________________
પ્રકરણ-૧૧ પ્રશ્ન-૧૧ જવાબ: મનોવિજ્ઞાનની દૃષ્ટિએ નમસ્કાર મંત્ર આજના વિજ્ઞાન અને સંશોધન યુગમાં નવકારનો પ્રભાવ આપણા મન ઉપર કેવી રીતે પડે છે. તે જોઈને આજનું વિજ્ઞાન ચકિત થઈ જાય છે.
મનોવિજ્ઞાનની દૃષ્ટિથી આ વિચારણીય પ્રશ્ન છે કે નમસ્કાર મહામંત્રનો મન ઉપર શો પ્રભાવ પડે છે?
આ મંત્રને સર્વ કાર્ય સિદ્ધિપ્રદ કહેવામાં આવ્યો છે. તો આ મંત્રથી આત્મિક શક્તિનો વિકાસ કેવી રીતે થાય છે? મનોવિજ્ઞાનની દૃષ્ટિએ દૃશ્ય ક્રિયાઓ ચેતન મનમાં અને અદેશ્ય ક્રિયાઓ અચેતન મનમાં થાય છે. આ બંને ક્રિયાઓને મનોવૃત્તિ કહે છે. મગજમાં જ્ઞાનવાહી અને ક્રિયાવાહી એમ બે પ્રકારની નાડીઓ હોય છે. મનોવૃત્તિના ત્રણ અંશો છે. દરેક અંશોના ભેદો છે. (See table)
જ્યાં સુધી વ્યક્તિના મનમાં કોઈ સુંદર આદર્શ અથવા કોઈ મહાન વ્યક્તિ પ્રત્યે શ્રદ્ધા અને પ્રેમનો સ્થાયીભાવ નથી હોતો ત્યાં સુધી દુરાચારથી દૂર રહીને સદાચારમાં તેની પ્રવૃત્તિ નથી થઈ શકતી. જ્ઞાનમાત્રથી દુરાચાર રોકી શકાય તેમ નથી. માનસિક ઉદ્વેગ, વાસના, અને માનસિક વિકાર ઉચ્ચ આદર્શ તરફની શ્રદ્ધાના અભાવમાં દૂર કરી શકાય તેમ નથી. પરિણામ નિયમ, અભ્યાસ નિયમ, અને તત્પરતા નિયમ દ્વારા ઉચ્ચ આદર્શને મેળવીને વિવેક અને આચરણને દૃઢ કરવાથી જ માનસિક વિકાર અને સહજ પાવિક પ્રવૃત્તિઓને દૂર કરી શકાય છે.
મનોવિજ્ઞાન માને છે કે માણસમાં ૧૪ મૂળવૃત્તિઓ (Instincts) દેખાય છે. આ વૃત્તિઓ (૧) ભોજન શોધવું (૨) દોડવું (૩) લડવું (૪) ઉત્સુકતા (૫) રચના (૬) સંગ્રહ (૭) વિકર્ષણ (૮) શરણાગતિ
રૈલોક્યદીપક મહામંત્રાધિરાજ નવકારમંત્રનો સંક્ષિપ્ત સાર (૯) કામ પ્રવૃત્તિ (૧૦) શિશુરક્ષા (૧૧) બીજા પર પ્રેમ (૧૨) આત્મ પ્રકાશન (૧૩) વિનીતતા અને (૧૪) હાસ્ય. આ ૧૪ મૂળભૂત વૃત્તિઓ સંસારના સર્વ પ્રાણીઓમાં છે.
મનુષ્યની વિશેષતા એ છે કે તે આ વૃત્તિઓમાં સમુચિત પરિવર્તન કરી શકે છે. પ્રત્યેક મૂળવૃત્તિનું બળ તેનું પ્રકાશન થવાથી વધે છે. તે પ્રકાશન ઉપર નિયંત્રણ ન હોય તો તે લાભપ્રદ થવાને બદલે હાનિપ્રદ બને છે. કેવલ મૂળવૃત્તિઓથી સંચાલિત જીવન અસભ્ય અને પાવિક કહેવાશે. માટે મનુષ્યની મૂળવૃત્તિઓમાં (૧) દમન (Repression) (૨) વિલયન (Intilition) (૩) માર્થાન્તરીકરણ (Redirection) અને (૪) શોધન (ઉચ્ચીકરણ) (sulimation) આ ચાર પરિવર્તનો થતાં રહે છે. મનુષ્ય તે કરી શકે છે. જીવનને ઉપયોગી બનાવવા માટે એ આવશ્યક છે કે મનુષ્ય પ્રતિસમય પોતાની વૃત્તિઓનું દમન કરે અને તેને નિયંત્રણમાં રાખે. અસ્તિત્વના વિકાસ માટે મૂળવૃત્તિઓનું દમન તેટલું જ આવશ્યક છે. જેટલું તેઓનું પ્રકાશન આવશ્યક છે.
મૂળવૃત્તિઓના પરિવર્તનના ઉપાયો મૂળવૃત્તિઓના પરિવર્તનના ચાર ઉપાયો છે. (૧) પહેલો ઉપાય છે દમન. મૂળવૃત્તિઓનું દમન વિચાર અથવા વિવેક વડે થાય છે. નમસ્કાર મહામંત્રના ઉચ્ચારણ, સ્મરણ, ચિંતન, મન અને ધ્યાન વડે મન ઉપર એવા સંસ્કારો પડે છે કે જેથી જીવનમાં શ્રદ્ધા અને વિવેક સ્વભાવિક ઉત્પન્ન થાય છે. મહામંગલ વાક્યોની વિદ્યુત શક્તિ આત્મામાં એવા પ્રકારનો (shock-કરંટશક્તિ) આપે છે જેથી આહાર, ભય, મૈથુન અને પરિગ્રહ જન્ય સંજ્ઞાઓ સહેલાઈથી જીતી શકાય છે.
(૨) બીજો ઉપાય છે વિલયન, વિલયન બે પ્રકારે થઈ શકે છે. નિરોધ-વૃત્તિઓને ઉત્તેજિત થવાનો અવસર જ ન આપવો. આથી,
