति । सिद्धान्तवादी तु मन्यते । यथा ज्ञानदर्शनयोर्वस्त्वबोधरूपतया एकत्वेपि विशेषसामान्यग्राहकत्वेन भेदस्तथाऽत्रापि शुद्धतत्वावगमरूपे श्रुते तत्त्वश्रद्धानांशः सम्यक्त्वं तद्विशिष्टं तु तत्त्वरोचकं श्रतज्ञानमित्यनयोर्भेदः । एतयोश्च सम्यक्त्वश्रुतयोर्युगपल्लाभेपि कार्यकारणभावाद्भेदः ॥ उक्तं च । कारणकज्ज विभागो दीवपगासणे जुगव जमेपि । जुगवुष्पन्न पि तथा हेऊ नाणस्स संमत्तं । जुगवंपि- समुप्पन्नं सम्मत्तं अहिगमं विसोहेइ । जहकयग मंजणाई जलदिदीओ विसोहिति । अतो युक्तमुक्तं सम्यक्त्वपरिगृहीतं सम्यक्श्रुतं । विपर्ययात्तु. मिथ्याश्रतमिति गाथाद्वयार्थः ॥ गतं संप्रति पक्षं सम्यक्श्रुतं ॥ ॥ अधिकारवशादिति प्रतिपक्षसंबंधवशादित्यर्थः । पर्यावास्तिकद्रव्यास्तिकनयाभ्यां साधनादिश्रुतविचारोऽभिधीयते ज्यव.
HomHHHHHHHHHI

Page #81

नंदीसूत्र - टोकायाः
स्थित्तिनयस्यानित्यवादिनः पर्यायास्तिकस्य मतेन सादि पर्यंतं च श्रुतं अनित्यत्वात् । जीवस्य नारकादिगतिपर्यायवत् । तथाहि श्रुतज्ञानिनां निरंतरमपरापरे द्रव्याद्युपयोगाः प्रसूयंते । प्रलीयते च । न च तेभ्योऽन्यत् किमपि श्रुतमस्ति । श्रुतकार्यभूतस्य जीवादितत्त्वावबोधस्य श्रुतज्ञानरहिते वस्तुनि अदर्शनादिति । द्रव्यादिषु च श्रुतोपयोगः सादिः सपर्यवसित एवेति । अव्यवस्थित्तिनयस्य नित्यवादिनो द्रव्यास्तिकस्याभिप्रायेणेदं अनाद्यपर्यंतं च नित्यत्वात् पंचास्तिकायवत् । तथाहि यैर्जीवद्रव्यैः श्रुतमिदमधीतं यान्यधीयते यानि वाध्येष्यंते तानि तावन्न कदापि व्यवच्छिद्यत्ते इति तेषामनादिताऽपर्यंतता च ततः श्रुतस्यापि जीवद्रव्यपर्यायभूतस्य तदव्यतिरेकान्नित्यद्रव्यरूपतैव । नहि सर्वथाऽसत् क्वाप्युत्पद्यते सिकतास्वपि तैलाद्युत्पत्तिप्रसंगात् । नापि सतो निरन्वयनाशेनात्यंतोच्छेदः ॥ सर्वशून्यतापत्तेः । तस्माच्छ्रुताधारद्रव्याणां सर्वदैव सत्त्वात्तदव्यतिरेकिणः श्रुतस्यापि द्रव्यरूपवेति स्थितं । अथवा नयविचार मृत्सृज्य द्रव्यादिचतुष्टयमाश्रित्याधिकृत एवार्थः । साचादिस्वरूपं चिंतयति । तत्र द्रव्यक्षेत्र - कालभावैः श्रुतं सादिकमनादिकं सांतमनंतं च भवति ॥ इह च द्रव्यतः श्रुतमेकं बहूनि च पुरुषद्रव्याण्याश्रित्य चिंतनीयं । तत्रैकपुरुषद्रव्यमंगीकृत्य सादि सनिबंधनं च श्रुतं भावयति । कथमित्यादिना । यो येन भावेन पूर्व नासीत् इदानीं च जातः स तेन भावेन तत्प्रथमो भवति । सम्यक्त्ववतः श्रुतस्य पाठस्तत्प्रथम इति सादिः । सम्यक्त्वाच्च्युतस्य पुनमिथ्यात्व प्राप्तौ सपर्यवसितत्वं । सति वा सम्यक्त्वे श्रुतलाभात्सादित्वं । कारणांतराद्वा तत्प्रतिपाते सांतत्वं तान्येवाह ||
فق
1
प्रथमादेति । इह भवेपि प्रमादाच्छ्रुतस्य नाशो भवति अपरस्य ग्लानावस्थायां नश्यति । किल कश्चिच्चतुर्दशपूर्वधरः साधुः मृत्वा देवलोकं गतः । तत्र देवत्वे तत्पूर्वाधीतं श्रुतं न स्मरति सर्व-मपि देशेन त्वेकादशांगलक्षणेन कश्चित्स्मरत्यपि । इति सम्पूर्ण भवांतरगमनान्न पश्यति । केवलोत्पत्तौ च कस्यचिदिहभवेपि श्रुतं न स्मरति 'नटुंमि छाउमत्थिए नाणे' इति वचनात् । ततो लाभकाले तस्य सादित्वं प्रतिपाते तु सांतत्वं । एकजीवद्रव्यापेक्षया चितितं सादिसपर्यवसित्वं । नानाजीवद्रव्यापेक्षया तु तदेव चितयति । बहूनित्यादि द्रव्यविषये नानापुरुषान्नारकतिर्यग्मनुष्यदेवगतान् नानासम्यग्द्रष्टि जीवानाश्रित्य सम्यकश्रुतं सततं वर्त्तते । अभूद्भवति भविष्यति च । न तु कदाचिद्वयवच्छिद्यते । ततस्तामाश्रित्येदमनाद्यपर्यवसितं भवति । अथ क्षेत्रत एकद्रव्यं प्रतीत्य प्रथमभंग निरूपयति । क्षेत्रत इति क्षेत्रे चित्यमाने । भरतैवतक्षेत्रेषु प्रथमतीर्थकरकाले सुषमदुःषमारूपे तद्भवतीति सादित्वं चरम तीर्थकृतीर्थान् स्वव२५ व्यवच्छिद्यते । इति सपर्यवसितत्वं । पंचमहाविदेहक्षेत्राणि प्रतीत्य श्रुतज्ञानं सततं

Page #82

H
दुर्गपदव्याख्या सर्वदैव वर्त्तत्तेऽतोऽनाथपर्यवसितं सामान्येन हि महाविदेहेत्सपिण्यभावरूपनिजकालविशिष्टेषु द्वादशांगश्रुतं कदापि न व्यवच्छिद्यते ॥ तीर्थकरगणधरादीनां तेषु सर्वदैव भावात् । कालेत्वधिक्रियमाणे उत्सर्पिण्यवसर्पिण्यो समाश्रित्य भरतैरावतेषु द्वयोरपि समयोस्तृतीयारके प्रथम भावात् सादित्वं । उत्सर्पिण्यां चतुर्थस्यादौ । अवसर्पिण्यां तु पंचमस्यांते अवश्यं व्यवच्छेदात्सपर्यवसितत्वं । कालचक्रगाथास्त्रयोविंशतिसंख्याः सुगमा नवरं तुडितांगेषु संगीतं भवति । तत्र प्रेक्षार्थ गीतवाद्य संगीतमुच्यते । तुटितानि बाहुरक्षादीन्याभरणानि च । अणइन्ने सुवत्ति । अनाग्न्येषु । अन्ने सुयत्ति । दशातिरिक्तेषु भवियपुणब्भवरहियत्ति । युगलधार्मिकत्वमनुभूयमृत्वा भूयोप्यनंतरभावेन युगलधार्मिका न भवंति । किं तु देवत्वेनोत्पद्यते । असंक्लिष्टपरिणामयोगात् । भावओ णमित्यादि । भावे पुनर्विचार्यमाणे प्रज्ञापकं गुरु' श्रुतपज्ञापनीयांश्चार्थानासाद्य सपर्यवसितं स्यात् । कथं । प्रज्ञापकसंबंधि उपयोगे १ स्वर २ प्रयत्न ३ आसन विशेषतः । उपयोग आंतरः श्रुतपरिणामः । स्वरो ध्वनिः । प्रयत्नस्ताल्वादिव्यापारविषयो यत्नः। आसनविशेषश्च स्थानविशेषः । ततश्च प्रज्ञापके गुरौ न्याख्यानादि कुर्वति सत्येते भावा भवंति । एते च प्रतिक्षणमन्यथाभवनतोऽनित्यत्वात् सादिसपर्यवसिताः ततश्चैतानाश्रित्यवक्तुरनन्यत्वाच्छूतमपि सादि सपर्यवसितं भवति । एतदर्थाभिधायिनी गाथा सुगमैव । अथवेत्यादिना प्रज्ञापनीयार्थगतान् भावानाह ॥ तत्र अण्वादीनां गत्यादिप्रतिपादनात्सादिसांतत्वं । नवरं गतिरण्वादीनां गमनपरिणामः स्थितिस्तेषामेवावस्थितपरिणामः । वर्णः कृष्णादिः । आदिशब्दात्भेदसंघातशब्दरसगंधस्पर्शसंस्थानादिपरिग्रहः । नवरं भेदोऽण्वादीनामेवान्यसंयुक्तानां विघटनं । संघातस्त्वन्यैः सह संयोगः । शब्दो मंद्रमधुरादिः । रसादयः प्रतीताः । एते गतिस्थित्यादयो भावाः पर्यायधर्माः प्रज्ञापनीयार्थेषु परमाण्वादिषु भवंति । अनित्यस्वाच्चामी सादिसपर्यवसिताः । एते श्रुतस्य ग्राह्या ग्राहकं. च ग्राह्यनिबंधनं भवति । ग्राह्यं यत्स्वरूपं किल गृह्यते ग्राहकं तत्स्वरूपं ततो भवत्यतः श्रुतमपि सादिसपर्यवसितं क्षायोपशमिकभावभावश्रुतभावापेक्षया अनाद्यनंतत्वं श्रुतस्य ॥ ॥ यद्वा श्रुतस्य सद्यो प्ररूपणायां सादिसपर्यवसानपदद्वयोत्था चतुर्भगी संभवति सादिसपर्यवसितमित्यादिकेति क्रमेण भावयति । द्वितीयस्तु प्ररूपणामात्रमसंभवात् विवक्षया संभवति । तामेवाह ॥ अभव्यस्येत्यादि । वर्तमानकालापेक्षया सादित्वं अनागताद्धापेक्षया पर्यवसितत्वं । इह किल सम्यग्मिध्याभावेनाविशेषितं श्रुतं सामान्यमानं ग्राह्य । अतएव भव्यस्य एतच्छ्रतमात्रं भव्यत्ववत् । अनादिकालादारभ्य भावादनादिकेवलोत्पत्तौ न भविष्यतीति । सपर्यंतं । अभव्यस्य त्ववजीवत्वबद्धा नियतं अनाथपर्यंत । अभव्यस्य कदाचिदपि श्रुतमात्राव्यवच्छेदात् । अथ तृतीयचतुर्थ
iithiilli

Page #83

नंदीख-PTA भंगौ श्रुतविषये भव्याभव्यौ . प्रतीत्याभिहितौ मतेः श्रुताविनाभूतायास्तर्हि का वार्ता इत्या शंक्याह ॥ इह चेत्यादि ।
एवमेव द्रष्टव्य इति भव्याभव्यद्वारेण तृतीयचतुर्थभङ्गद्वयं अनादिमतिभावेपि योज्यं । अनादिमतिभावः । सपर्यवसितः । अनादिमतिभावो। अपर्यवसितः । भव्याभव्यौ प्रतीत्य । लाभकाले तस्य सादित्वं । प्रतिपाते तु सातत्वमिति सादिसांतता कथं पुनः स्तत्प्रतिपातसंभवः । यदि जीवात्तच्छूतं भिन्नं तदा श्रुतस्य युज्येत नाशो नाभिन्नस्य । अथ भिन्नमेव तत्तस्मात्तहिं भिन्नश्रतसद्भावेपि जीवो अज्ञान्येच नित्यं स्याच्छ्रुतस्वभावरहितत्वाच्छृतप्रकाश्यमर्थ न पश्येत् । यथांध आत्मव्यतिरिक्तेन हस्तगतेनापि प्रदीपेन तत्प्रकाश्यमर्थं न पश्यति । अत्रोच्यते । हंत श्रुतज्ञान नियमाज्जीवस्वभावमेव नाजीवस्वभावं । जीवः पुनः श्रुतमेव केवलं न भवति । किंवसौ श्रुतज्ञानं भवेत् । श्रुतज्ञानं वा । मतिज्ञानं मत्यज्ञानं वा विभंगोवधिःमनःपर्याय केवलज्ञानं चेति । यदि श्रुतज्ञानं जीवस्वभावमेवेतीष्यते। तर्हि जीवात्तदव्यतिरिक्तमिति सुत एवाभ्युपगतं युक्तं चैतदेवं हि सति युज्यते। जीवस्य श्रुतकृतक्स्ववबोधाज्ञानित्वं । केवलं श्रुतस्य नाशे जीवस्य नाशः स्यात्तदव्यतिरेकात् । यथातोऽव्यतिरिक्तं तस्य विनाशे तद्विनश्यत्येव । थथा घटस्वरूपविनाशे घटवस्विति । तदयुक्त ॥ अस्तु श्रुतस्य नाशे जीवस्य तत्पर्यायविशिष्टतामातात्वितस्य नाशः न पुनः सर्वात्मना पर्यायांतरविशिष्टस्यापि जीवस्य नाशः। यस्मादसौ जीव उत्पादव्ययधौव्यधर्मानंतपर्यायश्च वर्तते । ततो यदैवासौ श्रतपर्यायेण विनश्यति तदैव श्रुतज्ञानादिपर्यायेणोत्पद्यते । सचेतनत्वामूर्त्तत्वसत्त्वप्रमेयत्वादिभिरनुगतैरन्यथा वृतैश्चानंतैः पर्यायैविशिष्टोसौ. सर्वावस्थास्ववतिष्ठते । अतः कथं श्रुतपर्यायमात्रविनाशे जीवस्य सर्वथा विनाशः स्यात् । यदि हि तस्यायमेवैकः पर्यायो भवेत्तदा तद्विनाशे तस्य सर्वनाशः । स्यादेतच्च नास्ति श्रुतपर्यायमात्रेण विनष्टस्यापि तस्य श्रुताज्ञानादिपर्यायेणोत्पादाबथोक्तैश्चानं. तपर्यायः परव्यावृत्तादिरूपैविशिष्टस्य सर्वदैवावस्थानादिति न किंचिदूषणमापतति । तदेव सादिश्रुतं ज्ञानात्मक सम्यग्द्रष्टेः अज्ञानात्मकं वा । सादिसम्यक्त्वाच्च्युतस्य जंतो मिथ्याद्रष्टेः सतः अलब्धपूर्वसम्यक्त्वस्य तदेवानादिश्रुतं सपर्यवसितं भव्यानां केवलोत्पत्तौ ध्रुवं पर्यवसानात् अपर्यवसितमभव्यानां केवलोत्पादानहत्वादिति साद्यादि भावार्थः ॥ ॥ पर्यायाग्राक्षरं निष्पद्यते इत्यादि । यद्यपीह केवलसर्वाकाशप्रदेशपर्यायराशिप्रमाणमक्षरपर्यायप्रमाणमुक्तं । , तथापि धर्मास्तिकायादि पञ्चद्रव्यपर्याया अप्यक्षरस्य पर्यायमानतया द्रष्टव्याः अत एवोक्तं सर्वद्रव्यपर्यायपरिमाणमिति भावार्थ इति ॥ यद्येवं धर्माधर्माकाशपुद्गलास्तिकायकाललक्षणसर्वद्रव्यपर्यायराशिप्रमाणं अक्षरपर्यायमानं सूत्रकृता किमिति नोक्त मित्याह ॥ स्तोकत्वाच्चेति । सूत्रे धर्मास्तिकायादौनां पञ्चद्रव्याणां पर्याया नाभिहितास्साक्षात् ।

