Siddha Hemchandra Shabdanushasane Agyat kartuka Dhundika Part 05

Author(s): Vimalkirtivijay
Publisher: Kalikal Sarvagya Shri Hemchandracharya Navam Janmashatabdi Smruti Sanskar Shikshannidhi Ahmedabad

Page 313

२९६
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृकायां ढुण्ढिकायां ।
प्रैषा-ऽनुज्ञा-ऽवसरे कृत्य-पञ्चम्यौ ॥ ५।४।२९ ॥ [प्रैषाऽनुज्ञाऽवसरे ] प्रैषा च (प्रेषश्च) अनुज्ञा च अवसरश्च = प्रैषाऽनुज्ञाऽवसरम्, तस्मिन् । [कृत्यपञ्चम्यौ ] कृत्यश्च पञ्चमी च = कृत्यपञ्चम्यौ ।
न्यत्कारपूर्विका प्रेरणा = प्रैषः । प्रेषणं = प्रैषः । 'भावा-ऽकोंः' (५।३।१८) घप्र० → अ । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ए । 'प्रस्यैषैष्योढोढ्यूहे स्वरेण' (१।२।१४) इत्यादिना अकार-एकारयोः ऐ ।
अनुज्ञा = कामचारानुमतिः, अतिसर्ग इति यावत् । अनुज्ञानं = अनुज्ञा । 'उपसर्गादातः' (५।३।११०) अप्र० → अ । 'इडेत्-पुसि चाऽऽतो लुक् (४।३।९४) आलुक् । 'आत्' (२।४।१८) आप्प्र० → आ ।
अवसरः = प्राप्तकालता निमित्तभूतकालोपनतिः । अवपूर्व० 'सं गतौ'(२५) सृ । अवसरन्त्यस्मिन्निति अवसरः । 'पुं-नाम्नि घः' (५।३।१३०) घप्र० → अ । 'नामिनो गुणोऽक्ङिति' (४।३।१) गु० अर् ।
[भवता खलु कटः कार्यः, कर्तव्यः, करणीयः, कृत्यः] भवत् तृतीया टा । खलु प्रथमा सि | कट प्रथमा सि । 'डुकंग करणे' (८८८) कृ । क्रियत इति कार्यः - कर्तव्यः - करणीयः । 'ऋवर्ण-व्यञ्जनाद् घ्यण' (५।१०१७) घ्यणप्र० → य । 'नामिनोऽकलि-हलेः' (४।३।५१) वृ० आर् । 'तव्या-ऽनीयौ' (५।१।२७) तव्य-अनीयप्र० । 'नामिनो गुणोऽक्ङिति' (४।३।१) गु० अर् । 'र-घुवर्णान्नो ण'० (२।३।६३) णत्वम् । एवम् - कृत्यन्ते(क्रियन्ते) = कृत्याः । क्यप्प्र० → य । 'हूस्वस्य तः पित्कृति' (४।४।११३) तोऽन्तः ।
- [भवान् कटं करोतु, भवान् हि प्रेषितोऽनुज्ञातो भवतोऽवसरः कटकरणे] भवान् कटं करोतु । 'डुकंग् करणे' (८८८) कृ । पञ्चमी तुव । हि प्रथमा सि । 'अव्ययस्य' (३।२७) सिलप । यस्मात्कारणादित्यर्थः । प्रेष्यते स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।१।१७४) क्तप्र० → त । 'सह-लुमेच्छ-रुष-रिषस्तादेः' (४।४।४६) इट् । अनुज्ञायतेऽनुज्ञातः ।
यद्यपि कृत्याः सामान्येन भाव-कर्मणोविहितास्तथापि सर्वप्रत्ययापवादभूतया पञ्चम्या बाध्येरनिति पुनर्विधीयन्ते ॥ छ॥
सप्तमी चोर्ध्वमौहूर्त्तिके ॥ ५।४।३० ॥ [सप्तमी] सप्तमी प्रथमा सि । [च] च प्रथमा सि । 'अव्ययस्य' (३।२।७) सिलुप् ।
[ऊर्ध्वमौहूर्त्तिके ] + ऊर्ध्वं मुहूर्ताद् भवः = ऊर्ध्वमौहूर्तिकः । 'अध्यात्मादिभ्य इकण्' (६।३।७८) इकण्प्र० → इक । अत एव निर्देशात् उत्तरपदवृद्धिः औ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलुक् । 'नाम नाम्नैकार्थं समासो बहुलम्' (३।१।१८) इत्यादिना समासः । सप्तमी ङि।
[ऊर्ध्वं मुहूर्तात् कटं कुर्याद् भवान्, कार्यः, कर्तव्यः, करणीयः, कृत्यः कटो भवता, कटं करोतु भवान्, भवान् हि प्रेषितोऽनुज्ञातो भवतोऽवसरः कटकरणे] ऊर्ध्व "क्रियाविशेषणात्' (२।२।४१) अम् । 'अतः स्यमोऽम्' (१।४।५७) अम् । प्रेष्यते स्म = प्रेषितः । 'क्त-क्तवतू' (५।१।१७४) क्तप्र० → त । 'सह-लुभेच्छ-रुषरिषस्तादेः' (४।४।४६) इट् ॥छ।।
मध्यमवृत्तौ - मुहूर्ताद् ऊर्ध्वं = ऊर्ध्वमुहूर्तम्, ऊर्ध्वमुहूर्ताद् भवः = ऊर्ध्वमौहूर्तिकः ।