Kalplata Vivek

Author(s): Murari Lal Nagar, Harishankar Shastry
Publisher: L D Indology Ahmedabad

Page 503

कल्पलताविवेके सणां या नात्यन्तं कुत्सिता दशा सा काव्ये प्रयोगे च दर्शनीया / वाक्यभेदेनापि इति / आस्तां विधेयतया पदबन्धत्वेन / विदधान- इति सामाजिकानामित्यर्थः / असाधारण्याद् इति / न हि सामाजिकानां सीतादिः कश्चिदिति सोऽपीतिहासस्वभाव एवेति सम्बन्धः / विकृत- इति / विकृतवेषादीनां हासहेतुतेति सम्बन्धः / विभाव5 साधारण्याद् इति विकृतवेषादयः सामाजिकानामपि हासहेतवो भवन्ति / श्मशान- इति भयजुगुप्सयोरुभयोरपि साधारणोऽयं विभावः / ओष्ठनासेति / ओष्ठादीनां स्पन्दनेन सम्बन्धः / व्याकोशो विकाशः / आकुश्चगमीषन्निमीलनम् / एतद्द्वयं दृष्टया योज्यम् / पार्श्वयोग्रहणं पीडनं तन्द्रेति मोहः / वेषः इति / केशादिरचना / अयं सङ्क्रमणस्वभावः इति / अयमेव सङ्क्रमणस्वभावो नान्ये इत्यर्थः / तद्विभावकः इति / 10 ते एव विकृतवेषादयो विभावाः / अस्य इति आर्यादयस्येति / आत्मस्थपरस्थहास्याभिधायकस्य स्त्रीनीचेति / स्त्रिया उपलक्षितो नीचप्रकृतिरिति समासः / नन्वेकः स्थायीति का भूयिष्ठतेत्याह-षड्भेदाश्चेति / सौष्ठव-इति सौष्ठवमनुल्बणता / द्विजम इति / द्विजा दन्ताः। धीरम् इति मन्थरं कृत्वा ईषत्त्वं निवार्याह-विकसितेरिति / अथ इति स्मितानन्तरं सङ्क्रमणाकाल इत्यर्थः / तद् इति स्मितमेव सक्रान्तं सदेवंरूपतामेतीत्यर्थः / जिह्म- इति / 15 लम्बिताकुञ्चितपुटा शनैस्तिर्यग्निरीक्षिणी / निगूढा गूढतारा च जिला दृष्टिरुदाहृता // इति जिह्माख्यया दृष्टया निरीक्षणं यत्र / विक्रुष्ट- इति विक्रुष्टः श्रवणकटुः / उपघात- इति उपघातः पुत्रादिमरणम् / विभवनाशादयो हि स्वात्मगता नोत्तमप्रकृतेः शोकं कुर्युर्मध्यमाधमप्रकृतीनां तु कुर्यु रेवेत्यादिग्रहणम् / निःश्वास- इति / निःश्वासेना20 ऽनन्तरभावी उच्छ्वासोऽप्यू श्वसनरूपो लक्ष्यते / स्मृतिलोपेन स्तम्भप्रलयो लक्ष्येते / स्तम्भ- इति स्तम्भादयो व्यभिचारित्वाभिनयत्वोपजीवनायैव व्यभिचारिमध्ये निर्दिष्टाः / एवमन्यत्राऽपि / इष्टवध- इति / वधशब्दो बन्धादेरप्युपलक्षणम् / विप्रियमिष्टजनवधादि येन वाक्येनोच्यते तस्य श्रवगात् / सस्वन- इति / अनुभावांस्तवारेण च व्यभिचारिणो25 ऽप्युपलक्षयितुमिदमार्यान्तरम् / बहुवचनं प्रकृतिदेशकालदशाहेत्वादिभेदेनानेकप्रकारत्व ज्ञापनार्थम् / देहस्य आयासनं पातनवेष्टनादि / अभिवात उरस्ताडनादिः / रक्षः इति / रक्षो दानवोद्धतमनुष्याः स्वभावक्रोधनत्वात्तदनुकारिंगिनटे रौद्र आस्वाद्यत इति प्रकृतिश्वर्वणोदयहेतुर्यस्य / स च सङ्ग्रामहेतुकश्चेत्युभयविशेषणसमासः / नन्वेते स्वभावक्रोधना अपि किमुद्दीपनमपेक्षन्ते / ओमित्याह- स च इति / ताडन- इति / ताडनं तलाय