Page #84

दुर्गपदव्याख्या
७-३
1
आकाशपर्यायेभ्यः स्तोका अनन्तभागवर्त्तिनस्त इति कृत्वा । किन्तु य एव तेभ्योऽतिबहवो - अनन्तगुणास्तएव सर्वाकाशपर्यायाः T: साक्षादुक्ताः । अर्थतस्तु धर्मास्तिकायादिपर्याया अपि स्वीकृता एव द्रष्टव्याः । एवं च सर्वाकाशप्रदेशानां यावन्तः सर्वेपि पर्यायाः सर्वद्रव्यपर्यायाश्चतावदेकस्याक्षरस्य पर्यायमानं भवति । अथ किमिति सर्वाकाशप्रदेशाग्रं सर्वाकाशप्रदेशैरनन्तगुणमुक्तं || उच्यते ॥ यत एकैकस्मिन्नाकाशप्रदेशे अनन्ता अगुरुलघुपर्यायाः सन्ति अतः इदमुक्तं । अयमर्थः । इह निश्चयमतेन बादरं वस्तु सर्वमपि गुरुलघु सूक्ष्मं त्वगुरुलघु । तत्र गुरुलघुवस्तुसम्बन्धिनः पर्याया अप्यगुरुलघवः समयेभिधीयन्ते । आकाशप्रदेशाश्चागुरुलघवोऽतस्तत्पर्याया अप्यगुरुलघवो भण्यन्ते ते चाकाशप्रदेशेषु प्रत्येकमनन्ताः सन्त्यतस्तैरनन्तगुणमुक्तं । अथेदं सर्वद्रव्यपर्यायपरिणामाक्षरं कीदृशमित्याह । इह चेत्यादि ॥ न क्षरति न चलत्य - नुपयोगेपि न प्रच्यवत इत्यक्षरं । स च चेतनाभावः जीवस्य ज्ञानपरिणाम इत्यर्थः । तज्ज्ञेयमिति । तस्य ज्ञानस्य ज्ञेयं घटव्योमादि तज्ज्ञेयं । साभिलापज्ञानविषयभूतघटाद्यभिलाप्यार्थरूपं । ज्ञेयमप्यक्षरमुच्यते । कथमिति चेद्यतो घटव्योमा भिलप्य द्रव्यार्थतया न क्षरति स्वरूपान्न चलति नित्यत्वादित्यक्षरं । तथा अकारादीन् अर्थान् अभिधेयान् क्षरति संशब्दयतीति निरुक्तविधिना'र्थ' कारलोपादक्षरमकारादिवन्नी रुपं । वर्णश्च वर्ण्यते प्रकाश्यतेऽर्थोऽनेनाकारककारादिनेति वर्णः अकारादिरेव । त्रिविधेप्यक्षरे गृह्यमाणेऽदोषोत्र नन्वेतत्सर्व पर्याय परिणामाक्षरं किं सर्वमपि ज्ञानावरणकर्मणा आवियते न चेत्याह । अस्य चेत्यादि । अस्य च सामान्येनैव सर्वपर्ययपरिणामा - क्षरस्यानन्तभागो नित्योद्घाटितः सर्वदेवावृत एवास्ते केषां सर्वजीवानामपि चकारात्केवलिवर्जानामिति दृश्यं तदक्षरस्य सर्वात्मनोद्घाटात् स च जघन्यमध्यमोत्कृष्टभेदादनेकविधः । तंत्र सर्वजघन्यस्याक्षरानन्तभागस्य स्वरूपमाह । तत्रेत्यादि सर्वजघन्योऽक्षराऽनन्तभाग आत्मनो जीवत्वनिबन्धनं' चैतन्यमात्रं उत्कृष्टावरणेपि सति जीवस्य कदाचिदपि नात्रियते । जीवस्वाभाव्यादन्यथाऽजीवत्वप्रसङ्गात् । यथा सुष्ठवपि जलदच्छन्नार्कचन्द्रप्रकाशो दिनरात्रिविभागनिबन्धनं किञ्चित्प्रभामात्रकारि मेघेन नात्रियते । एवं जीवस्यापि चैतन्यमात्रं कदापि नावियते । केषां पुनरसौ सर्वजघन्यः प्राप्यते । उच्यते । स्त्यानर्द्धिमहा (नि) द्रोदय सहितोत्कृष्टज्ञानावरणोदयादसौ सर्व जघन्योऽक्षरानन्तर्विभागः पृथिव्याद्ये केन्द्रियाणां प्राप्यते । ततः क्रमविशुद्धया द्वीन्द्रियादीनामसौ क्रमेण वर्त्तते । अथोत्कृष्टो मध्यमश्चाक्षरानन्तभागः केषां भवत्यत्रोच्यते । उत्कृष्टोसावुत्कृष्टश्रुतविदः स्यात् सम्पूर्णमप्यस्य प्राप्यत एव । सत्यं किन्तु संलुलितसामान्यश्रुत के वलाक्षरापेक्षया एव समस्तश्रुतविदोऽक्षरानन्तभागो विवक्षितः सामान्ये चाक्षरे विवक्षिते केवल्यक्षरापेक्षया सम्पूर्णश्रुतविदोऽक्षरस्यानन्तभाग
१०

Page #85

नदीसूत्र-टीकायाः वतित्वं युध्यत एव केवलज्ञानस्वपर्यायेभ्यः श्रुतज्ञानस्वपर्यायाणामनन्तभागवर्त्तित्वात् श्रुतज्ञानस्य परोक्षविषयत्वेनास्पष्टत्वाच्च । यच्च समुदितस्वरपर्यायाश्रुतकेवलाक्षरयोस्तुल्यत्वं तदिह न विवक्षितं । विमध्यमाक्षरानन्तभागश्चोत्कृष्टश्रुतज्ञानविदः सकाशादवशेषाणां पृथिव्यायेकेन्द्रियसम्पूर्णश्रुतज्ञानिनोर्मध्यवर्तमानानामनन्तभागादिषट्स्थानपतितानां प्रायेणासौ भवति । प्रायोग्रहणाद्विवक्षितादेकस्मादुत्कृष्टश्रुतज्ञानिनोऽवशेषाणामपि केषाश्चिदुत्कृष्टश्रुतज्ञानवतां तत्तुल्य एवाक्षरानन्तभागो भवत्युत्कृष्ट इत्यर्थः । न तु विमध्यमः त्रिवेधे यक्षरे गृह्यमाणे अविरोध इत्युक्तं । अक्षरस्य वानन्तभागः सर्वजघन्यश्चैतन्यमानं । स च पृथिव्याधेकेन्द्रियादीनामसंज्ञिसंज्ञिभेदानां सर्वजीवानामपि च सर्वदैवानावृत एवास्ते इति चोक्तं । अपर्यवसित श्रुताधिकारादकारायेव चाक्षरं न्यायानुगतीति चोक्तं । अत्राचष्टे । पुरुषस्त्रीनपुंसकघटपटादिवर्णविज्ञानरूपोसौ न युज्यतेऽक्षरलाभस्य परोपदेशजत्वान्मनोविकलानां तु तदसम्भवात् । न च वाच्यं माभवत्वसौ तेषामिति । यतोसावेकेन्द्रियाद्यसंज्ञिनामपि वर्णयाद्यसंज्ञिनामपि वर्णविज्ञानाक्षरलाभोभिहितः । श्रुताज्ञानाक्षरस्य तेषामपि श्रुते भणनात् । तदेतत्कथमुपपद्यते । अत्रोच्यते । यथा चैतन्यं जीवत्वमाहारादिसंज्ञाद्वारेणासंज्ञिनामवगम्यते । तथा लब्ध्यक्षरात्मकमूहाज्ञानमपि तेषामवगन्तव्यं । स्तोकत्वेनास्पष्टत्वात् स्थूलदर्शिभिस्तदूहाज्ञानं नोपलक्ष्यते । पृथिव्यायेकेन्द्रियाणां जीवत्वमिव । यदपि परोपदेशजत्वमक्षरस्योच्यते । तदपि संज्ञाव्यंजनाक्षरयोरवसेयं लब्ध्यक्षरं तु क्षयोपशमेन्द्रियादि निमित्तमसंज्ञिनां न विरुध्यते । तदेव च श्रुतज्ञानाधिकारे मुख्यतः प्रस्तुतं । न तु संज्ञाव्यञ्जनाक्षरे । किं च गौरपि 'शबला' 'बहुला दिशब्देनाकारिता सति स्वनाम जानीते । प्रवृत्ति निवृत्यादि च कुर्वती दृश्यते । न चैषां गवादीनां तथाविधः परोपदेशः समस्ति । अथवास्ति लब्ध्यक्षरं नरादिविज्ञानसद्भावात् पुलीन्द्रबालगोपालादीनामनक्षराणामपि वा यथा तदस्ति । एवमसंज्ञिनामपि किमपि तदेष्टव्यं । तदेव साधितमेकेन्द्रियादीनामपि । यच्च यावच्च लब्ध्यक्षरं इन्द्रियमनोनिमित्तं श्रुतग्रन्थानुसारि विज्ञानं । श्रुतज्ञानोपयोग इत्यर्थः । यश्च तदावरणकर्मक्षयोपशम एतौ द्वावपि लब्ध्यक्षरमिति भावार्थः ॥ ___ अत्राहेत्यादि । अत्रास्मिन् प्रकृते नन्दिसूत्रे विशेषितं सामान्येनैवाक्षरज्ञानमुक्तं अविशेषाभिधाने च केवलज्ञानस्य महत्त्वात्तदेवा... क्षरं गम्यते । इह तु श्रुतज्ञानविचाराधिकाराच्छ्रताक्षरमका. रायेवाक्षरशब्दवाच्यतया प्रकृतं । तत् अकारादिश्रुताक्षरं कथं केवलपर्यायमानतुल्यं भवेन्नकथंचिदित्यर्थः । अयमभिप्रायः-केवलस्य सर्वद्रव्यपर्यायवेतृत्वाद्भवतु सर्वद्रव्यपर्यायमानता । श्रुतस्य तदनन्तभागविषयत्वात् कथं तत्पर्यायमानतुल्यतेति । अत्रोच्यते-नत्वत्राप्यक्खरसन्नी संम्मंसाईयं खल्वित्यादि प्रक्रमेऽपर्यवसितश्रुते विचार्यमाणे सव्वागासपएसग्गमित्यादि सूत्रस्य पाठात् श्रुताधिकारादक्षरमकारायेवात्र गम्यते । न तु केवलाक्षरं । अथ ब्रूषे सव्वजीवाणं विय

Page #86

mar
दुर्गपदव्याख्या णमित्यादि । द्वितीयसूत्रात् केवलाक्षरं प्रथमसूत्रे गम्यते न तु श्रुताक्षरं । श्रुताक्षरपक्षे हि सकलद्वादशाङ्गविदां सम्पूर्णस्यापि श्रुताक्षरस्य उद्घाटसद्भावात् । सर्वजीवाश्रितोऽक्षरस्यानन्तभागो नित्योबाट इति । नोपपद्यते । अत्रार्थे ययेवमित्यादिना सूरि—ते हंत एवं सति केवलाक्षरमपि तत्र नोपपद्यते । केवलिनां सम्पूर्णस्यापि केवलाक्षरस्य सद्भावात् । सर्वजीवानामक्षरस्यानन्तभागो नित्योद्घाट इत्यस्यार्थस्यानुपपत्तिरेव नातस्तदिति तत्सूत्रोक्तं । केवलाक्षरमपि नोपपद्यते इत्यर्थः । अथ मनुषे तत्राविशेषेण सर्वजीवग्रहणे सत्यपि प्रकरणादपि शब्दाद्वा केवलिनो विहायान्येषां एवाक्षरस्यानन्तभागो नित्योद्घाट इति केवलाक्षरग्रहणे विरोधः । हन्त तदेतच्छ्ताक्षरग्रहणेपि समानं यत्रस्तत्राविशेषेण सर्वजीवग्रहणे सत्यपि प्रकरणादपि शब्दाद्वा समस्तद्वादशाङ्गविदो विहायान्येषामेवास्मदादीनामक्षरस्यानन्तभागो नित्योद्घाट इतीहापि शक्यत एव वक्तुं । यस्मात्प्राक्तनसूत्रे केवलाक्षरं द्वितीये चाकाराद्यक्षरमपि च भवतु न कश्चिद्दोषः न च श्रुताक्षरस्य सर्वव्यपर्यायपरिणामता विरुध्यते इति वाच्यं । स्वपरपर्यायभेदादुभयस्यापि तदुपपत्तेः । उभयं श्रुताक्षरं केवलाक्षरं चेत्यर्थः । तथाप्यत्रेत्यादि । तत्पुनरकाराद्यक्षरमेकैकमप्यनन्तपर्यायं । इदमुक्तं भवति । इह समस्तत्रिभुवनवर्तीनि यानि परमाणुद्वयणुकादीन्येकाकाशप्रदेशादीनि च यानि द्रव्याणि ये च सर्वे वर्णास्तदभिधेयाश्चार्थास्तेषां सर्वेषामपि पिण्डितो यः पर्यायराशिवति स एकैकस्याप्यकाराद्यक्षराद्यक्षरस्य भवति पिण्डितराशिमध्ये ह्यकारस्य किश्चित् स्तोकाः स्वपर्यायास्ते चानन्ताः । शेषास्त्वगंतानन्तगुणाः परपर्यायाः इत्येवं सङ्ग्रहः । अयं च सर्वोपि सर्वद्रव्यपर्यायराशिः सद्भावतोऽनन्तानन्तस्वरूपोप्यसत्कल्पनया किल लक्षं पदार्थाश्चाकारेकारादयो धर्मास्तिकायादयः सर्वाकाशप्रदेशसहिताः सर्वोपि किल सहस्रं । तत्रैकस्याकारपदार्थस्य सर्व द्रव्यगतलक्षपर्यायराशिमध्यास्तित्वेन सम्बद्धाः किल शतप्रमाणाः स्वपर्यायाः शेषास्तु नास्तिस्वेन । सम्बद्धाः सर्वेपि परपर्यायाः। एवमिकारादेः परमाणुद्वयणुकादेश्चैकेक द्रवस्य वाच्यं । आह के पुनः स्वपर्यायाः । के च परपर्याया यद्वशेनानन्तपर्यायता स्यादिति दर्शयति । उदात्तानुदात्ते. त्यादिना एवं यावत इति । यानुदात्तानुदात्तसानुनाशिकनिरनुनाशिकादीनात्मगतान्पर्यायान् । केवलोन्यवणेनासंयुक्तोऽन्यवर्णसहितो वा लभतेऽनुभवति ते तस्य स्वपर्यायाः प्रोच्यन्ते । अस्तित्वेन सम्बद्धत्वात् ते चानन्ताः तद्वाध्यस्य विष्णुपरमाण्वादिद्रव्यस्यानन्तत्वाधस्मात्संरव्येयानामप्यक्षराणामभिधेयं पश्चास्तिकायगोचरमन्योन्यविलक्षणमनन्तं तथाहि परमाणोः प्रारभ्य क्रमशः प्रदेशवृद्धया पुद्गलास्तिकायेपि सर्वदैवानन्तानि भिन्नरूपाणि द्रव्याणि प्राप्यन्ते । भिन्नाभिधानानि चैतानि । यथा परमाणुळेचणुकस्यणुकश्चतुरणुको यावदनन्तप्रदेशिक इति । प्रत्येक वानेकाभिधानान्येतानि । तद्यथाऽणुः परमाणुः निरंशो निर्भेदो निरवयवो निःप्रदेशोऽप्रदेश इत्यादि । तथा चणुको द्विप्रदेशिको द्विभेदो द्वयवयव इत्यादि । सर्व द्रव्यपर्याये वा योजनीयं ।

