________________
પ્રકરણ-૭
૪૧
પાંચ સમવાય કારણો
પાંચ સમવાય એટલે પાંચ કારણોનો સમુદાય.
♦ પાંચેય કારણો મળીને કાર્ય બને છે. વિશ્વ ઉપર પ્રભુત્વ પાંચ સમવાયનું છે. દરેક કાર્યમાં ઓછાવત્તા અંશે પાંચમાંનું દરેક કારણ હાજર હોય છે.
૭ પાંચ કારણોના નામ અનુક્રમે કાળ, સ્વભાવ, નિયતિ, કર્મ અને પુરુષાર્થ છે.
♦ પાંચ કારણોનો સમવાય માનવાથી હીનતા અહંકારાદિ દોષોનો વિલોપ થઈ જાય છે. એકલો દૈવવાદ માનવાથી દીનતા આવે છે. એકલો પુરુષકાર (પુરુષાર્થ) વાદ માનવાથી અહંકાર ઉત્પન્ન થાય છે. એકલી નિયતિ, કાળ કે સ્વભાવવાદ માનવાથી સ્વચ્છંદતા પોષાય છે.
૭ પાંચે કારણો મળીને કાર્ય બને છે. એમ માનવાથી એકવાદથી પોષાતા સ્વચ્છંદતા આદિ દોષોનો નિગ્રહ થાય છે. અને સારા નરસા બનાવ વખતે ચિત્તનું સમત્વ ટકી રહે છે.
♦ વિશ્વ ઉપર પાંચ સમવાય એટલે સમત્વભાવનું પ્રભુત્વ છે. અને સમત્વભાવ ઉપ૨ શ્રી અરિહંતાદિ ચારનું પ્રભુત્વ છે. તેથી તેમને કરેલો નમસ્કાર તે સમગ્ર વિશ્વ ઉપર પ્રભુત્વ અપાવે છે.
♦ નમસ્કારથી શુભભાવ પ્રગટે છે. શ્રી સિદ્ધ ભગવંતના ઉપકારરૂપી સુકૃતને અને સંસારમાં રહીને પોતે અનેકને અપકાર કરે છે તેનું સાચું સુકૃતાનું મોદના અને સાચું દુષ્કૃતગર્હણ થાય છે. ગર્હણ સહજમલનો નાશ કરે છે. અને અનુમોદન ભવ્યત્વભાવનો વિકાસ કરે છે. તેના પ્રભાવે મુક્તિના પાંચેય કારણો આવી મળે છે. તેથી પાંચેય કારણો ઉપર પ્રભુત્વ શુભભાવનું છે.
૪૨
ત્રૈલોક્યદીપક મહામંત્રાધિરાજ નવકારમંત્રનો સંક્ષિપ્ત સાર
નમોપદની ગંભીરતા
નમો મંત્રમાં નવધા ભક્તિ રહેલી છે. નમો મંત્ર વડે નામનું (૧) શ્રવણ (૨) કીર્તન (૩) સ્મરણ થાય છે. તેમજ આકૃતિનું (૪) પૂજન (૫) વંદન અને (૬) અર્ચન થાય છે. દ્રવ્યનિક્ષેપે (૭) પરમાત્માની સેવા અને (૮) ભક્તિ થાય છે. અને ભાવ નિક્ષેપે (૯) સર્વ સમર્પણ થાય છે.
૦ નવકાર વડે બાહ્ય-અત્યંતર અથવા દ્રવ્ય-ભાવમળ જાય છે. ભાવમળ તે અજ્ઞાન અને અશ્રદ્ધા છે. નવકાર વડે આત્માનું અજ્ઞાન ટળે છે. અને પરમતત્ત્વનું જ્ઞાન થાય છે.
૦ નવકા૨ વડે ધર્મફળની અશ્રદ્ધા ટળે છે અને શ્રદ્ધા જાગે છે. મિથ્યાત્વ અને અજ્ઞાનનાં પરિણામો ગાળે છે. સમ્યક્ત્વ અને જ્ઞાનનાં પરિણામો લાવે છે. ઉત્પન્ન કરે છે. સર્જે છે. પુષ્ટ કરે છે અને વૃદ્ધિ પમાડે છે.
♦ નમસ્કાર એ જેમ મોક્ષનું બીજ છે તેમ અનમસ્કાર એ સંસારનું બીજ છે. નમનીયને અનમન અને અનમનીયને નમન એ સંસાર વૃક્ષનું બીજ છે. નમનીયને અનમસ્કાર એ સર્વ દુઃખોનું અને પાપોનું ઉત્પાદક છે.
નમસ્કારમાં તપ છે, સ્વાધ્યાય છે અને ઈશ્વર પ્રણિધાન છે. તપથી શરીર સુધરે છે. સ્વાધ્યાયથી મન સુધરે છે. અને ઈશ્વર પ્રણિધાનથી આત્મા સુધરે છે. આસન શરીરનો સંગ છોડાવે છે. પ્રાણાયામ પ્રાણ ઉપર નિયમન લાવે છે. પ્રત્યાહાર ઇન્દ્રિયોનો સંગ છોડાવે છે. ધારણા, ધ્યાન અને સમાધિ અનુક્રમે મન, બુદ્ધિ અને અહંકારનો સંગ છોડાવે છે.
• આંતર શાંતિ માટે નિયમ છે અને બાહ્ય શાંતિ માટે યમ છે. નવકારથી બાહ્ય આંતર સંબંધો સુધરે છે.
