________________
અનુયોગગણાનુજ્ઞાવસ્તુક/ સંકલના
પંચવસ્તુક ગ્રંથરત્ન અંતર્ગત ચતુર્થ અનુયોગગણાનુજ્ઞાવસ્તુના
પદાર્થોની સંક્ષિપ્ત સંકલતા
સંસારથી વિરક્ત થયેલ મુમુક્ષુ શાસ્ત્રોક્ત વિધિપૂર્વક પ્રવ્રજ્યા ગ્રહણ કર્યા પછી ગુરુકુલવાસમાં રહીને નિત્ય નવો નવો શ્રુતાભ્યાસ કરે તો તે મહાત્મા પ્રાયઃ કરીને અમુક નિયતકાળમાં તે કાળને ઉચિત સર્વ શાસ્ત્રોનો પારગામી બને છે, અને તેવા કાલોચિત સકલ સૂત્રાર્થ ભણેલા મહાત્માને ઉચિત કાળે અનુયોગની અનુજ્ઞારૂપ આચાર્યપદવી આપવામાં આવે છે. ત્યારપછી જો તે મહાત્મા ગણધરપદને યોગ્ય હોય તો તેઓને ગણની અનુજ્ઞારૂપ ગચ્છાધિપતિપદવી આપવામાં આવે છે. આથી પ્રસ્તુત પંચવસ્તુક ગ્રંથમાં બતાવેલ પાંચ વસ્તુઓમાંથી ગાથા ૬૧૦થી ૯૩૨ સુધી ત્રીજી વ્રતસ્થાપના નામની વસ્તુ બતાવ્યા પછી ગાથા ૯૩૩થી ૧૩૬૫ સુધી ચોથી અનુયોગગણાનુજ્ઞા નામની વસ્તુ બતાવેલ છે.
અનુયોગઅનુજ્ઞામાં ગ્રંથકારશ્રીએ વિસ્તૃત રીતે સ્તવપરિજ્ઞા બતાવેલ છે, અને તે સ્તવપરિજ્ઞાના નિરૂપણમાં ગ્રંથકારે દ્રવ્યસ્તવ અને ભાવસ્તવનું વિસ્તૃત વર્ણન કરેલ છે. તેમાં શ્રાવકના દ્રવ્યસ્તવમાં જિનભવનનિર્માણાદિ વિધિ બતાવેલ છે, અને તે વિધિપૂર્વક જિનમંદિરનું નિર્માણ કરવામાં બાહ્ય કઈ કઈ શુદ્ધિ આવશ્યક છે ? અને સાથે અંતરંગ કયા કયા ભાવો આવશ્યક છે? તે વિસ્તારથી બતાવેલ છે. વળી શ્રાવકને દ્રવ્યસ્તવકાળમાં થતા ભાવો ભાવસ્તવની પ્રાપ્તિનું કારણ કઈ રીતે બને છે ? અને ભાવસ્તવનું સ્વરૂપ શું છે? તેનો પરમાર્થ ગ્રંથકારે પ્રસ્તુત વસ્તુમાં વિસ્તારથી ૧૮૦૦૦ શીલાંગોનું વર્ણન કરવાપૂર્વક જણાવ્યો છે. તેનું અવધારણ કરીને તે ભાવસ્તવની નિષ્પત્તિના આશયથી સ્વશક્તિ ગોપવ્યા વગર કોઈ શ્રાવક જિનભક્તિ આદિ દ્રવ્યસ્તવ કરે, અને આ દ્રવ્યસ્તવ ભાવસ્તવ સાથે કારણપણારૂપે કઈ રીતે સંબદ્ધ છે ? તેને સ્મૃતિમાં રાખીને દ્રવ્યસ્તવકાળમાં તે પ્રકારના અધ્યવસાય કરે, તો તે શ્રાવકને ભવાંતરમાં ભાવસ્તવની અવશ્ય પ્રાપ્તિ થાય; એટલું જ નહીં, પરંતુ દ્રવ્યસ્તવકાળમાં શક્તિ અનુસાર અંતરંગ પરિણામો તેમ જ બાહ્ય પૂરેપૂરી યતના કરે, તો તેવા ઉત્તમ અધ્યવસાયથી તે શ્રાવકમાં નિરતિચાર ચારિત્ર પાળવાનું મહાવીર્ય ઉલ્લસિત થાય છે, જેના બળથી તે શ્રાવક ચારિત્રની પ્રાપ્તિ કરીને અંતે અવશ્ય મોક્ષને પ્રાપ્ત કરે છે. આ પ્રકારે વિસ્તૃત નિરૂપણ સ્તવપરિજ્ઞામાં કરેલ છે. તેથી સંયમપાલનની શક્તિરહિત એવા સંયમપ્રાપ્તિના અર્થી શ્રાવકે પ્રસ્તુત ગ્રંથથી તે વિધિનો ઉચિત રીતે બોધ કરીને પોતાના સંયોગો અને શારીરિકાદિ શક્તિનો વિચાર કરીને દ્રવ્યસ્તવમાં તે પ્રકારે ઉચિત યત્ન કરવો જોઈએ, જેથી તે શ્રાવક દુસ્તર એવા પણ સંસારને સુખપૂર્વક તરી શકે.
આ રીતે ભાવસ્તવની પ્રાપ્તિ દ્વારા દ્રવ્યસ્તવ મોક્ષનું કારણ કઈ રીતે બને છે? તેનું સ્તવપરિજ્ઞામાં વિસ્તૃત વર્ણન કર્યું. ત્યાં કોઈને પ્રશ્ન થાય કે જિનવચનથી કરાતા આ દ્રવ્યસ્તવમાં હિંસા થાય છે, છતાં તેને ધર્મ કહેવામાં આવે તો વેદવચનથી કરાતા યાગમાં થતી હિંસાને પણ ધર્મ કહેવો જોઈએ. તેને અનેક યુક્તિઓ દ્વારા બતાવીને ગ્રંથકારે અંતે યુક્તિ અને અનુભવ અનુસાર શાસ્ત્રવચનથી સ્થાપન કરેલ છે કે “દ્રવ્યસ્તવીય હિંસા વીતરાગતાની પ્રાપ્તિનું કારણ હોવાથી પરમાર્થથી હિંસારૂપ નથી માટે ધર્મ છે, અને યાગીય હિંસા
Jain Education International
For Personal & Private Use Only
www.jainelibrary.org