Page #87

नंदीसूत्र-टीकायाः यतोभिधेयमनन्तं भिन्नरूपं भिन्नाभिवानं च । तेन यत्परिमाणमभिधेयं तत्परिमाणमपि भवत्य भिधेयमेदेनाभिधानस्यापि भेदात् न हि येनैव स्वरूपेण घटादिशब्देऽकारादिवर्णाः संयुक्तास्तेनैव स्वरूपेण पटादिशब्देपि । अभिधेयकत्वप्रसङ्गात् । एकरूपशब्दाभिधेयत्वात् घट तत्स्वरूपवदित्यतोभिधेयानन्यादभिधानानन्यमित्येनमर्थ वक्तुमाह ॥
अभिलाप्येत्यादिना । साङ्केतिक एव । पृथुबुध्नोदराकारे ह्यर्थे घटशब्दः संकेतितो व्यवहाराय न पुनस्तात्त्विकः शब्दस्य कश्चिन्नि जाभिधेयोर्थः समस्ति । एवं कुटादिष्वपि । इत्येतत् सांकेतिकशब्दार्थवादिमतं तदेतदयुक्तं घटः कुटः कुम्भ इत्यादयो हि शब्दा भिन्नप्रवृत्तिनिमित्ता भिन्नार्थगोचरास्तथाहि घटनात् घटः विशिष्ट चेष्टावानर्थो घटः । तथा कुट कौटिल्ये । कुटनात्कुटः कौटिल्ययोगात्कुटः । उभ उंम पूरणे । को उम्भनात् कुस्थितपूरणात् कुम्भः निपातनात् । इत्येवं निजाभिधेयमर्थ प्रतिपादयतां शब्दानां वाच्यवाचकभावः शब्दार्थयोरस्ति सम्बन्धी न तु संकेतमात्रं । शेषास्त्वित्यादि । शेषारित्वकारादिसम्बन्धिनो घटादिगताश्चास्य परपर्यायास्तेषां तत्राभावात् । तेभ्यो व्यावृत्ततया नास्तित्वेन सम्बन्धादेवमिकारादीनामपि भावनीयं । इदमुक्तं भवति अकारेकाराद्यक्षरे घटादिपर्याया अस्तित्वेन सम्बद्धा इति तेषां परपर्यायव्यपदेशो यतो घटादिपर्याया अस्तित्वेन घटादिष्वेव सम्बद्धा इत्यक्षरस्य ते परपर्याया केवलमक्षरं व्यावृत्तेन रूपेण तेपि सम्बद्धा एवेत्यतस्तेषामपि परपर्यायाणां व्यावृत्तरूपतया पारमार्थिक स्वपरपर्यायत्वं न विरुध्यते । द्विविधं हि वस्तुनः स्वरूपमस्तित्वं नास्तित्वं च । ततो ये यत्रास्तित्वेन प्रतिबद्धास्ते तस्य परपर्यायाः प्रतिपाद्यन्ते । अतोऽक्षरे घटादिपर्याया अस्तित्वेन न सम्बद्धा इति परपर्याया उच्यन्ते न पुनः सर्वथाते तत्र न सम्बद्धाः । नास्तित्वेन तत्रापि सत्त्वात् । आहेत्यादि ये घटादीनां पर्यायास्ते कथं तस्येत्यक्षरस्य सत्का भवन्ति । तेषामक्षरेऽसम्बद्धत्वादिति पराशये। अत्रोच्यते । देवदत्तस्वधनवदक्षरे सम्बद्धा अपि घटादिपर्याया अक्षरस्य पर्याया भवन्ति । कुत इत्याह । स्वपर्यायविशेषणोपयोगात् । स्वपर्यायाणां विशेषणेन विशेषव्यवस्थापकत्वेन परपर्याः याणामप्युपयोगात् । परपर्याया अप्यक्षरस्योपयुज्यन्त इति अर्थः । तानन्तरेणेत्यादि । नहि परपर्यायेष्वसत्सु स्वपर्यायाः केचिद्भेदेन सिध्यन्ति । स्वपरशब्दयोरापेक्षिकत्वात् । अन्यथा तदक्षरं घटादिभ्यो व्यावृत्तं न सिद्धयेत् । प्रयोगथापरोपि । घटादिपर्याया अप्यक्षरपर्यायास्तत्र तेषामुपयुज्यमानत्वात् । इह यद्यस्योपयुज्यते तद्भेदवर्त्यपि तस्येति व्यपदिश्यते । यथा देवदत्तादेवधनउपयुज्यन्तेव स्वपर्यायविशेषणभावेन घटादिपर्याया अप्यक्षरस्यातस्ते तस्यापि भवन्ति एवमक्षरपर्यया अपि घटादेर्वाच्याः । तथा वस्तुस्थित्यापि वेत्यादिग्रन्थो भावितार्थ एव ॥
.. जे एगं जाणइ इत्यादि । एतदुक्तं भवति । एक किमपि वस्तु सर्वैः स्वपर्यायैर्युक्तं जानन्नवबुध्यमानः सर्व लोकालोकगतं वस्तु सर्वैः स्वपरपर्यायैर्युक्तं जानाति । सर्वतस्तु परिज्ञानं नान्तरी

Page #88

दुर्गपव्याख्या
यकत्वादेकवस्तुज्ञानस्य । यस्तु सर्वे सर्व पर्यायोपेतं वस्तु जानाति स एकमपि सर्व सर्व पर्यायोपेतं वस्त्वजानानो नाकाररूपमक्षरं सर्वथा सर्वप्रकारैः सर्व पर्यायोपेतं वस्त्वजानानोकाररूपमक्षरं सर्वथा सर्वप्रकारैः सर्वपर्यायोपेतं जानाति तस्मात् शेषसमस्तवस्तुपर्यायैः परिज्ञातैरेव एकमक्षरं ज्ञायते नान्यथेति भावः । अक्षरविचारस्येह प्रक्रान्तत्वाच्चैकैकमक्षरं सर्वद्रव्यपर्याय राशिमानमुयते । अन्यथान्येषामपि परमाणुस्थाणुकघटादिद्रव्याणामिदमेव पर्यायमानं द्रष्टव्यमेतद्वक्तुमाह ||
فاف
ततश्चास्मात्सूत्रादित्यादि । असौ अनन्तभागो नित्योद्घाटोऽकारादिश्रुताक्षरस्य तज्जन्यज्ञानस्य वा द्रष्टव्यमशेषज्ञानानामित्यर्थः ॥
भिन्नेऽर्थे जाते यत्सदृशाक्षरलोपकं तद्गमिकं, असदृशं त्वगमिकं । अन्यच्च । गाथाश्लोकवेष्टकाद्यसदृशपाठात्मकत्वादगमिकं । अत्राहेत्यादि । खङ्गानङ्गप्रविष्टश्रुतयोरिदं नानात्वं किमित्याह ॥ गणधरा गौतमस्वाम्यादयस्तत्कृतं श्रुतं द्वादशाङ्गरूपमङ्ग प्रविष्टमुच्यते । स्थविरा भद्रबाहुस्वाम्यादयस्तैर्यत्कृतं यद्द्दब्धं श्रुतमावश्यकनिर्युक्यादिकं तदङ्गबाह्यमनङ्गप्रविष्टमुच्यते । द्वितीयं भेदकारणमाह ॥
नियमित्यादि । सर्वतीर्थकरतीर्थेषु नियतं निश्चयभावियश्रुतं तदङ्गप्रविष्टमुच्यते । द्वादशाङ्गमित्यर्थः ॥
यत्पुनरनियतम निश्चयभावि प्रकीर्णकादिकं श्रुतं तदङ्गवा भणितं । आह ननु - प्रथम पूर्वाण्येवोपनिबध्नाति गणधर इत्यागमे श्रूयते पूर्वकरणादेव चैतानि पूर्वाण्यभिधीयन्ते । निःशेषमपि वाङ्मयमवतरति । अतश्चतुर्दशपूर्वात्मकं द्वादशमेवाङ्गमस्तु । किं शेषाङ्गविरचनेनः भङ्गबाह्यश्रुतरचनेन वेत्यत्रोच्यते । यद्यपि दृष्टिवादे सर्वस्यापि वाङ्मयस्यावतारोस्ति तथापि दुर्मेधसां तदवधारणाद्ययोग्यानां मन्दमतीनां तथा श्रावकादीनां स्त्रीणां वानुग्रहार्थं विशेषश्रतस्य पूर्वेभ्योविभिन्नस्याङ्गबाह्यशेषाङ्गरूपस्य विरचना कृतेति । स्त्रीणां दृष्टिवादे अधिकार एव नास्ति । यदुक्तं तुच्छा गारवबहुला | चलिंदिया दुब्बला धिईएय । एएण कारणेण भूयावाओ य नो थीणंति । अशेषविशेषान्वितस्य समग्रवस्तोमस्यभूतस्य सद्भूतस्य वादो भणनं यत्रासौ भूतवादः दृष्टिवादोभिधीयते । दीर्घत्वं तकारस्यार्षत्वात् ॥
सावज्ज गाहा ॥
सावद्ययोगविरतिरर्थाधिकारः सामायिकस्य । जिनगुणोत्कीर्त्तनं चतुर्विंशतिस्तवस्याधिकारः । गुणवतः प्रतिपत्तिर्वन्दनकस्यार्थाधिकारः । स्खलितस्य निन्दा प्रतिक्रमणस्यार्थाधिकारः । व्रणचिकित्साsaiकार कायोत्सर्गस्य । गुणधारणा च प्रत्याख्यानस्यार्थाधिकारः । इति गाथाक्षरार्थमात्रं ॥

Page #89

नन्दीसूत्र-टीका nimin यदिह दिवसनिशाप्रथमचरमपौरुषीलक्षण एव काले कालग्रहणपूर्वकं पठ्यते । नान्यत्र तत्कालिकं । उत्तराध्ययनादि । यत्तु कालवेलामात्रवजे शेषकालानियमेन पठ्यते तदुत्कालिकमावश्यकादि । अन्य च तन्दुलविचारणादिप्रकीर्णकेषु स्वाध्यायप्रस्थापनं योगोत्क्षेपः कायोत्सर्गश्च न क्रियते ॥
___ महाकर्मेन्धनप्रभवश्चासावविध्यातश्चासौ दुःखानलश्च तस्य ज्वालाकलापस्तेन परीतं व्याप्तं संसारवासगृहं पश्यन् । यत्क्रियानुष्ठानविमुख एवास्ते । सत्वः सप्रमाद इति योगः जाताविति जन्मनि । दृष्ट्वाप्यालोकमिति। मौयौपञ्चाश्चैर्वैश्वदेवीति नाम्निति । वैश्वदेवीदंच्छन्दः । आलो. क्यते ज्ञायतेऽनेनेत्यालोकः । मत्यादिज्ञानचतुष्टयं च्छामस्थिकं तद् दृष्ट्वा लब्ध्वापि विश्रम्भो विश्वासो न विधेयो । यदुत लब्धं मया यल्लब्धव्यमिति । ततो धर्म प्रति मन्दादरो भवेयमिति । यतो हि नीरं नीतापि भ्राम्यते इतस्ततः प्रेयते व्याधुट्यते वा नौर्वातेन तथाहि ॥ ... ब्रह्मदत्तोत्र दृष्टान्तो नरेशश्चक्री चित्रसभ्भूतजन्मनि सम्भूतपर्याये वर्तमानः लब्ध्वा वैराग्यं संयमानुष्ठानहेतुः प्रमादाद्विषयव्यामूढचित्तेन निदान करणात् भ्रष्टयोगोऽजनि ततो व्यावृत्तोव्याधुटितो धर्माच्चित्रमनेकशो भण्यमानोपि चक्रिभवेवानेकशः साधुना भण्यमानोपि धर्माभ्रष्टयोगोऽजनि । इति प्रमादफलमिदं ॥
अङ्गुष्टावित्यादि । तदुक्तं । अद्वेगसद्विभागो पइदियह अङ्गुलस्सव....ति । उत्तर अयणमि पुणो । तेच्चिय हायन्ति पइदियह ॥
तत्राविशेषेपीति ज्ञानस्य सामान्यशिक्षणेपि अयं विशेषः । ज्योतिष निमित्तं तयोनि सूरेः प्रव्राजनादिकायें उपयुज्यते । इति निधिकरणादि च ज्योतिष्कविषये ज्ञातव्यं । तदन्यथा विवाहादिविषयव्यापारणे दोष आरम्भादिसमुत्थः ।
संलेखना श्रुतमिति । संलिख्यतेनया देहात्मादीति संलेखना शरीराधपकर्षणरूपा संलेखना । सा च किल त्रिविधा । जघन्या पाण्मासिकी। मध्यमा संवत्सरप्रमाणा । उत्कृष्टा तु द्वादशवर्षरूपा । सा वं । चत्तारि गाहा । नाइविगिद्धोय गाहा ॥ वासं गाहा ॥ प्रथमं चत्वारि वर्षाणि । यावत् विचित्रं चतुर्थषष्टाष्टमद्वादशादिकं तपः करोति। पारणके च विकृतीगृह्णाति नवेत्य नियमः । अपराणि तु चत्वारि वर्षाणि तपस्तथैव विचित्रमेव करोति पारणके तु सर्वथाविकृतिवर्जमस्निग्धं भुङ्क्ते । अन्यत्तु संवत्सरद्विकं एकान्तरितमाचाम्लं विदधाति चतुर्थ कृत्वा आचाम्लेन पारयति पुनश्चतुर्थं कृत्वा आचाम्लेनैव पारयतीत्यर्थः । एवं पुनः पुनर्यावद्वर्षद्वयं । एकादशस्य तु वर्षस्यायने षण्मासान्नातिविकृष्टं नातिगाढं तपः करोति । चतुर्थं षष्ठं वा विधत्ते- . नाष्टमादिकमित्यर्थः । पारणके तु परिमितं किश्चिदूनोदरतासम्पन्नमाचाम्लं करोति । अपरांस्तु

Page #90

दुर्गपदव्याख्या षण्मासान् विकृष्टमष्टमदशमद्वादशादिकं तपः करोति । पारणके त्वाचाम्लमूनोदरतया न करोति किन्तु ध्रुवेणेत्यर्थः । द्वादशं तु वर्ष कोटीसहितं निरन्तरमाचाम्लं करोतीत्यर्थः । चतुर्थ कृत्वा आचाग्लेन पारयति । पुनश्चतुर्थ विधायाचाम्लेनैवं पारयतीत्यादीन्यपि मतान्तराणि द्वादशवर्षविषयाणि दृश्यन्ते । इह च भोननं कुर्वन् प्रतिदिवसमूनोदरतां तावत्करोति यावदेक कवलमाहारयति । तमप्येकद्विव्यादिसिक्थोनन्त वेदाहरयति । यावदेकमेवसिक्थं भुङ्क्ते । अपरं चेह द्वादशवर्षस्य पर्यन्तवर्तिनश्चतुरो मासान् यावदेकान्तरिकेषु पारणदिवसेषु सुचिरं तैल. गंडूषमसौमुखे धार्यते ततः खेलमल्लके भस्ममध्ये प्रक्षिप्य मुखमुग्णोदकेन शोषयति । यदि पुनस्तैलगंडूषविधि न कार्यते। तदा वायुना मुखमीलनसम्भवे पर्यन्तसमये नमस्कारमुच्चारयितुं न शक्नोति । तदेवमुत्कृष्टसंलेखनानुसारेण जघन्यमध्यमेऽपि कार्यों तदन्ते च भक्तप्रत्याख्यानादिमरणानामन्यतरत्प्रतिपद्यते ॥ अत एवाह । किरिकन्दरमित्यादि । गिलाण किरियाइयंति । उत्थानादि क्रियाकरणसमर्थ ज्ञात्वा । दायणयाएत्ति । सर्वद्रव्यदर्शनेन । नित्तन्हस्सत्ति । भक्ते विगततृष्णस्य ॥
आवलिकाप्रविष्टेभ्य इतरविमानानि पुष्पावकीर्णकानि ॥
उववुत्ते समाणेत्ति । उपयुक्तः सन् श्रमणः परिवर्त्तते । गुणयति उवयइत्ति । आकाशादवपतत्पवरति । अन्तद्धिएत्ति । अन्तर्द्धित आकाशस्थः ।
___ सिंगनाइयकज्जेसुत्ति । शृङ्गज्ञातेन तुल्यानि शृङ्गज्ञातीयानि । तानिचतानि कार्याणि वेति विग्रहः। यथा गविस्थितं शृङ्गं सर्वजनप्रकटं भवत्येव यत्सर्वजनविदितं महदद्भुतं किञ्चिच्चैत्यगुरुसङ्घादिविषयमनर्थरूपं प्रत्यनीकेन क्रियमाणं भवति । तच्छङ्गज्ञातीयमुच्यत इत्येके । शृङ्गनादितकार्यमित्यपरे । तत्र तादृशे कार्ये उत्पन्ने शृङ्गनादः शृङ्गापूरणपूर्वक सङ्घमिलनलक्षणः । ससञ्जानो यत्र तच्चतत्कार्यत्वेति व्याचक्षते । शृङ्गज्ञातीयं सङ्घकार्यमुच्यते इति तात्पर्य ॥
आसुरुप्तः रुष्टः अत एव अप्रसन्नलेश्यः अप्रशस्तचित्ताध्यवसायः। सललियन्ति । सलीलं यथा भवति । एवमागत्य स्वस्थाने निवसति ॥
जाणिकप्पविमाणाणित्ति देव्युत्पत्तिविषयाणीत्यर्थः । अन्ने इत्यादि । असभाईणं सधराणंति जीवतामित्यर्थः । पवाहेणेत्ति । निर्वृतानां पुनरेकैकतीर्थे बहूनि द्रष्टव्यानि । तच्छिष्यभाव इति । शासनप्रणेतृतीर्थकरशिष्यभावः प्रत्येकबुद्धानामप्यदुष्टः ॥
अभियोगत इति । नत्ववश्यंभावेनेत्यर्थः ॥

