________________
ચરિત્ર જેવાં કાવ્યો અને સુકૃતકીર્તિકલ્લોલિની, સુકૃતસંકીર્તન, કીતિકૌમુદી-ગત પ્રશસ્તિ જેવી ઢગલાબંધ પ્રશસ્તિઓ એમની અનુમોદનામાં રચાયાં છે. યાદ રાખજો કે આ કાવ્યોના, આ પ્રશસ્તિઓના રચનારા કંઈ લેભાગુ ભાટ-ચારણો નહોતા; નિરર્થક અનુમોદનાને પણ દોષ ગણનારા મહાત્માઓ હતા, વિદ્યા અને વિદ્યાવંત સિવાય કોઈને માથું નહીં નમાવનારા વિદ્વજનો હતા. પ્રશ્ન થાય કે એવું તો શું હશે વસ્તુપાલમાં કે જેણે આટલા બધાને આકર્ષી લીધા - જકડી લીધા? એક કવિએ આનો જવાબ બહુ જ સરસ રીતે આપ્યો છે –
“વિમુતા-વિમ-વિદ્યા-વિધતા-વિત્ત-વિતર-વિવેવૈ | यः सप्ततो विकारैः कलितोऽपि बभार न विकारम् ॥"
વસ્તુપાલમાં સાત સાત વિ-કાર (વિ'થી શરૂ થતી વસ્તુઓ) હતા : ૧. વિભુતા (સત્તા), ૨. વિક્રમ પરાક્રમ, શૌર્ય), ૩. વિદ્યા, ૪. વિદગ્ધતા (ચતુરાઈ), ૫. વિત્ત (ધન), ૬. વિતરણ (દાન), ૭ વિવેક. અને છતાંય મજા એ છે કે એમની પાસે એક વિ-કાર ક્યારેય આવ્યો જ નહીં, એ વિકારનું નામ છે વિકાર'. બધું જ હોવા છતાં પણ મલિનતા એમને ક્યારેય સ્પર્શી નહીં !
આપણે વસ્તુપાલને નિપુણ રાજપુરુષ તરીકે, કુશલ રણયોદ્ધા તરીકે, સનિષ્ઠ શ્રાવક તરીકે, મહાન ધર્મપ્રભાવક તરીકે – એમ અનેક રીતે ઓળખીએ છીએ, આ બધા માટે થઈને આપણે એમના પર ઓળઘોળ પણ થઈ જઈએ છીએ. પણ એમનું વિદ્યાપ્રિયતાનું પાસું આપણા માટે જાણે તદ્દન અજાયું રહી ગયું છે. આજે તમારી સામે એમની વિદ્યાપ્રિયતા વિશે થોડીક વાતો કરવી છે.
