________________
૨૦
સરળ ગુજરાતી વ્યાકરણ જોડણીમાં પરંપરાથી મુકાતું બિંદુ વ્યંજન અને સ્વર પર (‘અ” અને “ઓ સિવાય) આવી શકે છે. અનુનાસિત્વ જ્યારે સ્વરમાં ભળેલું હોય છે ત્યારે તે પણ અપ્રધાનપણે શ્રવ્યતાની પરાકાષ્ઠાનું વહન કરે છે.
ઈટ, ઊંટ, આંખ, વૈત.
ટૂંકમાં, સ્વર પછી અનુનાસિકત્વ હોય તો તે પરાકાષ્ઠાનું વહન કરે છે તેથી તેને પણ અર્ધસ્વરની ગણતરીમાં લેવું પડશે. વ્યંજન :
ફેફસાંમાંથી બહાર નીકળતી હવા પર મુખમાં અલગ અલગ સ્થળે અવરોધ કરી શકાય છે. વ્યંજનની પ્રકૃતિ આ અવરોધનું સ્થાન અને અવરોધની માત્રા પર આધાર રાખે છે.
ફેફસાંમાંથી શરૂ થયેલી હવા મુખ વાટે બહાર નીકળે ત્યાં સુધીમાં અનેક ધ્વનિ નીકળી શકે. તેમાંથી ભાષાની આકૃતિ અને વ્યવસ્થા પ્રમાણે વાચિક ધ્વનિ બની શકે. ધ્વનિઓનું વર્ગીકરણ કરતાં પહેલાં ઉચ્ચારણના અવયવોનો ટૂંકમાં પરિચય કરી લઈએ.
ફેફસાં : ફેફસાં બે છે. તેમાં હવા ભરાય છે જે ધ્વનિઉચ્ચારણ માટે સતત હવા પૂરી પાડે છે. તેમનું કામ ધમણને મળતું છે.
નાદતંત્રીઓ: બન્નેના સમૂહમાં તે બે ભાગમાં વહેંચાયેલી છે. બે ધ્વનિતંત્રી વચ્ચેની જગ્યાને Glottis (કાકલ) કહે છે. ઉચ્ચારણ વખતે આ ધ્વનિતંત્રીઓ સહેજ તંગ બને છે. જ્યારે તેમાંથી પસાર થતી હવા આંદોલિત થાય છે ત્યારે ઘોષ ધ્વનિ સંભળાય છે.'
પડજીભ (Uvula) : શ્વાસનળી પર લટકતો તે એક પોચો સ્નાયુ છે. ફેફસાંમાંથી બહાર નીકળતી હવાને તે નાક વાટે જતી અટકાવે છે. કેટલાક ઉચ્ચારણમાં બહાર નીકળતી હવાનો પ્રવાહ બે ભાગમાં વહેંચાઈ જાય છે. અનુનાસિકના ઉચ્ચારણ(મન વગેરેમાં)માં આમ બને છે.
તાળવું ઃ સગવડ ખાતર તાળવાના ત્રણ ભાગ થઈ શકે. સૌથી પાછળનો ભાગ તે પોચું તાળવું. વચ્ચેનો ભાગ મૂર્ધન્ય અને આગળનો ભાગ તે વર્લ્સ. જીભ આ સ્થાનો પર અથડાઈ કેટલાંક ઉચ્ચારણો કરે છે.
જીભ : ધ્વનિના ઉચ્ચારણમાં જીભ મહત્ત્વનો ભાગ ભજવે છે. ક્યાંક હવાને રોકવાની કે આંદોલિત કરવાની કામગીરી તે કરે છે. સ્વરની
