________________
પ્રકરણ-૯
૫૯
ઉપર ઉપકાર કર્યો એ વિચાર જ “હું” પણાને મજબૂત કરનાર છે તેથી “હું” પણામાંથી છૂટવા માટે પરોપકારભાવ કૃતજ્ઞતા ગુણમાંથી પ્રગટેલો હોવો જોઈએ. પરના જેટલા ઉપકાર મારા પર થઈ રહ્યા છે તેનો અંશ પણ પ્રત્યુપકાર મારાથી થઈ શકતો નથી તેવો ખ્યાલ નમસ્કાર પોષક બનશે. કૃતજ્ઞતા પરના ગુણનું સતત સ્મરણ કરાવનાર હોવાથી સ્વાર્થના વિસ્મરણમાં ઉપકારક થાય છે અને પરોપકારના કાર્યમાં પ્રવેશ પામતા અહંકારને રોકનાર થાય છે. સહજમળ એટલે અનાદિ સ્વાર્થવૃત્તિનું પોષકમળ. તે સ્વાર્થવૃત્તિ પરાર્થવૃત્તિથી જિતાય છે.
પરાર્થ વૃત્તિ બે પ્રકારની છે. (૧) બીજાએ કરેલા ગુણોની સ્મૃતિથી થતી નમ્ર વૃત્તિ અને (૨) બીજાના ઉપકાર ઉપર પ્રતિઉપકાર કરવા રૂપ પોતાના કર્તવ્યના સ્મરણથી ઉત્પન્ન થતી ઉદારવૃત્તિ, ઉદારતા સ્વને (અહંકારને) ભૂલવા રૂપ છે. અને નમ્રતા પરને યાદ રાખવા રૂપ છે. સહજમલના નાશ માટે નમ્રતા, અને તથાભવ્યતાના વિકાસ માટે ઉદારતા.
ચેતન અને જડ
ચેતન
જર
૧. વિષયોને નમવાનું છોડીને પંચ પરમેષ્ઠિ ૧. વિષયોને નમવું તે જડને નમવાનું છે. ઓને નમવું. એ ચેતનને નમવું છે. ૨. અવિવેકી આત્મા જડને નમે છે. ૨. વિવેકી આત્મા ચેતનને નમે છે. ૩. જડ સુખ રહિત છે.
૪. જડની આસક્તિ હેય છે.
વિવેક વિચારથી જન્મે છે. ને વિચારએ સત્યની શોધ છે.
૫. જડની અસ્પૃહા એ કર્તવ્ય છે.
૩. ચેતન સુખનો આધાર છે.
૪. ચૈતન્યની ભક્તિ ઉપાદેય છે. ૫. ચૈતન્યની સ્પૃહા એ કર્તવ્ય છે.
ત્રૈલોક્યદીપક મહામંત્રાધિરાજ નવકારમંત્રનો સંક્ષિપ્ત સાર પરોપકાર
સ્વાર્થવૃત્તિ એ મળ છે. કારણ કે તેની પાછળ ભારોભાર મોહ અને અજ્ઞાન છે. બધા આત્માઓ સ્વ સમાન છે. એ મૌલિક જ્ઞાનના અભાવે જ મોટા ભાગે રાગ-દ્વેષ ઇર્ષ્યા, અમર્ષ આદિ દોષો ઉત્પન્ન થાય છે. સર્વ દોષોનું મૂળ અજ્ઞાનતા છે. કૃતજ્ઞતા એ પરોપકાર માટેની પૂર્વભૂમિકા પૂર્વ તૈયારી છે. પરોપકાર એ સ્વોપકારનું અણમોલ સાધન છે. એટલે પરોપકાર વડે પરનો નહિ પણ સ્વનો ઉપકાર સધાય છે.
૬૦
મદ નાશક નવકાર
આઠ મદનો ભય લાગે ત્યારે નમસ્કારની ભાવથી પ્રાપ્તિ થાય છે. આઠમદનાં કારણભૂત આઠ કર્મ અને આઠ કર્મના કારણભૂત ચાર કષાય અને ચાર કષાયના કારણભૂત પાંચ વિષય અને તેના કારણભૂત ચાર સંજ્ઞાઓ વગેરેથી ભયભીત થયેલો જીવ શ્રી નવકારની આરાધનાના બળે સર્વ ભયોને જીતી લે છે. આત્મદૃષ્ટિએ આપણા કરતાં કોઈ નાનું નથી. એમ લાગે ત્યારે નમસ્કાર લાગુ પડ્યો ગણાય છે. એ ભાવનમસ્કારને પામીને જ સર્વ જીવો મોક્ષે જાય છે. આપણું કર્તવ્ય સર્વના હિતમાં સક્રિય બનવાનું છે.
કૃતજ્ઞતાની વ્યાખ્યા
કૃત = ઋણ, જ્ઞ = જ્ઞાન, તા = ભાવ. ઋણના સમ્યજ્ઞાનનો સદ્ભાવ તેનું નામ કૃતજ્ઞતા. કૃતજ્ઞતામાં દર્શન અને જ્ઞાન, તત્ત્વપૂર્વક ચારિત્ર એટલે પરોપકાર. કૃતનું સમ્યજ્ઞાન હોય ત્યાં જ સમ્યગ્દર્શન
ઘટે.
પરમેષ્ઠિ વર્ણી
મૈત્રીભાવના ઉપદેશક અરિહંત એ ધર્મવૃક્ષનું મૂળ છે. અને તે શ્વેત વર્ષે ધ્યાતવ્ય છે. તેનું આચરણ જ્ઞાન અને સાધના વડે સિદ્ધ
