Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
当到陰到陰到陰刻尖刻送到迷必到 飛訊歷歷添添添添添訊
शिवमस्तु सर्वजगतः
ન શ્રી ગુણસ્થાન-ક્રમારોહ
( gle Pled)
示永漸当訓訊訊訊習訓訊訊訊数訊些訊訊訊 隔痛斥冷隔际后际居些际隔哈希哈稀释后照
永永永数訊訓訊公訊数派就引 縣际哈瑞姿斥縣尖示屏縣縣隔际陰际
一:A LEE :પરમ પૂજ્ય પંન્યાસ પ્રવર શ્રી વજ્રસેનવિજયજી ગણિવર્ય*
-: 11 23:一 ગીરધરનગર શાહીબાગ જૈન , , સંઘ
ગીરધરનગર, અમદાવાદ-૧૦.
这些烂烂到当受到烂烂到坐坐坐到哈 歷歷歷歷歷歷歷歷歷歷动后
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
શિવમસ્તુ સવ જગતઃ શ્રીદાન-પ્રેમ-રામચંદ્ર-ભદ્રકર–મહેય-પ્રદ્યોતન-કુંદકુંદ સશુરુભ્ય નમઃ
આચાર્યદેવ શ્રી રત્નશેખરસૂરિ કૃત શ્રી ગુણસ્થાન-ક્રમારોહ
(મૂળ તથા ટીકાના ભાષાંતર સાથે)
| સંપાદક : પરમ પૂજ્ય પંન્યાસપ્રવર શ્રી વજસેનવિજયજી ગણિવર્ય
પ્રાપ્તિસ્થાન
ભદ્રકર પ્રકાશન ૪૯/૧, મહાલક્ષમી સેસાયટી, સુજાતા ફલેટ પાસે,
શાહીબાગ, અમદાવાદ-૩૮૦૦૦૪.
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
• આર્થિક સહાયક :
શ્રી શાહીબાગ ગીરધરનગર શ્વેતામ્બર મૂર્તિપૂજક જૈન સઘ
ગીરધરનગર, અમદાવાદ-૧૦
કિંમત $ રૂા. ૧૦-૦૦
વિ. સ ૨૦૪૯
વૈશાખ સુદ-૩ અક્ષય તૃતીયા
ઇ. સન્ ૧૯૯૩
* સપાદક :
પરમ પૂજય કલિકાલ કલ્પતરૂ, કરૂણાસાગર, ગચ્છાધિપતિ આચાર્ય દેવ શ્રીમદ્ વિજયરામચદ્રસુરીશ્વરજી મહારાજાનાં શિષ્યરત્ન પરમ પૂજ્ય અધ્યાત્મયોગી પન્યાસપ્રવર શ્રી ભદ્ર કરવિજયજી ગણિવર્ય શ્રીનાં શિષ્યરત્ન ૫. પૂજ્ય આચાર્યદેવ શ્રીમદ્ વિજય કુંદકુંદસૂરીશ્ર્ચરજી મહારાજના શિષ્યરત્ન પરમ પૂજ્ય પંન્યાસપ્રવર શ્રી વજ્રસેનવિજયજી ગણિ વય
: પ્રાપ્તિસ્થાન :
સરસ્વતી પુસ્તક ભંડાર હાથીખાના, રતનપાળ,
અમદાવાદ-૩૮૦૦૦૧.
• મુદ્ર* : કાંતિલાલ ડી. શાહ “ભરત પ્રિન્ટરી”
ન્યુ માર્કેટ, પાંજરાપાળ, રીલીફ્ રાડ, અમદાવાદ-1. ફાન : ૩૮૭૯૬૪
;
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગુણસ્થાનકમારેહ ગ્રન્થના કર્તા પૂજ્ય આચાર્યદેવ શ્રીમદ્ વિજય રત્ન શેખરસૂરીશ્વરજી મહારાજાને
ટુંકે પરિચય પરમાત્મા ચરમતીર્થપતિ શ્રી મહાવીરસ્વામીની ૪૬મી પાટે–૧૩૫૪ મા આચાર્યપદવી પામનારા, શ્રોતાના અંતરમાં ઉપદેશ દ્વારા પ્રવેશ કરનાર એવા આચાર્ય શ્રી વાસેનસૂરીશ્વરજી મહારાજાને સારંગ રાજાએ વિ. સં. ૧૩૪૩ માં દેશના જલધર બિરૂદ આપ્યું હતું. જ્યારે મુસ્લિમ રાજા અલ્લાઉદ્દીન ખીલજીએ. તેમના ગના ચમત્કારોથી પ્રભાવિત બનીને મંત્રીશ્વર સિંહડરાણ દ્વારા જીવદયા આદિના ફરમાન આપ્યા હતા તેઓ લઘુત્રિષષ્ટિશલાકા પુરુષ ચરિત્ર, ગુરુગુણ ષ ત્રિશિકા વગેરે ગ્રંથના રચયિતા હતા. તેમના પટ્ટધર આચાર્ય શ્રી હેમતિલકસૂરીશ્વરજી હતા. જેઓએ ભાટી રાજા તથા દુલચીરાયને જેન બનાવ્યા હતા. અને સં. , ૧૩૭૧ માં મહા વદ-૭ ગુરૂવારે જ્યારે સમરાશાહે શ્રી શત્રુંજય મહાતીર્થને ઉદ્ધાર કર્યો ત્યારે ત્યાં હાજર હતાં તે પૂજ્ય “ભુવનદીપક” ગ્રન્થની વૃત્તિ રચી છે.
તેમના પટ્ટધર આચાર્યદેવ શ્રીમદ્ વિજયરત્ન શેખરસૂરીશ્વરજી મહારાજ. તેમને જન્મ સં. ૧૩૭૨ માં
દીક્ષા સં. ૧૩૮૫ માં આચાર્ય પદ્ધ સં. ૧૪૦૦ માં
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
કાળધર્મ સં. ૧૪૪૭ પછી. આ રીતે એમના ગ્રંથ દ્વારા જાણી શકાય છે.
તેઓશ્રીના રચેલા ગ્રંથ સિરિસિરિવાલકહા શ્રી સિદ્ધચક્ર લેખન વિધિ દિનશુદ્ધિદિપિકા છન્દ રત્નાવલી ષદર્શન સમુરચય વિજય ક્ષેત્ર સમાસ (પવૃત્તિ) ગુરુગુણ પર્વિશિકાવૃત્તિ. અંબેધસિત્તરિ વૃત્તિ
અને ગુણસ્થાન મારેહ પણ ટીકા સં. ૧૪૪૭ માં રચેલી હતી.
તેમને “મિચ્યાંધકાર નભેમણિ”નું બિરૂદ મળ્યું હતું.
શિષ્ય પરિવારમાંઆચાર્ય શ્રી હેમચંદ્રસૂરિ મહારાજ પંન્યાસ શ્રી સેમચંદ્ર ગણિ વિશેષ પ્રસિદ્ધ હતા. ક ૧૪૦૭ માં મુસ્લિમ ફીરોઝશાહ તઘલખને ઉપદેશ આ હતું અને એક હજાર કુટુંબને જૈન બનાવ્યા હતા. ફિરોઝશાહે સં. ૧૪૧૪ માં વિવિધ ફરમાને આપ્યા હતા.
એવા પૂજ્ય આચાર્યદેવ શ્રી રતનશેખરસૂરીશ્વરજી મહારાજાને કેટિ વંદના
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
આત્મવિકાસના વૈદ પગથીયા
અનંત ઉપકારી તારક તીર્થંકર પરમાત્માએ કેવલજ્ઞાનને પામ્યા પછી જગતના જીવાના કલ્યાણને માટે “ ધર્માંતી ” ની સ્થાપના કરે છે. એ તારક પરમાત્મા જગતના જીવાના ઉદ્ધારને માટે જ દરરાજ બે પ્રહર ( દિવસના પહેલા અને છેલ્લા પ્રહર) સુધી ધ દેશના આપતા હાય છે.
તે તારક પરમાત્માએ પેાતાના કેવલજ્ઞાનરૂપી ચક્ષુ દ્વારા જગતના સમસ્ત જડ-ચેતન પદાર્થોના સમસ્ત ભૂતભાવિ અને વર્તમાન પર્યાયાને પ્રત્યક્ષરૂપે જાણતા હાય છે અને જીવાના હિતને માટે એ પદાર્થોનું નિરૂપણુ
કરતાં હાય છે.
પરમાત્માની એ ધમ દેશનાને ગણધર ભગવંતા સૂત્રરૂપે ગુથતા હોય છે. ગણધર ભગવંતા એ રચેલા એ સૂત્રેા પણ અ`ગ'ભીર હાવાથી એક સૂત્રેા ઉપર પૂર્વાચા' મહષિઓ નિયુક્તિ, ભાષ્ય, ચૂર્ણિ અને ટીકા આદિની રચના કરી સૂત્રવિહિત પદાર્થીને ખૂબ સૌંદર રીતે રજુ કરતા હૈાય છે. એ બધી જ રચનાઓ પ્રાકૃત અને સંસ્કૃત ભાષામાં થતી હોય છે.
અવસર્પિણી કાલ અને દુષમ આરાના પાપના પડછાયે જીવાત્માઓના ક્ષાપશમમાં પણ મંઢતા આવી રહી છે.
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
મૂલ આગ ઉપર પૂર્વાચાર્યો, મહર્ષિઓએ બનાવેલ ટીકાદિ ગ્રંથને સમજવાની શક્તિ ઘટી રહી છે, ત્યારે પૂર્વકાલીન અનેક મહાપુરુષોએ આગમ ગ્રન્થની ચાવી સમાન અનેકવિધ પ્રકરણ ગ્રંથની રચના કરી છે.
આપણું પુણ્ય પ્રભાવે આજે હજારોની સંખ્યામાં વિવિધ વિષયે ઉપર પ્રકરણ ગ્રંથે જોવા મળે છે, એ પ્રકરણ ગ્રંથે આગમના અર્ક સમાન હવાથી એમને અભ્યાસ પણ આગમ ગ્રંથોના અભ્યાસની જેમ એકાંતે હિતકર જ છે.
એક અપેક્ષાએ પ્રકરણ ગ્રંથે પણ જિનેશ્વર ભગવંતની વાણીનાં જ વહેણ સમાન છે.
સમયના પ્રવાહની સાથે સાથે જૈનશાસનરૂપી ગગનાંગણમાં અનેક તેજસ્વી તારલાઓ સમાન અનેક સૂરિ–પુરંદરે પેઢા થયા છે કે જેમણે અનેકવિધ ઉપકારક ગ્રંથની રચના કરી જગતના ચોગાનમાં જેનશાસનને દીપાવ્યું છે. | વિક્રમની ૧૪મી સદીમાં થયેલા પૂ.આ. શ્રી રનશેખરસૂરિજી મ. પણ એક એવા જ જૈનશાસનના તેજસ્વી તારલા હતા. જેમણે પ્રસ્તુત ગુણસ્થાનક-ક્રમારોહ નામના ગ્રંથની રચના કરી આપણા ઉપર મહાન ઉપકાર કરેલ છે.
તલવારની ધાર ઉપર ચાલવું હજી સહેલું છે. લેઢાના ચણા ચાવવા હજી સહેલાં છે બે ભુજાઓના
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
બલથી સ્વયંભૂરમણ સમુદ્રને પાર પામવું પણ કદાચ સહેલું બને અને આગળ વધતા બરફના પર્વત ઉપર ચઢાણ કરવું પણ હજી સહેલું છે પણ આત્મવિકાસની નિસરણી સમાન “ગુણસ્થાનના આ ૧૪ પગથિયાને પાર પામવાનું કામ અત્યંત દુષ્કર છે.
માસક્ષમણને પારણે માસક્ષમણ કરવા કરતાં પણ ગુણસ્થાન ઉપર ચઢવાની સાધના અત્યંત કઠિન છે.
ભલભલા સાધકે પણ આ શ્રેણિ ઉપર ચઢતા થાપ ખાઈ જતા હોય છે.
ગુણસ્થાનની આ શ્રેણિ પણ અટપટી છે. છેપહેલા ગુણસ્થાનમાંથી સીધે ચોથે જ જવું પડે. કે બીજો સાસ્વાદન ગુણસ્થાનક ઉપશમ શ્રેણથી પડતા
જીવને જ પ્રાપ્ત થાય છે. આ ત્રીજે ગુણસ્થાનક પણ એક વાર સમ્યકત્વ પામેલા
જીવને જ પ્રાપ્ત થતું હોય છે બીજેથી ત્રીજે જવાય નહિ. છે. સાતમા ગુણસ્થાનક ઉપરના ગુણસ્થાનકો ઉપશમ
શ્રેણિ કે ક્ષપકશ્રેણિ ઉપર ચઢતા જેને જ પ્રાપ્ત
થાય છે. - ઉપશમ-શ્રેણિ ઉપર ચઢેલ આત્મા અગ્યારમા ગુણ
સ્થાનક સુધી જ પહોંચી શકે છે ત્યાર પછી તે આત્માનું અવશ્ય પતન થાય છે. ક્ષપકશ્રેણિને કાલ પણ અતર્મુહૂર્તને જ છે. એ શ્રેણિ ઉપર ચઢનાર આત્મા અગ્યારમા ગુણઠાણાને
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
કયારેય પણ સ્પર્શ કરતા જ નથી. તે આત્મા દશામા
ગુણસ્થાનકમાંથી સીધે બારમે જાતે હેય છે. જ ક્ષપકશ્રેણિ પર ચઢેલ આત્મા એક જ અન્તર્મુહૂર્ત
માં આઠમાંથી તેરમા ગુણઠાણે પહોંચી જાય છે. તેરમા ગુણઠાણામાં આત્મા કાંઈ મૂન પૂર્વ કેટિ
વરસ સુધી રહી શકે છે. # “ગુણસ્થાન–કમારોહ” ની પ્રક્રિયા એટલે આત્માની
કર્મ સાથે યુદ્ધની પ્રક્રિયા. આ મુખ્ય ગુણસ્થાનમાં ચઢતા-પડતા અધ્યવસાયના અસંખ્ય સ્થાને છે.. આત્મા અને કર્મ સાથેને આ ભયંકર યુદ્ધને કેવલજ્ઞાની ભગવંતે હસ્તામલકવત્ પ્રત્યક્ષ જોઈ શકે છે.
કેવલી ભગવતેએ જોયેલી આ યુદ્ધની પ્રક્રિયાને જ તેઓ શબ્દરૂપે વર્ણવતા હોય છે.
આત્મા અને કર્મના આ ભીષણ યુદ્ધમાં જે આપણે વિજયની વરમાળાને ઈચ્છતા હોઈએ તે આ ગુણસ્થાન કમાણની પ્રક્રિયાને સમજવી જ પડશે.
પ્રસ્તુત ગ્રંથમાં ગ્રંથકાર મહર્ષિએ એ પ્રક્રિયાને પૂબ જ સુંદર રીતે વર્ણવી છે.
કાળના પ્રભાવે આજે જ્યારે સંસ્કૃતભાષા મૃતપ્રાય બની રહી છે. આવા સમયે વર્તમાન કાલીન જીના હિતને માટે જ વર્તમાન કાલીન મહાપુરુષે એ ગ્રંથનું લકાગ્ય ભાષામાં અનુવાદ-વિવેચન કરી જગતના છે ઉપર મહાન ઉપકાર કરતા હોય છે.
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાંચ પ્રકારના દાનમાં જ્ઞાનદાન જેવુ કાઇ શ્રેષ્ઠ દાન નથી.
