________________
૧૫૬ પૂનરાવૃત્તિને ધારણ કરનારી અને અત્યંત વિષયસુખવાળી માનતા નથી, પરંતુ વિદ્યમાન જ્ઞાનસ્વરૂપ આત્માની નિર્મળતાથી પ્રાપ્ત થયેલ સમ્યગદર્શન, જ્ઞાનાદિ ગુણના સમૂહથી સંસારમાં અદ્વિતીય, અત્યંત અતીન્દ્રિય સુખાનુભવના સ્થાનરૂપ અને પુનરાગમન રહિત મુક્તિ કહી છે.
ભાવાર્થ સર્વજ્ઞ ભગવંતના મતવાળા અભાવરૂપ જડમય-આકાશવત્ સર્વવ્યાપી વ્યાવૃત્તિરૂપ અને વિષયસુખરૂપ મુક્તિ માનતા નથી, પરંતુ વિદ્યમાન જ્ઞાનસ્વરૂપવાળા આત્માની નિર્મળતાથી સમ્યગ્રદર્શન જ્ઞાનાદિ ગુણના સમૂ
૧. કેટલાએક દર્શનવાળા માને છે કે આત્મા મુક્તિમાં જાય છે, પુનઃ સંસારી થાય છે, કારણ કે ભક્તને તારવા અને અમને નાશ કરવા માટે મુક્ત એવા પરમાત્માને અવતાર લેવો પડે છે.
૨. અતિ સંફિલષ્ટ કર્મોદયવાળા કેટલાક અત્યંત વિષયસુખવાળી મુક્તિ માને છે. વામમાર્ગી સરખા દર્શનીઓ વિષયસુખને જ મુક્તિ સુખ માને છે, વિષયસુખથી શ્રેષ્ઠ બીજું સુખ નથી, માટે એમના મતે એ જ મોક્ષસુખ છે.
ઉપરાંત કેટલાએક દુઃખ માત્રના ક્ષયને મુક્તિ માને છે, કેટલાક સાંખ્યદર્શનવાળા પ્રકૃતિક્ષયને મુક્તિ માને છે, કેટલાક સ્વતંત્રતા અપરાધીનતાને જ મુક્તિ માને છે. ઈત્યાદિ અનેક દર્શની અનેક પ્રકારે મુક્તિ માને છે.
અહીં પુનરાવૃત્તિ અને નિપાતમાં તફાવત એ છે કે પુનરાવૃત્તિ એટલે સંસારમાં વારંવાર આવીને પુનઃ વારંવાર મુક્તિમાં જવું. અને નિપાત એટલે એકવાર સિદ્ધિપણું પામ્યા પછી પુનઃ સંસારમાં પડી હંમેશ સંસારી રહેવું એમ સંભવે છે.
