________________
૨૪
પ્રકરણ-૪
સ્વદોષ દર્શન અને પરગુણ દર્શન રાગ જવાથી પોતાનો દોષ દેખાય છે. દ્વેષ જવાથી બીજાના ગુણ દેખાય છે. મોહ જવાથી શરણભૂત આજ્ઞાનું સ્વરૂપ જણાય છે. જીવને સૌથી અધિક રાગ સ્વ ઉપર હોય છે. તેના કારણે પોતાના અનંતાનંત દોષોનું દર્શન થતું નથી સ્વજાતનો રાગ પર પ્રત્યે દ્વેષનો આવિર્ભાવ કરે છે. એના પ્રભાવે પરગુણ દર્શન થતું નથી. એથી મોહનો ઉદય થાય છે. બુદ્ધિ અવરાય છે.
અરિહંતાદિ ચારનું અવલંબન બોધ પરાર્થ વૃત્તિરૂપી દુષ્કૃત ગર્તા, કૃતજ્ઞતા ગુણના પાલન વડે સુકૃત અનુમોદના અને તે ગુણોને વરેલા મહાપુરુષોની શરણાગતિ એ ત્રણ ઉપાયો વડે જીવની મુક્તિગમન યોગ્યતા વિકસે છે. આત્માર્થી આત્મામાં, આત્માને જાણવાનું સાધન અરિહંતાદિ ચારનું શરણ અને સ્મરણ છે.
વીતરાગ અવસ્થાની સૂઝ-બૂઝ સૂઝ એટલે શોધ અર્થાતુ જિજ્ઞાસા અને બૂઝ એટલે જ્ઞાન વીતરાગ અવસ્થાની સૂઝબૂઝ દુષ્કત ગહ અને સુકૃતાનું મોદનની અપેક્ષા રાખે છે. એ બે હોય ત્યારે રાગ-દ્વેષની તીવ્રતા ઘટી જાય છે.
શરણ ગમન વડે ચિત્તનું સમત્વ સમગ્ર વિશ્વતંત્ર પ્રભુના જ્ઞાનમાં ભાસે છે. અને તે જ રીતે પ્રવર્તિત થાય છે તેથી પ્રભુને આધીન રહેનારને વિશ્વની પરાધીનતા મરી જાય છે. વિશ્વને આધીન પ્રભુ નથી પણ પ્રભુના જ્ઞાનને આધીન વિશ્વ છે. એવી પ્રતીતિ થાય છે. અને તેથી ચિત્તનું સમત્વ અખંડપણે જળવાઈ રહે છે.
ત્રિલોક્યદીપક મહામંત્રાધિરાજ નવકારમંત્રનો સંક્ષિપ્ત સાર
મંત્ર ચૈતન્યની જાગૃતિ ભાષા વર્ગણાથી શ્વાસોશ્વાસ સૂક્ષ્મ છે. મનોવર્ગણા તેથી પણ સૂક્ષ્મ છે. તેનાથી વધારે સૂક્ષ્મ કર્મ વર્ગણા છે તેના ક્ષય-ક્ષયોપશમથી અંતર્મુખવૃત્તિ અને આત્મજ્ઞાન થવા લાગે છે. તેનું નામ મંત્ર ચૈતન્યની જાગૃતિ છે.
કૃતજ્ઞતાને સ્વતંત્રતા કૃતજ્ઞતાએ વ્યવહારધર્મનો પાયો છે. સ્વતંત્રતા એ નિશ્ચયધર્મનું મૂળ છે. આત્મા અને કર્મને સંયોગ સંબંધ છે. અને તે વિયોગના અંતવાળો છે. કર્મના સંબંધનો અંત છે તે બતાવનારા તીર્થકર ભગવંતો અનંત ઉપકારી છે. તેમના પ્રત્યે નિત્ય આભારની લાગણીવાળા રહેવું અને બદલો વાળવાની પોતાની અશક્તિને નિરંતર કબૂલ રાખવી તે વ્યવહારધર્મનું મૂળ છે અને તે જ નિશ્ચયધર્મ પામવાની સાચી યોગ્યતા છે. ‘નમો મંત્રની ઉપાસના એ કૃતજ્ઞતા ગુણના પાલન દ્વારા સ્વતંત્રતા તરફ લઈ જનારી સિદ્ધ પ્રક્રિયા છે. તેથી તેને સેતુની ઉપમા પણ ઘટે છે.
નવકારમાં સર્વસંગ્રહ ૨૪ મૂળમંત્રના ૨૪ ગુરુ અક્ષરો ૨૪ તીર્થકરોને અને ૧૧ લઘુ અક્ષર ૧૧ ગણધરોને જણાવે છે. ૧૪ ‘નકાર છે (પ્રાકૃત ભાષામાં “ન’ અને ‘ણ બંને વિકલ્પ આવે છે.) તે ૧૪ પૂર્વો રૂપી શ્રુતજ્ઞાનનો સાર છે તેવી પ્રતિતી કરાવે છે. ૧૨ “અ” કાર તે દ્વાદશાંગીના બાર અંગોને જણાવે છે.
૯ ‘ણકાર નવનિધાનને સૂચવે છે. ( ૮ ‘સકાર આઠ સિદ્ધિને સૂચવે છે.