મહારાજના
આજથી વર્ષો પૂર્વે ૫. ચંદુલાલ નહાનચંદભાઇએ આ ગુણસ્થાન – *મારાહ ગ્રંથ અને તેની ટીકા ઉપરથી ગુર્જર ભાષામાં વિવેચન કરેલ. એ વિવેચન અને મુખ્યતયા મૂલગ્રંથ અને તેની ટીકાને નજર સમક્ષ રાખી પરમ પૂજ્ય જિનશાસનના અજોડ પ્રભાવક સ્વ. આચાર્ય - દેવ શ્રીમદ્ વિજયરામચ'દ્રસૂરીશ્વરજી પ્રભાવક શિષ્યરત્ન અધ્યાત્મયાગી પૂજ્યપાદ પન્યાસપ્રવર શ્રી ભદ્રંકરવિજયજી ગણિવર્ય શ્રીના શિષ્યરત્ન હાલારરત્ન પૂ. આચાર્યદેવ શ્રીમદ્ વિજયકુંદકુંદસૂરીશ્વરજી મ. સા. ના શિષ્યરત્ન વિદ્વય પૂજ્ય પંન્યાસપ્રવર શ્રી વજ્રસેનવિજયજી ગણિવર્ય શ્રી એ ખૂબ જ સરલ ભાષામાં વિવેચન તૈયાર કરેલ છે.
અધ્યાત્મયાગી સ્વગસ્થ પુજ્યપાદ પંન્યાસપ્રવર શ્રી ભદ્ર'કરવિજયજી ગણિવર્ય શ્રીના વરદ્ હસ્તે ખૂબ જ નાની વયમાં દીક્ષા અંગીકાર કરી અને પૂ. મુનિરાજ શ્રી મહાભદ્રવિજયજી મ. આદિની તારક નિશ્રામાં રહી દ્રવ્યાનુયાગ આદિ ગ્રંથાનું ખૂબ જ સુંદર અવગાહન કરેલ છે. છેલ્લા ૧૫-૨૦ વરસ સુધી સ્વસ્થ પરમ ગુરુદેવશ્રીની તેઓએ ખૂબ જ સુંદર સેવા કરી ગુરુકૃપા' પ્રાપ્ત કરેલ છે, એના જ પુણ્ય પ્રભાવે તે નાદુરસ્ત તમિયતમાં પણ અનેક ગ્રંથાનું પરિશીલન કરી–પ્રાચીન
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાહિત્યને મૂલ તથા અનુવાદ–વિવેચનરૂપે પ્રકાશિત કરવાનું ભગીરથ કાર્ય કરી રહ્યા છે.
તેઓશ્રીના આ સુકૃતની ખૂબ ખૂબ અનુદના સાથે બધા ભવ્ય પ્રાણીઓ પ્રસ્તુત ગ્રંથનું સૂક્ષમેક્ષિકા વડે અવગાહન કરી ગુણ-સ્થાનની શ્રેણિ ઉપર ચઢી શાશ્વત સુખના ભક્તા બને એ જ મંગલ કામને સાથે.
ઓશવાલ યાત્રિકગ્રહ ફા. વ. ૮, સં. ૨૦૪૯ (આદીશ્વર દાદાનું જન્મ અને દીક્ષા કલ્યાણક દિન)
અધ્યાત્મ યેગી પૂજ્યપાદ
પંન્યાસપ્રવરશ્રી ભદ્રકવિજયજી ગણિવર્ય
પાદપઘરેણુ મુનિ રત્નસેનવિજય
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકાશકની હળવી કલમે પરમ પૂજ્ય વિર્ય પંન્યાસપ્રવર શ્રી વાસેનવિજયજી ગણિવર્યશ્રીએ આલેખિત-સંપાદિત પ્રસ્તુત
ગુણસ્થાન–કમારોહ” ગ્રંથનું પ્રકાશન કરતાં અમે અત્યંત આનંદની લાગણી અનુભવી રહ્યા છીએ.
પ્રેસ અને કોમ્યુટરના આ યુગમાં આમ તે રેજ ને રોજ હજારો પેપરે, માસિકે, સાપ્તાહિકે અને અનેક પુસ્તકે બહાર પડતા હોય છે પણ એ બધા આત્મવિકાસમાં સાધક નથી પરંતુ આત્મપ્રગતિને રૂંધાવનારા જ સિદ્ધ થતાં હોય છે જ્યારે ખરેખર-આત્મહિતમાં સાધક એવા પૂર્વાચાર્ય રચિત ગ્રંથનું પ્રકાશન-વાંચન-નિદિધ્યાસન ખૂબ જ જરૂરી હોવા છતાંય એ શુભકાર્યમાં સમય-શક્તિ અને ધનને ઉપયોગ કરનારા કેટલા ? છતાંય પૂર્વાચાર્યોએ ભાખેલા “નવણિકના દષ્ટાંતથી સંતોષ જ માનવાનું હોય છે. દરેક કાલમાં અધ્યાત્મના પિપાસુઓ ઓછા જ હોય છે.
પૂર્વાચાર્યે રચેલ પ્રસ્તુત ગ્રંથ પણ આત્મપિપાસાને તૃપ્ત કરવા માટે “સાધનાની પરબ” સમાન જ છે.
સ્વર્ગસ્થ અધ્યાત્મવેગી પૂજ્યપાદ પંન્યાસપ્રવર શ્રી ભદ્રંકરવિજયજી ગણિવર્યશ્રીની અસીમ કૃપાદષ્ટિના પુણ્ય પ્રભાવે અમારી સંસ્થા ભવિષ્યમાં પણ આવા તાત્વિક - સાત્ત્વિક ગ્રંથનું પ્રકાશન કરવા ભાવના રાખે છે.
પ્રસ્તુત પ્રકાશનમાં “ગિરધરનગર છે. મૂર્તિપૂજક જૈન સંઘ” અમદાવાદ તરફથી આર્થિક સહાગ પ્રાપ્ત થયેલ છે તે બદલ તે સંઘને અમે હાર્દિક આભાર માનીએ છીએ.
-ભદ્રકારે પ્રકાશન
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
સંપાદકની કલમે ગણધર ભગવંતેએ ગૂંથેલા અને પૂર્વાચાર્યોએ રચેલ આગમિક અને પ્રકરણ સાહિત્ય એ જૈનશાસનની અમૂલ્ય નિધિ છે. એ મૂડી તે જૈનશાસનની આધાર શિલા છે. એના આધારે જ ભગવાન મહાવીરદેવનું શાસન પાંચમા આરાના છેડા સુધી ચાલવાનું છે – એ અમૂલ્ય નિધિનું રક્ષણ-સંવર્ધન કરવું એ ચતુર્વિધસંઘની પહેલી ફરજ છે.
આજના આ વિજ્ઞાનયુગમાં જેમ સાહિત્યના પ્રકાશનની સુગમતા વધી છે, તેમ સાથે સાથે આહુવિક શક્તિને કારણે અણુબોંબના ભયંકર વિશ્લેટ દ્વારા ભયંકર વિનાશની પણ એટલી જ સંભાવનાઓ જોડાયેલી છે.
આ પરિસ્થિતિમાં એ જ્ઞાનનિધિના સમુચિત રક્ષણ માટે ભગીરથ પ્રયત્ન છે જરૂરી છે.
પ્રસ્તુત પ્રકાશન પૂર્વાચાર્ય મહર્ષિ વિરચિત ગુણ સ્થાન–કમારેહનું વિવેચન સ્વરૂપ છે. - પ્રસ્તુત તથા અન્ય વિવિધ ગ્રંથના સંપાદનમાં જેમની અસીમ કૃપા કામ કરી રહી છે–તે નિમ્નક્ત પૂજ્ય ઉપકારીઓના ચરણોમાં કટિ કેટિ વંદન હે ૧. સંયમ જીવનમાં ગ–મ કરનાશ સિદ્ધાંત- મહેદધિ પૂજ્યપાદ સ્વ. આચાર્યદેવ શ્રીમદ્ વિજય
પ્રેમસૂરીશ્વરજી મ. સા.
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
- ૧૪
૨. સતત વાત્સલ્યનું દાન કરનાર પ.પૂ. કલિકાલ
કલ્પતરૂ આચાર્યદેવ શ્રીમદ્ વિજયરામચન્દ્ર
સુરીશ્વરજી મ. સા. ૩. નાનપણથી મારા જીવનના સફળ સુકાની પૂ. પં.
શ્રી ભદ્રંકરવિજયજી મહારાજ. ૪. સંયમની તાલીમ માટે સમ્યગજ્ઞાનનું પાન કરાવનારા
પૂ. તપસ્વી મુનિરાજ શ્રી મહાભદ્ર વિ. મ. ૫. નેહભાવના ઝરણું સ્વરૂપ પૂ. આ. ભ. શ્રી પ્રદ્યોતન
સૂરીશ્વરજી મ. સા. અને સાથે સાથે ૬. ગુરુપદની ગરિમાને વહન કરનારા ગુરુ મહારાજ શ્રી
કુંદકુંદસૂરીશ્વરજી મ. સા. ૭. સંયમ જીવનનાં પ્રેરણાદાતા પૂ. પિતા મુનિરાજ
શ્રી મહાસેનવિજયજી મ. ૮. નાનપણથી ધર્મનું સિંચન કરનારા માતુશ્રી
જીવીબેનને કેમ ભૂલી શકાય.
વિશેષ પૂ. ગુરુ મહારાજનાં સ્વર્ગગમન પછી મારા દરેક કાર્યમાં સંપૂર્ણ સહાય કરવાપૂર્વક ગ્રંથના સંપાદન કાર્યમાં મારા લઘુભ્રાતા મુનિરાજ શ્રી હેમપ્રભવિજયજીને અપૂર્વ સહયોગ મળતું રહે છે.
પ્રસ્તુત ગ્રંથના ભાષાંતરની શુદ્ધિ આદિ કરવામાં “શીતલને પણ સહકાર મળેલ છે. એજ
૫. વજનવિજય
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
અનુક્રમણિકા
ક્રમાંક વિષય ૧. ગ્રંથ મંગલ ૨. ચૌદ ગુણસ્થાનકનાં નામ ૩. મિથ્યાત્વ ગુણસ્થાન ૪. સાસ્વાદન ગુણસ્થાન ૫. સાસ્વાદન ગુણસ્થાને, બંધ-ઉદય-સત્તા ૬. મિશ્ર ગુણસ્થાન ૭. પૂવબહાણુ મિશ્ર ગુણસ્થાનસ્થ જીવનું મરણ અને ગતિ ૨૬ ૮. અવિરતિ સમ્યગ્ગદષ્ટિ ગુણસ્થાન ૯ સમ્યગદષ્ટિના લક્ષણે ૧૦. ત્રણ મુસાફરનું દૃષ્ટાંત ૧૧. કીડીના દષ્ટાંતથી ત્રણ કરણની યોજના ૧૨. દેશવિરતિ ગુણસ્થાનક ૧૩. દેશવિરતિ ગુણઠાણે ધ્યાન સંભવ ૧૪. પ્રમત્તગુણ-સ્થાન ૧૫. ધર્મધ્યાનના ચાર પ્રકાર અને વિશેષાર્થ ૧૬. પ્રમત્તગુણસ્થાને નિરાલંબન ધ્યાનને નિષેધ ૧૭. છટ્ઠા ગુણઠાણે બંધ-ઉદય-સત્તા ૧૮. અપ્રમત્ત ગુણસ્થાન ૧૯, અપ્રમત્ત ગુણઠાણે ધ્યાન સંભવ ૨૦. અપ્રમત્ત ગુણસ્થાને બંધ-ઉદય-સત્તા
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧. આઠથી બાર ગુણઠાણુને સામાન્ય અર્થ ૨૨. ઉપશમણિ અને ક્ષાણિને પ્રારંભ ક્યાંથી ? ૨૩, ઉપશમણિ વિશે સંપૂર્ણ માહિતી ૨૪. ૮, ૯, ૧૦ ગુણઠાણુમાં બંધ-ઉદય-સત્તા
(સત્તા-ઉપશમશ્રેણિ આશ્રીને) ૨૫. ૧૧ મા ગુણઠાણે સમ્યકત્વ, ચારિત્ર, ભાવ ૨૬, ઉપશાન્ત મહી જીવનું પતન ૨૭. ઉપશમણિની સ્થાપના ૨૮. ક્ષપકશ્રેણીનું સ્વરૂપ ૨૯ પ્રાણાયામ અને તેના ભેદનું સ્વરૂપ ૩૦. ગુફલધ્યાનનું સ્વરૂપ ૩૧. અનિવૃત્તિ ગુણસ્થાન ૩૨. સર્ભસંપરાય ગુણસ્થાન ૩૩. ઉપશાંતમૂહ ગુણસ્થાન ૩૪. ક્ષીણ ગુણસ્થાન
૧૦૮ ૩૫. ક્ષીણ ગુણસ્થાનના અન્ત સમયે થતી ક્રિયા ૧૧૩ ૩૬. સયોગી કેવળી ગુણસ્થાન
૧૧૫ ૩૭. ૧૩ મા ગુણઠાણે ભાવ, સમ્યકત્વ અને ચારિત્ર ૧૧૭ ૩૮. કેવળજ્ઞાની ભગવંતના કેવળજ્ઞાનનું સામેશ્ય
૧૧૮ ૩૦. તીર્થકર નામક ઉપાર્જન કરેલી કેવળજ્ઞાનીની વિશેષતા ૧૧૮ ૪૦. તીર્થકર ભગવંતના અતિશય
આ ૧૨૦ ૪૧. કેવલી ભગવંતનું આયુષ્ય
૧૨૪
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૨. સમુઘાતનું સ્વરૂપ
૧૨૫ ૪૩. સમુદઘાતમાં કયા વેગ અને કેવી અવસ્થા ૧૨૭ ૪૪. સમુદ્દઘાત સંબંધી નિયમ
૧૨૮ ૪૫. સમુધાતની નિવૃત્તિ પછી શું?
૧૩૦ ૪૬. ત્રણ ભેગોને સૂક્ષ્મ કરવાની રીત
૧૩૨ ૪૭. સગી ગુણસ્થાનને અંતે...?
૧૩૪ ૪૮. સયોગી ગુણસ્થાને બંધ, ઉદય, સત્તા
૧૩૬ ૪૯. અગી ગુણસ્થાન
૧૩૭ ૫૦. અમેગીપણું અને ધ્યાન સંબંધી શંકા અને સમાધાન ૧૩૮ ૫૧. ધ્યાનમાં નિશ્ચય-વ્યવહારના ભેદનું સ્વરૂપ ૧૪૧ પર. અયોગી ગુણઠાણે બંધ, ઉદય, સત્તા
૧૪૪ ૫૩. ક્ષપકશ્રેણિની સ્થાપના
૧૪૫ ૫૪. સિદ્ધ પરમાત્માની ઉર્ધ્વગતિના કારણે
૧૪૬ ૫૫. સિદ્ધશિલાનું સ્વરૂપ
૧૪૯ ૫૬. સિદ્ધ ભગવંતના ગુણે આદિનું સ્વરૂપ
૧૫૧ ૫૭. મોક્ષનું સ્વરૂપ
૧૫૪ ૫૮. આઠ કર્મની બધાદિમાં (ઘ) ઉત્તર પ્રવૃતિઓનું
૧૫૮
કાષ્ટક
૧૫૦
૫૯ઉદય યંત્ર ૬૦, ઉદીરણા યંત્ર
૧૬૦.
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
શિવમસ્તુ સર્વ જગતઃ
શ્રી સ‘ભવનાથાય નમઃ
શ્રી રત્નશેખરસૂરિષ્કૃત શ્રી ગુણસ્થાનક્રમાર હ
(મૂળ તથા વૃત્તિનું ભાષાંતર )
अर्हपदं हृदि ध्यात्वा, गुणस्थानविचारणाम् । अनुष्टुभामियं वृत्तिलिख्यते ह्यवचूर्णिवत् ॥ १ ॥ જીવવૃળિવત્ ।।
ગાથા : અ પદ્મનું હૃદયમાં ધ્યાન કરીને, ગુણસ્થાનાનું સ્વરૂપ ખતાવનારા અનુભશ્લોકાની ટીકા રઅવર્ણિની જેમ સક્ષેપથી કહેવાય છે.
૧ અનુભછંદ વિશેષ છે.
