Prabuddha Jivan 1978 Year 41 Ank 01 02 and 13

Author(s): Chimanlal Chakubhai Shah
Publisher: Mumbai Jain Yuvak Sangh

Page 4

પ્રબુદ્ધ જીવન
*
મા ન વ ચિ ત્ત ના
પંડિત સુખલાલજી સંત કબીર જેવા મૌલિક અને ક્રાંતિકારી ફિલસૂફ હતા. જે બીરનાં ભજન ભારતના સંસ્કારી અને બિનસાંપ્રદાયિક આત્માના સમૃદ્ધ આવિષ્કાર હોય તે` ભારતીય તત્ત્વજ્ઞાન વિષયનાં પંડિત સુખલાલજીનાં પુસ્તકો, ઉપનિષદો અને મેંગ્ગાકાર્ટાના સંગમ જેવાં છે. દુન્યવી અને અદુન્યવી સ્વતંત્રતાના એ શોધક હતા.
પંડિતજીનું બીજી માર્ચે અમદાવાદમાં ૯૭ વર્ષની વયે અવસાન થયું. પંડિતજી આધુનિક ભારતના ફિલસૂફામાં મુઠ્ઠી ઊંચેરા હતા. પંડિતજીનું જીવન અંધાપાની અને ગરીબીની હૃદયદ્રાવક અસહાયતા સામે માનવપુરુષાર્થના મહાભારત પડકાર હતું.
સુખલાલજીએ ૧૬ વર્ષની કુમળી વયે નેત્રા . ગુમાવ્યાં હતાં, પરંતુ સમાજ પરના બોજારૂપ પરોપજીવી બનવાની તેમણે ના પાડી. કિસ્મતનાં અજેય પરિબળા સામે સુખલાલજી વિદ્રાન પંડિત તરીકે બહાર આવ્યા અને તેમણે જગતવ્યાપી કીતિ પ્રાપ્ત કરી. તેમની વિદ્વત્તા જેટલી નિર્ભય હતી એટલી જ વેધક હતી. સુખલાલજીને મન માત્ર નિર્ભેળ સત્ય જ શાનનું ધ્યેય હતું, એટલે જ માત્ર જૈન ધર્મના પંડિત બની રહેવાને બદલે તેમણે ભારતીય તત્ત્વજ્ઞાનની લગભગ તમામ શાખાનું તાકિક અને બુદ્ધિગમ્ય અર્થઘટન કર્યું.
સુખલાલજીએ ભારતીય તત્ત્વજ્ઞાનને શાસ્ત્રો અને ધર્મગ્રંથાની જંજીરોમાંથી મુકત કર્યું, એટલે જ ગાંધીજી અને રવીન્દ્રનાથ ટાગારને સુખલાલજી પ્રત્યે મમતા હતી.
હું એક વખત પંડિત સુખલાલજી સાથે ગાંધીજીને મળવા ગયો હતો. અમે ગાંધીજીની વિદાય લીધી ત્યારે સુખલાલજી ભણી આંગળી ચીંધીને તેમણે મને કહ્યું : “કરા, એમને છોડતા મા. એ તો આપણી ચાલતી ફરતી વિદ્યાપીઠ છે. ”
ગરીબીના અર્થશાસ્ત્રના મારા પહેલા પદાર્થપાઠ હું સુખલાલજીને ચરણે શીખ્યો હતો. એક વખત પંડિતજીને ભારતીય તત્ત્વજ્ઞાનમાં તેમણે આપેલા ફાળા બદલ સુવર્ણચંદ્રક મળ્યો હતો. તરત જ પંડિતજીએ એક કૅલેજિયનને એ સુવર્ણચંદ્રક આપીને કહ્યું : “જા, સાનીને ત્યાં જઈને આ વેચી આવ. એના જે પૈસા આવે તે આદિવાસીઓનું કલ્યાણ કરતી સંસ્થાને આપણે માલીશું.”
હું જગતમાં જેટલી વિભૂતિઓને મળ્યો છું તે સૌમાં એક માત્ર પંડિતજી સકલ પુરુષ હતા. પંડિતજી માટે સંસ્કૃત વ્યાકરણ, અર્વાચીન કવિતા, રાજ્યનીતિશાસ્ત્રના સિદ્ધાંતો, ભાષાશાસ્ત્ર અને અર્થશાસ્ત્ર અલગ અલગ જણસા ન હતી, પણ જીવનના અવિભકત અંગરૂપ બાબતા હતી.
