________________
આત્મા માને છે. સાંખ્યોએ આત્માને ચેતન તે મા પણ જૈને એ તમાં જ્ઞાનગુણ માન્યો. ત્યાં બંનેમાં ભેદ પડ્યો. સાંખ્યોએ જ્ઞાનગુણ પ્રકૃતિમાં મા. જ્યારે જૈનોએ જ્ઞાનગુણુ આત્માને મા. જૈન દર્શનમાં પ્રકૃતિની જગ્યાએ પુદ્ગલ છે. પ્રકૃતિ જડ તત્ત્વ છે. સાંખ્યની માન્યતા કે જ્ઞાન એ આત્માને સ્વાભાવિક ગુણ નથી. આ વાતને તૈયાયક, વૈશેષિકેએ સ્વીકારી. સાંખ્યોએ કહ્યું આત્મા કુટસ્થ છે અને પ્રકૃતિ પરિણમી છે તેથી મેક્ષ અને બંધ પ્રકૃતિના છે. જૈનેએ કહ્યું, માત્ર પ્રકૃતિ પરિણામી નહીં પણ આત્મા પણું પરિણામી છે. જડ અને ચેતન બંને પરિણામી છે. મેક્ષ અને બંધ પુરુષને (આત્મા) છે.
અન્ય ભારતીય દર્શનની માન્યતા છે કે આત્મા અમૂર્ત હોવાથી વ્યાપક છે. કોઈ એવું સ્થાન નથી જ્યાં આત્મા ન હોય. જૈન કહે છે કે આત્મા જે વ્યાપક હોય તે સંવેદના (વેદના) શરીર બહાર કેમ થતી નથી ? એના અનુભવની મર્યાદા શરીર સીમિત છે. વેદના અમુક જગ્યાએ જ તેથી સંવેદન અમુક ક્ષેત્રમાં જ થાય. આત્મા જ્ઞાનથી વ્યાપક છે તેથી તે જાણે છે. જેન કહે છે કે આત્મા. મૂર્ત—અમૂર્ત છે. આત્મા સંકેચ વિકાસનું ભાજન છે. મૂર્તિને ક્ષેત્રમર્યાદા છે, તેમ આત્મામાં પણ ક્ષેત્રમર્યાદા છે. તેમજ આત્મા અસંખ્ય પ્રદેશ છે. જ્યારે સમુધાત કરે છે ત્યારે એ પણ લેકવ્યાપી બની જાય છે, આ દષ્ટિએ આત્મા વ્યાપક પણ છે. જૈન દર્શન સિવાય કેઈપણ મતિ આત્માને અસંખ્યપ્રદેશ નથી મા.
સાંખ્ય, પતંજલિ, વેદાંત કહે છે કે બુદ્ધિ જડ છે. જિન કહે છે કે બુદ્ધિ ચેતન છે.
વેદાંત, સાંખ્ય બધાય કેવળ જ્ઞાન માને છે પણ દરેક જુદે અર્થ માને છે. ભ્રાન્તિ ગઈ ત્યાં કેવળ આત્મા રહ્યો એમ વેદાન્ત માને છે. સાંખ્ય એમ માને છે કે જ્ઞાન એ જ ઉપાધિ છે અને બધાય ગુણ છૂટી નિર્ગુણ થઈ જાય તે મેક્ષ થાય છે. રોજ રોટલા ખાવા છતાં અરુચિ થતી નથી, તેમ | જ્ઞાનને ફરી ફરી કહેતાં, સાંભળતાં અરુચિ ન થવી જોઈએ.
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