૨ વૃત્તિ એટલે ટીકા તેની અપેક્ષાએ અવણુ સક્ષેપમાં ડાય છે, અહિં અતિ વિસ્તૃત વૃત્તિ ન કહેતા અવચૂર્ણિ સરખી સક્ષિપ્ત વૃત્તિ આ ગ્રંથની કરેલી છે.
સૂત્રનાં પાંચ અંગ હૈાય છે.
(૧) મૂળ, (૨) નિયુÖક્તિ, (૩) ભાષ્ય, (૪) ચૂર્ણિ, (૫) વૃત્તિ. એમાં મૂળ સથી સંક્ષિપ્ત હાય છે, ત્યાર પછી ક્રમશઃ મૂળ કરતાં નિયુક્તિમાં, નિયુક્તિ કરતાં ભાષ્યમાં, ભાષ્ય કરતાં ચૂર્ણિમાં અને ચૂર્ણિ કરતાં વ્રુત્તિમાં અધિક-અધિક અર્થ હોય છે.
જેમ આવશ્યકસૂત્રનું મૂળ ૧૨૫ ગાથા છે, શ્રી ભદ્રબાહુ સ્વામિકૃત નિયુક્તિ ૩૧૦૦ ગાથા પ્રમાણુ છે, ભાષ્ય ૪૦૦૦ શ્લાક પ્રમાણુ છે અને શ્રી હરિભદ્રસૂરિષ્કૃત બૃહદ્વ્રુત્તિ ૨૨૦૦૦ શ્લોક પ્રમાણુ છે.
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
આ ગુણસ્થાનક મારેાહ ગ્રંથના પ્રારભમાં મ'ગલ માટે ઈષ્ટદેવને નમસ્કારરૂપ પ્રથમ શ્લોક :गुणस्थानकमारोह - हतमोहं जिनेश्वरम् । नमस्कृत्य गुणस्थान - स्वरूपं किञ्चिदुच्यते ॥१॥
લાકાથ : ક્રમશઃ ગુણસ્થાનોને પ્રાપ્ત કરીને જેણે માહને હણ્યા છે, એવા શ્રી જિનેશ્વર ભગવંતને નમસ્કાર કરીને ગુણસ્થાનાનુ` સક્ષિપ્ત સ્વરૂપ કહેવાય છે.
ટીકા : ક્ષપકશ્રેણિ ઉપર ચઢી માહને હણીને જેમણે ક્રમશઃ ગુણસ્થાનાને પ્રાપ્ત કર્યા છે, એવા તી કર ભગવાનને નમસ્કાર કરીને ગુણસ્થાનાનું સામાન્યથી સ્વરૂપ કહેવાય છે.
જે જે સ્થાનમાં પૂર્વ પ્રાપ્ત થયેલા ગુણથી કંઈક અધિક ગુણ પ્રગટ થાય, તે તે સ્થાન ગુણસ્થાન કહેવાય છે અને તેવા સ્થાના અનેક છે.
ભાવાર્થ : ગુણુસ્થાન :
પૂર્વ પ્રાપ્ત થયેલા ગુણથી કંઈક વિશેષ ગુણ પ્રગટ થાય, તે સ્થાનને ગુણુસ્થાન કહે છે, તેવા ઘણાં સ્થાના તે ગુણુસ્થાનેા કહેવાય છે.
ગુણસ્થાન-ક્રમારોહ :
ગુણસ્થાનાના અનુક્રમ તે ગુણસ્થાનક્રમ કહેવાય. તે ગુણસ્થાન પર ક્રમવડે ચડવું તે ગુણુસ્થાનમારાહ કહેવાય.
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગુણસ્થાન–કમારોહહતમેહ :
ગુણસ્થાન ક્રમાહહતમેહ જિનેશ્વરભગવંત કહેવાય, કારણ કે શ્રી જિનેશ્વર ભગવંતે ક્ષપકશ્રેણિ પર ચઢીને મેહને હ છે.
વાચકમુખ્ય શ્રી ઉમાસ્વાતિ ભગવાને, પ્રશમરતિ પ્રકરણ નામના ગ્રંથમાં કહ્યું છે કેपूर्वकरोत्यनंता-नुबंधिनाम्नां क्षयं कषायाणाम् । मिथ्यात्वमोहगहनं, क्षपयति सम्यक्त्वमिथ्यात्वम् ॥१॥ सम्यक्त्वमोहनीयं क्षपयत्यष्टावतः कषायांश्च । क्षपयति ततो नपुंसकवेदं, स्त्रीवेदमथ तस्मात् ॥२॥ हास्यादि ततः षट्कं क्षपयति तस्माच्च पुरुषवेदमपि । संज्ज्वलनानपि हत्वा, प्राप्नोत्यथ वीतरागत्वम् ॥३॥
પ્રથમ અનંતાનુબ ધિ કષાયને ક્ષય, ત્યારબાદ અનુક્રમે મિથ્યાત્વમોહનીય, મિશ્રમેહનીય, સમ્યકત્વમેહનીય, આઠ કષાય (૪ અપ્રત્યાખ્યાની, ૪ પ્રત્યાખ્યાની), નપુસકવેદ, વેદ, હાસ્યાદિ છે (હાસ્ય-રતિ–-અરતિ-ભય-શોકજુગુપ્સા), પુરુષવેદ અને ચારસંજવલન કષાયને ક્ષય કરી આત્મા શ્રી વિતરાગ (પરમાત્મ) દશા પામે છે.
પ્રશ્ન :- પ્રથમ લેકમાં શ્રી જિનેશ્વર ભગવંત માટે સુરમોદ” વિશેષણ કહ્યું છે, અને શ્રી જિનેશ્વરપણું કેવળ મોહના વિનાશથી પ્રાપ્ત થતું નથી પરંતુ જ્ઞાનાવરણ, દર્શનાવરણ અને અંતરાય-એ કર્મોને પણ વિનાશ થાય તે જ પ્રાપ્ત થાય છે તે “યુતમો” એ એક જ વિશેષણ કેમ કહ્યું?
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
-ઉત્તર :- આઠે કર્મોમાં મેહનીયકર્મ પ્રધાન છે, તે માટે શાસ્ત્રમાં કહ્યું છે કેअरूकाण रसणी कम्माण मोहणी तह वयाणं बंभवयं । गुत्तीण य मणगुत्ती चउरो दुक्खेण जिप्पंति ॥१॥
ઈન્દ્રિમાં રસનેન્દ્રિય, કર્મોમાં મોહનીયકર્મ, તેમાં બ્રહ્મચર્યવ્રત અને ત્રણગુપ્તિઓમાં મને ગુપ્તિ–આ ચારે કષ્ટપૂર્વક છતાય છે.
આ પ્રમાણે વચનથી મેહનો ક્ષય સર્વકર્મના ક્ષય સમાન છે.
સિદ્ધાંતમાં પણ કહ્યું છે, કેजह सूईए हयाए हम्मए तालो ।। तह कम्माणि हम्मंति मोहणिज्जे खयं गए ॥१॥
જેમ મતકસૂચી હણાતાં તાડવૃક્ષ અવશ્ય નાશ પામે છે, તેમ મેહનીયકર્મ હણતાં શેષકર્મો અવશ્ય નાશ પામે છે. * તત્વાર્થસૂત્રની ઉપસંહારકારિકામાં આ જ ગાથા કહી છે - गर्भसूच्यां विनष्टायां, यथा तालो विनश्यति । तथा कर्मक्षयं याति, मोहनीये क्षयं गते ।।१।।
આ વચન પ્રમાણે મોહના નાશમાં શેષ ઘાતકર્મોને
૧ મતકસચી એટલે તાડવૃક્ષના ટોચના ગર્ભભાગની “સેય આકારે ઉગેલ, સુચી વિનાશ પામતાં આખું તાડવૃક્ષ અવશ્ય | વિનાશ પામે છે.
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫
અવશ્ય નાશ થાય છે જ, તેથી તમાક્ એક જ વિશેષણુ કહેલ છે.
ચૈાદ ગુણસ્થાનકાનાં નામ ઃ— चतुर्दशगुण - श्रेणि-स्थानकानि तदादिमम् । मिथ्यात्वाख्यं द्वितीयं तु स्थानं सास्वादनाभिधम् ॥२॥ तृतीयं मिश्रकं तुर्य, सम्यग्दर्शनत्रतम् । श्राद्धत्वं पंचमं षष्ठं, प्रमत्तश्रमणाभिधम् ॥३॥ सप्तमं त्वप्रमत्तं चा- पूर्वात्करणमष्टमम् । नवमं चानिवृत्याख्यं, दशमं सूक्ष्मलोभकम् ॥४॥ एकादशं शान्तमोहं, द्वादशं क्षीणमोदकम् । त्रयोदशं सयोग्याख्य-मयोग्याख्यं चतुर्दशम् ॥५॥ ગાથાથ : (૧) મિથ્યાત્વ, (૨) સાસ્વાદન, (૩) મિશ્ર, (૪) અવિરતસમ્યગ્દૃષ્ટિ, (૫) દેશવિરત, (૬) પ્રમત્તસંયત, (૭) અપ્રમતસંચત, (૮) અપૂર્વકરણુ, (બાદરનિવૃત્તિ) (૯) અનિવૃત્તિખાદર, (૧૦) સૂક્ષ્મસંપાય, (૧૧) ઉપશાંતમેાહ, (૧૨) ક્ષીણમાહ, (૧૩) સયેાગીકેવળી અને (૧૪) અયાગી કેવળી ગુણસ્થાન.
,
ટીકા : મહેલમાં ચઢવા માટે જેમ નિસરણીમાં પગ મૂકવાના સ્થાનરૂપ પગથીઆ હાય છે, તેમ ભજ જવાને સિદ્ધિ-મુક્તિરૂપી મહેલમાં ચઢવા માટે આ ગુણશ્રેણિમાં એક ગુણુથી ખીજ ગુણની પ્રાપ્તિરૂપ જે વિશ્રામસ્થાન છે, (ગુણશ્રેણિનાં પગથીઆ) તે ગુણસ્થાના કહેવાય છે તે ઉપરાક્ત ચૌદ ગુણસ્થાના છે.
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧. મિથ્યાત્વગુણુસ્થાન મિથ્યાત્વના ભેદ :
अदेवागुर्वधर्मेषु, या देवगुरुधर्मधीः । तन्मिथ्यात्वं भवेदव्यक्त-मव्यक्तं मोहलक्षणम् ॥ ६ ॥
ગાથા: કુદેવ, કુશુરૂ અને કુધર્મમાં સુદેવ, સુગુરુ સુધર્મની બુદ્ધિ, તે વ્યક્તમિથ્યાત્વ અને મિથ્યાત્વમાહનીય કમ, તે અવ્યક્તમિથ્યાત્વ છે.
૧ વ્યક્તમિથ્યાત્મ –
ટીકા : સ્પષ્ટ ચૈતન્યવાળા સંઝિપ ચેન્દ્રિય વિગેરે જીવાની કુદેવમાં સુદેવની, કુગુરુમાં સુગુરુની અને કુધર્મમાં સુધની જે બુદ્ધિ, સ્પષ્ટ રીતે થાય, તે વ્યક્તમિથ્યાત્વ.
जीवाइपयस्थेसु जिणोबइठ्ठे असदहणा । સરળાવિ આ મિચ્છા-વિપરીત્ર વળાનાયા ।। ? || संकरणं जं चिअ जो तेसु अणायरो पयत्थेसु । તે પંચવિહં મિર્જી, તદ્દિી મિટ્વિીન ।। ૨ ।
૧ તેમાં સન્નિપ‘ચેન્દ્રિય તિય ચ વિગેરે પણુ સમજવા. કારણકે સ્પષ્ટ ચૈતન્યવાળા કેવળ સનિપ’ચેન્દ્રિયા જ દીધ કાલિકી સત્તાવાળા હાવાથી અથવા મન:પર્યાપ્તિવાળાં હાવાથી ગણી શકાય.
અસન્નિપ ́ચેન્દ્રિયા જો કે તેથી કંઈક અપ સ્પષ્ટ ચૈતન્ય વાળા છે, પરંતુ તેમાં વ્યક્તમિથ્યાત્વ ગણવું ઉચિત નથી
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧) શ્રીજિનેશ્વરેએ નિરૂપણ કરેલા જીવાદિ પદાર્થોમાં જે અશ્રદ્ધા, (૨) વિપરીત શ્રદ્ધા, (૩) વિપરીત પ્રરૂપણ, (૪) શંકા, (૫) અનાદર. (ઉપેક્ષાભાવ)-આ વ્યક્તમિથ્યાત્વના પાંચ પ્રકાર છે અને આ પાંચમાંથી કેઈપણ એક અથવા અધિક પ્રકારના મિથ્યાત્વવાળી જે જીવની દષ્ટિ હોય, તે જીવ મિથ્યાદષ્ટિ કહેવાય.
પાંચ પ્રકારનું મિથ્યાત્વ - आभिग्गहिअमणाभिग्गहियं तहाभिनिवेसिअ चेव । संसइअमणाभोग मिच्छतं पंचहा होइ ।। १ ॥
(૧) અભિગ્રહિક, (૨) અનભિગ્રહિક, (૩) અભિનિવેશિક, (૪) સાંશયિક, (૫) અનાગિક.
આ પાંચ મિથ્યાત્વમાંથી અનાગિકમિથ્યાત્વ અવ્યક્તમિથ્યાત્વ છે. અને બીજા ચાર મિથ્યાવ વ્યક્તમિથ્યાત્વ છે.
અભિગ્રહિકમિથ્યાત્વ-(૧) પરંપરાથી ચાલ્યા આવતા ધર્મને જ સત્ય માનવું તે.
(૨) અનભિગ્રહિકમિથ્યાત્વ સર્વધર્મ સાચાએવી બુદ્ધિ તે.
(૩) આભિનિવેશિકમિથ્યાત્વ-હું જે કહું છું, તે જ ધર્મ સત્ય-એવી બુદ્ધિ તે. - (૪) સાંશયિકમિથ્યાત્વ આ વસ્તુ સ્વરૂપ આ રીતે હશે કે બીજી રીતે ? એ સંશય.
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૫) અનાગ(અવ્યક્ત) મિથ્યાત્વઃ અસ્પષ્ટ ચૈતન્યવાળા અરિ જીને, જે મિથ્યાત્વ–મહનીયને ઉદય તે.
સિદ્ધાન્તમાં કહેલ ૧૦ પ્રકારનું મિથ્યાત્વ (૧) અધર્મમાં ધર્મબુદ્ધિ. (૨) ધર્મમાં અધર્મબુદ્ધિ. (૩) ઉન્માર્ગમાં માર્ગ બુદ્ધિ. (૪) માર્ચમાં ઉન્માર્ગ બુદ્ધિ. (૫) અજીવમાં જીવબુદ્ધિ. (૬) જીવમાં અજવબુદ્ધિ. (૭) અસાધુમાં સાધુબુદ્ધિ. (૮) સાધુમાં અસાધુબુદ્ધિ. (૯) અમુક્તમાં મુક્તબુદ્ધિ. (૧૦) મુક્તમાં અમુક્તબુદ્ધિ. આ દશ પ્રકારે વ્યક્તમિથ્યાત્વ છે.
ભાવાર્થ - ઠાણગસૂત્રની વૃત્તિને અનુસારે દશ પ્રકારે મિથ્યાત્વને સંક્ષિપ્તાર્થ આ પ્રમાણે છે.
(૧) આપ્તપુરુષના વચન સિવાયના અપૌરુષેય આગામ-ધર્મોમાં જે આગમબુદ્ધિધર્મબુદ્ધિ, તેઅધર્મમાં ધબુદ્ધિ,
(૨) આપ્તપુરુષના વચનવાળા કષછેદ આદિથી વિશુદ્ધ સમ્યક્ પ્રકારના આગમમાં-ધર્મમાં જે અધર્મબુદ્ધિ, તે ધમમાં અધર્મબુદ્ધિ, દા. ત. સર્વે પુરુષે
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
રાગાદિ દોષવાળા અને અસજ્ઞ હોય છે, જેમ હું પુરુષ છતાં રાગાઢિ ઢાષવાળા અને અસવજ્ઞ છું તેમ.