વડા પ્રધાન મેારારજી દેસાઈએ પંડિતજીને અંજલિ આપતાં કહ્યું હતું કે પંડિત સુખલાલજીના અવસાનથી દેશે ભારતીય વિદ્યાના એક અત્યંત મૌલિક વિદ્રાન અને અસધારણ દાર્શનિક ગુમાવ્યા છે. મારારજીભાઈની આ અંજલિમાં પંડિતજીના સેંકડો બૌદ્ધિક પ્રશં સકોની લાગણીના બરાબર પડઘો પડયા છે. મેરારજીભાઈએ કહ્યું હતું કે સુખલાલજીનું જીવન એટલે અંધાપાની લાચારી સામેની ભગીરથ લડતની અમર ગાથા. ગાંધીજીના અંતેવાસી તરીકે સુખલાલજીએ ગુજરાત વિદ્યાપીઠના પુરાતત્ત્વ મંદિરના વિકાસમાં અમૂલ્ય ફાળો આપ્યા હતા. પંડિતજી પેાતાની પાછળ વિદ્યા અને શાણપણના સમૃદ્ધ વારસા મૂકી ગયા છે. આ ખજાનાના દેશને કાયમ
લાભ મળ્યા કરશે.
પંડિતજી હાડથી ગાંધીવાદી તત્ત્વવેત્તા હતા. ધીંગી અને તડજૉડ વિનાની તાર્કિકતા એ તેમના નિકષ હતા. જૈન મુનિઓ, બૌદ્ધ સાધુઓ અને સનાતની બ્રાહ્મણવાદ સામેની પંડિત સુખલાલજીની લડત ભારતીય તત્ત્વજ્ઞાનના પુનરર્થઘટન ઉપર મંડિત હતી. સુખલાલજીના એવા દઢ મત હતો કે તમામ મુખ્ય ધર્મોના પરિશીલન અને અધ્યયન વિના ભારતીય તત્ત્વજ્ઞાનને નાણી શકાય નહિં. આ દષ્ટિએ જોઈએ તે, સુખલાલજી મેાખરાના ખ્રિસ્તી સંત અને મુસ્લિમ મૌલવી હતા. જગતના જુદા જુદા ધર્મના ઉપદેશાના તાણાવાણાને ગૂંથીને સુખલાલજીએ એનું મુલાયમ, ટકાઉ પાત બઢ્યું. સુખલાલજીના તર્કબદ્ધ અને બૌદ્ધિક પુરુષાર્થને પ્રતાપે
તા. ૧-૫-’૭૮
મુકિત દા તા
ગાંધીવાદને જાગતિક ધર્મનું અધિકારપૂર્વકનું પીઠબળ સાંપડ્યું. એક સ્થળે સુખલાલજીએ લખ્યું છે : “ વ્યકિતની બધી શકિત, સિદ્ધિઓ અને પ્રવૃત્તિઓ એક માત્ર સામાજિક કલ્યાણની દિશામાં માજાય ત્યારે જ ધર્મ થા સંસ્કૃતિ ચરિતાર્થ થાય છે.’ પંડિત સુખલાલજીને હું જોતા ત્યારે સક્રેટિસ મારા મનમાં ઝબકી જતા. દલીલબાજીમાં અને તર્કના ઢાલલાકડી જેવા દાવપેચમાં પંડિત ઝળકી ઊઠતા. તેમનું ચિત્ત આકાશ જેવું વિશાળ અને નીતર્યા જળ જેવું સ્વચ્છ હતું તેમના મનને કોઈ લૌકિ તૃષ્ણાનું વળગણ ન હતું. તેમના દેહને વાસનાનો કોઈ વળગાડ ન હતો. આથી તેઓ સાવ નીડર હતા. તેમની નિર્ભીકતા અજોડ હતી. બે જોડી કપડાં અને ગણ્યાંગાઠયાં પુસ્તકો સિવાય તેમની પાસે કોઈ દુન્યવી મિલકત ન હતી. તેમને પોતીકું ઘર ન હતું. તેમના મિત્રો અને પ્રશંસકો તેમને માટે અલગ ઘર બાંધવાનો પ્રસ્તાવ મૂકતા ત્યારે સુખલાલજી કહેતા : “હું જ્યાં બેસું ત્યાં મારું ઘર.
