________________
પ્રકરણ-૪
સર્વ મંગલનો ઉત્પાદક છે. તેનું મુખ્ય કારણ શ્રી અરિહંતોનું કેવલજ્ઞાનમય સ્વરૂપ છે જ્ઞાનસ્વરૂપ રાગાદિ પાપોનું નાશક છે. અને મૈત્રી આદિ ભાવોનું ઉત્પાદક છે. હર્ષશોકનું મૂળ સુખ-દુઃખનું દ્વન્દ્વ છે. અને રાગ-દ્વેષનું મૂળ શત્રુ-મિત્રભાવની વૃત્તિ છે. કષાય ભાવ મોટે ભાગે જીવ સૃષ્ટિ પ્રત્યે અને વિષયભાવ મુખ્યતઃ નિર્જીવ સૃષ્ટિ પ્રત્યે હોય છે. પરમેષ્ઠિ નમસ્કાર પ્રથમ અભિમાન રૂપી પાપનો નાશ કરે છે. અને પછી નમ્રતારૂપી ગુણ પરમ મંગળને અપાવે છે.
અહંકારના નાશથી કષાયનો નાશ અને નમ્રતાના ભાવથી સર્વ શ્રેષ્ઠ ‘વિષય’ (ધર્મ મંગળ)નો લાભ થાય છે. તેથી તુચ્છ વિષયો પ્રત્યેની આસક્તિ છૂટી જાય છે.
૨૭
ભાવકર્મનું કર્તૃત્વ અને કર્મફળનું ભોકતૃત્વ છોડીને જીવ જ્યારે તેનું જ્ઞાતૃત્વ અને ધ્રુષ્ટત્વ માત્ર પોતામાં સ્થિર કરે ત્યારે તે નિશ્ચયતત્ત્વનો સાતા બની મોક્ષ માર્ગે પ્રયાણનો પ્રારંભ કરે છે. એક ઋણ ઉપકાર લેવાથી થાય છે બીજુ ઋણ અપકાર કરવાથી થાય છે. આથી ઉભય ઋણની મુક્તિ માટે નમામિ અને જીમમ બંને ભાવોની આરાધનાની સરખી જરૂર છે.
નમસ્કારથી કર્મક્ષય
ઉદયમાં આવેલું કર્મ અવશ્ય ભોગવવું પડે છે. તેને જ્ઞાની જ્ઞાનથી, અજ્ઞાની અજ્ઞાનથી એટલે આર્ત-રૌદ્ર ધ્યાનથી વેદે છે. ઉદયમાં આવવા સન્મુખ થયેલાં કર્મમાં વર્તમાનના શુભાશુભ ભાવથી ફેરફાર થઈ શકે છે. તેનાથી કર્મસ્થિતિ અને અશુભભાવ ઘટી જાય છે. ને શુભરસ વધી જાય છે. તેથી ઉદયાગત કર્મ સમતા ભાવે વેદાઈ જતું હોવાથી તેનો નિરનુબંધ ક્ષય થઈ જાય છે.
નમો મંત્ર વડે અહંતા અને મમતાનો ત્યાગ
અહંતા અને મમતા સંસારમાં ભટકાવનારી વસ્તુ છે. અહંતા એટલે કર્મનો કર્તા માત્ર હું જ છું. એવી બુદ્ધિ. મમતા એટલે કર્મના
૨૮
ત્રૈલોક્યદીપક મહામંત્રાધિરાજ નવકારમંત્રનો સંક્ષિપ્ત સાર ફળનો અધિકા૨ી હું જ છું. એવી બુદ્ધિ. એ બંનેને નિવા૨વા માટે કર્મનો કર્તા કેવળ હું જ નથી કિંતુ કાળ, સ્વભાવ, ભવિતવ્યતા અને પૂર્વકૃત કર્મ વગેરેનો સહકાર છે. તેમ વિચારવું. અને કર્મ ફળ પણ બધાના સહકારનું પરિણામ હોવાથી તેના ઉપર માત્ર મારા એકલાનો અધિકાર નથી. એમ વિચારવું. તેથી બંને ઉપર પંચપરમેષ્ઠિઓનું સ્વામિત્વ છે એવી વૃત્તિ ધારણ કરવી જોઈએ. તેના પરિણામે અહંત્વ અને મમત્વ ગળી જાય છે. અને નિરાભિમાનિતા, નમ્રતા, સરળતા, સંતોષ વગેરે ગુણોની ઉત્પત્તિ થાય છે તથા ભક્તિના સુમધુર ફળોના અધિકારી થવાય છે.
નવકારમાં નવરસો અને જન્મજાત સ્થાયી ભાવો
રસ-જન્મજાત સ્થાયી ભાવો જે નિમિત્તોને પામીને અભિવ્યક્ત થાય છે તેને આલંબન વિભાવ અને જે નિમિત્તોને પામીને વૃદ્ધિ પામે તેને ઉદ્દીપન વિભાવ કહેવાય છે. એ વખતે થતી ભિન્ન ભિન્ન શારીરિક ચેષ્ટાઓને અનુભાવ કહેવાય છે અને માનસિક વૃત્તિઓને સંચારી ભાવ કહેવાય છે. આ નિમિત્તોને પામીને થતાં આંતર-બાહ્ય અનુભાવોનું પરિશીલન અને સ્મરણને રસ કહ્યો છે. જુદા જુદા ભાવો સાથે તે ભાવોના અનુભવ લેનાર આત્માનું પણ રસન-સ્મરણ જેમાં છે. તે રસ છે. ટૂંકમાં વિભાવ અનુભાવ અને સંચારી ભાવ વડે અભિવ્યક્ત થતો. સ્થાયીભાવ તે રસ છે. નમસ્કાર મંત્રના સ્મરણથી સૌથી શ્રેષ્ઠ શાંત રસ ઉત્પન્ન થાય છે. જે આત્માને પરમ ઉપયોગી છે. રસ અને તેના સ્થાયી ભાવો
રસના પ્રકારો ૧ શૃંગાર
૨ હાસ્ય
સ્થાયીભાવના પ્રકારો ૧ રિત
૨ હાસ (હસવાની વૃત્તિ)