Page #91

नंदीमत्र-येकायाः
अङ्गेषु प्रविष्टमन्तर्गतमङ्गप्रविष्टं। श्रुतमाचारादि । बाह्याभ्यन्तरग्रन्थरहितानामिति । तत्र बाह्यो धनधान्यादिकः प्रतीतः अभ्यन्तरश्च मिथ्यात्वं नब नोकषायाः। क्रोधादिकषायचतुष्टयं चेति चतुर्दशविधः ॥
इह च यत्रेत्यादि । भाचारगोचरविनयेत्यादौ सूत्रे ॥
निस्संकिय गाहा ॥ निःशङ्कितो निर्गतशङ्को जीवादिषु । निःकाक्षितो निर्गतकाङ्क्षोऽन्यतीर्थिकमतेषु निर्विचिकित्सो निःसन्दिग्धोऽनुष्ठानफलं प्रति । अमूढदृष्टिः कुतीर्थिकविद्या दिदर्शनैः च समुच्चये एवं गुणगुणिनोः कथञ्चिदभेदावेदनद्वारेण दर्शनाचारमभिदधता तद्वदभिधानमुखेनासावुक्त्येऽतस्तं गुणिनो भेदेनाप्याह ॥ उपबृंहणमुपबहा गुणवत्स्तुतिरूपा स्थिरीकरणं धर्मे चलाचलस्य(स्थिर)त्वापादनलक्षणं । तथा वात्सल्यं वत्सलभावः साधर्मिकाणामाहारादिभिरुपष्टम्भकरणमित्यर्थः तथा प्रकर्षेण भावना जिनशासनमाहात्म्याविष्करणरूपा । अष्टावमी दर्शनाचारा इत्यर्थः । प्रभावकानष्टावुद्दिष्टानाह || अइसेस गाहा || व्याख्या। अतिशेषा अवधिज्ञानादयस्ते तैर्वा ऋद्धिर्यस्यासावतिशेषर्द्धिः । भिन्ने वा पदे तद्वत्तौ दृश्यौ आचार्यः प्रावचनिको । वादीवादलब्धिमान् । धर्मकथी धर्मकथालब्धियुक्तः । क्षपको विकृष्टतपकर्ता । नैमित्तिकः सुनिश्चितातीतादि निमित्तवेदी। विधेत्युपलक्षणत्वाद्विद्यावान् राजगणसंगताः । पृथिवीपतिमहाजनादिबहुमताः । स्थानद्वयमिदं । एकं वा अतिशेषहोकेत्वविवक्षायां । तीर्थ प्रवचनं स्वसमृद्धया प्रभावयन्ति मध्यस्थप्राणिनां बहुमानगोचरीकुर्वन्त्रीति गाथार्थः ॥
प्रणिधानं चित्तैकाग्रता। तेन मनोवाक्कायेषु यो युक्तस्तन्निग्रहपरः ॥ न इह लोकाद्यर्थमाजीवति तपसा यः सोऽनाजीवी ॥
वेदाच्छंदोविशेषा; । . एकार्थप्रतिबद्धवचनसंकलिकेत्यर्थः इत्यन्ये । द्रव्याद्यभ्युपगमाः प्रतिपत्तयो मतान्तराणीत्यर्थः सूत्रादर्थो गरीयान् । ___ अतएव सूत्रधरादर्थधरः प्रधान इत्युच्यते ॥
स्थापनामित्यादि । रचनापेक्षया नु द्वादशमहं प्रथमं पूर्वगतस्य । पूर्व प्रवचनात् पूर्वक्रियमाणत्वात्पूर्वाण्युच्यते ॥
स्थापनामधिकृत्य च आचारः। प्रथमभङ्गं ॥
सत्थपरिन्नेत्यादि गाथायामत्र चतुर्थपादो महापरिपन्नोवहाणसुयमिति वक्ष्यमाणव्याख्यानेनायमेवात्र पाठः अन्यत्र च उवहाणसुयं महपरिन्नेति पठ्यते । तच्चेदन्ये पप-ते उद्देशनकालसङ्ख्यायां विघटनात् । महापरिज्ञायास्तत्र प्रथममुपादानात् । पश्चादुपधानश्रुतस्येति । प्रथमश्रुतस्कन्धो नवाध्ययननिष्पन्नो भवति । पिण्डेसणेत्यादिना द्वितीयश्रुतस्कन्धाध्ययनषोडशकं ।

Page #92

Ammmmmmmmmmmmmmmmmmmm
दुर्गपदव्याख्या तत्र पिंडसेण १ सज्जि २ रिया ३ भासज्जायाय ४ वच्छ .५ पाएसा ६. उग्गहपडिमासन्नेक सत्तया १४ भावण १५ विमुत्ती १६ ॥
- शस्त्रपरिज्ञादिषु पञ्चविंशत्यध्ययनेषु क्रमेणैते उद्देशनकाला यथा एवं सत्थपरिन्नाए इत्यादिना कथयति । सत्तय छच्चेत्यादि गाथा । पूर्वानाधश्रद्धतस्कन्धेकाल ५१ एकारेत्यायुत्तरार्द्धन द्वितीय श्रतस्कन्धगोचरकालः ३४ अभिहिताः सर्वे ८५ ॥
जइ दो सुयखधा इत्यादि ॥ एयं विरुज्झइत्ति ॥ श्रुतस्कन्धद्वयादिके उच्यमाने नव बंभचेर मइउत्ति एयं विरुज्झइ । यतोऽनेन एक एव श्रुतस्कन्धो नवाध्ययनात्मक आचारस्य प्राप्नोति ॥ सूरिराह । एत्थवित्ति । आचारनियुक्तावेवोक्तं । तदेवाह ॥ हवइय सपंचचूलोत्ति । द्वितीयश्रुतस्कन्धे पञ्चचूडाः । यद्वा आचारस्य यदग्रं चूडादिकं तत्सहितस्य श्रुतस्कन्धद्वयादिकं परिमाणमुच्यते । नवाध्ययनमयस्य चाष्टादशपदसहस्राण्येव परिमाणं । अणंता पज्जवत्ति । पर्यवाः पर्याया धर्मा इत्यर्थः । तेऽनन्ता एकैकस्याप्यकाराधक्षरस्य । तदभिधेयस्यजीवादि वस्तुनः । प्रत्येकमनन्तपर्यायत्वात्स्वपरभेदभिन्नत्वेन । ३ साः परीत्ताः । नानन्ताः एवं रूपत्वादेव तेषां सासय कडेत्यादौ । निकाइयत्ति । निकाचिताः प्रतिष्ठिता इत्यर्थः । भावाः पदार्था । अन्येप्यजीवादयः आघविद्यन्ति । आख्ययन्ते । सामान्यविशेषाभ्यां कश्यन्ते । जिनोक्ता भावाः पन्नविजन्ति । प्रज्ञाप्यन्ते नामादिभेदतः प्ररूप्यन्ते नामादिस्वरूपकथनेन यथा पर्यायानभिधेयं नामेत्यादि दर्यन्ते उपमामात्रतः । यथा गौस्तथा गवय इत्यादि निदर्श्यन्ते । हेतुदृष्टान्तोपन्यासेन उपदयन्ते । उपनयनिगमनाभ्यां सकलनयाभिप्रायतो वा । इत्थं सर्वत्र व्याख्या वाच्या ।
सूयगडेत्याति । रूढ्योच्यते इति । तथा च पठ्यते । अज्ञो जंतुरनीशःस्यादात्मनः सुखदुःखयोः । ईश्वरप्रेरितो गच्छेत् श्वभ्रं वा स्वर्गमेववा इति । क्रियापूर्ववदिति । व्यूहकृत्वेत्यादिका अनवस्थितस्येति क्षणिकत्वेनावस्थितत्वं लघुत्वात् प्रक्रमस्येति । प्रक्रमो लघुरल्पाक्षरो यथा भवति तथा कार्य मत्वर्थीयेन चाक्षराधिक्याद् गुरुः स्यादतो मत्वर्थीयात्प्रागेवादित एवं बहुब्रीहिणा अज्ञाना इति वक्तुमुचितं । तदसत् । बहुव्रीहिणा हि अज्ञानिकशब्दवाच्योऽर्थो न प्रतीयते किन्तु न ज्ञानं यस्येति ज्ञानाभाव एव प्रतीयते । न चेदमिष्टं । किन्तु ना कुत्सार्थवृत्तिनाऽज्ञानमित्यविशिष्टं ज्ञानान्तरमेव प्रतीयते । कुत्सितत्वं च तस्य मिथ्यादर्शनसमन्वितत्वात् । अतो मत्वर्थीयोऽत्र युक्तो यथा गौरखरवदरण्यमित्यत्र । श्वापदविशेषो गौरस्वरः तदुपेतमस्ण्यमत्र जातिशब्दत्वाद्बहुव्रीहिणोक्तार्थत्वेपि मत्वर्थीयः प्रवृत्तः । एवं प्रकृतेपि । असश्चित्य कृतो.

Page #93

नंदीसूत्र-दीका
ऽज्ञाततया कृतो जीवेन योसौ बन्धः । तस्य वैफल्यादयः विफलस्वादयः उदयपरिशावादयस्तेषां प्रतिपत्तिः सैव लक्षणं येषां ते सत्त्वमियादि । एत एव सप्त सदादयः जैनमते स्यात्पदलाञ्छिता । सप्तभङ्गीति व्यपदेश्या भवन्ति । सर्वं वस्तु सप्तभङ्गीस्वभावं ते चामी स्वद्रव्यक्षेत्रकालभावापेक्षया स्यादस्ति ।१ परद्रव्यापेक्षयास्यान्नास्ति२। तथा कस्यचिदंशस्य स्वद्रव्याद्यपेक्षया विवक्षितत्वात् कस्यचित्त्वंशस्य परद्रव्याद्यपेक्षया स्यादस्तिनास्ति नास्ति चेति ।३ सदसतोरेवधर्मयो?गपद्येनाभिधातुमशक्यत्वात् स्यादवक्तव्यं । ४ तथैकस्यांशस्य स्वदव्याद्यपेक्षयाऽपरस्यतु सामस्त्येन स्वपरद्रव्याद्यपेक्षया विवक्षितत्वात् स्यादस्ति वा वक्तव्यं चेति । ६ तथैकांशस्य स्वद्रव्याद्यपेक्षया परद्रव्याधपेक्षयाऽन्यस्य तु योगपयेन स्वपरद्रव्याद्यपेक्षया विवक्षितत्वात्स्यादस्ति च नास्ति वा वक्तव्यं चेति ॥ ७ इयं सप्तभङ्गी । अज्ञानिकास्तु को जानाति जीवः सन्नित्यायज्ञानवादाभ्युपगमपरा इत्ययथावादित्वात्प्रतिक्षेपार्हाः अनववृतमनियतं लिङ्गमाचारः शास्त्रं च येषां ते तथा । विनयपतिपत्तिरेव लक्षणं येषां अवमो लघुः । सूत्रे तेत्तीसं उद्देसणकालत्ति । चउतिय चउरो दो दो । एकारसचेवहुति एगसरा सत्तेव महज्झयणा । एगसरावीय सुरखंधे । सर्वे ३३ ॥ ठाण सूत्रं सुगमं । नवरं एक उत्तरो ये बुद्धयादिषु तान्येकोत्तराणि ॥ समवायसूत्रं सुगमं । नवरं ठाणगसयवस्थियागंति ॥ स्थानकशतं यावत् विवर्द्धितानाम् । पल्लवगो समासिज्ज इति । पर्यवपरिमाणमभिधेयादि तद्धर्म सङ्ख्यानं । यथा परिन्नातसा इत्यादि पर्यङ्कः । पल्यङ्कः । इत्यादिवत् पल्लवनिर्देशः प्राकृतत्वात् पर्यवशब्दस्यैव । यद्वा पल्लवाइओ पल्लवा आवयवास्तदग्रं तत्परिमाणं । समासिज्जइ प्रतिपाद्यते । इति समवायाङ्गवृत्तौ व्याख्यातं । कथं व्याख्येति । व्याख्यायंते जीवादयोऽर्था यस्यां सा व्याख्या । पञ्चमङ्गं रूढ्योच्यते । सूत्रे एगे साइरेगेऽज्झयण स एत्ति पदं चिरन्तनवाचनागम्यमिदं । नेदानी सम्प्रति वाचनायामेकचत्वारिंशत्सङ्ख्यशतानि सन्ति शतशब्देन अध्ययनसंज्ञा ॥
यद्वा । ज्ञातानि च धर्म कथाश्च ज्ञाताधर्मकथास्तद्योगो ग्रन्थोपि तथोच्यते पढमसुयक्खंधिनायाणि एगूणवीसं नायाणं नगराइं इत्यादि सूत्रं । उद्यानानि पुष्पफलच्छायो एगवृक्षोपशोभितानि । यद्वा यत्र वस्त्रालंकृतदेहाः सन्निहिताशनाद्याहारा लोका येषु क्रीडन्ति तान्युद्यानानि । चैत्यानि व्यन्तरायतनानि । वनखण्डा अनेकजातीयैरुत्तमैर्वृक्षरुपशोभिताः । समवसरणानि तीर्थकरादीनां धर्मदेशनाभूमयः । ऐहलौकिका ऋद्धिविशेषा अनेककोटीसंख्या द्रव्यादिसम्पद्विशेषाः पारलौकिकाश्च स्वर्गादि समृद्धिरूपाः भोगपरित्यागा व्रतग्रहणेन प्रव्रज्यापर्याया व्रतपरिपालनकालमानरूपा पाओयगमणाई तिपादपोपगमाभिधानमनशनं तत्प्रतिपत्तय । प्रेत्य जिनधर्मप्राप्तिर्बोधिलाभः । भावापेक्षया अन्ताश्चताः क्रियाश्चान्ता(त्ता)क्रियास्ताश्चशैलेश्यवस्थाद्यागृह्यन्ते इत्येवं नगरादीन्याख्यायन्ते । द्वितीयश्रुत

