Book Title: Jain Sahitya ka Itihas 02
Author(s): Kailashchandra Shastri
Publisher: Ganeshprasad Varni Digambar Jain Sansthan

View full book text
Previous | Next

Page 324
________________ ३१२ : जैनसाहित्यका इतिहास ३. तत्त्वार्थ भाष्य २-७ में सूत्रमें आगत 'आदि' शब्दकी सार्थकता बतलाते हुए लिखा है – 'अस्तित्वमन्यत्वं कर्तृत्वं भोक्तृत्वं गुणवत्वसर्वगत्वमनादिकर्मसन्तान त्वं प्रदेशत्वमरूपत्वं नित्यत्वमित्येवमादयोऽप्यनादिपारिणामिकाः इत्यादि ग्रहणेन सूचिताः । अर्थात् अस्तित्व आदि भी पारिणामिक भाव है उनका सूचन आदि पदसे किया है । दि० सूत्रपाठ २-७ में आदिके स्थान में 'च' शब्द है । अतः तत्त्वार्थ वार्तिकमें 'च' शब्द किसलिये है इसके उत्तरमें लिखा है- 'अस्तित्वान्यत्वकर्तृत्व - भोक्तृत्व- पर्यायवत्त्वासर्वगतत्वानादिसन्त तिबन्धनबद्धत्व प्रदेशवत्वारूपत्वनित्यत्वादि समुच्चयार्थश्चशब्दः || १२ || भाष्यके वाक्यमें प्रत्येक पद अलग-अलग है, वार्तिक में समस्यन्त है तथा गुणवत्वके स्थानमें पर्यायवत्व जैसे मामूली परिवर्तन भी है । सर्वार्थसिद्धिमें केवल 'अस्तित्व नित्यत्वप्रदेशत्वादयः' का ही ग्रहण है । अतः उक्त वार्तिक भाष्यके उक्तवाक्यके ऋणी प्रतीत होती है । इस तरहके अन्य भी उदाहरण पाये जाते हैं । ४. त० भा० २-४९ में शरीरोंमें 'कारणतो विषयतः स्वामितः प्रयोजनतः प्रमाणतः प्रदेशसंख्यातोऽवगाहनतः स्थितितोऽल्पबहुत्वत:' भेद बतलाया है । तत्त्वार्थ वार्तिक में भी उस सूत्रकी व्याख्यामें 'संज्ञा - स्वालक्षण्य-स्वकारण- स्वामित्वसामर्थ्य - प्रमाण-क्षेत्र - स्पर्शन - कालान्तर - संख्या- प्रदेश - भावाल्पबहुत्वादि' के द्वारा शरीरोंमें भेद बतलाया है । यहाँ भाष्यमें बतलाये गये भेदके कारणों में वृद्धि कर दी गई है । ५ सूत्र ३-१ के भाष्य और वार्तिकमें 'सप्त' पद भूमियोंकी संख्या निर्धारित करनेके लिये दिया है ऐसा बतलाया है । तथा भाष्य में लिखा है'अपि च तत्रान्तरीया असंख्येयेषु लोकधातुष्वसख्येयाः पृथिवीप्रस्तारा इत्यध्यवसिताः ।' वार्तिकमें भी लिखा है- 'सन्ति च केचित्तन्त्रान्तरीया 'अनन्तेषु लोकधातुष्वनन्ताः पृथिवीप्रस्तारा:' इत्यध्यवसिताः ।' ६. सूत्र ३-५ की व्याख्यामें नारकियोंको असुर कुमारोंके द्वारा दिये जानेवाले दुःखोंके प्रकारोंका चित्रण 'वार्तिक और भाष्यमें प्रायः अक्षरशः समान है । १. 'सुतप्तायोरसपायन - निष्टप्तायस्तम्भालिङ्गन - कूटशाल्मल्यारोहणावतरणायोघनाभिघातवासिक्षु रतक्षण-क्षरण- तप्ततैलावसेनायः कुम्भीपाकाम्बरीषभर्जनयंत्र - पीलनैः शूलशलाकाव्यघन-क्रकचपाटनाऽङ्गारधाम्निवाहन - सूचीशाड्वलावकर्षणैः व्याघ्रक्षद्वीपिश्वशृगालवृककोक ...। - त० वा० पृ० १६५-१६६ । ‘तप्तायोरसपायननिष्टप्तायस्तम्भालिङ्गन - कूटशाल्मल्यग्रारोपणावतरणायोष

Loading...

Page Navigation
1 ... 322 323 324 325 326 327 328 329 330 331 332 333 334 335 336 337 338 339 340 341 342 343 344 345 346 347 348 349 350 351 352 353 354 355 356 357 358 359 360 361 362 363 364 365 366 367 368 369 370 371 372 373 374 375 376 377 378 379 380 381 382 383 384 385 386 387 388 389 390 391 392 393 394 395 396 397 398 399 400 401 402 403 404 405 406 407 408 409 410 411