________________
પ્રકરણ-૩ નમસ્કાર ધર્મનો મર્મ, એના ચાર પ્રકારો, યોગદૃષ્ટિએ નમસ્કાર અને એના આઠ અંગો વગેરે આ પ્રકરણમાં આવરી લઈએ.
ધર્મના મૂળમાં સમકિત છે. અને તે દેવ ગુરુને નમસ્કારરૂપ છે. ઉપદેશ, યુક્તિ, દૃષ્ટાંત અને સહવાસથી નમસ્કાર ગુણ વિકસે છે. અહંકાર ઉપકારીઓને ઓળખવા દેતો નથી. નમસ્કાર ઉપકારીઓને ભૂલવા દેતો નથી.
નમસ્કાર ધર્મનો મર્મ (૧) પોતાથી થયેલી ભૂલની હાર્દિક ક્ષમા યાચવી બીજાથી થયેલી ભૂલની ક્ષમા આપવી. તે અહિંસા ધર્મની આરાધના. જેને નમસ્કાર ધર્મની આરાધના કહે છે.
(૨) વિષયો પ્રત્યેની નમનશીલતાનો ત્યાગ અને પરમેષ્ઠીઓ પ્રત્યે નમનશીલતા કેળવવી તે નમસ્કાર ધર્મ છે.
(૩) બાહ્ય પદાર્થો પ્રત્યેની તૃષ્ણાનો ત્યાગ કરી આત્મતૃપ્ત રહેવાનો અભ્યાસ કરવો તે પણ નમસ્કાર ધર્મ છે.
(૪) જાતિ, કુલ, રૂપ, બળ, લાભ, બુદ્ધિ, વૈભવ, યશ આદિ ઔદયિક ભાવો પ્રત્યે નમ્રભાવ અહોભાવ તે ધર્મ નથી. ક્ષાયિક ઔપથમિક આદિ ભાવો પ્રત્યે નમ્રભાવ તે ધર્મ છે.
યોગદૃષ્ટિએ નમસ્કારનાં અધિકારી યમ-સમિતિ, ગુપ્તિથી યુક્ત સાધક નમસ્કાર મહામંત્રનો અધિકારી બને છે. મૂળ ગુણો, અહિંસા, સત્ય, અચૌર્ય, બ્રહ્મચર્ય અને અપરિગ્રહ છે. નિયમ-પાંચ પ્રકારે, આસન-ચાર પ્રકારે. પ્રાણાયામ દ્વારા ઇન્દ્રિયો અને અંતઃકરણના બાહ્ય વેગોનો નિરોધ, ઇન્દ્રિયોના બે છેડા-મૂળ ચેતનમાં અને મુખ પોત પોતાના વિષયોથી
૧૮ કૈલોકયદીપક મહામંત્રાધિરાજ નવકારમંત્રનો સંક્ષિપ્ત સાર સંલગ્ન અને તે તરફ વેગવાળા છે. જે પરમ વિષરૂપ છે.
ઇન્દ્રિય જનીત સુખ વિષય ઉપભોગથી થનારું સુખ પરાધીન, અપવિત્ર, ચિત્તને સ્થૂલ કરનાર, ભય-ભરેલું, અધમસ્થિતિએ પહોંચાડનારું શાંતિનો ઘાત કરનાર, અતૃપ્તિ ઉપજાવનારું, બળને હરનારું, કૃત્રિમ, ક્ષણક્ષયી, હિત વિઘાતક, આતુરતા અને ખેદ ઉપજાવનારું, તથા ઉન્મત્તપણાને વધારનારું છે.
નમસ્કારથી મનોમય કોષ શુદ્ધિ માનવ મનનાં અહંકાર અને આસક્તિ એ બે મોટા દોષ છે. બીજાના ગુણ જોવાથી અને પોતાના દોષ જોવાથી અહંકાર અને આસક્તિ જાય છે. નમસ્કાર એ બીજાના ગુણ જોવાની અને પોતાના દોષ દૂર કરવાની ક્રિયા છે.
બુદ્ધિની નિર્મળતા અને સૂક્ષ્મતા નમસ્કાર શુભકર્મ હોવાથી તેના વડે બુદ્ધિ તીક્ષ્ણ બને છે. એમાં ભક્તિની પ્રધાનતા હોવાથી બુદ્ધિ વિશાળ બને છે. અને તેમાં સમ્યક્શાન હોવાથી બુદ્ધિ સૂક્ષ્મ બને છે. બુદ્ધિના અનેક દોષો જેવા કે મંદતા, સંકુચિતતા, સંશયયુક્તતા, મિથ્યાભિમાનીતા, આદિ નાશ પામે છે. સ્વાર્થોધતાના કારણે બુદ્ધિ મંદ પડે છે. કામાંધતાથી કુબુદ્ધિ બને છે. લોભાંધતાથી દુર્બુદ્ધિ બની જાય છે. ક્રોધાંધતાથી સંશયી બની જાય છે. માનાંધતાથી મિથ્યા બની જાય છે. પણતાંધતાથી સંકુચિત બની જાય છે. નમસ્કારથી ચિત્ત જયારે નિર્મલપણે પ્રકાશી ઉઠે છે ત્યારે સમતા, ક્ષમા, સંતોષ, નમ્રતા, ઉદારતા નિઃસ્વાર્થતા આદિ ગુણો તેમાં પ્રગટ થાય છે.
રાગદ્વેષ અને મોહનો ક્ષય રાગદોષનો પ્રતિકાર જ્ઞાનગુણ વડે થાય છે. જ્ઞાની મુમુક્ષુ