Page #94

दुर्गपदव्याख्या स्कन्धस्वरूपमाह-थिइएत्यादि । तन्विसेसेण विसिट्रेत्यादि । ततश्चार्थाधिकारसमूहात्मकानाध्ययनान्येव दशवर्गा द्रष्टव्याः । इगवीसं कोडिसयं गाहा । अस्यानयनं ५४० अनेन प्राचीनस्य गुणने ४८६० जातं । अस्य च पञ्चशतैर्गुणने २४३०००० अस्यापि पञ्चशतैर्गुणने १२१५०००००० आपन्नं । एवंठिए समाणेति । प्रथमश्रुतस्कन्धवक्तव्यतायां भणितायां । अहिमयसुन्नस्स पच्छावोत्ति प्रथमश्रुतस्कन्धकथानकसंख्यानानन्तरं द्वितीयश्रुतस्कन्धकथानकभेदप्ररूणाय प्रस्तावो दशधम्मकहणेगन्धाप्रत्यादिकस्य । तदेवाह । तं जहेत्यादि । पणवीस कोडिसयं गाहा । अस्य दशकस्य । १० पञ्चशत गुणने ५००० अस्यापिपञ्चभिः शतैर्गुणने २५००००० अस्यापि पञ्चशतैर्गुणने १२५००००००० जातं समलक्षणमतिगच्छन्तीति स समलक्षणातिगानि ज्ञातानि यस्मात्सन्ति ततस्तानि शोध्यन्ते । इमाओ ससीउत्ति ॥
१२५००००००० एतस्मादयं राशिः १२१५०००००० विशोध्यः । ऊर्ध्वाधोभावेन द्वावपि विनस्यतेतो भवतीदं ३५००००००संख्यानं । उवासगदसत्ति । दशाध्ययनामिका• उपासकसमाचारगोचरा ग्रन्थपद्धतयः अत्र श्रमणोपासकानामानन्दकामदेवादीनां नगरादीन्याख्यायन्ते । सीलद्वयेत्यादि । शीलवतान्यणुव्रतानि । गुणा गुणवतानि । विरमणानि रागादिविरतयः । प्रत्याख्यानं नमस्कारसहितादि । पौषधोपवासः । पर्वदिनोपवसनं । आहारादित्यागरूपः । एतेषां प्रतिपादनानि प्रतिपत्तयः नान्याख्यायन्ते । पडिमाउत्ति । एकादशोपाशकप्रतिमाः । कायोत्सर्गा वा । उपसर्गा देवतादिकृतोपद्रवाः पाउवममणाइति पादपोपगमनेनेव यदनशनं तदत्र ग्राह्य । न पुनः श्रावकाणां साक्षात्पादपोपगमनप्रतिपत्तिस्ति । भक्तपरिज्ञयैव तन्मरणाभ्युपगमात् । यदुक्तं । सव्वाविय अज्जाओ । सवे वि हु पढमसंघयगवजा । सव्वेवि देसविरया । पच्चक्खाणेण उ मरन्तीति । प्रत्याख्यानं नाम भक्तपरिज्ञोच्यते ॥
अन्तगडदशासूत्रं सुगमं नवरं भोगपरिभोगा इति पदं तत्र परिहरणाहोइ परिभोगोत्तिवचनाद्भोगविषयः परिभोगः परित्याग एवोच्यते । अत्र सव्वाणि अज्झयणाणि जुगवमित्यादि । अध्ययनसमूहात्मको वर्गों यतो युगपदुपदिश्यतेऽतः सर्वाण्येकवर्गगतानि युगपदुपदिश्यन्ते ।।
पण्हावागरणाइं इत्यादि । प्रश्नानां च व्याकरणानां च योगात् प्रश्नव्याकरणानि । तेष्विति बहुवचनं बहुत्वात्स्यात् । अद्रुत्तरमित्यादि । तत्राङ्गुष्टबाहुप्रश्नादिका मन्त्रविद्याः प्रश्नाः । याः पुनर्विधिना भण्यमाना अपृष्टा एव शुभाशुभं कथयन्त्येता अप्रश्नाः । तथा अङ्गुष्टादि प्रश्नाभावं च प्रतीत्य या विद्याः शुभाशुमं कथयन्ति ताः प्रश्नाप्रश्नाः । उभयरूपा ज्ञेयाः तथाऽन्ये विचित्रा दिव्या विचित्रा विद्यातिशयाः स्तम्भस्तोभवशीकरणविद्वेषीकरणोच्चाटनादयः । अङ्गु

Page #95

नंदीसूत्र-टीकायाः
ष्टकबाहुआदर्शकादिसम्बन्धिनीभिः प्रश्नविद्याभिः अंगुष्टादीनामादेशनात् शुभाशुमं कथ्यते । नागसुपर्णैः सह भवनपतिविशेषैरूपलक्षणत्वाद्यक्षादिभिश्च सह साधकस्येति गम्यते । दिव्यास्तात्त्विकाः संवादाः शुभाशुभगताः संलापाः आख्यायन्ते । नागादयोऽवतारिताः स्मृता वा संत आग स्य शुभाशुमं कथयन्ति । नवरं यद्यपीहाध्ययनानां · दशत्वादशैवोद्देशनकाला भवन्ति । तथापि वाचनान्तरापेक्षया पञ्चचत्वारिंशदिति सम्भाव्यते । इति पणयालीसमित्यायविरुद्धं । फलविवाग इति । फलरूपो विपाकः फलविपाकः स आख्यायते ॥
- प्रायो व्यवच्छिन्नमिति । प्रायोग्रहणेन प्रथमानुयोगमात्रस्यास्तित्वं तत्काले सूचयति उत्तरमेयओतेयासी वि डंति । मूलभेदसप्तसु मध्यादाद्यद्वयस्य प्रत्येकं चतुर्दशभेदत्वात् ॥२८
तृतीयादि शेषभेदपञ्चकस्य प्रत्येकमेकादशभेदत्वात ५५ सर्व भेदाः ८३ व्यशीतिर्भवंति । नयचिन्ताएवित्ति । नयचिन्तायामपि । सुत्तंछिन्नन्ति । अपरनिरपेक्षं । चउरोवासाउत्ति । छिन्नछेदनय २२ अछिन्नछेदनय २२ त्रिकनय २२ चतुष्कनया २२ भिप्रायतः चतस्रः । सव्वेसि आयामातित्थस्स पवत्तणे पढमयाए । सेसाई अङ्गाई एक्कारस आणुपुवीए । इति सम्पूर्ण गाथा ॥
किन्तु साउवणत्तिस्थापनामाश्रित्य निर्युक्तावभिहितं प्रथमत्वं । अक्षररचनयानुपूर्वाणिरच्यन्ते । अट्ठमेकम्मापवायपुव्वे पयइठिइ अणुभाग पएसाइएहिति ॥
एतत्स्वरूपं यथा । स्वभावः प्रकृतिः प्रोक्ता स्थितिः कालावधारणं । तद्रसोऽनुभागःस्यात्प्रदेशोऽशप्रकल्पनं । यद्वा । ठिइबन्धु दलस्स ठिइ । पएसबंधो पएसगहणं जं ताणरसोऽणुभागोतस्समुदाओ पगइबन्धो । पारसमे अन्नेयपाणावत्तियत्ति इन्द्रियादयः तेरसामछंदकिरियाविहाणायति । पज्जवियणाणि तन्मध्यासार्दूलादिरूपाणि । छंदांसि क्रियाश्च करोति । भवत्यादय एतासां विधानानि वर्ण्यन्ते इति क्रियाविशालां ॥
__उप्पायपुव्वस्सणमित्यादि नवरं वस्तुनियतार्थाधिकारप्रतिबुद्धो ग्रन्थविशेषोऽध्ययनवत् । समस्त सुयनाणिणो चउदसपुव्वधरा ॥
एकवक्तव्यतार्थाधिकारानुगता वाक्यपदातयो गण्डिका उच्यन्ते । दसारगंडियाउत्ति । दशाह समुद्रविजयादयो दश वसुदेवान्तास्तत्प्रतिबद्धगण्डिका दशार्हगण्डिकाः । आइंव्वजसाईणमित्यादि । ऋषभनिर्वृतिप्राप्तानन्तरं ऋषभस्य पउए पत्थोप्पए आदित्ययशःप्रभृतीनां नरपतीनां सङ्ख्यां सिद्धिसर्वार्थसिद्धिगमनविषयां सगरसुतानामग्रतः सुबुद्धिनामामात्यः परिकथयति । नृपतीनां चतुर्दशलक्षाः सिद्धा। एको लक्षः सर्वार्थे एवमेकैकस्थाने पुरुषयुगान्यसङ्ख्येयानि भवन्ति । तदनन्तरं चतुदशलक्षाः सिद्धाः द्वौ लक्षौ सर्वार्थे । अत्रापि पुरुषयुगान्यसङ्ख्येयान्यतिक्रान्तानि । अनया रीत्या ।

Page #96

दुर्गपदव्याख्या - नवरं एककोय होइ सव्वट्रे इत्यादिगाथासु सर्वत्र सव्वशब्देन विजयवैजयन्तादिकं विमानपञ्चकमपिज्ञेयं। न पुनर्मध्यवत्यैवैकं । अन्यथा तस्य लक्षयोजनप्रमाणतया कथमेतावंतस्तत्रमांति । त्रयस्त्रिंशत्सागरोपमायुष्कत्वाच्च सर्वेषामपि च्यवनकालोपि न झटित्येवास्ति तेषां । न च मध्यवर्येव रूढं सव्वार्थाशब्देनेति वाच्यं इह विमानपञ्चकाधारस्य तत्प्रस्तटस्य सर्वार्थनाम्ना रूढत्वादिति सर्वत्र गाथास्वनुत्तरविमानाधारप्रस्तटो द्रव्यस्तस्थ विमानेषूत्पद्यन्ते देवा इति संप्रदायः । देवेन्द्रनरकेन्द्रकशास्त्रे पञ्चोत्तरविमानप्रस्तटस्य सवार्थशब्देन भणनात् तानि वासङ्ख्येययोजनकोटिप्रमाणानि सन्ति इति न कश्चिद्विरोधः ॥
विवरीयं गाहा । चोदसलक्खोसवढे । एगो लक्खो सिद्धीए एयाए परिवाडीए ताव नेयजाव सिद्धीए पन्नासलक्खा । सवढे चोदसा ॥
चित्तंतरगडिया तओ चउरोत्ति । प्रथमा एकाद्यकोचर । नवरं परस्परापेक्षया । एकाधेकोत्तरत्वंवाच्यं । अध उपरिभावेनद्वितीयायां गण्डिकायामप्यध उपरि च एकादिद्विकोत्तरत्वं । तृतीयायामेकादित्र्युत्तरत्वमधउपरिचकार्य चतुर्थ्या पङ्क्तितद्वयेन उर्ध्वाधोभावेन एकूणतीसति गामदेयत्वा । साच त्र्यादिका द्वयादि विषमोत्तरा ॥
जाव असंखिज्जदोविति । द्वेसिद्धिसर्वार्थगमने असङ्ख्येयपुरुषयुगरूपेण वाच्ये । एकादियुत्तरायां चित्रान्तरगण्डिकायां तृतीयायामेकादिव्युत्तरायां गण्डिकामेकः शिवगतौ । चत्वारः सर्वार्थ उत्पद्यन्ते। अनया रीत्या द्वावपि राशी एकादिव्युत्तरस्वरूपेणासङ्ख्येयपुरुषयुगानि यावद्भवतः।त्र्यादिकायां द्वयादिविषमोत्तरायां चतुर्थगण्डिकायां । सेसेसुइमोभवेषेवोत्तरो राशिद्वयभावेनएकोनत्रिंशत् सङ्ख्यस्थापितत्रिष्वाचं विमुच्य शेषेष्वष्टाविंशतिसङ्ख्येष्वधस्तनोपरितनेषु त्रिकेष्वयं द्विकाद्विकोवक्ष्यमाणगाथात्रयोक्तोऽङ्कः क्षेपः कार्यः । ततोऽधस्तनत्रिकस्य शतक्षेपे जातं १०३ उपरितनत्रिकस्य च मध्ये षट्विंशत्याक्षिप्तयाऽन्त्ये जाता एकोनत्रिंशत् । एवमियमाद्या गण्डिका विषमोत्तरा अनयादिशा असङ्ख्या अन्याविषमोत्तरा ज्ञेयाः परं सर्वस्यामप्यन्यस्यां गण्डिकायां प्ररूप्यमाणायां यदङ्कस्थानकिञ्चित् प्राचीनायामागतं तदेकोनत्रिंशत् सङ्ख्यवाराः स्थाप्यं । ततः प्रथमं स्थानं विमुध्य शेषासु एकोनत्रिंशत् अष्टाविंशति सङ्ख्यासु दुगपणनवगमित्यादि प्रागुक्तगाथात्रयोक्तो द्विकायेकप्रक्षेपः अघ उपरि च प्राग्रीत्या कार्यः । पञ्चाशल्लक्षा सागरोपमकोटीनां किल ऋषभाजितयोरन्तरमेतावदन्तरेव प्रभूतकालस्वरूपे प्रभूतासङ्ख्येय २ सङ्ख्यानेन एतावन्तः सिद्धाः सर्वार्थे च गताः। इति सगरपुत्राणां सुबुद्धिर्जगाद ॥

Page #97

८६
नंदीसूत्र - टीकायाः
पणवीपुत्तराणि दो सयाणित्ति । इहोत्पादादीनां बिन्दुसारपर्यन्तानां चतुर्दशानां पूर्वाणां - दसचोदस अट्ठारसेवबारसदुवेयवत्थूणि । इत्यादि नाप्राक्सूत्रोक्तगाथाद्वयेनाभिहितदशादिपञ्चविंशत्यन्तानामङ्कानां मीलने पञ्चविंशत्युत्तरशतद्वयं भवति ॥
चउत्तीसं । चउबारसअट्ठयद सहवन्ति । इतिगाथोक्तचतुः प्रभृतीनां मोलने ३४ भवति ॥
वेयमित्यादि । अन्येतु धर्मापेक्षया अनन्ताभावाः । प्रतिवस्त्वस्तित्वप्रतिबद्धाः । कोऽर्थः एकस्यैव वस्तुनोऽनुवृत्तिरूपा धर्मा अनन्ताः सन्ति । तदारम्भकाणामणूनामनन्तगुण कृष्णादिधर्मयुक्तत्वात् । अनन्तास्वभावाः प्रतिवस्तु नास्तित्वप्रतिबद्धाः । एकस्यापि वस्तुन स्त्रैलोक्यव्यावृत्तत्वादित्यभावानामनंतत्वं ॥
सिद्धा अनन्ताः निष्ठितार्था लोकान्तवर्त्तिनः । असिद्धास्तु संसारिणस्तेप्यनन्ताः असिद्ध सर्वजीवराशेः सिद्धराश्यपेक्षया अनन्त गुणवख्यापनार्थमित्यर्थः । उभयाज्ञया पुनरितिसूत्रार्थोभयैर्विशध्य अथ चेत्यादि । एतद्विराधनयेति । आज्ञाकरणेनेति इत्यर्थः वर्त्तमाने विशिष्टविराधका ये मनुष्यजीवास्तेषां विश्वईसुत्ति । व्यतिव्रजितवन्तः ॥
प्रत्युत्पन्नसूत्रे व्यतिव्रजन्ति व्यतिक्रामन्ति ||
विश्वइस्संति । व्यविवज्ञिष्यन्ति । व्यतिक्रमिष्यन्तीत्यर्थः ।
श्रुतज्ञानी दत्तोपयोगी जानाति । स्पष्टावभासिना श्रुतज्ञानेनावबुध्यते ॥
मतिविशेषित इति तदुक्तं ॥
अक्खरलंभेण समा । ऊणहियाहुंतिम इविसेसेण ।
विय मइविसेसा । सुयनाणान्तरे जाण श्रुतज्ञानाश्रयास्ते इत्यर्थः ॥ आगमसत्थगाहा ॥
पूर्वेषु विशारदा विपश्चितो धीरा व्रतानुपालन स्थिराः । श्रुतज्ञानस्य लाभ ब्रुवते प्रतिपादयन्ति । किं तदित्याह ॥

तंति देवागमशास्त्रग्रहणं यत् किमित्याह ॥
यद्बुद्धिगुणैर्वक्ष्यमाणस्वरूपैरष्टभिर्दष्टं शास्त्रे । इत्यक्षरयोजना । अयमर्थः । शिष्यते शिक्ष्यतेबोध्यते प्राणी अनेनेतिशास्त्रं । तच्चाविशेषितं सामान्येन सर्वमपि मत्यादिज्ञानमुच्यते । सर्वेणापि ज्ञानेन जन्तूनां बोधनादतोविशेषे स्थापयितुमाह ॥