(૩) જે સંસારવક માર્ગ છે, તેવા માર્ગને મુક્તિમા માને, તે ઉન્માર્ગમાં મા બુદ્ધિ.
(૪) મુક્તિગમન ચેાગ્ય, દર્શન-જ્ઞાન-ચારિત્રરૂપ મામાં ઉમ્માની બુદ્ધિ, તે માગ માં ઉન્માગ મુદ્િ
(૫) આ સવાઁ જગત્ એટલે આકાશાદિ સવ આત્મારૂપ છે, ઇત્યાદિ માનવું, તે અજીવમાં જીવબુદ્િ કારણકે આકાશ અને પુદ્ગલાને પણ આત્મરૂપ માનવા તે જીવરૂપ માન્યા ગણાય.
અન્યદર્શનમાં કહ્યું છે કે ઃ
क्षितिजल पवन हुताश - यजमानाकाशचन्द्रसूर्याख्या । इति मूर्त्तयो महेश्वरसंबन्धिन्यो भवन्त्यष्टौ
11
(પૃથ્વી, જળ, પવન, અગ્નિ, યજમાન, આકાશ, ચન્દ્ર અને સૂર્ય-આ આઠ મહાદેવનાં રૂપ છે)
(૬) પૃથ્વી આદિ જીવમાં પણુ અજીવની બુદ્ધિ. દા.ત. ઉચ્છ્વાસ વિગેરે જીવના ધમ પૃથ્વી વિગેરેમાં દેખાતા નથી માટે પૃથ્વી, પાણી, અગ્નિ, વાયુ અને વનસ્પતિએ જીવ નથી, એ જીવમાં અજીવબુદ્ધિ
(૭) છ જીવનિકાયના વધમાં તપર, ઔદ્દેશિકાઢિ ઢાવાળું ભાજન કરનારા અને અબ્રહ્મચારી, એવા સાધુ કુલિંગીઓમાં જે સાધુબુદ્ધિ, તે અસાધુમાં સાધુબુદ્ધિ
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦
દા. ત. આ સાધુએ જો કે સર્વ પાપમાં પ્રવર્તે લા છે, તો પણ બ્રહ્મમુદ્રાને ધારણ કરનાર હેાવાથી સાધુ છે, ઇત્યાદિ વિકલ્પ કરવા, તે અસાધુમાં સાધુબુદ્ધિ. (૮) બ્રહ્મચર્યાદિ ગુણવાળા હેાવા છતાં પણ—આ સાધુ નથી એવી બુદ્ધિ થવી, દા. ત. આ સાધુઓએ બાળપણામાં કુમાય અવસ્થામાં દીક્ષા લીધી છે, જેથી એમને પુત્ર ન થવાથી, આ સાધુઓની સદ્ગતિ નથી. તેમજ સ્નાનાદિ શૌચક્રમ કરતાં નથી ઈત્યાદ્ધિ વિકલ્પ કરવા, તે સાધુમાં અસાધુબુદ્ધિ
(૯) કર્મ સહિત અને લેાકવ્યાપારમાં પ્રવર્તે લા સસારી આત્માઓને મુક્ત આત્મા માનવા.
દા. ત. અણિમા વગેરે આઠ પ્રકારની ઋદ્ધિ-લબ્ધિ પામીને, જે સદાકાળ હ પૂર્વક એમ માને છે કે અમારા આત્મા નિવૃત્તિ પામ્યા અને દુઃસ્તર વસ્તુને અમે તરી ગયા છીએ, આ પ્રમાણે માનનારા સ`સારી આત્માઓની જે બુદ્ધિ, તે અમુક્તમાં મુક્તમુદ્િ
(૧૦) સક્રમ રહિત, અનંતજ્ઞાન, કેંશન, ચારિત્ર, વીયુક્ત આત્માઓને આ મુક્ત આત્મા નથી —એમ માનવુ... અને તેની પુષ્ટિમાં એવા વિકલ્પ કરવા કે અનાદિકાળના ક્રમ સંબંધ છે, આત્માથી ક્રમ ના વિચાગ થતા નથી, આત્માના મેક્ષ થતા નથી, કારણકે દીપક જેમ બુઝાઈ જતાં દ્વીપ રહેતા નથી, તેમ આત્માનાં મેક્ષ થતાં આત્મા રહેતા નથી, ઇત્યાદિ વિકલ્પ કરવાં, તે મુક્તમાં અમુક્તમુદ્િ
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧
(૨) અવ્યક્તમિથ્યાત્વ –
સમ્યગ્દર્શનરૂપ આત્મગુણને ઢાંકનારઅને જીવની સાથે સદાકાળ સંબંધવાળી મિથ્યાત્વમાહનીય પ્રકૃતિ, તે અવ્યક્તમિથ્યાત્વ છે.
अनाद्यव्यक्त मिथ्यात्वं, जीवे ऽस्त्येव सदा परम् । व्यक्तमिथ्यात्वधीप्राप्ति-— गुणस्थानतयोच्यते ॥ ७ ॥
ગાથા:જીવમાં સદાકાળ રહેનારું અનાદિ સંબ`ધવાળુ` અવ્યક્તમિથ્યાત્વ છે. ( માટે અવ્યક્તમિથ્યાત્વને ગુણસ્થાન કહી શકાતું નથી) પરંતુ વ્યક્તમિથ્યાત્વયુક્ત બુદ્ધિની જે પ્રાપ્તિ, તે જ ગુણસ્થાન કહેવાય છે.
ટીકા : અનાદિ અવ્યક્ત એવુ‘મિથ્યાત્વ અવ્યવહાર રાશિવર્તી પ્રાણીમાં સદાકાળ હાય છે જ, પરંતુ પૂર્વે કહેલા સ્વરૂપવાળી 'વ્યક્ત મિથ્યાત્વયુક્ત બુદ્ધિની જે પ્રાપ્તિ, તે જ ગુણુસ્થાન કહેવાય.
પ્રશ્ન :- સિદ્ધાન્તાઢિમાં “સન્ગનિઝાળ મિચ્છે”મિથ્યાત્વ ગુણસ્થાનમાં સર્વ જીવ સ્થાન હાય છે – એમ કહેલ છે, તા વ્યક્તમિથ્યાત્વવાળી બુદ્ધિની પ્રાપ્તિ
-
-
૧ વ્યવહાર રાશિવાળા વ્યક્તમિથ્યાત્વી જીવાને જ અહિં પ્રથમ ગુણસ્થાન કહ્યું, તે યુક્ત છે, કારણકે પહેલી ગાથામાં કહી ગયા કે—જે જે સ્થાને પૂર્વ પ્રાપ્ત થયેલા ગુણુથી કંઈક વિશેષ ગુણુ પ્રગટ થાય, તે તે સ્થાનને ગુરુસ્થાન કહેવાય, આ વચનાનુસાર અવ્યક્તમિથ્યાત્વથી વ્યક્તમિથ્યાત્વ વિશેષ ગુણ છે, માટે વ્યક્તમિથ્યાત્વ–એ જ પ્રથમ ગુણુસ્થાન કહી શકાય.
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨
(વ્યક્તમિથ્યાત્વવાળા છે જ) પ્રથમ ગુણસ્થાનમાં ગણાય તે કેવી રીતે?
ઉત્તરઃ- “સર્વે મારા સર્વેની કાન્નપૂર્ણા અનન્તશા”
સર્વ જીવોએ સર્વભાવ અનંતવાર પ્રાપ્ત કર્યો છે આ શાાવચનાનુસાર વ્યક્તમિથ્યાત્વવાળા છ વ્યવહારરાશિમાં હોય છે અને તે છે જ અહિં પ્રથમ ગુણસ્થાનમાં ગણાય છે, પરંતુ અવ્યવહારરાશિવાળા છે પ્રથમ ગુણસ્થાનમાં ન ગણાય, કારણકે તેઓને અનાદિ અવ્યક્તમિથ્યાત્વ જ હોય છે, માટે આ વાતમાં કઈ વિરોધ નથી.
બીજી અપેક્ષાએ વિચારતાં અવ્યક્તમિથ્યાત્વી અનાદિ અવ્યવહારરાશિવાળા ને પણ કાંઈક અવિપરીત જ્ઞાનમાત્રાની અપેક્ષાએ પહેલું ગુણસ્થાન કહેવું સર્વથા અનુચિત તે નથી જ. કારણ કે અવ્યવહાર નિગેદવ પણ પદાર્થના કેટલાક અ૫ પર્યાને પણ અવિપરીત પણે ગ્રહણ કરી શકે છે, પરંતુ સવે પર્યાયે વિપરીત રૂપે જ અવ્યવહારી જીવને પરિણમેલા છે એમ સર્વથા ન કહી શકાય, માટે કેટલાક અવિપરીત પણે પરિણમેલા પર્યાયની અપેક્ષાએ અવ્યવહારી ને પણ પ્રથમ ગુણસ્થાનક કહી શકાય. શ્રી મલયગિરિ મહારાજે ષડશીતિ વૃત્તિમાં કહ્યું છે કે –
“अन्ततो निगोदावस्थायामपि तथाभूताव्यक्त स्पर्शમાત્રપ્રતિત્તિ વિચૈતાપિ મવતિ”,
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩ અવ્યવહારરાશિમાં પણ અવિપરીતપણે તથા પ્રકારની અસ્પષ્ટ સ્પર્શમાત્રની પ્રતિપત્તિ હોય છે.
તેમજ કમસ્તવ વિવરણ વિગેરે ગ્રંથમાં પણ અવ્યવહારરાશિવર્તી જીવને પ્રથમ ગુણસ્થાન કહ્યું છે.
માટે અહીં બને આચાર્યોનાં વચને સત્ય અને અપેક્ષાયુક્ત હોવાથી અવિસંવાદી છે.
આ ગાથામાં જે વ્યક્તમિથ્યાત્વ કહ્યું, તે તત્વથી મિત્રાદિ ચાર દૃષ્ટિવાળું જ જાણવું. પરંતુ જયાં સુધી મિત્રાદષ્ટિ પ્રાપ્ત થઈ નથી ત્યાં સુધી સંરિપંચેન્દ્રિયમાં પણ મિથ્યાત્વ છે, તે અવ્યક્તમિથ્યાત્વ છે અને તે ગુણસ્થાન સ્વરૂપ નથી.
દ્વાત્રિશત કાત્રિશિકામાં મિત્રાદષ્ટિની બત્રીશીના વર્ણનમાં કહ્યું છે કે – व्यक्तमिथ्यात्यधीप्राप्ति-रप्यन्यत्रेयमुच्यते । धने मले विशेषस्तु, व्यक्ताव्यक्तधियोर्नु कः ॥१॥
અન્ય ગ્રંથોમાં ( જૈનદર્શનના જ પરંતુ દ્વાત્રિશત્ દ્વાર્વિશિકા સિવાયના ) વ્યક્તમિથ્યાત્વ બુદ્ધિની પ્રાપ્તિને પહેલું મિથ્યાત્વગુણસ્થાન કહ્યું છે, તે વ્યક્તમિથ્યાત્વ બુદ્ધિ આ મિત્રાદષ્ટિ જ કહેવાય છે. અન્યથા તીવ્ર મિથ્યાત્વ કર્મરૂપી મળને ઉદય વર્તતા વ્યક્ત અને અવ્યક્ત બુદ્ધિરૂપ બે ભેદ શી રીતે થાય?
પૂજ્ય શ્રી હરિભદ્રસૂરિ મહારાજે કહ્યું છે કેप्रथमं यद्गुणस्थान सामान्येनोपवर्णितम् । अस्यां तु तदवस्थायां, मुख्यमन्वर्थयोगतः ॥१॥
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪
જે પ્રથમ ગુણસ્થાન સામાન્ય સ્વરૂપે વર્ણવ્યું છે, તે મિથ્યાત્વગુણસ્થાન, અન્વર્થના એગથી નામ, નામને અર્થ અને તે નામવાળે પદ્યાર્થ-એ ત્રણે વિચારતાં એક સરખે ભાવ નીકળે તે અન્વર્થયેગ, મિત્રાદષ્ટિની અવસ્થામાં જ મુખ્ય પણે હોય છે. મિથ્યાત્વી આત્માને ઉત્પન્ન થતાં દેશमधमोहाद्यथा जीवो, न जानाति हिताहितम् । धर्मा-धौं न जानाति, तथा मिथ्यात्वमोहितः ॥८॥
ગાથાર્થ જેમ મનુષ્યાદિ પ્રાણીઓ મદિરાના ઉન્માદથી ભાન ભૂલીને હિત-અહિતને જાણતા નથી, તેમ મિથ્યાત્વથી મહિત થયેલે જીવ અજ્ઞાન દશામાં વર્તતે હેવાથી ધર્મઅધર્મને જાણ નથી. मिथ्यात्वेनालीढचित्ता नितान्तम्, तत्त्वातत्त्वं जानते नैव जीवाः । किं जात्यन्धाः कुत्रचिद्वस्तुजाते-रम्यारम्यव्यक्तिमासादयेयुः ।१।
ટકાથે જન્માંધ પુરુષ કેઈપણ પદાર્થને સુંદર છે કે અસુંદર, તે જોઈ શકે નહિ તેમ અતિગાઢ મિથ્યાત્વયુક્ત જ તત્ત્વ શું અને અતત્ત્વ શું? તે જાણી શકતા નથી.
મિથ્યાત્વની સ્થિતિ :अभव्याश्रितमिथ्यात्वे ऽनाद्यनन्ता स्थितिभवेत् । सा भव्याश्रितमिथ्यात्वे ऽनादिसान्ता पुनर्मता ॥९॥
ગાથાર્થ : અભવ્યની અપેક્ષાએ મિથ્યાત્વની સ્થિતિ અનાદિ અનંત છે અને ભવ્યની અપેક્ષાએ અનાદિસત છે.
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫ , , શ્રી સિદ્ધાંતમાં કહ્યું છે કે - मिच्छत्तमभव्वाणंत-मणाइमणंतयं मुणेयव्वं । મરવાળે તુ ગાડુ–સાવસિયં તું મિરછd I * અભવ્ય જીવનું જે મિથ્યાત્વ છે, તે અનાદિ અનંત કાળ પ્રમાણ છે. અને ભવ્ય જીવનું જે મિથ્યાત્વ તે, અનાદિ સાત જાણવું.
આ સામાન્યથી મિથ્યાત્વની સ્થિતિ દર્શાવી, જે મિથ્યાત્વગુણસ્થાનની સ્થિતિ વિચારીએ, તે અભવ્યની અપેક્ષાએ સાદિ અનંત અને ભવ્યની અપેક્ષાએ સાદિસાંત હેય છે.
આ મિથ્યાત્વગુણસ્થાને જીવ બંધપ્રાગ્ય ૧૨૦ કર્મ પ્રકૃતિએામાંથી તીર્થંકરનામકર્મ અને આહારદ્ધિકઆ ત્રણ પ્રકૃતિઓ બાંધતે ન હોવાથી ૧૧૧૭ કર્મપ્રકૃતિ બાંધે છે.
ઉદય પ્રાગ્ય ૧૨૨ કર્મ પ્રકૃતિઓમાંથી મિશ્રમેહનીય, સમ્યકત્વમેહનીય, આહારદ્ધિક અને જિનનામકર્મ –આ પાંચ પ્રકૃતિને ઉદય ન હોવાથી ૧૧૭ પ્રકૃતિને ઉદય હોય છે.
સત્તામાં તે '૧૪૮ પ્રકૃતિની સત્તા હોય છે.