શાંતિનિકેતન,
સુખલાલજીએ પોતે કોઈ સંસ્થાઓ સ્થાપી ન હતી; પરંતુ તેઓ કોઈ સંસ્થામાં જોડાતા (ગુજરાત વિદ્યાપીઠ, બનારસ હિંદુ યુનિવર્સિટી વગેરે) ત્યારે એ સંસ્થાને સત્યની નીડર અને અવિરત ખાજનું નવું પરિમાણ પ્રાપ્ત થતું. ખરી વાત તે એ છે કે પંડિતજી પોતે જ એક ચાલતીફરતી સંસ્થા હતા. સંખ્યાબંધ યુનિવર્સિટીઓએ અને શિક્ષણ સંસ્થાઓએ સુખલાલજીને ઉમેંગથી ડૉક્ટરેટની માનદ્ ડિગ્રીઓ એનાયત કરી હતી. સાહિત્ય અકાદમીએ સુખલાલજીને, તેમણે ગુજરાતી સાહિત્યમાં આપેલા ફાળા બદલ, એવોર્ડ આપ્યો હતો. સંસ્કૃત અને હિંદીમાં તેમણે કરેલા યોગદાનની કદર તરીકે તેમને પારિતોષિકો આપવામાં આવ્યાં હતાં. ભારત સરકારે સુખલાલજીને પદ્મભૂષણનો ખિતાબ આપ્યો હતા. પંડિતજી આ બધાથી પર હતા. એમને એવાર્ડ - બેવોર્ડની પડી ન હતી. ભારત રત્નના ઈલકાબ કરતાં પણ કોઈ તેજસ્વી તરુણને પોતે પી. એચ. ડી. થવામાં મદદરૂપ થાય તે તેના તેમને વધુ આનંદ હતો.
સાક્રેટિસની માફક, સુખલાલજી તરુણામાં વિશેષ પ્રિય હતા. તેમણે સેંકડો તરુણ - તરુણીઓને શિક્ષણ આપ્યું હતું. આ બધાં આજે શિક્ષણને ક્ષેત્રે મહત્ત્વનાં સ્થાન શાભાવી રહ્યાં છે. સુખલાલજીએ એક પણ પુસ્તક લખ્યું ન હેાત અને માત્ર મહાવિદ્યાલયામાં અધ્યાપન કર્યું હાત તે પણ તેમનું નામ આધુનિક ભારતના એક મહાન શિક્ષક તરીકે સાંસ્કૃતિક ઇતિહાસમાં અંકાઈ જાત.
ધાર્મિક રૂઢિદાસા અને ધાર્મિક વિધિઓ પાછળ ધનના લખલૂટ દુર્વ્યય કરનારા શ્રીમંતો પ્રત્યે પંડિતજીને સૂગ હતી. બાહ્ય આચારને અને ધાર્મિક ક્રિયાકાંડ તથા રૂઢિઓને પંડિતજી વ્યક્તિના વિકાસ માટે તથા સમાજની તંદુરસ્તી માટે બાધક ગણતા હતા. ધર્મ શબ્દ આટલા અળખામણા અને ચીતરી ચઢે તેવે શા માટે બન્યો છે એમ તેઓ વારંવાર પૂછતા હતા. સુખલાલજી કહેતા કે : “જીવનમાંથી મેલ અને નબળાઈ દૂર કરવી અને તેને સ્થાને સર્વાંગીણ સ્વચ્છતા તેમ જ સુમેળથી ભરેલું બળ આણવું એ જ જીવનની સાચી સંસ્કૃતિ છે. આ જ વસ્તુ પ્રાચીન કાળથી દરેક દેશ અને જાતિમાં ધર્મને નામે પ્રસિદ્ધ છે. આપણા દેશમાં સંસ્કૃતિની સાધના હજારો વર્ષ પહેલાંથી શરૂ થયેલી અને આજે પણ ચાલે છે. આ સાધના માટે ભારતનું નામ સુવિખ્યાત છે. તેમ છતાં ધર્મનું નામ સૂગ ઉપજાવનારું થઈ પડયું છે અને તત્ત્વજ્ઞાન એ નકામી ક્લ્પનાઓમાં ખપવા લાગ્યું છે એનું શું કારણ એ-આજના પ્રશ્ન છે. એના ઉત્તર ધર્મગુરુ, ધર્મ શિક્ષણ અને ધર્મ સંસ્થાઓની જડતા તેમ જ નિષ્ક્રિયતામાંથી મળી જાય છે.'
પંડિત સુખલાલજી ચમત્કારોની વાતાની ચર્ચામાં કદી પડતા નહિ. તેઓ માનતા હતા કે ચમત્કારો ચિત્તને જંજીરામાં જકડી લે છે. સુખલાલજી ચિત્તને મુકત રાખવામાં માનતા હતા. પંડિતજી કહેતા કે માનવચિત્તને સ્વતંત્ર અને મુક્ત રાખવું એ સૌથી મોટો ચમત્કાર છે. મારે મતે પંડિત સુખલાલજીની સિદ્ધિ એ છે કે તેમણે પોતાના દેશજનાનાં ચિત્તને મુકત કરવાની પ્રક્રિયામાં અમર ફાળો આપ્યો.
વાડીલાલ ડગલી