Page #98

तुगंपदवास्या
आगमरूपं शास्त्रमागमशास्त्रं श्रुतज्ञानमित्यर्थः तस्य ग्रहणं गुरुसकाशादादानं तदेव श्रुतलाभब्रुवते । यद्बुद्धिगुणैरष्टभिः शास्त्रे दृष्टं नान्यदिति । वक्ष्यमाणशुश्रूषादिगुणाष्टकक्रमेणैव श्रुतज्ञानं ग्राह्यम् । नान्यथेति तात्पर्यमिति गाथार्थः ।।
सुस्सूसइ गाहा ॥
अथ अथवा यद्यदाज्ञापयति कार्यजातं गुरुस्तत्तत्सम्यग् अनुग्रहं मन्यमानः श्रोतुमिच्छति । शुश्रषते । पूर्वनिरुपितश्च कार्यकरणकाले पुनः पृच्छति प्रतिपृच्छति । इत्थं वाराधितस्य गुरोरंतिकेसूत्रतदर्थे वा सम्यक् शणोति श्रुतंवावग्रहेणगृह्णाति इत्यादि पूर्ववत् । यद्वा प्रतिपृष्टेन गुरुणा पुनरादिष्ट
चसंस्तद्वचः सम्यक् शृणोति । श्रुतंवावग्रहेण समागृह्णातीत्यादितथैवं । यावत्करोति च गुरुभणितं सम्यगित्येवं गुर्वाराधनविषयत्वेनाष्टावपि गुणा व्याख्यायन्ते । श्रुतावाप्तौ मूलोपायत्वाद्गुराधनाया इति गाथार्थः ।
माशार्थः। श्री धनेश्वरमरीणां पादपद्मोपजीविना ।
नन्दिवृत्तौ कृताव्याख्या श्रीमच्छीचन्द्रसूरिणा .. समाप्ताचेयं नन्धध्ययनटीकायां श्रीशीलभद्रप्रभु श्रीधनेश्वरसूरिशिष्य श्री श्रीचन्द्रसूरिविरचिता
दुर्गपदव्याख्या ॥ से तं नन्दी सम्मत्तेति वचनादाचार्यपदस्थापनायामनुयोगानुज्ञाविषयेयं नन्दिरेतावत्प्रामाणा समर्थितेति । इत ऊद्ध सेकिं तमणुन्ना इत्यादि ग्रन्थपद्धतिर्या किलापरा दृश्यते । सूत्रपुस्तके सागणामुज्ञा विषया लघुनन्दिरिति सम्भाव्यते । अतो अस्या अपि गमनिका काचिदुच्यते । तत्रानुज्ञानमनुज्ञाः समर्पितं सम्प्रति तव गणशिष्यवस्त्रपात्रादिकं सर्व मयेति । तवायत्तमिदं सर्व सम्प्रतीत्येवं रूपो गुरूवचनविशेषोऽनुज्ञोच्यते । अनुज्ञायते वानयेति अनुज्ञा गुरूक्तिरेव ॥ सेशब्दोऽथ शब्दार्थे । अथ शब्दश्च वाक्योपन्यासार्थः । अथ किंरूपा सानुज्ञाऽत्र प्रतिवचनं । षड्विधा प्ररूपितास्तद्यथा । नामाणुन्नेत्यादि । नामाभिधानं । तद्रूपाऽनुज्ञा नामानुज्ञा । अनुज्ञेति । नामेवनामानुज्ञेत्यर्थः । अथवा नाम्ना नाममात्रेण अनुज्ञानमनुज्ञा जीवादीत्यर्थः । नामानुज्ञास्वरूपनिरूपणायाह । से किं तमित्यादि । अत्र द्विकलक्षणेनाङ्केनाद्वितीयमपि नामाणुन्नत्तिपदं सूचितं द्रष्टव्यं । एवमन्यत्रापियथा सम्भवमभ्यूझं । णमिति वाक्यालङ्कारे यस्य जीवाजीवादिवस्तुनोऽनुज्ञेति नाम क्रियते । तदेवजीवादिक वस्तु नामानुज्ञा नाम्ना नाममात्रेणानुज्ञानमनुज्ञेति व्युत्पत्त्या । वा शब्दः पक्षान्तर सूचकः । तत्र जीवस्यमोसुतादेः कश्चित् स्वाभिप्रायवशादणुन्नत्ति नाम करोति एवं शेषेष्वपि सेयंनामानुज्ञा ॥
इदानी स्थापनानुज्ञोच्यते । से किं तमित्यादि । अथ केयं स्थापनानुज्ञा । स्थापनानुज्ञा जण्णमित्यादि । तत्र स्थाप्यतेऽमुकोयमिति अभिप्रायेण क्रियते । नियंत इति स्थापना काष्ठकर्मादिग

Page #99

नंदीसूत्र-टीकायाः
तानुज्ञानामंकवस्त्वाकाररूपा । ततः स्थापना च सा अनुज्ञा च स्थापनानुज्ञा यत्साकारमनाकारं वा तदभिप्रायेण क्रियते सा स्थापनेत्यर्थः ॥
जण्णंति णं पूर्ववत् । यत्काष्ठकर्मणि चित्रकर्मणि वा । यावद्वराटके वा एको वानेको वा सद्भावस्थापनया वा। अणुन्नति। अनुज्ञा तद्वतोरभेदोपचारात् तद्वानिह गृह्यते । ठवणा ठविज्जइति । काष्ठकर्मादिषु स्थापनारूपः स्थाप्यते कियते । आवृत्त्या बहुवचनांतात्वस्थापना रूपाः । स्थाप्यते क्रियते आवृत्त्या बहुवचनांता त्वस्थापनारूपाः स्थाप्यन्ते क्रियन्ते ॥
___ सेयं स्थापनानुज्ञेत्यादिपदेन सम्बन्ध इति समुदायार्थः । अवयवार्थस्तु । क्रियत इति कर्म काष्ठे कर्म २ काष्ठं निकुट्टितरूपकर्मेत्यर्थः ।।
पोत्थकम्मेवत्ति । अत्रपोत्थं पोत्तं । वस्त्रमित्यर्थस्तत्र कर्म तत्पल्लवनिष्पन्नं । धीउल्लिकारू पमित्यर्थः । अथवा पोत्थं पुस्तकं तच्चेह संपुटरूपं ग्राह्यं । तत्र कर्म । तन्मध्येवर्तिका लिखितंरूपकमित्यर्थः । अथवा पोत्थं ताडीपत्रादि । तत्र कर्मतच्छेदनिष्पन्नरूपकं । लेप्यकर्म । लेप्यरूपकं । वेष्टिमं । पुष्पवेष्टनक्रमेण निष्पन्नरूपं । यद्वा एकं द्वयादीनि वा वस्त्राणि वेष्टयन् । कश्चिद्रूपकमुत्थाययति तद्वेष्टिमं पूरिमं भरिमं । भरिमं पित्तलादिमयप्रतिमावत् । सङ्घातिमं । बहु वस्त्रादिखण्डसङ्घातनिष्यन्नं । कञ्चकवत् । अक्षश्चन्दनकः वराटकः कपर्दकः । वाशब्दा पक्षान्तरसूचकाः । तत्रकाष्ठकर्मादिष्वाकारवती सद्भावस्थापना । अनुज्ञातदाकारस्य तत्र सद्भावात् । अक्षादिष्वनाकारवती । असद्भावस्थापना । आकारस्य असद्भावात् । सेयं स्थापनानुज्ञा । नामस्थापनयोः कः प्रतिविशेषो? न कश्चित्तथाहि यथा जीवादावर्थशून्यद्रव्यमात्रेऽनुज्ञेतिनाम क्रियते । तथैव तच्छून्ये काष्ठकर्मादौ द्रव्यमाने स्थापनापि क्रियते । अतोऽनुज्ञाशब्दार्थ शून्ये द्रव्यमाने उभयोः क्रियमाणत्वात्नानयोः कश्चिद्विशेषः। अत्रोत्तरमाह ॥ नामं आवकहियमित्यादि ॥
- नाम यावत्कथिकं । स्वाश्रयद्रव्यस्यास्तित्वकथायां यावदनुवर्तते । न पुनरन्तराप्युपरमते स्थापना पुनरित्वरा । स्वल्पकालभाविनी वा स्याद्यावत्कथिका वा । स्वाश्रयद्रव्येऽवतिष्ठमानेपि काचिदन्तरापि निवर्त्तते काचित्तु तत्सत्तां यावदवतिष्ठत इति भावः । सम्प्रति द्रव्यानुज्ञाव्याचि ख्यासया प्रश्नयति । से किं तमिति । अथ केयं द्रव्यानुज्ञा । हंत द्रव्यानुज्ञा द्विविधा प्रज्ञप्ता । तद्यथा । नवरं द्रवति गच्छति तांस्तान् पर्यायानिति द्रव्यं । विवक्षितयोरतीतभविष्यद्भावयोः कारणं । अनुभूतविवक्षितभावं वा वस्त्वित्यर्थः । द्रव्यं च तदनुज्ञा च द्रव्यानुज्ञा । अनुभूतानुज्ञा शब्दार्थपरिणामं । अनुभविष्यदनुज्ञा शब्दार्थपरिणामं वा देहादीत्यर्थः। द्रव्यलक्षणं च

Page #100

दुर्गपदव्याख्या
८९
सामान्यत इदं । भूतस्य भाविनो वा भावस्य हि कारणं तु यल्लोके तदव्यं तत्वज्ञैः सचेतना - चेतनं कथितं । प्रागेव व्याख्यातेयं नन्दिशब्दार्थप्रस्तावे । तत्रागमतो नोआगमतश्चेति । आगमतोऽत्रानुज्ञा अत्रोत्तरमागतो द्रव्यानुज्ञा । जस्स णमित्यादि । णं वाक्यालङ्कारे । यस्य कस्यचिदनुज्ञापदं । अनुज्ञापदविषया व्युत्पत्तिरित्यच्चा ? शिक्षितं जितं यावद्वानोपगतं भवति । स जन्तुस्तत्रानुज्ञापदेऽनुप्रेक्षावर्जशेषवाचनादिभिर्वर्त्तमानोप्यनुज्ञापदार्थोंपयोगे वर्त्तमान आगमत आगममाश्रित्य द्रव्यानुज्ञेति समुदायार्थः ॥
तत्रादित आरभ्य पवनक्रियया यदन्तं नीतं । तच्छिष्यतमुच्यते । इहानुज्ञापदस्य प्रकृततत्वेपि तदितरशास्त्रविषये शिक्षितादिपदानामर्थों व्याख्येयः । तदनुसारेणानुज्ञापदेपि तथा योज्यः 'ठियं 'ति पठनक्रियया यदन्तं नीतं तदेवाविस्मरणतश्चेतसि स्थितत्वात् स्थितमप्रच्युतमित्यर्थः । परावर्त्तनं कुर्वतः परेण वा क्वचित्पृष्टस्य यच्छीघ्रमागच्छति इत्यर्थः । नाम अभिधानं तेन समं नामसमं इदमुक्तं भवति । यथा स्वनाम कस्यचिच्छिक्षितं स्थितं जितं मितं परिजितं भवति तथैतदपीत्यर्थः । घोषा उदात्तादयस्तै वचनाचार्याभिहितघोषैः समं घोषसमं । यथास्थितं । गुरुणा अभिहिता घोषास्तथा शिष्योपि यत्र शिक्षते तद्घोषसममिति भावः । एकद्वयादिभिरक्षरैर्हीनं हीनाक्षरं न तथा अहीनाक्षरं । एकादिभिरक्षरैरधिकमत्यक्षरं । न तथा अनत्यक्षरं । अच्छा अक्ख रति । विपर्यस्त रत्नमाला गतरत्नानीव व्याविद्वानि विपर्यस्तान्यक्षराणि यत्र तद्वयाविद्वाक्षरं । अन्वा
मिति क्वचित्पाठः । तत्रापि व्याचिद्वाक्षरयोगाद्वयाविद्वं । न तथाऽव्याविद्धं । उपलशकलाद्याकुल भूतले लांगलमिव स्खलतियत्र [ तत्स्खलितं न तथाऽस्खलितं अनेक शास्त्र सम्बन्धीनि सूत्रा - ण्येकत्र मौलयित्वा यत्र पठति तन्मिलितं । असदृशधान्यमेलकवत् । अथवा परावर्त्तमानस्य यत्र पदादिविच्छेदो न प्रतीयते । तन्मिलितं । न तथाऽमिलितं । एकस्मिन्नेवशास्त्रेऽन्यान्यऽस्थान निबद्धानि अनेकार्थानि सूत्राण्येकत्रस्थाने समानीय पठतो व्यत्याम्रेडितं । अथवा आचारादिसूत्रमध्ये स्वति चर्चितानि तत्सदृशानि सूत्राणि कृत्वा प्रक्षिपतो व्यत्याग्रेडितं । अस्थानविरतिकं वा व्यत्याम्म्रेडितं । तथाऽव्यत्याम्रेडितं सूत्रतो बिन्दुमात्रादिभिरन्यूनमर्थतस्त्वध्याहाराकाङ्क्षादिरहितं प्रतिपूर्णं । उदात्तादिघोषैर विकलं प्रतिपूर्णघोषं । अत्राह । घोषसममित्युक्तमेव । तत्क इह विशेष इत्युच्यते । घोषसममिति शिक्षाकालमधिकृत्योक्तं । प्रतिपूर्णघोषं तु परावर्तनादिकालमधिकृत्येति विशेषः । कण्ठ चौष्ठश्च कण्ठौष्ठमिति प्राण्यङ्गत्वात्समाहारस्तेन विप्रयुक्तं कण्ठौष्ठविप्रमुक्तं बालमूकभाषितत्र यद्व्यक्तं न भवतीत्यर्थः । गुरुप्रदत्तया वाचनया
१२

Page #101

नंदीसूत्र - टीकायाः उपगतं प्राप्तं गुरुवचनोपगतं । नतु कर्णाघाटकेन शिक्षितं । नवा पुस्तकात् स्वयंमेवाधीतमितिभावस्तदेव यस्य जन्तोरनुज्ञेति पदं शिक्षितादिगुणोपेतं भवति स जन्तुस्तत्र पदे वाचनया शिष्याध्ययनलक्षणया प्रच्छनयाऽवगतार्थादेः गुरुं प्रति प्रश्न लक्षणया परावर्त्तनया पुनः २ सूत्राभ्यासलक्षणया धर्मकथया अहिंसादिधर्भप्ररूपणस्वरूपया वर्त्तमानोयनुपयुक्तत्वादिति साध्याहारमागमतो द्रव्यानुज्ञेत्यनेन सम्बन्धः । न तु यथा वाचनादिभिस्तत्र वर्त्तमानोपि द्रव्यानुज्ञा भवति । तथानुप्रेक्षयापि तत्र वर्तमानः सा भवति नेत्याह । नो अणुपेहाएत्ति । अनुप्रेक्षयाऽर्थानुचिन्तनरूपया तत्र वर्त्तमानो न द्रव्यानुज्ञेत्यर्थः । अनुप्रेक्षाया उपयोगमन्तरेणाभावादुपयुक्तस्य च द्रव्यानुज्ञत्वायोगादिति भावः । अत्रापरः कन्हत्ति ननु कस्माद्वाचनादिभिस्तत्र वर्त्तमानो न द्रव्यानुज्ञा । कस्माच्चानुप्रेक्षया तत्र वर्त्तमानोपि न तथेति प्रच्छका भिप्रायः । एवं पृष्टे सत्याह । अणुवओगोदव्वमितिकट्टुत्ति । अनुपयोगो द्रव्यमिति कृत्वा उपयोजनमुपयोगो जीवस्य बोधरूपो व्यापारः । स चेह विवक्षितार्थे चित्तस्य विनिवेशस्वरूपो गृह्यते । न विद्यते उपयोगो यत्र सोनुपयोगः पदार्थः । स विवक्षितोपयोगस्य कारणमात्रत्वाद्रव्यमेव भवतीति कृत्वास्मात्कारणादनन्तरोक्तमुपपद्यत इति शेषः । एतदुक्तं भवत्युपयोगापूर्वका अनुपयोगपूर्वका गृह्यन्ते । इह जिनमते सर्व्वमपि सूत्रमर्थश्च श्रोतृजनपेक्ष्य नयैर्विचार्यते । नत्थन एि विहूणं सुतं अत्थोय जिणमए किंचि । आसज्जउ सोयारं नए नयविसारओ ब्रूया । इति वचनादत इयमपि द्रव्यानुज्ञानयैश्चिन्त्यते ते च मूलभेदमाश्रित्य नैगमादयः सप्त । तदुक्तं । ग संगहववहारउज्जुसुए वेव होंति बौधन्वे । सदे यसमभिरूढे । एवंभूतेय मूलनया । तत्र नैगमस्ताव - त्कियत्यो द्रव्यानुज्ञा इच्छतीत्याह || नेगमस्सेत्यादि । सामान्यविशेषादिप्रकारेण नैकोपि तु बहवो गमा वस्तुपरिच्छेदो यस्यासौ निरुक्तविधिना ककारस्य लोपान्नैगमः सामान्यविशेषादिप्रकारैर्बहुरूपवस्त्वभ्युपगमपर इत्यर्थः तस्य नैगमस्यैको देवदत्तादिरनुज्ञा शब्दार्थज्ञोऽनुपयुक्त आगमतएका द्रव्यानुज्ञा । द्वौ देवदत्तयज्ञदत्तावनुपयुक्ता वागमतो द्वे द्रव्यानुज्ञे त्रयो देवदत्तयज्ञदत्तसोमदत्ता अनुपयुक्ता आगमतः तिस्रो द्रव्यानुज्ञाः । किं बहुना एवं यावन्तो देवदत्तादयोऽनुपयुवास्तावत्य एव ताः अतीतादिकालत्रयवर्त्तिन्यो नैगमतो द्रव्यानुज्ञा इति ॥
न पुनः सङ्ग्रहवत्सामान्यवादित्वादेकैवेतिभावः । एवमेव ववहारस्सवित्ति व्यवहरण व्यव - हारो लौकिकप्रवृत्तिरूपस्तत्प्रधानो नयोपि व्यवहारस्तस्याप्येवमेव नैगमवदेको देवदत्तादिरनुपयुक्त आगमत एका द्रव्यानुज्ञा इत्यादि सर्वं वाच्यं । इदमुक्तं भवति । व्यवहारनयो लोकव्यवहारोपकारिण एव पदार्थानभ्युपगच्छति । न शेषान् । लोकव्यवहारे च जलाहरणत्रण पिण्डीप्रदानादिके घटनिम्बादिविशेषा एवोपकुर्वाणा दृश्यन्ते । नपुनस्तदतिरिक्तं तत्सामान्यमिति विशेषानेववस्तुसत्वेन प्रतिपाद्यते । असौ न सामान्यव्यवहारानुपकारित्वाद्विशेषव्यतिरेकेणानुपलभ्यमा