૧-૨ જ્ઞાન દશન. વેદમહ૦ આયુ - નામ – ગોત્ર – અંતરાય
૫ ૯ ૨ ૨૬ ૪ ૬૪ ૨ ૫ =૧૧૭ ૩ જ્ઞાના દર્યના વેદ મોહ આયુ નામ ગોત્ર અંતરાય
૫ ૯ ૨ ૨૮ ૪ ૯૩ ૨ ૫ =૧૪૮
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભાવાર્થ જીવ અવ્યવહાર રાશિમાંથી નીકળી વ્યવહાર રાશિમાં આવે ત્યારે મિથ્યાત્વગુણસ્થાનને પામે છે, માટે મિથ્યાત્વ ગુણસ્થાનની સ્થિતિ સાદિ અને ત્યારબાદ અનંતકાળ સુધી વ્યવહારરાશિમાં જ ગણાય માટે અનંત. આ પ્રમાણે આ પ્રકરણની માન્યતાનુસાર વ્યવહારરાશિવાળા જીવનું મિથ્યાત્વ, તે મિથ્યાત્વગુણસ્થાન અને તેની સ્થિતિ અભવ્યની અપેક્ષાએ સાદિ અનત અને ભવ્યની અપેક્ષાએ સાદિ સાંત છે. કારણ કે ભવ્ય જીવ વ્યવહારરાશિમાં આવી મિથ્યાત્વ ગુણસ્થાન પામી ફરીથી તે છોડીને સમ્યકૃત્વાદિ ગુણસ્થાન પામે છે.
અહિં ૧૨૦ કર્મ પ્રકૃતિના બંધવાળો જીવ મિથ્યાવા યુક્ત નહિ પણ મિથ્યાત્વ ગુણસ્થાનયુક્ત ગણાય છે. અને તે પણ વ્યક્તમિથ્યાત્વયુક્ત સમજ. દેવગતિ આદિ કેટલીક પ્રકૃતિએ વ્યક્તમિથ્યાત્વવાળે જ બાંધી શકે છે, પણ અવ્યવહારરાશિમાં રહેલો અવ્યક્તમિથ્યાત્વવાળા જીવ બાંધી શકતા નથી.
ઉદય અને સત્તામાં પણ ૧૧૭ ને ઉદય અને ૧૪૮ ની સત્તા વ્યવહારશશિમાં રહેલા જીવને હેય છે. અવ્યવહારરાશિમાં રહેલા જીવને હેય નહિ. તેથી આ સ્થાને “મિથ્યાત્વમાં વર્તતા જીવને અનુક્રમે ૧૧૭ – ૧૧૭ – ૧૪૮ પ્રકૃતિની બંધ, ઉદય, સત્તા હેય” એમ ન કહેતાં “મિથ્યાત્વગુણસ્થાનમાં વર્તતા જીવને અનુક્રમે ૧૧૭ – ૧૧૭ – ૧૪૮ પ્રકૃતિને બંધ ઉદય–સત્તા હાય કારણકે દેવગતિ આદિ પ્રકૃતિઓ અવ્યવહારી
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭
જીવને બંધ–ઉદય–સત્તામાં હૈતી નથી. જિનનામકર્મે આહાર શરીરનામક્રમ અને આહારક ઉપાંગનામઢમ ત્રણ પ્રકૃતિના ' બંધ મિથ્યાત્વમાં અને મિથ્યાત્વગુણસ્થાનમાં પણ ન હોય.
ww
છે
કારણ :– જિનનામકમ સભ્યત્વથી બંધાય છે અને આહારદ્વિક અપ્રમત્તચારિત્રથી આ ધાય છે.
૨ સાસ્વાદનગુણુસ્થાન ઉપશમસમ્યક્ત્ત્વનું સ્વરૂપ – अनादिकाल संभूत- मिथ्याकमपशान्तितः । स्यादौपशमिकं नाम, जीवे सम्यक्त्वमादितः ॥ १०॥ ગાથા :– અનાાિળથી ઉત્પન્ન થયેલ મિથ્યાત્વમાહનીય ક્રમ ઉપશાંત થવાથી જીવને પ્રથમ ઉપશમસમ્યકૃત્વ પ્રાપ્ત થાય છે.
:
ગ્રંથિભેદ કર્યો પછી
ટીકાથ – ભવ્યજીવને અનાદિકાળથી ઉત્પન્ન થયેલા મિથ્યાત્વમાહનીયકમના ઉપશમથી પ્રથમ ઉપશમસમ્યક્ત્ત્વની પ્રાપ્તિ થાય છે. ઉપશમસમ્યકૃત્ત્વ માપ્તિની પ્રક્રિયા — ઉપશમસમ્યક્ત્વના બે પ્રકાર છે.
(૧) અન્તરકરણુઉપશમસમ્યક્ત્વ. (૨) ઉપશમ શ્રેણિગત ઉપશમ સભ્યત્વ.
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮ (૧) અન્ડરકરણ ઉપશમસમ્યકત્વ
જે જીવે અપૂર્વકરણ દ્વારા ગ્રંથિભેદ કર્યો છે. અને ૧ત્રણ પુજ કર્યા નથી એવા જીવનને ઉદયમાં આવેલું મિથ્યાત્વ ક્ષય પામ્યું હોય, અને અનુદીર્ણ મિથ્યાત્વના ઉદય પામવાને હજુ અંતમુહૂર્ત એટલે વિલંબ છે એવા જીવને અન્ડરકરણ સંબંધી અન્તમુહૂર્ત કાળ સર્વ મિથ્યાત્વના ઉદય રહિત હોવાથી તે વખતે અન્ડરકરણ ઉપશમસમ્યકત્વ પ્રાપ્ત થાય છે.
આ અંતરકરણ ઉપશમસમ્યકત્વ આખા ભવચક્રમાં એકવાર જ પ્રાપ્ત થાય છે, તે બહુલતાએ જાણવું. (બીજા કેઈ વખતે ન થાય તે એકાંત નિષેધ નથી.) | ભાવાર્થ - અંતકરણે પશમસમ્યકત્વ અનાદિ મિથ્યાદષ્ટિને પ્રથમવાર પામવાનું હોય છે, તેથી તે જીવે પહેલાં કેઈપણ વાર ત્રણjજ કરેલા નથી. કારણ કે પુજ
૧ ત્રણ પુંજ- મિથ્યાત્વમોહનીય કર્મના પુત્ર રાશિમાંથી.
(૧) અશુદ્ધ પુદ્ગલો તે મિયાત્વપુંજ. (૨) અર્ધવિશુદ્ધ પુદ્ગલે તે મિશ્રપુંજ ,
(૩) શુદ્ધ પુદ્ગલે તે સમ્યકત્વપુંજ. ૨ આ વચન અંતરકરણના ક્રિયાકાળ વખતનું જાણવું. ૩ આ વચન અંતરકરણના અનુભવકાળ વખતનું જાણવું.
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________
કરણ તે સમ્યકત્વ પ્રાપ્તિ વખતે, સિદ્ધાંત મતે અપૂર્વકરણમાં, કર્મગ્રંથમતે ઉપશમસમ્યકત્વના કાળમાં અને કર્મ પ્રકૃતિમતે અનિવૃત્તિકરણના અંત્ય સમયે હૈય છે.
પ્રશ્ન - જ્યારે જ્યારે જીવ ઉપશમસમ્યકત્વ પ્રાપ્ત કરે છે ત્યારે ત્યારે અંતરકરણ તે અવશ્ય કરવું પડે છે, તે પહેલું ઉપશમસમ્યકત્વ તે અન્ડરકરણે પશમ ઉપશમસમ્યકત્વ અને બીજીવારનાં ચાર ઉપશમસમ્યક્ત્વ સ્વશ્રેણિત ઉપશમસમ્યકત્વ એ ભેદ કેવી રીતે ?
ઉત્તર :- અનાદિ મિથ્યાષ્ટિજ્યારે પ્રારંભમાં ઉપશમસમ્યકત્વ પામે છે ત્યારે ઉદય આવેલા મિથ્યાત્વનું જ અંતરકરણ કરવું પડે છે અને શેષ ઉપશમસમ્યકત્વની પ્રાંતિ વખતે ઉદયમાં મિથ્યાત્વમેહનીય નહીં પણ સમ્યફત્વમેહનીય હોય છે, તેનું અંતરકરણ થાય છે, માટે મિથ્યાત્વેદયના અંતરકરણની મુખ્યતાએ અહિં પહેલાં ઉપશમસમ્યત્વને જ અંતરકરણે પશમ કહ્યું અને શેષ ચારે ઉપશમ સમ્યફવમાં સમ્યફતવમોહના વિપાકેદયનું અને શેષ બે મેહનીયના પ્રદેશદયનું અથવા અપેક્ષાએ એક જ મિથ્યાત્વમેહનીયના પ્રવેશદયનું અન્ડરકરણ હોય છે, માટે મિથ્યાત્વના પ્રદેશદયનું અન્ડરકરણ ગૌણ ગણાય અને મિથ્યાત્વના વિપાકેદથનું અન્તસ્કરણ પ્રધાન ગણાય, તે કારણથી પહેલું ઉપશમસમ્પલ અંતરકરણપશમ કહ્યું અને બીજા સમ્યકત્વને શ્રેણિગત કહ્યા. કારણ કે તે ચારે ઉપશમસમ્યફ ઉપશમ-શ્રેણિમાં જ પ્રાપ્ત થાય છે.
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨) ઉપશમ એણિગત ઉપશમ સમ્યક્ત્વ –
જે જીવે ઉપશમણિ પ્રારંભી હોય, તે જીવને પ્રથમ અનંતાનુબંધિ કષાયે અને ત્યારબાદ મિથ્યાત્વમેહનીય (ઉપલાણથી ત્રણે દર્શનમેહનીય) ઉપશાંત થતાં સ્વશ્રેણિગત (ઉપશમ શ્રેણિગત) ઉપશમસમ્યહવ થાય છે. સિદ્ધાંતમાં પણ કહ્યું છે કે – अकयतिपुंजो ऊसरदव-ईलियदुरुषखनाएहिं । अंतरकरणउपसमिओ, उपसमिओ वाससेणिगओ ॥१॥
જેણે ત્રણ પુજ ક્ય નથી એ જીવ ઉષરક્ષેત્ર, ઇલિકા અને દવદગ્ધ દષ્ટાંતથી અંતરકરણઉપશમસમ્યક્ત્વ અથવા સ્વશ્રેણિગતઉપશમસમ્યકુવા પામે છે.
આ બંને પ્રકારનું ઉપશમસમ્યક્ત્વ સાસ્વાદનગુણસ્થાનની પ્રાપ્તિમાં મુખ્ય કારણ છે. - ભાવાર્થ – ઉપરક્ષેત્રમાં (ક્ષારભૂમિમાં) વાવેલું બીજ પુનઃ નષ્ટ થઈ જાય છે, તેમ ઉપશાંતમિથ્યાત્વવાળા છવને પ્રાપ્ત થયેલું સમ્યફલ પુનઃ નષ્ટ થાય છે.
ઈયળ જેમ પોતાના શરીને અગ્રભાગ પ્રથમ લંબાવી આગળના સ્થાને મૂકી તેથી આગળના સ્થાનનું આલંબન ન પામતાં પુન તે અગ્રભાગ સંકેચી મૂળ સ્થાને પાછી આવી જાય છે, તેમ ઉપશમ સમ્યફત્વથી એવેલા ઉપશમસમ્યગ્દષ્ટિજીવે ત્રણ પુંજ નહિ કરેલા હવાથી મિશ્રપુંજ અથવા સમ્યકત્વપુંજરૂપ આલંબન ન પામવાથી પુનઃ મિથ્યાત્વ પામે છે.
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧
દાવાનળથી ખળેલું વૃક્ષ પુન: પદ્મવિત થાય છે, તેમ ઉપશમસમ્યક્ત્વ યાગ્ય અધ્યવસાયથી અનુન્દ્રિત થયેલુ મિથ્યાત્વ પુનઃ ઉદયમાં આવે છે.
અહિં જો કે સમ્યક્ત્વની પ્રાપ્તિસંબધી એ ત્રણ દેષ્ટાંત કહ્યાં, પરંતુ સમ્યક્ત્વના નાશ પામી મિથ્યાત્વની પ્રાપ્તિના અર્થ માં પણ એ ત્રણ શાંત જાણુવા.
સાસ્વાદનસમ્યક્ત્વની પ્રાપ્તિ
एकस्मिन्नुदिते मध्या-च्छान्तानन्तानुबन्धिनाम् । आद्योपशमिक सम्यक्त्वशैलमौलेः परिच्युतः ॥११॥ समयादावलिषट्कं यावन्मिथ्यात्वभूतलं । नासादयति जीवोऽयं, तावत्सास्वादनो भवेत् ॥ १२॥
પ્રથમવાર ઔપશમિકસમ્યક્ત્વરૂપ પર્વતના શિખર ઉપરથી પડતા જીવને ઉપશાંત પામેલા ચાર અનતાનુબન્ધિ કષાયમાંથી કાપારૢિ એક માયના ઉદય થતાં જ્યાં સુધી મિથ્યાત્વરૂપ ભૂમિતલને પામતા નથી. ત્યાં સુધી જઘન્યથી ૧ સમય અને ઉત્કૃષ્ટ ૬ આવલિકા કાળ સુધી સાસ્વાદનસત્વ હોય છે.
'
ભાવાઃ- પર્વતના શિખર જેવું ઉપશમસમ્મટ્ઠત્વ છે, ત્યાંથી પડતા જીવને અનંતાનુબન્ધિ ક્રોધ, માન, માયા, લાભમાંથી એક ષાયના ઉદય થવાથી મિથ્યાત્વરૂપ ભૂમિતલ સન્મુખ જાય છે. જ્યાં સુધી ભૂમિતલ ઉપર પડથો નથી ત્યાં સુધી એટલે
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩૨
જઘન્યથી ૧ સમય,
ઉત્કૃષ્ટથી ૬ આવલિકા સુધી જીવને સાસ્વાદન ગુણસ્થાનક હાય છે.
સિદ્ધાંતમાં પણ કહ્યું છે કે
उबसम अद्धा इठिओ, मिच्छमपत्तो तमेव गंतुमणो । सम्मं आसायंती, सासायणिमो मुणेयवो || १ ||
ઉપશાંત અદ્ધામાં (કાળમાં) વ તા મિથ્યાત્વની સન્મુખ થયેલા જીવ, સમ્યક્ત્વના કાંઈક અનુભવવાળા છે, તે સાસ્વાદનસચેંગદેષ્ટિ જાણવે
પ્રશ્ન ઃ વ્યક્તમિથ્યાત્વની પ્રાપ્તિરૂપ મિથ્યાત્વગુણસ્થાનને અને અધિક ગુણની પ્રાપ્તિરૂપ મિશ્રાદિ ગુણસ્થાનને ગુણસ્થાન કહેવું ચુક્ત છે, પરંતુ સમ્યક્ત્વ ગુણુથી પડવારૂપ સાસ્વાદનભાવને ગુણસ્થાન કેવી રીતે કહેવાય ?
ઉત્તર :–મિથ્યાત્વ ગુણસ્થાનની અપેક્ષાએ સારવાનભાવ પણ ઊંચા સ્થાને ચડવારૂપ જ છે, કારણકે મિથ્યાત્વગુણસ્થાન અભવ્યાને હાય છે, જ્યારે સાસ્વાદનગુણસ્થાન તે ભવ્ય જીવમાં પણ જેમના અદ્ધ પુદ્દગલ પરાવત માત્ર સંસાર બાકી રહ્યો હોય તેવા જીવને હાય છે.
સિદ્ધાંતમાં પણ કહ્યુ` છે કે -
अंतो मुदुतमित्तंपि, फासियं हुज्ज जेहिं सम्मत्तं । तेसि अवदुग्गल - परिभट्टो चेव संसारो ॥
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________
જે અને અન્તર્મુહૂર્ત પણ સમ્યફત્વ સ્પર્યું હોય તેમને અદ્ધ પુદગલપરાવર્ત જેટલે સંસાર બાકી છે.
