________________
સરળ ગુજરાતી વ્યાકરણ
બહુવ્રીહિના પ્રકારો :
નીચે આપેલાં બહુવ્રીહિનાં બીજાં ઉદાહરણો જુઓ : તપોધન : તપ છે ધન જેનું તે.
કૃતાર્થ
ઃ કૃત (થયો) છે અર્થ (હેતુ) જેનો તે. ત્રિનેત્ર : ત્રણ છે નેત્રો જેને.
કમતાકાત : ઓછી છે તાકાત જેની તે.
68
અહીં સમાસનાં બંને પદો (તપ અને ‘ધન, ધૃત અને અર્થ વગેરે) એક જ વિભક્તિમાં છે. તેથી તેને સમાનાધિકરણ બહુવ્રીહિ કહે છે. (સમાનાધિકરણ એટલે વિભક્તિ).
હવે આ દૃષ્ટાંતો જુઓ :
વીણાપાણિ : વીણા છે પાણિ(હાથ)માં જેના તે. દામોદર : દામ (દોરડું) છે ઉદર જેનું તે. અહીં પૂર્વ અને ઉત્તર પદ (વીણા અને પાણિ, દામ અને ઉદ૨) જુદી જુદી વિભક્તિમાં છે. માટે તેને ત્યધિકરણ બહુવ્રીહિ કહે છે. આ પ્રકારના બહુવ્રીહિ પ્રયોગ જવલ્લે જ થાય છે.
નીચેનાં દૃષ્ટાંતો જુઓ :
નાહિંમત : જેને હિંમત નથી તે. અલય : જેને ભય નથી તે.
અનુત્તમ : જેનાથી ઉત્તમ નથી તે. નાસ્તિક : જે આસ્તિક નથી તે.
અહીં ‘અ', ‘અન’, ‘ના', ‘ન', ‘ને' વગેરે નિષેધાત્મક અન્વયો પૂર્વપદ તરીકે આવ્યાં છે. આ પ્રકારને નમ્ બહુવ્રીહિ કહે છે. નીચેનાં દૃષ્ટાંતો જુઓ :
નિર્દય : નિર્ગત છે દયા જેમાંથી તે. પ્રબળ
: પ્રકૃષ્ટ (પુષ્કળ) છે બળ જેનું તે. વિધવા : વિગત છે ધવ (પતિ) જેનો તે. ઊંચો છે. કંઠ જેનો તે.
ઉત્કંઠ
:
બેનમૂન : જેનો નમૂનો નથી તે.
અહીં ‘નિસ્', ‘પ્ર’, ‘વિ’, ઉત્` વગેરે ઉપસર્ગો પૂર્વપદ તરીકે