Page #102

दुर्गपदव्याख्या नत्वाच्चेत्यतो विशेषवादिनैगममतसाम्येनातिदिष्टः । अत्रचातिदेशो नैवेष्टार्थसिद्धेफ्रन्थलाघवार्थ सङ्ग्रहमतिक्रम्य व्यवहारोपन्यासः कृत इति भावनीयं । संगहस्सेत्यादि । सर्वमपि भुवनत्रयान्तवर्त्तिवस्तुनिकुरुम्बं संगृह्णाति सामान्यरूपतयाऽध्यवसतीति सङ्ग्रहः । तस्य मते एकोवाऽनेकेवाऽनुपयुक्तो वा यदागमतो एका द्रव्यानुज्ञा वहव्यो वा तत् किमित्याह । से एगोत्ति । सेयमेका द्रव्यानुज्ञा । इदमत्र हृदयं । सङ्ग्रहनयः सामान्यमेवाभ्युपगच्छति । न विशेषानभिदधाति च । सामान्याद्विशेषा व्यतिरिक्ता वा स्युरख्यतिरिक्ता वा । यद्याद्यः पक्षः । तर्हि न सन्त्यमी निःसामान्यत्वात्खरविषाणवत् । अथापरः पक्षः । तहिं सामान्यमेव ते । तदव्यतिरिक्तत्वात्सामान्यस्वरूपवत्तस्मात्सामान्यव्यतिरेकेण विशेषासिद्धेर्याः काश्चन द्रव्यानुज्ञास्ताः तत्सामान्याऽव्यतिरिक्तत्त्वादेकैव सङ्ग्रहस्य द्रव्यानुज्ञेति । उज्जुसुयस्सेत्यादि । ऋज्वतीतानागतपरकीयपरिहारेण प्राञ्जलं वस्तु सूत्रयत्यभ्युपगच्छतीति । ऋजुसूत्रः । अयं हि वर्तमानकाल भावे व्यवस्वभ्युपगच्छति नानीतविनष्टत्वानाप्यनागतमनुत्पन्नत्वात् । वर्तमानकालभाव्यपि स्वकीयमेव मन्यते । स्वकार्यसाधकत्वात् स्वधनवत् परकीयं तु नेच्छति । स्वकार्याप्रसाधकत्वात् परधनवत्तस्मादेको देवदत्तादिरनुपयुक्तोऽस्य मते आगमत एका द्रव्यानुज्ञास्ति । पुहतं नेच्छइति । अतीतानागतभेदतः परकीयभेदतश्च पृथक्त्वं पार्थक्यं नेच्छत्यसौ किं तहिं वर्तमानकालीनस्वगतमेववाभ्युपैतितच्चैकमेवेत्तिभावः । तिहं सद्दनयाणमित्यादि । शब्दप्रधाना नयाः शब्दनयाः शब्दसमभिरूवंभूतास्तेहि शब्दं प्रधानमिच्छन्तीत्यर्थ तु गौणं । शब्दवशेनैवार्थप्रतीतेस्तेषां त्रयाणां शब्द नयानां नायकोऽथवाऽनुपयुक्त इत्येतदवस्तुन सम्मवतीतिदमित्यर्थः । कन्ह त्ति । कस्मादेव. मुच्यते इत्याह । यदि ज्ञायकस्तर्खनुपयुक्तो न भवति । ज्ञानस्योपयोगरूपत्वादिदमत्रहृदयं अनुज्ञा पदार्थज्ञस्तत्र चानुपयुक्त आगमतो द्रव्यानुज्ञेति प्राग्निगीतमेतच्चामी न प्रतिपद्यते । यतो यद्यनुज्ञापदार्थ जानाति । कथमनुपयुक्तोऽनुपयुक्तश्चेत्कथंजानाति तस्योपयोगरूपत्वात् । सेयमागमतो द्रव्यानुज्ञा ॥
उक्ता आगमतो द्रव्यानुज्ञा । सम्प्रति नो. आगमतः सोच्यते । सेकिंतमित्यादि । नो शब्दोत्रागमस्य सर्वनिषेधे वर्तते । आगमश्च परिज्ञानं । अनुज्ञा पदार्थावगम इत्यर्थः । तत भागमाभावमाश्रित्य द्रव्यानुज्ञा त्रिविधा प्रज्ञप्ता । तद्यथा । ज्ञशरीरद्रव्यानुज्ञा भव्यशरीरद्रव्यानुज्ञा । ज्ञशरीरभव्यशरीव्यतिरिक्तद्रव्यानुज्ञेति । तत्राद्यामाह ॥ सेत्ति ॥
अथ केयं ज्ञशरीरद्रव्यानुज्ञा ॥

Page #103

नंदोसूत्र-टीकायाः उच्यते अणुन्नत्ति इत्यादि । ज्ञातवानिति ज्ञ स्तस्य शरीरं देहो ज्ञशरीरं । तदेवानुभूतभावत्वाव्यानुज्ञा यच्छरीरकं द्रव्यानुज्ञा तत्कस्य सम्बन्धीत्याह ॥
___ अनुज्ञेति यत्पदं तस्य योसावाधिकारोऽर्थघटनाव्युत्पत्तिरूपः । तत् ज्ञातवतः सम्बन्धि । कथंभूतं सदिदं ज्ञशरीरं द्रव्यानुज्ञा भवतीत्याह ॥
व्यपगतच्युतच्यावितत्य त्यक्तदेहं जीवविप्रमुक्तमित्यक्षरघटना । तत्र व्यपगतं चैतन्यपर्यायादचैतन्यलक्षणं पर्यायान्तरं प्राप्तं । अत एव च्युतं उच्छ्वासनिःस्वासजीवनादिदशविध प्राणेभ्यः परिभ्रष्टं । अचेतनस्योच्छवासाद्ययोगात् । प्राणेभ्यश्च स्वभावतो न परिभ्रंशः किंतु व्याचितं वलीयसा आयुःक्षयेण तेभ्यः परिभ्रंशितं । एवं च सति कथंभूतं तदित्याह । त्यक्त देहं । दिह उपचये । त्यक्तो देह आहार परिणतिजनित उपचयो येन तत्यक्तदेहं । अचेतनस्याहारग्रहणपरिणत्योरभावात् । एवं प्रदर्शितविधिना जीवेनात्मना विविधमनेकधा प्रकर्षेण मुक्तं जीवविप्रमुक्तं तदेतदनुज्ञापदार्थस्य शरीरकमतीतानुज्ञा भावस्य कारणत्वाइव्यानुज्ञा । नो आगमत्वं वास्यास्तदानीमागमस्य सर्वथाऽभावात् । भूयः कथंभूतं शरीरकमित्याह ।।
सेज्जागय चेत्यादि । शय्यामहती सर्वाङ्गप्रमाणा ताङ्गतं । शय्यास्थितमित्यर्थः । संस्तारोऽर्द्धतृतोयहस्तमानस्तं गतं । तत्रस्थं नषेधिकी शवपरिस्थापनभूमिस्तां गतं प्राप्तं । यत्र महर्षिः कश्चित् सिद्धः तत्सिद्धशिलातलं तद्गतं । तत्र स्थितमिति भक्तपरिज्ञाद्यनशनप्रतिपत्तिभूमिर्वा सिद्धशिलातलं तस्तं तत्रस्थितमिति । भक्त]परिज्ञायनशनप्रतिपत्तिभूमिर्वासिद्धशिलातलं तद्गतं । आहोणमिति । अहो शब्दोऽन्यपार्थस्थितामन्त्रणे । अनेन प्रत्यक्षतया दृश्यमानेन शरीरमेव पुद्गलसङ्घातत्वात् समुच्छ्यस्तेन । अनुज्ञेतिपदं आधवियन्ति छांदसत्वाद्गुरोः सकासादागृहीतं तदावरणकर्मक्षयोपशमात् । प्रज्ञापितं अन्येभ्यः । कथितं प्ररूपितं तेभ्य एव तदर्थकथनतो दर्शितं सान्वयोयं शब्दो नतु मण्डपादिवन्निरन्वय इत्येवं शिष्येभ्यः प्रकटितं निदर्शितं परस्य कथञ्चिदगृह्णतः । परयानुकम्पया निश्चयेन पुनः पुनर्निवेदितं उपदर्शितं पुनः २ स्मरणतः आह । नन्वनेन शरीरसमुच्छूयेणाऽनुज्ञापदमागृहीतमित्यादि नोपपद्यते । ग्रहणप्ररूपणादीनां जीवधर्मत्वेन शरीरकस्याघटमानकत्वात् । सत्यं । किन्तु भूतपूर्वगत्या जीवशरीरयोरभेदोपचारादित्थमुपन्यास इत्यदोषः । यथा कोत्रदृष्टान्त इति पृष्टे सत्याह ॥
यथायमित्यादि एतदुक्तं भवति । यथा घृते मधुनि वा प्रक्षिप्यापनीते तदाधारत्वपर्यायेऽति क्रान्तेप्ययं घृतकुम्भ इत्यादि व्यपदेशो लोके प्रवर्त्तते । तथाऽनुज्ञापदार्थवेतृत्वपर्यायेऽतिक्रान्तेप्यतीतपर्यायानुवृत्या द्रव्यानुज्ञेयमुच्यते । इतीयं ज्ञशरीरद्रव्यानुज्ञा ॥

Page #104

दुर्गपदव्या
अथ केयं भव्यशरीरद्रव्यानुज्ञेति पृष्टे सत्याह । जे जीवे इत्यादि । विवक्षित पर्यायेण भविष्यतीति भव्यो विवक्षितपर्यायार्हस्तयोग्य इत्यर्थः । तस्य शरीरं तदेवभाविभावानुज्ञा पदार्थवेत्रत्वकारणत्वाव्यानुज्ञा | भव्यशरीरद्रव्यानुज्ञा किं पुनस्तदित्यत्रोच्यते । यो जीवो योनिजन्मत्वनिष्क्रान्तोनेनैव शरीरसमुच्छ्रयेण आत्तेन गृहीतेन जिनदृष्टेन तीर्थकराभिमतेन भावेन तदाचरण - कर्मक्षयोपशमलक्षणेनानुज्ञेतिपदमागामिनि काले शिक्षिष्यते अध्येष्यते । साम्प्रतं तु न तावदद्यापि शिक्षते । तज्जोवाधिष्ठितं शरीरं द्रव्यानुज्ञा । नोआगमत्वं चात्राप्यागमाभावमाश्रित्य मन्तव्यं । तदानीं तत्र च पुष्यागमाभावात् । नो शब्दस्य चात्रापि सर्वनिषेधवचनत्वादिति यथा को दृष्टान्त इतिनिर्वचनमाह । यथाऽयं घृतकुम्भोभविष्यतीत्यादि एतदुक्तं भवति । यथा घृते मधुनि वा प्रक्षेप्तुमिष्टे तदाधारत्वपर्याये भविष्यत्यपि तदस्तित्वपरतयानुवृत्त्या द्रव्यानुज्ञेयमुच्यते इति भावः । निगमयन्नाह || सेत्तमित्यादि ॥ तदेतद् भव्यशरीरद्रव्यानुज्ञेति । उक्तो नोआगमतो द्रव्यानुज्ञाद्वितीयभेदः ।
·
तृतीयभेदनिरूपणार्थमाह । से किं तमित्यादि ॥ यत्र ज्ञशरीर भव्यशरीरयोः सम्बन्धि पूर्वोक्तं लक्षणं न घटते तत्ताभ्यां व्यतिरिक्ता भिन्ना द्रव्यानुज्ञोच्यते । सा च त्रिविधा प्रज्ञप्ता तद्यथा । लौकिकी कुप्रावचनिकी लोकोत्तरिकी च । तत्र प्रथमभेदं जिज्ञासुराह । से किं तमित्यादि || सुगमं नवरं । राजा चक्रवर्त्ती वासुदेवो बलदेवो महामाण्डलि - कश्च । इश्वरो । युवराजः राज्ञो द्वितीयस्थानवर्त्ती । सामान्य माण्डलिकोऽमात्यश्च । अन्ये व्याचक्षते । अणिमाद्यष्टविधैश्वर्ययुक्त ईश्वरः । परमतुष्टनरपतिप्रदत्तरत्नालंकृत सौवर्णपट्ट विभूषितशिरास्तलवरः । यस्य पार्श्वत आसन्नमपरं ग्रामनगरादिकं नास्ति तत्सर्वतश्छिन्नं जनाश्रयविशेषरूपं मडम्बमुच्यते । तस्याधिपतिर्माडम्बिकः । कतिपयकुटुम्बप्रभुः कौटुम्बिकः । इभो हस्ती तत्प्रमाणं द्रव्यमर्हतीतीभ्यः । यस्य सत्कपुञ्जीकृत हिरण्यरत्नादिद्रव्येणान्तरितो हस्त्यपि न दृश्यते सोऽधिकतर द्रव्यो वा इभ्य इत्यर्थः ॥ श्रीदेवताध्यासित सौवर्णपट्टविभूषितोत्तमाङ्गः पुरज्येष्ठो वणिग्ग्वशेषः श्रेष्ठी । हस्त्यश्वरथपदाति समुदाय लक्षणायाः सेनायाः प्रभुः सेनापतिः । गणिमं धरिमं मेज्जं पारिच्छं चेव दव्वजायंतुघेत्तूणं लाभत्थी वच्चति जो अन्नदेसं तु । निवबहुमओ पसिद्धो दीणाणाहाण वच्छलो पंथे । सो सत्थवाहनामै घणोव्व लोए समुव्वहइ ॥ एतल्लक्षणयुक्तः सार्थवाहः एतदन्यतरः कश्चिद्राजादिः कचिद् व्यतिकरे कस्यचित्तुष्टः सन्नश्वादिकं परिभोगयानुजानीयासेयं सच्चित्तानुज्ञा ॥
यदा राजादिरेव च्छत्रचामराद्यनुजानीयात्कस्यचित्सेयमचित्तानुज्ञा ॥ नवरं कंसंवत्ति । कांस्य कांस्यपत्र्यादिकं मणयश्चन्द्रकान्ताद्याः । मौक्तिकानि शंखाश्च प्रसिद्धाः श्री प्रवालव - दिगुणोपेतंविद्रुमं । रत्तरयणं रक्तरत्नं । पद्मरागादिकं सत्सारं शोभनसारं शूलमण्यादिकं । स्वापितेरिच्छुजातं । हस्त्या