આ પ્રમાણે સાસ્વાદન પણ મિથ્યાત્વથી અધિક ગુણવાળું સ્થાન છે, તેથી કેઈષ નથી. સાસ્વાદનગુણસ્થાનમાં બંધ-ઉદય–સત્તા
સાસ્વાદનગુણસ્થાનમાં મિથ્યાત્વ-નરકત્રિક એકેન્દ્રિયાદિ જાતિ ચતુષ્ક, સ્થાવરચતુષ્ક, આતપ, હુડકસંસ્થાન, છેવહૂ ડું સંઘયણ, નપુસકદ, આ ૧૬ પ્રકૃત્તિને બંધ વિચ્છેદ થવાથી ૧૦૧ પ્રકૃત્તિને બંધ હોય છે.
તથા સૂકમત્રિક-આતપ અને મિથ્યાત્વ-આ પાંચ પ્રકૃતિને ઉદયવિરછેદ (મિથ્યાત્વને અંતે) થવાથી અને નરકાનુપૂર્વીને અનુદય થવાથી ૧૧૧ પ્રકૃત્તિને ઉદય,
તથા તીર્થંકરનામકર્મની સત્તા સાસ્વાદનગુણસ્થાને ન હોવાથી ૧૪૭ પ્રકૃતિની સત્તા હોય છે.
૩ મિશ્ર ગુણસ્થાન मिश्रकर्मोदयाज्जीवे, सम्यगमिथ्यात्वमिश्रितः । यो भाँवो ऽन्तर्मुहूर्त स्या-त्तन्मिश्रस्थानमुच्यते ॥१३॥
ગાથાર્થ જીવને મિશ્રમેહનીયકર્મના ઉદયથી અન્તમુહૂર્ત કાળ પ્રમાણ સમ્યકત્વ અને મિથ્યાત્વથી મિશ્રિત ભાવ થાય તે મિશ્રગુણસ્થાનક કહેવાય છે.
ટીકાથ દર્શન મેહનીયકર્મની બીજી પ્રકૃતિ મિશ્ર મેહનીય છે. તેના ઉદયથી જીવને અંતમુહૂર્ત સુધી સમકાળે
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________
1. ૨૪ સમ્યહવ અને મિથ્યાત્વથી મિશ્રિતભાવ થાય છે. પરંતુ જે જીવ સમ્યકત્વ અથવા મિથ્યાત્વ કેઈપણ એક જ ભાવમાં વર્તતે હેય, તે તે જીવ મિશ્રગુણસ્થાનવર્તી ન કહેવાય, કારણ કે અહીં મિશ્રપણું એટલે બે ભાવ એકત્ર થઈને ન ત્રીજો ભાવ ઉત્પન્ન થવા રૂપ છે.
- દષ્ટાંત जात्यन्तरसमुद्भूति-वंडवाखरयोयथा। गुडदध्नोः समायोगे, रसभेदान्तरं यथा ॥१४॥ તથા ધર્મત શ્રદ્ધા, ગાયતે સમદ્વિત: .. मिश्रोऽसौ भण्यते तस्माद्भावो-जात्यन्तरात्मकः ॥१५॥
ગાથાર્થ : જેમ ઘડી અને ગર્દભના સંગથી ખરચર રૂપ એક નવી જાતિ ઉત્પન્ન થાય છે, ગોળ અને દહિંના સંયોગથી એક ન જ સ્વાદ ઉત્પન્ન થાય છે, તેમ જે જીવની બુદ્ધિ સર્વજ્ઞભાષિત અને અસર્વજ્ઞભાષિત બને ધર્મમાં સમાન શ્રદ્ધાવાળી થાય, તે મિશ્રગુણસ્થાનવાળે કહેવાય છે.
ભાવાર્થ- સિદ્ધાંતમાં કહ્યું છે કેजह गुडदहीणि महियाणि, भावसहिआणि हुंति मीसाणि । भुजंतस्स तहोमय, तद्दिठी मीसदिछी य ॥
જેમ ગોળ અને દહિંને સાથે કરીને જોજન કરનારને મિશ્ર નવીન રસ લાગે છે, તેમ મિથ્યાત્વ અને સમ્યફટવ બને મિશ્રિત થતાં નવીન મિશ્રદષ્ટિ થાય છે.
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૫ મિશ્રગુણસ્થાનની વિશેષતા
आयुर्वध्नाति नो जीवो मिश्रस्थो म्रियते न वा । सदृष्टिर्वा कुदृष्टिा, भूत्वा मरणमश्नुते ॥१६॥
ગાથાર્થ – મિશ્રગુણસ્થાનમાં રહેલે જીવ આયુષ્ય બાંધો નથી, મૃત્યુ પામતું નથી, પરંતુ સમ્યગૃષ્ટિ અથવા મિથ્યાષ્ટિ થઈને મરણ પામે છે.
ટીકાથ:- મિશ્રગુણસ્થાનમાં રહેલે જીવ પરભવમાં ઉપજવા માટે આયુષ્યને બંધ કરતા નથી, પરંતુ ચોથા સમ્યગદષ્ટિગુણસ્થાને જઈને અથવા મિથ્યાદષ્ટિ ગુણસ્થાનમાં આવીને મરણ પામે છે.
ભાવાર્થ - મિથ્યાત્વ, સાસ્વાદન, અવિરત, દેશવિરત, પ્રમત્ત, અપ્રમત્ત, અપૂર્વકરણ, અનિવૃત્તિ, સૂકમસંપાય, ઉપશાંતમૂહ અને અગિકેવલી, આ ૧૧ ગુણસ્થાનમાં વતે જીવ મરણ પામી શકે છે,
તથા મરણપ્રાગ્ય ૧૧ ગુણસ્થાનમાંથી મિથ્યાત્વ, સાસ્વાદન અને અવિરતસમ્યગૂદષ્ટિ, આ ત્રણ ગુણસ્થાન પરભવમાં જીવની સાથે જાય છે. સિદ્ધાંતમાં પણ કહ્યું છે કે - मीसखीणसंजोगे न मरइ, अवरेसु मरइ इगारससु । अविरयमिच्छदुगं सम्मं, परभवमणुजंति नो अटुं ॥
૧. જેમ મિશ્રગુણસ્થાનમાં મરણ પામતું નથી તેમ ૧૨ મા ક્ષીણમેહ અને ૧૩ મા સોગિગુણસ્થાનમાં પણ મરણ પામતે નથી.
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________
મિશ્ર, ક્ષીણ મોહ અને સગી એ ત્રણ ગુણસ્થાનમાં જીવ મરણ પામતા નથી બાકીના ૧૧ ગુણસ્થાનમાં મરણ પામે છે. તથા અવિરત, મિથ્યાત્વ અને સાસ્વાદન એ ત્રણ ગુણસ્થાને પરભવમાં જીવની સાથે જાય છે, બાકીના ૮ ગુણસ્થાન (સર્વ મળી ૧૧ ગુણસ્થાન) પરભવમાં સાથે જતાં નથી. પૂર્વ બદ્ધાયુ મિશ્રગુણસ્થાનસ્થ જીવનું મરણ અને ગતિ – सम्यग्मिथ्यात्वयोमध्ये, ह्यापुर्येनार्जितं पुरा । म्रियते तेन भावेन, गति याति तदाश्रिताम् ॥१७॥
ગાથાથ - મિશ્રગુણસ્થાનની પ્રાપ્તિ પૂર્વે જીવે સમ્યફ અથવા મિથ્યાત્વ જે ભાવે આયુષ્ય બાંધ્યું હોય, તે ભાવ સહિત જીવમરણ પામે છે, અને તે ભાવ અનુસાર સદગતિ અથવા દુર્ગતિમાં જાય છે.
ભાવાર્થ - મિશ્રભાવ પામ્યા પહેલાં જીવ, મિથ્યા હોય અથવા અવિરતિગુણસ્થાને હોય, ત્યાં આયુષ્ય કર્મ બાંધ્યું હોય અને ત્યાર પછી મિશ્રગુણસ્થાન પામે, તે મિશ્રભાવને અનુભવીને પૂર્વભાવને અનુસાર જ ગતિ પામે છે.'
ટીકાર્થ ન મિશ્રગુણસ્થાને બંધ-ઉદય-સત્તા
મિશ્રગુણસ્થાનવર્તી જીવ તિર્યંચાત્રિક, સ્યાનદ્વિત્રિક, દુર્ભગ, દાસ્વર, અનાદેય, અનંતાનુબંધિચતુષ્ક,મધ્યસંસ્થાન
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચતુષ્ક, મધ્યસંઘયણચતુષ્ઠ, નીચગેત્ર, ઉદ્યોત, અશુભવિહાગતિ અને સ્ત્રીવેદ-આ ૨૫ પ્રકૃતિને સાસ્વાદનને અંતે બંધવિચ્છેદ થવાથી તથા મનુષ્ય આયુષ્ય અને દેવાયુષ્ય -એ બે આયુષ્યને અબંધ હોવાથી ૭૪ પ્રકૃતિ બાંધે છે.
તથા અનંતાનુબંધિ ચતુષ્ક, સ્થાવર, એકેનિદ્રય, વિકલેનિયત્રિક-આ ૯ પ્રકૃતિને ઉદય વિચ્છેદ થવાથી, દેવાનુપૂર્વી, નરકાનુપૂર્વી અને તિર્યંચાનુપૂર્વીને અનુદય થવાથી તેમજ મિશ્રમેહનીયને ઉદય થવાથી ૧૦૦ પ્રકૃતિને ઉદય હોય છે,
તથા સાસ્વાદ પ્રમાણે ૧૪૭ પ્રકૃતિની સત્તા હોય છે.
૪ અવિરતિસમ્યગ્દષ્ટિ ગુણસ્થાનઃ यथोक्तेषु च तत्त्वेषु रुचिर्जीवस्य जायते । निसर्गादुपदेशाद्वा सम्यक्त्वं हि तदुच्यते ॥१८॥
ગાથાથ - જીવની, સર્વ કહેલા તોમાં સ્વાભાવિક અથવા ઉપદેશ આદિથી જે રૂચિ થવી, તે સમ્યક્ત્વ. (૧) નિસગ સમ્યકત્વ :
ભાવાર્થ – સંઝિપચેન્દ્રિય ભવ્ય પ્રાણને પૂર્વ ભવના અભ્યાસ વિશેષથી ઉત્પન્ન થયેલા અતિનિર્મળ ગુણયુક્ત આત્માના સ્વભાવથી જીવાદિ પદાર્થમાં જે શ્રદ્ધા થાય, તે નિસર્ગસમ્યત્વ.
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૮
(૨) અધિગમ સમ્યક્ત્વ ઃ
સદગુરુએ ઉપદેશેલાં શાસ્ત્રોના શ્રવણથી જીવાદ પદાર્થોમાં જે શ્રદ્ધા થાય, તે અધિગમસમ્યક્ત્વ. સિદ્ધાંતમાં પણ કહ્યુ` છે કે; रुचिर्जिनोक्ततत्त्वेषु सम्यक् श्रद्धानमुच्यते । जायते तन्निसर्गेण गुरोरधिगमेन वा ॥
જિનેશ્વરભાષિત તત્ત્વામાં રૂચિ થવી તે સમ્યક્ત્વ કહેવાય છે, તે શ્રદ્ધા સ્વાભાવિક પણ થાય અને ગુરુના પ્રયત્નથી પણ થાય છે. અવિરત સમ્યગ્દૃષ્ટિની વિશેષતા :द्वितीयानां कषायाणा- मुदयाद्वतवर्जितम् । सम्यक्त्वं केवलं यत्र तच्चतुर्थं गुणास्पदम् ||१९||
ગાથા :- બીજા અપ્રત્યાખ્યાની કષાયેાના ઉદયથી વ્રતપ્રત્યાખ્યાન રહિત કેવળ સમ્યક્ત્વ માત્ર જ હાય, તે ચેાથું ગુણસ્થાન કહેવાય.
ભાવાથ – અવિરત સમ્યષ્ટિ નામનું ચેાથું ગુણુસ્થાન છે.
ભાગ, વિલાસ, સુખ અને સૈાદર્યયુક્ત કુળમાં ઉત્પન્ન થયેલ કાર્ય પુરુષે ન્યાયથી ધન ઉપાર્જન કરેલું છે, છતાં જુગાર આદિ દુર્વ્યસના આચરવાથી અન્યાય કર્યો તેથી રાજ્યદ'ડ મળ્યા, અભિમાન નાશ પામ્યું, પ્રચ'ડ કોટવાલાએ અત્યંત વિટંબના કરી, એવા પુરુષ
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૯
પિતાના વ્યસનથી ઉત્પન્ન થયેલ નિંદ્ય કર્મ ખોટું છે એમ જાણે છે. તેમજ પિતાના કુળના સુખ, સૌંદર્ય અને સંપદાને ઈરછે છે, છતાં કોટવાલે અત્યંત વિટંબણા કરતા હોવાથી સુખે શ્વાસ પણ લઈ શકતો નથી.
તેમ આ જીવ અવિરતપણને કુત્સિતકર્મ જેવું જાણે છે અને વિરતિના સુખની અતિઅભિલાષા કરે છે, પરંતુ કોટવાલ સરખા અપ્રત્યાખ્યાની 8ષાના ઉદયથી વ્રત અંગીકાર કરી શકતું નથી. તેથી વ્રતરહિત કેવળ સમ્યગૃષ્ટિપણે જ આ ગુણઠાણે અનુભવે છે. ચેથા ગુણસ્થાનની સ્થિતિ, उत्कृष्टाऽस्य त्रयस्त्रिंशत्सागरा साधिका स्थितिः । तदर्धपुद्गलावर्त-भवैभव्यैरवाप्यते ॥२०॥
ગાથાથ - અવિરતિ સમ્યગ્દષ્ટિ ગુણસ્થાનની ઉકૃષ્ટ સ્થિતિ સાધિક ૩૩ સાગરોપમ પ્રમાણ છે, અને ભવ્ય જીવ અર્ધ પુદગલ પરાવર્ત સંસાર બાકી રહે ત્યારે આ સમ્યક્ત્વ પામે છે.
ભાવાર્થ - ચેથા ગુણસ્થાનની સ્થિતિ સાધિક ૩૩ સાગરોપમ કહી, તે સર્વાર્થસિદ્ધ આદિ પાંચ અનુત્તર વિમાનગત દેવના આયુષ્યરૂપ જાણવી અને મનુષ્યભવની અધિકતા સમજવી. . અભવ્યજીને આ સમ્યકત્વ પ્રાપ્ત થતું નથી.
૧. આ સ્થિતિ સમ્યફત્વની નહિ પણ સમ્યક્ત્વગુણસ્થાનની છે, કારણ કે સમ્યકત્વની સ્થિતિ સાધિક ૬૬ સાગરોપમ છે જ્યારે સમ્યક્ત્વગુણસ્થાનની સ્થિતિ સાધક ૩૩ સાગરેપમ છે. અહિં અધિક સ્થિતિ કહી તે દેશના પૂર્વ કોડ વર્ષ સમજવી તે આ રીતે
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમ્યગદષ્ટિના લક્ષણો - कृपाप्रशमसंवेग-निर्वेदास्तिक्यलक्षणाः ।। गुणा भवन्ति पच्चिते, स स्यात्सम्यक्त्वभूषितः ॥२१॥
ગાથાર્થ - જેના ચિત્તમાં દયા (કૃપા) શાંતતા સંવેગ-નિર્વેદ અને આતિય આ પાંચ ગુણે છે, તે સમ્યકત્વથી અલંકૃત છે.
ભાવાર્થ - (૧) કૃપા (દયા) દુખી જીના દુખ દૂર કરવાની ચિન્તા તે દયા (અનુકંપા.)
(૨) પ્રશમ - ક્રોધાદિનાં કારણે ઉત્પન્ન થવા છતાં તીવ્ર ક્રોધનો અભાવ, તે ઉપશમ.
