________________
વિક્રમના તેરમા સૈકાનો ઉત્તરાર્ધ અને ચૌદમા સૈકાનો પ્રારંભકાળ ગુજરાતમાં વિદ્યાવિલાસનો કાળ હતો. તે સમયના ગુજરાતના રાણા વરધવલ અને વીસલદેવ તો માળવાના પ્રસિદ્ધ રાજા મુંજ અને ભોજની જેમ પોતાની સભામાં પંડિતો રાખતા. પણ આ સમયમાં વિદ્યાપ્રચારને સૌથી વધુ વેગ મળ્યો હોય, તો તે મંત્રીશ્વર વસ્તુપાલ તરફથી. આ સમયની ગુજરાતની સાહિત્યપ્રવૃત્તિમાં, વિદ્યાપ્રીતિને વિકસાવવામાં વસ્તુપાલની પ્રેરણા ઘણે અંશે કારણરૂપ બની છે.
વસ્તુપાલ પોતે સાહિત્યરસિક, સાહિત્યવિવેચક અને સાહિત્યપોષક હતા. કેટલાય પંડિતોને તેમણે આશ્રય આપ્યો હતો. કેટલાય વિદ્વાનોની સર્જનયાત્રામાં તેમણે સહાય કરી હતી. જૈન શ્રમણવર્ગના અધ્યયન માટે તો તેમણે જાણે કમર કરી હતી. શ્રીઉદયપ્રભસૂરિજી માટે તો તેમણે આખા ભારતમાંથી પંડિતોને ભણાવવા માટે બોલાવ્યા હોવાનું નોંધાયું છે. તેમણે આપકમાઈની ૧૮ કરોડ સોનામહોર ખર્ચીને ભરૂચ, પાટણ, ખંભાત વગેરે સ્થળોએ જ્ઞાનભંડાર સ્થાપ્યા હતા. રાજકાજની અનેક ખટપટો અને શાસનોન્નતિનાં અનેક કાર્યોમાંથી પણ સમય કાઢીને તેમણે પોતે પોતાના હાથે ધર્માલ્યુદય મહાકાવ્યની તાડપત્ર પ્રતિ લખી હતી ! વસ્તુપાલની અપૂર્વ વિદ્યાપ્રિયતાનો એ નમૂનો છે, વસ્તુપાલનો એ અ-ક્ષર દેહ છે. ખંભાતના શ્રી શાંતિનાથ તાડપત્રીય જ્ઞાનભંડારમાં એ પ્રત આજે પણ મોજૂદ છે. એમાં છેલ્લે પ્રશસ્તિ છે -
"सं. १२९० वर्षे चैत्र शुदि ११ रवौ स्तम्भतीर्थवेलाकूलमनुपालयता महं० श्रीवस्तुपालेन श्रीधर्माभ्युदयमहाकाव्यपुस्तकमिदमलेखि ॥छ।। शुभमस्तु श्रोतृव्याख्यातॄणाम् ॥"