Page #105

नंदीसूत्र - टीकायाः दिकं मुखाभरणाद्यलंकृतं अवास्थासका आदर्शकः । चामरेचतन्मण्डितकटीकं । दासः स्वदासी सुतः दासी कर्मकरी रूपादिगुणान्विता । तां सर्वालङ्कारभूषितां कृत्वा अनुजानीयात्समर्पयेत्कस्यचिद्राजादिस्तुष्टः सन् सेयं मिश्रिकी लौकिकी द्रव्यानुज्ञा हस्त्यादेः सचेतनत्वादाभरणादेरचेतनत्वादुभययोगमिश्रद्रव्यता । कुप्रावचनिक्यां आयरिएति । आचार्यो दर्शनान्तरीयो धिग्जातीयादिः उपाध्याय गीतनृत्तादिकला शिक्षयिता । यदा तुष्टः सन्नश्वादिकमनुजानीयात्तदाकुप्रावचनिकी सचित्तद्रव्यानुज्ञा । स एव यदा आसनं आसन्दकादि शयनं खट्वादि अनुजानीयातदाऽचित्तद्रव्यानुज्ञा सएवाश्वाद्याभरणाद्यलंकृतं यदनुजानीते । तदामिश्रकी द्रव्यानुज्ञा । लोकोतरास्साघवस्तेषामियं लोकोत्तरिकी । साधवश्चाचार्यादिभेदतः पञ्चविधा भवन्ति । तानेव दर्शयति । आयरिए इत्यादि । एते हि यदा सचित्ताचित्तमिश्रान्यतरद्रव्यमनुजानते । तदा तत्तद्भेदानुज्ञा भवति । नवरं आचार्योऽनुयोगाचार्यः उपाध्यायः सूत्रपाठयिता येषु तपः संयमादिषु यः साधुग्यो भवति तं तत्र प्रवर्त्तयति अक्षमं च निवर्त्तयति । स गच्छस्थ साधुतप्तिपरः प्रवर्त्तकः । यदाह ॥ तवसंजमजोगेसुं जो जोगो तत्थ तं पवत्तेइ असहं च निवत्तेइ । गणतत्तिल्लो पवत्तीओ । प्रवर्त्तकव्यापारितार्थव्यवस्थित साधूनामेव कथंचित् प्रमाद्यतां तपःसंयमादिषु यस्तान् स्थिरीकरोति स स्थविरः । गच्छस्यैवान्नोपध्यादि संपादनपरो य आहिण्डते । गच्छप्रयोजनेविषादी गीतार्थः स गणावच्छेदकः । शेषं निगदसिद्धं । जाव से तं दव्वाणुन्नत्ति |
क्षेत्रानुज्ञा तयो राजादिर्यस्यपरितुष्टः सन् क्षेत्रं ग्रामनगरादिरूपं तन्मध्येपि यावन्मात्र तदंशतया अनुजानीते मुत्कलयति समर्पयति सा क्षेत्रानुज्ञा । यद्वा यस्मिक्षेत्रेऽनुज्ञापदं व्याख्या यते तदपि क्षेत्र क्षेत्रानुज्ञा ॥ कालानुज्ञायां यो राजादिर्यस्य तुष्टः सन् कालमनुजानीते । सर्वकालं मुस्कलयति । त्वया यावज्जीवमपि मम न दातव्यमिदं करादीति । जत्तियं वा कालति । यथा दुर्लभमांसव्यतिकरे परिमित कालराज्यमभयकुमारमन्त्रियाचिते श्रेणिकेन नियतदिनरूपकालानुज्ञा राज्यं प्रत्यभय कुमाराय कृता । यस्मिन् वा वयते सेयं कालानुज्ञा ॥ भावानुज्ञा क्षायोपशमिकभाववयवारादि श्रुतानुज्ञाविषयां । ततश्च य आचार्यादिर्यस्य शिष्यस्य तुष्टः सन् भावेन कर्मनिर्जराभिप्रायेण मनोवाक्कायैः करणकारणानुमतिभिः शुद्धेन नत्वैहलौकिकवस्त्रादिलिप्सया || आचारादिकं । यावद्दृष्टिवादं वानुजानाति । द्रव्यगुण पर्यवैर्मुकलयति । व्याख्यानाय । अन्येषामध्यायपनाय च सेयं भावानुज्ञा ॥
कानुज्ञा
सम्प्रत्यनुज्ञाया यतः प्रवृत्तिरस्यामवसर्पिण्यां प्रथमं जाता । तदभिधित्सुः । प्रश्नानि तावदाह ॥ किमणुन्न गाहा ॥ किमनुज्ञाख्यं वस्तूच्यते । तच्च षड्विधस्वेन वणितमेव । कस्यानुज्ञा क्रियते । यो हि गाम्भीर्यधैर्यक्षमादिगुणान्वितो भवति । तस्येयं भवति ।

Page #106

ramananamannaamanarramananamannaamanuman............
दुर्गपदव्याख्या कियति च काले प्रवर्तितानुज्ञा । अवसप्पिण्यां तृतीयारकपर्यन्ते । केन प्रवर्त्तिता क कस्येत्याह ।
आदीत्यादि । उत्पन्नज्ञानेनादितीर्थकरेण भगवता ऋसभसेनस्य पुण्डरीकस्य पुरिमतालनगरे अनुज्ञा प्रवर्त्तिता अनुज्ञा कृता । द्वादशाङ्गविषया शिष्यविषया ॥
इदानीमनुज्ञाया एकार्थाभिधायि गाथाद्वयमाह ॥ अणुन्ना गाहा ॥
आद्यगाथायां चतुर्दशानुज्ञाभिधानानि । द्वितीयायां षट् सर्वाणि । २० तद्यथा ।। अनुज्ञा १ उन्नमनी २ नमनी ३ नामनी ४ स्थापना ५ प्रभव ६ प्रभावना ७ प्रचार ८ तदुभयं ९ हितं १० मर्यादा ११ न्याय १२ मार्गश्च १३ कल्पश्च १४ सङ्ग्रहः १५ संवरः १६ निर्जरा १७ स्थितिकरणं १७ जीतवृद्धिपदं १९ पदप्रवरं २० इति विंशतिरेतेषां च पादानामर्थः । सम्प्रदायाभावान्नोच्यते ॥
इति समाप्ता शीलभद्रप्रभु श्री धनेश्वरसूरिशिष्य श्री श्रीचन्द्र-सूरिविरचिता नन्दिटीकाया दुर्गपदव्याख्या ॥
स्वंकष्टेऽतिनिधाय कष्टमधिकं मामेन्यदाजायतां । व्याख्यानेस्य तथाविधेस्तु मनसामल्पश्रुतानाममुं ॥ इत्यालोचयता तथापि किमपि प्रोक्तं मया तत्र च । दुर्व्याख्यानविशोधनं विदधतु प्राज्ञाः परार्थोद्यताः १ दुःसम्प्रदायादसदूहनाद्वा । प्रकाशितं यद्वितथं मयेह । तद्वीधनैर्मामनुकम्पयद्भिः शोध्यं ममार्थक्षतिरस्तुनैवं ॥२॥ ग्रन्थाग्रं । ३३०० आकरो नररत्नानां कीर्तिकल्लोलिनीपतिः । श्रीमानूकेशवंशोस्ति रत्नाकर इवापरः ॥१॥ श्रेष्ठी तस्मिन्नुदेतिस्म प्रतिष्ठावल्लिमण्डपः । भादाभिधानश्राद्धानां धोरणीषु धुरन्धरः ॥२॥ शचीवेन्द्रस्य तस्यासीत् सहजूः सहचारिणी। गङ्गातरङ्गा यच्छोलभङ्गीमङ्गीकरन्ति चेत् ॥३॥ तयोस्त्रयो नयोपेतधियोमी तनयोत्तमाः । धनाभीमाभिधौझांटाकश्चेति प्रकटप्रभाः ॥४॥ सधर्मचारिणी तेषु धनसाधोरजायत । सारूः सारूपकलया रम्भासारूप्यधारिणी ॥५॥ शुक्तिर्मुक्ताचयमिव धौरिव प्रहमण्डलं । रत्नगर्भेव : रत्नौपं. सा प्रसूत[सुत]द्वयं ॥६॥

Page #107

नंदीसूत्र-टीकायाः
मेघाभिधानः प्रथमः प्रविष्टपुण्यक्रियासाधनसावधानः । ववर्ष यो मेघ इवाखिलेषु क्षेत्रेष्वमात्रद्रविणाम्बुपूरैः ॥७॥ द्वितीयश्चाऽद्वितीयश्रीः सदाकः सदनं धियां । तपसि ब्रह्मचर्ये च तुल्यो यस्यास्तु कोधुना ॥८॥ कमला केशवस्येव शिवस्येव शिवाथवा । मेधाकस्य प्रियतमा भोलीनामादिमाभवत् ॥९॥ तत्पुत्रोजनिमाणिक्यश्चाणक्य इव बुद्धिमान् । कमलाईद्धितीयास्ति हीरो वीरश्चतत्सुतौ ॥१०॥ व्यवहारिहारिहारिणि निवसन् श्रीस्तम्भतीर्थवरनगरे । प्रथमाभिधेयतामयमवाप मेघाभिधः कृतिनां ॥११॥ श्रीपावकाचलशृङ्गार श्रीसम्भवजिनालये । तेनाष्टौ देवकुलिकाः कलिकालहूताकृताः ॥१२॥ संसारपारदस्य श्रीसोपारकपुरेशितुः । सोऽपारद्र विणैर्जीणा(ण)चैत्य(त्यं)चक्रे पुनर्नवं ॥१३॥ चतुर्विंशतितीर्थेशप्रतिमा मतिमानसौ । दृष्टमात्रकृतोद्वेगविरमा निरमापयन् ॥१४॥ स्पर्द्धया ह्वयमानेव ज्योत्स्नामौज्वल्यशालिनी । सुरत्राणपुरे शाला विशाला तेन निर्ममे ॥१५॥ चतुर्विंशतिवारांश्च माहेन्द्रातटिनीतटे। अकारयदमारिं यः सर्वामारिं न्यवारयत् ॥१६।। अमात्रास्तीर्थयात्राश्चाऽनघाः श्रीसङ्घभक्तयः । यास्तेनातेनिरे कस्तद्वयक्तिं वक्तुमलं भवेत् ॥१७॥ श्रीमत्तपागणनभोङ्गणभास्कराणां श्रीसोमसुन्दरयुगोत्तमसूरिराजाम् । सम्यग् निशम्य श्रुतभक्त्युपदेशलेशमुल्लासितप्रमदमेदुरितोदरेण ॥१८॥ श्रीसिद्धान्तादिकग्रन्थलक्षं लेखयता सता । तेन श्रीमेघनादेन लेखितः पुस्तकोप्यसौ ॥१९॥

Page #108

९७
चित्कोशस्थानके सोऽयं रोपितः कृतिनाऽमुना । फलताज्ज्ञानकल्पद्रुर्विरध्यादिफलोदयैः ॥२०॥ अर्केन्दुमण्डले यावद् व्योमश्रीकणकुण्डले । राजतस्तावदेवास्तु पुस्तिका स्वस्तिशालिनी ॥२१॥ इति प्रशस्तिः'
१ अस्याः प्रतेरन्तभागे
विनोद चातुर्वेदी पण्ड्या विद्याराम के भवतु ।
१३

१६७३ वर्षे पौषवदि १४ शम प्रशनमध्ये वास्त

Page #109

सूत्राङ्क:
श्री नंदीसूत्र'मध्यगतसूत्राणाम्
अकारादिक्रमः सूत्रपारम्भः
सूत्राङ्कः | सूत्रप्रारम्भः अविसेसि मई मइनाणं
२५ | से किं तं उवासगदसाओ महवा गुणपडिवन्नस्स
| से किं तं ओहिनाण. इच्चेइयंमि दुवालसंगे
|से किं तं कालिओवएसेणं उग्गहे इक्कसमइए
| से किं तं केवलनाणं एवं अट्ठावीसइविहस्स
| से कि तं खओवसमिश्र तस्स णं इमे एगद्विआ
से कि तं गमिअं तं च दुविहं उप्पज्जा
से कि तं ठाणे तं समासओ० दव्वमओ खित्तओ
से किं ते दिद्विवाए तं समासओ० दवओ खित्तओ
से किं तं धारणा तं समासओ० पच्चक्ख च
| से किं तं नायाधम्मकहाओ नाणं पंचविहं पण्णत्तं
१ | से किं तं नोइंदियपच्चक्खं से किं तं अक्खरसुअं
|से किं तं पच्चक्खं से किं तं अणंतरसिद्धकेवल.
से किं तं पडिवाइओहि. से किं तं अणाणुगामिअं
से कि तं पण्हावागरणाई से किं तं अणुत्तरोववाइअ०
| से किं तं परंपरसिद्धिकेवल. से किं तं अत्थुग्गहे
से किं तं परुक्खनाणं से किं तं अपडिवाइ ओहिनाणं
से किं तं भवपच्चइअं से किं तं अवाए
से किं तं मणपज्जवनाणं से कि तं अंगपवि,
से किं तं मिच्छासु से किं तं अंतगडदसाओ
से किं तं वड्ढमाणयं से कि तं आणुगामि ओहि०
से कि तं वंजणुग्गहे से कि तं आभिणिबोहि
से कि तं विवागसुअं से कि तं आयारे
से कि तं विवाहे से किं तं इंदिअपञ्चक्खें
से किं तं समवाए . से किं तं ईहा
३.२ से किं तं सम्भसु से किं तं उग्गहे
२८ | से किं तं संणिसुयं

Page #110

सूत्रांक
सूत्रमारम्भः से कि तं साइअं सपज्जव. से किं तं सिद्धकेवलनाणं से किं तं सुअनिस्सि से किं तं सुयनाणपरोक्ख
सूत्राङ्क: । सूत्रमारम्भः
४३ | से किं तं सूअगडे २० / से किं तं हीयमाणयं ओहि. २७ / से तं अंगपविटं ३८ से तं केवलनाणं
गाथाङ्क
३५
गाथापारम्भः अक्खरसन्नीसम्म अड्ढभरहप्पहाणे अणुमाणहेउदिळंत० अस्थमहत्थक्खाणि अत्थाणं उग्गहणम्मि अभए सिद्विकुमारे अयलपुरा णिक्खते अह सव्वदव्वपरिणाम अंगुलमावलिआणं आगमसत्थग्गहणं इयरेयरसंजोगो ईहा अपोह वीमसा उग्गह इक्कं समयं उग्गह ईहाऽवाओ उवओगदिट्ठसारा उसमें अजियं संभव० उस्ससिमं नीससि एलावच्चसगोतं ओही भवपच्चइओ
श्री नंदीसूत्रगतसूत्रगाथानाम्
अकारादिक्रमः गाथाङ्कः | गाथामारम्भः
कालियसुय अणुओगस्स ३८ | काले चउण्ह वुड्ढी ७१ / केवलनाणेणत्थे
खमए अमच्चपुत्ते खीरमिव जहा हंसा गुणभवणगहण चत्तारि दुआलस अट्ठ चलणाहण आभंडे जयइ जगजीवजोणी जयइ सुआणं पभवो जसभदं तुंगियं जावइमा तिसमयाहार जा होइ पगइमहुरा जीवदयासुंदरकंदर
जे अन्ने भगवंते १८! जेसि इमो अणुओगो ८१ / तत्तो हिमवंतमहंत २५ | तवसंजममयलंछण ५६ / तिसमुदखायकित्ति

Page #111

दसचोइस अट्ट द्वा] रसेव न य कत्थइ निम्माओ नाणवररयणदिप्पंत नाणंमि दंसणंमि अ निमित्ते अत्थसत्थे अ नियमूसियकणयसिलायल निव्वुइपहसासणयं नेरइयदेवतित्थंकरा य पढमित्थ इंदभूई परतित्थियगहपहनास० पुठं सुणेइ सई पुवं अदिट्ठमस्सुअ० बारस इक्कारसमे बार भणगं झरगं भदं घिइवेलापरिगयस्य भई सव्वजगुज्जोयगस्स भदं सीलपडागूसियस्स भरनित्थरणसमत्था भरहम्मि अद्धमासो भरहसिलपणिय भरहसिलमिंढ भावमभावा हेऊमहेउ भासासमसेढीओ भूयहिभप्पगन्भे वंदेऽहं मणपज्जवनाणं पुण
८२ | महुमित्थमुदिके
| मंडिअमोरियपुत्ते मिउमदवसंपन्ने मूझं हुंकारं वा वड्ट वायगवंसो वरकणगतवियचंपग. विमवनयपवरमुणिवर. | विमलमणतयधम्म
सम्मदंसणवरवर सव्यवहुअगणिजीवा संखिज्जमि उ काले । संजमतवतुंबारयस्स संवरवरजलपगलिय० सावगजणमहुअरि० सा समा० जाणिआ सौआ साडी दीहं च सुकुमालकोमलतले सुत्तत्थो खलु पढमो सुमुणियनिच्चानिच्चं सुस्सूसइ पडिपुच्छइ सुहम्मं अग्गिवेसाणं सुहुमो अ होइ कालो सेलघणकुडग हत्थंमि मुहुत्ततो
हारियगुत्तं साई ५८ | हेरण्णिए करिसए

Page #112
Jalin Education International For Prvals & Fersonal use only www.jalnelibrary org