(૩) સંવેગ - સિદ્ધિરૂપી મહેલમાં જવા માટે પગથીઆ સમાન સમ્યગૂજ્ઞાનદર્શનાદિ માર્ગમાં ઉત્સાહરૂપ મેક્ષને અભિલાષ, તે સંવેગ. . (૪) નિર્વેદ - અત્યંત બિભત્સ અને કુત્સિત આ સંસારરૂપ બંદીખાનામાંથી નીકળવાની ચાહનારૂપ જે ખેદ, તે નિર્વેદ.
પૂર્વ ભવે કઈ જીવે ચારિત્ર પાળ્યું, અનુત્તરવિમાનનું આયુષ્ય બાંધ્યું, મૃત્યુ પામતાં સમકિતગુણસ્થાન પામી અનુત્તરમાં ગયો, ત્યાં ૩૩ સાગરોપમનું આયુષ્ય પૂર્ણ કરી પૂર્વ કોડ વર્ષના આયુષ્યવાળો મનુષ્ય થયે, તે ચારિત્ર લઈ ઉપરના ગુણઠાણે ચડે તેટલો સર્વ કાળ ચોથું ગુણસ્થાન હોય છે, તે પહેલાં ઠુઠું, સાતમું થાવત ૧૧ મું ગુરુસ્થાન હોય, તે પછી પણ ગુણસ્થાન અવશ્ય પરાવર્તન પામે છે.
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૫) આસ્તિક્ય - સર્વજ્ઞભાષિત સર્વ ભાવે નિશ્ચય “ જેમ કહ્યા છે તેમજ છે એ રીતે સર્વોક્ત ભાનું અસ્તિત્વ વિચારવું, તે આસ્તિક્ય. સમ્યગ્દષ્ટિ ગુણસ્થાનવતાં જીવની ગતિ :क्षायोपशमिकी दृष्टिः, स्यानरामरसंपदे । क्षायिकी तु भवे तत्र, त्रितुर्ये वा विमुक्तये ॥२२॥
ગાથાથ-પશમ સમ્યકત્વ અને મનુષ્યગતિ અને દેવગતિની સંપત્તિ આપે છે અને ક્ષાયિકદષ્ટિ, જીવોને તે જ ભવમાં અથવા ત્રીજે, ચોથે ભવે મેક્ષ આપે છે. - ટીકાથ-જીવના અમુક પ્રકારના પરિણામ વિશેષ તે કરણ કહેવાય.
કરણે ૩ પ્રકારે છે. (૧) યથાપ્રવૃત્તકરણ, (૨) અપૂર્વકરણ,
(૩) અનિવૃત્તિકરણ, (૧) યથાપ્રવૃત્તકરણ -
જે અધ્યવસાય વિશેષથી આયુષ્ય કર્મ સિવાયના ૭
૧. ક્ષયોપશમ સમ્યગ્દષ્ટિ અને ક્ષાયિકસમ્યક્દષ્ટિની ગતિ કહેવાને ઉદ્દેશ છોડીને આ કરણનું સ્વરૂપ કેમ કહ્યું? એવો પ્રશ્ન ઉપસ્થિત થાય, પરંતુ આ કરણ વિગેરેથી પ્રથમ ક્ષયોપશમસમ્યક્ત્વ અને ક્ષાયિકસમ્યક્ત્વનું સ્વરૂપ કહી પછી બન્નેની ગતિ કહેવાશે માટે આ વ્યાખ્યા વિષયાંતર રૂપ ન સમજવી.'
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૨
કર્મોની સ્થિતિ કંઈક જૂન ૧ કેડાછેડી સાગરોપમ પ્રમાણે કરી ગ્રંથિસ્થાને આવે તે અધ્યવસાયનું નામ યથાપ્રવૃત્તકરણ : (૨) અપૂર્વકરણ -
પૂર્વે પ્રાપ્ત ન થયેલા એવા જે અધ્યવસાયથી અતિ ગાઢ રાગદ્વેષના પરિણામરૂપ ગ્રંથિભેદ કરે, તે અધ્યવસાયનું નામ અપૂર્વકરણ. (૩) અનિવૃત્તિકરણ - | નિવૃત્તિ વિનાના જે અધ્યવસાયથી અતિપરમ આનંદદાયક સમ્યકત્વ પ્રાપ્ત કરે, તે અધ્યવસાયનું નામ અનિવૃત્તિકરણ કહેવાય.
૧. અપૂર્વકરણથી ગ્રંથિભેદ કર્યા બાદ અનિવૃત્તિકરણમાં આવેલે જીવ, અવશ્ય આગળ વધી સમ્યક્ત્વ પામે છે, પણ પાછા વળ નથી, માટે અનિવૃત્તિકરણના અધ્યવસાય નિવૃત્તિ એટલે વ્યાવૃત્તિ રહિત છે (પાછા ન વળે. એવા છે.)
અથવા વ્યાવૃત્તિ એટલે ફેરફાર,
આ કરણના અધ્યવસાય ફેરફાર વિનાના છે. કારણ કે આ કરણમાં જે અધ્યવસાય પહેલા સમયે છે તે જ જાતિના અધ્યવસાય પહેલા સમયમાં આવેલા સર્વ જીવોના સરખા હોય છે. બીજે સમયે પણ સર્વ જીવોના અધ્યવસાય એક સરખા હોય છે. આ પ્રમાણે અનિવૃત્તિકરણના દરેક સમયમાં અનુક્રમે અનંતગુણ અનંતગુણ વિરુદ્ધ એક સરખા અધ્યવસાય હોય છે, તે તે સમયમાં પ્રવેશ કરેલા સર્વ શ્રેણિગત ના અધ્યવસાય પરસ્પર સરખા હોય છે પણ ફેરફારવાળા દેતા નથી, તે કારણથી પણ આ કારણનું અનિવૃત્તિકરણ નામ છે.
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________
હક
શ્રી જિનભદ્રગણિક્ષમાશ્રમણ મહારાજે કહ્યું છે કેअंतिमकोडाकोडी सव्वकम्माणमाउवज्जाणं । पलिआसंखिज्ज इमे भागेखीणे हवइ गंठी ॥१॥
આયુષ્ય વજીને સર્વે કર્મોની સ્થિતિ પાપમના અસંખ્યાતમા ભાગ ન્યૂન એક કડાછેડી સાગરોપમની થાય ત્યારે ગ્રંથિસ્થાન પ્રાપ્ત થાય છે. गंठित्ति अ सुत्ते तु, क्खडघणरूढगढगंठिव्व । जीवस्स कम्मजणिओ, धणरागदोसपरिणामो ॥२॥
ગ્રંથિ એટલે કર્કશ,ઘન, રૂઢ અને ગૂઢ એવી વાંસની ગાંઠ સમાન અને અત્યંત દુખે ભેદવા ગ્ય જીવના કર્મથી ઉત્પન્ન થયેલ રાગદ્વેષરૂપ પરિણામ. भिन्नंमि तम्मि लाभो संमताईणसुखहेउण सो उ । दुलंभोपरिसम चित्तविधायाइविग्धेहिं ॥३॥
તે ગ્રંથિભેદ થાય તે જ મોક્ષના કારણરૂપ સમ્ય
૧. કર્કશ એટલે કઠોર, ઘન એટલે અંદરના ભાગમાં છિદ્રરહિત. રૂઢ એટલે સુકાઈ ગયેલી, ગૂઢ એટલે ઉકેલી ન શકાય એવી. આ પ્રમાણે વિશેષાવશ્યકમાં શબ્દાર્થ જણાવેલ છે.
૨. અહીં કેટલાક ગ્રંથમાં વાંસની ગાંઠ કહી છે. કારણ કે તે બહુ ચીકણું હોય છે, અને શ્રી વિશેષાવશ્યક વૃત્તિમાં બલ્ક આદિ કાષ્ઠવિશેષની ગાંઠ એમ કહ્યું છે.
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૪
ફાદિ ગુણના લાભ થાય પરન્તુ પરિશ્રમ અને ચિત્તના વ્યાઘાત આદિ વિધ્નેથી ગ્રથિભેદ થવા અતિદુર્લભ છે. जा गंठी ता पढमं गठि समइत्थउ भवे बीअं । અનિયટ્ટીનાં પુળ, સમત્તવુરજવડે નીચે ।।૪
"
ગ્રંથિસ્થાનની અતિનજીકમાં આવે તેવા અધ્યવસાય, તે યથાપ્રવૃત્તકરણ, ગ્રંથિના ભેદ થાય, તેવા અધ્યવસાય તે ખીન્નું અપૂર્ણાંકરણ અને જીવ સમ્યક્ત્વ પામે તેવા અધ્યવસાય તે અનિવૃત્તિકરણ કહેવાય.
ત્રણ મુસાફરનુ* દૃષ્ટાંત
जह वा तिन्नि मणूसा जंति पहुं सहावगमणेणं । काला इक्कमभीया, तुरंति पता य दो चोरा || १॥ द मग्गसम्मत्थे, ते एगो मग्गओ पडिनियत्तो । बीओ गहिओ तइओ, समइक्कतो पुरं पत्तो ||२||
ત્રણ મનુષ્ય સ્વાભાવિક ગતિથી કાઈક નગરમાં જવાની ઈચ્છાથી અટવીમાં ચાલવા લાગ્યા, નગરના રસ્તા ઘણા લાંબા હતા તેથી સંધ્યાવેળા થઈ જતાં રાત્રિ પડશે એમ ભયથી ઉતાવળે ચાલ્યા, તેટલામાં માગમાં બે ચાર મળ્યા, બન્ને ચાર માર્ગના કિનારા ઉપર શસ્ત્ર સહિત ઉભા હતા, તે જોઈને એક પુરુષ મનમાં અતિક્ષેાંભ પામી ડરથી તે રસ્તેથી પાછા વળ્યા, ખીજા પુરુષને એ ચેારાએ ત્યાં જ પકડી લીધા અને ત્રીજો પુરુષ બન્ને ચારથી ભય ન પામતાં તેમની સાથે યુદ્ધ કરી, હરાવી ઈષ્ટ નગરે પહેોંચ્યા.
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૫.
अडवीभवा मणुसा, जीवा कम्मठिई पहो दीहो । પાઠી ન મટ્ટા, રાતો ય હો વોર રૂા भग्गो ठिइ परिवुढ्ढी गहिओ पुणो गंठिओ गओ तइओ । सम्मत्तपुरं एवं, जोइज्जा तिन्नि करणाई ।।४।।
દૃષ્ટાંતને ઉપનય - સંસાર અટવી તુલ્ય છે, ત્રણ મુસાફરે તે(૧) ગ્રંથિસ્થાને આવી પાછા વળી દીર્ઘ કર્મ સ્થિતિ
બંધકજીવ. (૨) ગ્રંથિસ્થાનમાં રહેનાર (દીર્ઘ સ્થિતિ નહિ વધારનાર)
જીવ. (૩) સમ્યકત્વ પ્રાપ્ત કરનાર જીવ.
આ રીતે ત્રણ પ્રકારના સંસારી જ જાણવા. કર્મની દીર્ઘ સ્થિતિ તે દીર્ધમાગ. ગ્રંથિ તે ભયસ્થાન. રાગ-દ્વેષ તે બે ચાર જાણવા. • તથા ગ્રંથિદેશ સુધી આવીને પુનઃ અશુભ પરિણામવાળો થઈ જેણે કર્મની સ્થિતિ દીર્ઘ કરી, તે ચોરોથી નાસી ગયેલા પુરુષ સમાન.
પ્રબલ રાગ-દ્વેષના ઉદયવાળે ગ્રંથિસ્થાનમાં રહેનાર જીવ બે ચોરોએ ગ્રહણ કરેલ પુરુષ સમાન.
સમ્યગ્ગદર્શનાદિ ગુણ પામેલ છવ, તે ઈષ્ટ નગરે
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________
પહોચેલા ત્રીજા પુરુષ સમાન સમજ. આ રીતે ત્રણ કરણને ઉપનય ત્રણ પુરુષના દાંતથી સમજવો.
૧ અહિં ઉપનયમાં જેમ કેઈ ત્રણ મનુષ્ય અમુક નગરે જવા નીકળ્યા નથી, પરંતુ હંમેશા પોતાની ભૂમિમાં આમ-તેમ ગમન કરે છે તેની સમાનકરણ સન્મુખ નહિ થયેલા પરંતુ અનાદિ મિથ્યાત્વ ભૂમિમાં જ સામાન્યથી હીન–અધિકઅ ધ્યવસાયમાં વર્તતા યથાપ્રવૃત્તકરણવાળા સંસારી છે જાણવા તથા કેઈ નગર પ્રત્યે જવાની ઈચ્છાથી અટવીના માર્ગમાં પ્રયાણ કરતા ત્રણ મનુષ્યો સમાન કરણ સન્મુખ થયેલા સમ્યફત્વાભિમુખી માર્ગમાં આવેલા વિશિષ્ટ યથાપ્રવૃત્તકરણવાળા સંસારી જી જાણવા. કારણ કે જીવને યથાપ્રવૃત્તકરણ અનાદિ કાળથી પણ કહેલું છે તે આ પ્રમાણે=ા અદી તા ઘટ એ પદની વૃનિમાં.
“અનારિક વાચ્છ આવ૬ સ્થિસ્થાનં તાત થi यथाप्रवृत्तिकरणं भवति, कर्मक्षपणनिबन्धनस्याध्यवसाय. मात्रम्य सर्वदेव भावात्, अष्टानां कर्मप्रकृतिनामुदयप्राप्तनां सर्वदैव क्षपणादिति.
અનાદિકાળથી પ્રારંભીને જ્યાં સુધી ગ્રંથિસ્થાન પ્રાપ્ત થાય ત્યાં સુધી પહેલું યથાપ્રવૃત્તકરણ હેય છે, કારણ કે કમ ખપાવવાના કારણભૂત અધ્યવસાય સદાકાળ હેાય જ છે, તેથી ઉદયમાં આવતી કર્મ પ્રવૃતિઓ સદાકાળ ક્ષય પામતી જ જાય છે.
આ પ્રમાણે યથાપ્રવૃત્તકરણ કરણાભિમુખ નહિ થયેલા અને કરણાભિમુખ થયેલા, બંને પ્રકારના મિથ્યાદષ્ટિ જીવોને હેવાથી દષ્ટાંતમાં પણ સ્વાભાવિક ગમન કરતા અને કોઈક નગરમાં જવાની ઈચ્છાથી ગમન કરતા એમ બે વિશેષણવાળા ત્રણ ત્રણ મનુષ્ય કહ્યા છે.
કર્મ પ્રકૃતિ આદિમાં તે સમ્યક્ત્વાભિમુખ છને યથાપ્રવૃત્તકરણ અન્તર્મુહૂર્ત કાળનું કહેલું છે, પરંતુ અપેક્ષાપૂર્વક બંને અભિપ્રાય સંગત છે.
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૭
કીડીના દૃષ્ટાંતથી ત્રણ કરણની યોજના खिइसाभाविअगमणं, ठाणुसरणं तओ समुप्पयणं । ठाण ठाणुसिरे वा ओहरणं वा मुइंगीण ॥१॥ खिइगमणंपिव पढमं, ठाणुसरणं व करणमपुत्वं ।
ओप्पयणंपिव तत्तो, जीवाणं करणमनिअट्टि ॥२॥ ठाणुव्वगंठिदेसो, गठियपत्तस्स तत्थेव वत्थाणं । ओहरणंपिव तत्तो पुणो वि कम्मठिइ विवड्ढी ॥३॥
કેટલીક કીડીઓની પૃથ્વી ઉપર સ્વાભાવિક આડી અવળી ગતિ હોય છે. કેટલીક કીડીઓ કાષ્ઠના ખીલા ઉપર ચડેલી હોય છે, કેટલીક કીડીએ કાષ્ઠના ખીલા ઉપર ચડીને પાંખ આવતા ઉડી જનારી હોય છે, કેટલીટ કીડીઓ ખીલાના મૂળ આગળ જ ભમતી હોય છે અથવા પડી રહેલી હોય છે અને કેટલીક કીડીઓ તે ખીલા ઉપર ન ચડતાં પાછી વળી ગયેલી હોય છે.
