Siddha Hemchandra Shabdanushasane Agyat kartuka Dhundika Part 05

Author(s): Vimalkirtivijay
Publisher: Kalikal Sarvagya Shri Hemchandracharya Navam Janmashatabdi Smruti Sanskar Shikshannidhi Ahmedabad

Page 348

पञ्चमाध्यायस्य चतुर्थः पादः ।।
३३१
[कि तर्हि वृषल ! तारं कृत्वा कथयसि] तार-अम् ।
वाऽधिकारेणैव पक्षे क्त्वायाः सिद्धौ समासार्थं तद्विधानम्, अन्यथा हि णम एव पाक्षिकः समासः स्यात्, न तु क्त्वः । क्त्वा चेत्यकृत्वा णविधानमुत्तरत्रोभयानुवृत्त्यर्थम् ॥छ।।
तिर्यचाऽपवर्गे ॥ ५।४।८५ ॥ [तिर्यचा] तिर्यच् तृतीया टा ।
[अपवर्गे] वृजैण वर्जने (१९५५) वृज, अपपूर्व० । अपवृज्यत इति अपवर्गः । 'भावा-ऽकोंः ' (५।३।१८) घप्र० → अ । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० अर् । 'क्तेऽनिटश्च-जोः क-गौ घिति' (४।१।१११) ज० → ग० । तस्मिन् ।
अपवर्गः - क्रियासमाप्तिः, समाप्तिपूर्वको वा विरामः त्यागो वा । ___ [तिर्यक् कृत्वा, तिर्यक्कृत्य, तिर्यक्कारमास्ते ] तिरस् 'अञ्चू गतौ च' (१०५) अञ्च । तिरोऽञ्चति । क्विप्र० । 'अञ्चोऽनर्चायाम्' (४।२।४६) नलुक् । 'अप्रयोगीत्' (१११३७) क्विप्लोपः । 'तिरसस्तियति (३।२।१२४) इति तिरसः "तिरि"आदेशः । तिर्यचि देशे = तिर्यक् । दिक्शब्दाद् दिग्-देश-कालेषु प्रथमा-पञ्चमी-सप्तम्याः' (७२।११३) इत्यादिना धा । 'लुबञ्चेः' (७।२।१२३) इत्यनेन धालोपः । 'क्रियाविशेषणात्' (२।२।४१) अम् । 'अव्ययस्य' (३।२७) अम्लुप । तिर्यक्करणं पूर्वं = तिर्यक् कृत्वा, तिर्यक्कृत्य, तिर्यक्कारम् । अनेन क्त्वा - णम्प्र० । 'अनञः क्त्वो यप्' (३।२।१५४) यप् । 'हस्वस्य'० (४।४।११३) तोऽन्तः । 'नामिनोऽकलि-हलेः' (४।३।५१) वृ० आर् । 'ऐकायें' (३।२।८) अम्लोपः । समाप्य-विरम्य वा-उत्सृज्य वाऽऽऽस्ते इत्यर्थः । __ [तिर्यक् कृत्वा काष्ठं गतः] तिर्यक् पूर्ववत् । करणं पूर्वं = कृत्वा । 'प्राक्काले' (५।४।४७) क्त्वाप्र० → त्वा । काष्ठ द्वितीया अम् ।।छ।।
स्वाङ्गतश्च्य र्थे* नाना-विना - धार्थेन भुवश्च ॥ ५।४।८६ ॥ [स्वाङ्गतश्च्व्यर्थे नानाविनाधार्थेन] जनानाश्च विनाश्च धार्थश्च = नानाविनाधार्थम्, च्व्यर्थे नानाविनाधार्थं =
वनाधार्थम, स्वाङ्गात् = स्वाङ्गतः । 'किमव्यादिसर्वाद्यवैपुल्यबहोः पित् तस्' (७।२।८९) पित्तस्प्र० । स्वाङ्गतश्च्व्य र्थनानाविनाधार्थं = स्वाङ्गतश्च्व्यर्थनानाविनाधार्थम्, तेन ।
[भुवः ] भू पञ्चमी ङसि । 'धातोरिवर्णोवर्णस्येयुत्'० (२।१।५०) उव् । [च] च प्रथमा सि । स्वाङ्गमुक्तलक्षणम्, वचनभेदाद् धातु-प्रत्यययथासंख्यं नास्ति ।
[मुखतो भूत्वा, मुखतोभूय, मुखतोभावमास्ते] मुखे = मुखतः । 'आद्यादिभ्यः' (७।२।८४) तस्प्र० । "क्रियाविशेषणात' (२।२।४१) अम् । 'अव्ययस्य' (३।२७) अम्लुप् । मुखतो भवनं पूर्व = मुखतो भूत्वा, मुखतोभूय, मुखतोभावम् । अनेन क्त्वा-णम्प्र० । 'अनञः क्त्वो यप' (३।२।१५४) यप् । 'नामिनोऽकलि-हलेः' (४।३।५१) वृ० औ । 'ओदौतोऽवाव्' (१।२।२४) आव, आस्ते ।
[मुखतः कृत्वा, मुखतःकृत्य, मुखतःकारमास्ते] मुखतः करणं पूर्वं = मुखतः कृत्वा, मुखतःकृत्य, मुखतःकारम् । अनेन क्त्वा-णम्प्र० । 'अनञः क्त्वो यप्' (३।२।१५४) यप् । 'हस्वस्य'० (४।४।११३) तोऽन्तः । 'नामिनोऽकलि-हलेः' (४।३५१) वृ० आर् । आस्ते ।
प्रश० म० न्या० - नाना च विना च धार्थाश्चेति विग्रहेऽत्र समासः । * ढुण्ढिकादर्शितप्रक्रियानुरूपं त्वत्र 'च्व्यर्थनाना०' इति सामासिकं पदं भवति - सं० ।