________________
ધારણ કરીને ત્યાર પછી ગળામાં, તાળમાં ધારણ કરી શૂન્યથી પણ અતિ શૂન્ય કરીને પુનઃ પ્રગતિ પમાડીને જેને શ્રી તીર્થકર ભગવંત તુષ્ટમાન થયા હોય તે જ જીવ ઉપરોક્ત પ્રાણાયામથી સર્વ બાજુ દેદીપ્યમાન થતી એવી કાલકને દેખાડનારી કલાને અનુભવે છે. "संशलवनधात्रीणां, यथा sऽधारो ऽहिनायकः । सर्वेषां योगतन्त्राणां, तथा ऽऽधारो हि कुंडली ।।
પર્વત, વન અને પૃથ્વીને આધાર જેમ શેષનાગ છે તેમ સર્વે યોગશાસ્ત્રને (યોગવ્યવહારને) આધાર કુંડલી છે. હઠ પ્રદીપિકામાં કહ્યું છે કે :
કુuી જાષા . ગાશ્ર.” પ્રાણશક્તિ એટલે કુંડલી અથવા સામાન્ય અર્થ પ્રાણશક્તિ એટલે શ્વાસોશ્વાસની પ્રવૃત્તિ વિશેષ.
૧. અહીં શૂન્યાતિશૂન્ય પદથી સુષુણ્ણા નાડી અર્થાત “ બ્રહ્મરન્બ સમજાય છે.
હડપ્રદીપિકામાં કહ્યું છે કે :
सुषुम्णा शून्यपदवी, ब्रह्मरन्ध्र महापथः । રરા રામા મg માચચેવાવ: |
સુષણ, શૂન્યપદવી, બ્રહ્મરન્દ્ર, મહાપથ, મશાન, શાશ્મવી અને મધ્યમાર્ગ આ સાતે પર્યાય શબ્દો છે.
૨. “પુનઃ પણ પ્રાણશક્તિને-ઉદ્ઘાસ વાયુને ખગતિ પમાડવી” આ વાક્યને ભાવ યોગવ્યવહારના જ્ઞાતા પાસેથી જાણો.