આ પ્રમાણે જેમ પાંચ પ્રકારની કીડીઓ કહી તેમ દષ્ટાંત સાથે કરણની યેજના
ત્રણ પુરુષોનું સ્વાભાવિક ગમન અને તે સ્વાભાવિક ગમનથી ગ્રંથસ્થાન પાસે આવી પહોંચવું તે યથાપ્રવૃત્તકરણ શીધ્ર ગતિથી ચોરેનું ઉલ્લંઘન કરવું અને ચોરના તાબામાં ન આવવું તે અપૂર્વકરણ.
ઈષ્ટ સમ્યક્ત્વરૂપ નગરે જવું તે અનિવૃત્તિકરણ. આ ભાવાર્થ શ્રી વિશેષાવશ્યકની વૃત્તિને અનુસરે છે.
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________
- ૩૮
ત્રણ કરણના સંબંધમાં પણ પાંચ પ્રકારના જ હોય છે. તે આ પ્રમાણે
જે કીડીઓ પૃથ્વી ઉપર ગમે તે સ્થાને આડી અવળી ભમ્યા કરે છે તેના જેવું સદાકાળ સ્વભાવથી પ્રવર્તતું પહેલું યથાપ્રવૃત્તકરણ જાણવું
જે કીડીઓ કાષ્ઠના ખીલા ઉપર ચડેલી છે તેના સમાન બીજું અપૂર્વકરણ જાણવું.
જે કીડીઓ પાંખ આવતાં ખીલ ઉપરથી ઉડી ગઈ છે તેના જેવું ત્રીજું અનિવૃત્તિકરણ જાણવું. (કારણ કે અનિવૃત્તિકરણના બળથી મિથ્યાત્વથી ઉડીને સમ્યગ્દષ્ટિ ગુણસ્થાને જવાય છે.)
તથા ખીલાના મૂળ આગળ જ જે કીડીઓ ભમ્યા કરે છે, પરંતુ દૂર જતી નથી તેમજ ખીલા ઉપર પણ ચડતી નથી તે કીડીઓના સમાન ગ્રંથિ નહિ ભદેલા-ગ્રથિ પાસે રહેલા જ જાણવા, કારણ કે આ જી ગ્રંથિની પાસે જ આવી રહેલા છે, (તેઓ કર્મની દીર્ઘ સ્થિતિ પણ કરતા નથી તેમ અપૂર્વકરણ પણ પામતા નથી.)
તથા જે કીડીઓ કાષ્ઠના ખીલાથી ઘણે દૂર પાછી ચાલી ગઈ છે તેના જેવા ગ્રંથિથી પાછા વળી ગયેલા જીવે જાણવા. કારણ કે તેઓ તે હવે પ્રથમની જેમ કર્મની દીર્ઘસ્થિતિ બાંધનારા અને ગમે ત્યાં ભ્રમણ કરતા હોય છે.'
૧. આ પાંચ પ્રકારની કીડીઓના દ્રષ્ટાંતને ભાવાર્થ વિશેષાવસ્થાની વૃત્તિને અનુસારે લખ્યું છે.
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૯
આ પ્રમાણે જીવ યથાપ્રવૃત્તકરણથી ગ્રંથિસ્થાન સુધી આવીને, અપૂવ કરણથી ગ્રંથિભેદ કરીને, કાઇક જીવ મિથ્યાત્વના પુદ્દગલ સમૂહના ભાગ કરીને મિથ્યાત્વ, મિશ્ર અને સમ્યક્ત્વ એ ત્રણ પુંજ (વિભાગ) કરે છે.
ત્યારબાદ અનિવૃત્તિકરણથી વિશુદ્ધિ પામેલા જીવ ઉદયમાં આવેલ મિથ્યાત્વના ક્ષય થતાં અને ઉયમાં નહિ આવેલ મિથ્યાત્વની ઉપશાન્તિ થતાં ક્ષયાપશમ સભ્ય પ્રાપ્ત કરે છે.
સિદ્ધાંતમાં કહ્યું છે કે
',
पावंति खवेऊणं, कम्माई अहापवत्तकरणं । उवलनाएण कहमवि, अभिन्नपुव्वं तओ गंठि ॥१॥ तं गिरिवरं च भितु, अपुव्वकरणुग्गवज्जधाराए । अंतोमुहुत्तकालं, गंतुं अनियट्टिकरणमि ॥२॥ पइसमयं सुज्झतो, खविउ कम्माई तत्थ बंहुयाई । मिच्छत्तंमि उइन्ने खीणे अणुअंमि उवसंते ॥३॥
પત અને નદીના જળથી ઘસાતા પથ્થરના ન્યાયે યથાપ્રવૃત્તકરણથી કર્મોની દીર્ઘ સ્થિતિ ખપાવી, પૂર્વે નહિ ભેદાયેલી એવી ગ્રંથિના સ્થાને આવે છે.
ત્યારબાદ અપૂર્ણાંકરણુરૂપ અતિઉગ્ર વજ્રની ધારથી અન્તર્મુહમાં તે ગ્રંથિને ભેદી, અનિવૃત્તિકરણ પામી, પ્રતિસમય વિશુદ્ધિમાં વધતા ત્યાં ઘણા ક્રમ ખપાવી, ઉદયમાં આવેલ મિથ્યાત્વના ક્ષય થતાં અને ઉદયમાં ન
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૦
આવેલ મિથ્યાત્વના ઉપશમ થતાં, સ’સારરૂપી ગ્રીષ્મઋતુથી તપેલા જીવ, જેમ ચંદનરસના વિલેપનથી અતિ સુખ પામે તેમ અનિવૃત્તિકરણના અંતે તેથી પણ અતિ ઉત્કૃષ્ટ સુખ આપનાર એવું સમ્યક્ત્વ પામે છે. વળી પણ સિદ્ધાંતમાં કહ્યુ* છે કે – अपुव्वकयतिपुंजो, मिच्छमुइणं खवित्त अणुइनं । उवसामिय अनियट्टी - करणओ परं खओवसमी ॥१॥
અપૂર્ણાંકરણથી ત્રણ 'પુજ કરેલા જીવ, ઉદયમાં આવેલ મિથ્યાત્વના ક્ષય કરીને અને ઉચમાં ન આવેલ મિથ્યાત્વના ઉપશમ કરીને અનિવૃત્તિકરણથી આગળ (અન્ત) ક્ષયે પશમ સમ્યગ્દષ્ટિ થાય છે.
ત્યારબાદ જે જીવાને ક્ષાપશમ સમ્યક્ત્વ ઉત્પન્ન થયું છે, તે મનુષ્ય અને દેવની ઋદ્ધિનું કારણ બને છે. ક્ષાપશમ સમ્યક્ત્વ દેવને મનુષ્યગતિ અને મનુષ્યને દેવગતિ આપે છે.
તથા અપૂર્વકરણથી જ ત્રણપુંજ કર્યા હાય, એવા જીવને ચાથા ગુણસ્થાનથી ક્ષાયિક સમતિના પ્રારંભ થતાં
૧. અહીં અનુમતિપુજ્ઞો એ પાઠમાં અનુપ ના અ” “ પૂર્વે નથી કરેલ ” એ પ્રમાણે ન કરતાં અધિકારને અનુસારે “ અપૂર્વકરણથા કરેલ છે ત્રણ પુંજ જેણે” એ પ્રમાણે અથ કર્યો છે. પુન: જ્યાં જ્યાં અપૂર્વકરણથી ત્રણ પુંજ કરવાનું કહ્યુ* હાય, ત્યાં ત્યાં સિદ્ધાંતનેા અભિપ્રાય છે-એમ જાણવું. કારણુ કે કામ મથિકા અપૂર્ણાંકરણમાં ત્રિપુ જકરણ માનતા નથી.
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૧
ચાર અનન્તાનુબંધિ તથા મિથ્યાત્વ-મિશ્ર અને સમ્યક્ત્વ એ ત્રણે પુ‘જના ક્ષય થવાથી ક્ષાયિક સમ્યક્ત્વ ઉત્પન્ન થાય છે.
આ ક્ષાયિક સમ્યક્ત્વ જો પૂર્વે આયુષ્ય ન ખાંધ્યું હાય, તા તે ભવમાં જ માક્ષ આપે છે. અને આયુષ્ય બાંધ્યા પછી ક્ષાયિકસમ્યક્ત્વ થયુ. હાય, તેવા જીવને ત્રીજાભવે મેક્ષ આપે છે અને જે જીવે અસંખ્ય વર્ષાયુષ્યવાળા યુગલિકાનું આયુષ્ય બાંધેલું હોય, તા તેવા જીવને ચેાથે ભવે માક્ષ આપે છે.
સિદ્ધાંતમાં કહ્યુ છે કે ઃमिच्छा इक्खए खइओ, सो सत्तगखीणो बद्धाउ । चउतिभवभाविमुक्खो, तब्भव सिद्धी अ इअरो अ ॥१॥
મિથ્યાત્વાદિ સાત પ્રકૃતિએ ક્ષય પામતાં, તે જીવ ક્ષાયિકસમ્યગ્દષ્ટિ કહેવાય, પણ જો પૂર્વે ખાંધેલાં આયુષ્યવાળા તે જીવ હોય, તા ખીજી પ્રકૃતિઓનેા ક્ષય ન કરતા ક્ષાયિક સમ્યગ્દૃષ્ટિપણે જ રહે છે અને ચેાથે ભવે અથવા ત્રીજે ભવે મેાક્ષ પામે છે અને પૂર્વે આયુષ્ય ન ખાંધ્યું. હાય, એવા જીવે જો સાત પ્રકૃતિએ ક્ષય કરી હોય, તા તે તે જ ભવમાં મેાક્ષ પામે છે,
અવિરતિ સમ્યગ્દષ્ટિ જીવનુ` કબ્ય – देवे गुरौ च संघे च सद्भक्ति शासनोन्नतिम् । અત્રતો જોયેય, સ્થિતસ્તુથૈ મુળાયે રા
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૨
ગાથા:- ચાથા ગુણસ્થાનમાં રહેલા જીવ, વ્રત રહિત છે તા પણુ દેવ-ગુરુ અને સંઘની ઉત્તમ ભક્તિ તથા શાસનની ઉન્નતિ તા કરે જ છે.
ભાવાર્થ :- ચાથા ગુણસ્થાનમાં રહેલા જીવ, દેવ– ગુરુ અને સૌંઘની પૂજા, નમસ્કાર અને વાત્સલ્યરૂપ ઉત્તમ ભક્તિ તથા શાસન પ્રાવના કરે છે. કારણ કે શ્રાવકામાં પણ પ્રભાવકપણુ હાય છે અથવા પ્રભાવક શ્રાવક પણ
હાય છે.
સિદ્ધાંતમાં કહ્યું છે કે :
जो अविरओ वि सं भत्ति तित्थुन्न सया कुणइ । अविरयसम्मदिट्ठी पभावगो सावगो सो वि ॥ १॥
જે જીવ વ્રતાદ્વિ રહિત હૈાવા છતાં પણ, સદાકાળ સઘની ભક્તિ અને તીથની ઉન્નતિ કરે છે, તે અવિરતિ સભ્યષ્ટિ પણ પ્રભાવક શ્રાવક કહેવાય છે.
અવિરત સમ્યગ્દષ્ટિ ગુણસ્થાનવત્ જીવ, તીથ કરનામકમ, દેવ આયુષ્ય અને મનુષ્ય આયુષ્ય એ ત્રણ પ્રકૃતિ (મિશ્ર ગુણસ્થાનની અપેક્ષાએ અધિક) બાંધતા હૈાવાથી ૭૭ પ્રકૃતિના ખ'ધક છે. તથા મિશ્ર મેહનીયના ઉદય વિચ્છેદ થવાથી અને ચાર આનુપૂર્વી તથા સમ્યક્ત્વ માહનીય એ પાંચના ઉદય થવાથી ૧૦૪ પ્રકૃતિના ઉદયવાળા છે. તથા (અહિંથી ઉપશમક અને ક્ષપક એવા એ જીવનાં ભેદ પડવાથી) ઉપશમક જીવને ૪ થી ૧૧ ગુણસ્થાન સુધી
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૩
૧૪૮ પ્રકૃતિની સત્તા હોય છે અને ક્ષેપકને તે પ્રત્યેક ગુણસ્થાને જુદી જુદી સત્તા કહેવાશે.
૫ દેશવિરતિગુણસ્થાન – प्रत्याख्यानोय दयाद्देश-विरतियंत्र जायते । तच्छ्राद्धत्वं हि देशोन-पूर्वकोटिगुरुस्थितिः ॥२४॥
ગાથાથ - ત્રીજા પ્રત્યાખ્યાનાવરણ કષાયના ઉદયથી દેશથી વ્રતનિયમાદિ ઉત્પન્ન થાય છે, તે દેશવિરતિ ગુણસ્થાન (શ્રાવકપણું) કહેવાય અને તેની સ્થિતિ ઉત્કૃષ્ટથી દેશોનર પૂર્વ કેડ વર્ષ પ્રમાણ છે.
ભાવાર્થ- સમ્યક્ત્વ સહિત જ્ઞાન હોવાથી તેવા સમ્યજ્ઞાનથી ઉત્પન્ન થયેલ વૈરાગ્યની વૃદ્ધિથી જીવ જો કે સર્વવિરતિની ઈચ્છા કરે છે, પરંતુ સર્વવિરતિને ઘાત કરનારા પ્રત્યાખ્યાનાવરણ ક્રોધાદિ કષાયોના ઉદયથી સર્વ
૧. ક્ષેપકને જુદી સત્તા ૪૮ મી ગાથાથી કહી છે માટે અહીં કહી નથી,
૨. સામાન્યત: ૮ વર્ષની વય થાય ત્યારે જ દેશવિરતિ અથવા સર્વવિરતિના પરિણામ પ્રાપ્ત થાય, એ નિયમ હેવાથી તથા ઉત્કૃષ્ટથી પૂર્વક્રોડ વર્ષના આયુષ્યવાળા મનુષ્ય-તિર્યંચને દેશવિરતિ પ્રાપ્ત થઈ શકતી હેવાથી, તે ૮ વર્ષ જૂના પૂર્વ કોડ વર્ષની સ્થિતિ કહી છે.
અહિં ૮૪ લાખને ૮૪ લાખ ગુણી પુનઃ ૧ કેડથી ગુણતાં ૧ પૂર્વ કોડના ૭૦૫૬ ૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦ વર્ષ થાય છે.
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિરતિ અંગીકાર કરવાનું સામર્થ્ય ઉત્પન્ન થતું નથી, પરંતુ જઘન્ય-મધ્યમ અને ઉત્કૃષ્ટ એ ત્રણ પ્રકારની દેશવિરતિ જ ઉત્પન્ન થાય છે. ત્યાં આકુદ્ધિથી થતી જીવહિંસાદિને ત્યાગ કરવાથી, મઘમાંસાદિ મહાઅભણ્યના ત્યાગથી અને પંચપરમેષ્ટિ નમસ્કાર સ્મરણ માત્રને નિયમ ધારણ કરવાથી, જઘન્ય દેશવિરતિ ગણાય છે. સિદ્ધાંતમાં પણ કહ્યું છે કેआउट्टिस्थूलहिंसाइ, मज्जमांसाइचाइओ । जहन्नो सावओ होइ, जो नमुक्कारधारओ ॥१॥
આ આદિથી થતી સ્થલ હિંસાદિના તથા મદ્યમાંસાદિના ત્યાગપૂર્વક, જે જીવ નમસ્કાર માત્ર ગણવાના નિયમને ધારણ કરનાર હેય તે જીવ જઘન્ય શ્રાવક કહેવાય.
તથા અશુદ્રાદિ શ્રાવકના ૨૧ ગુણ અથવા ન્યાયસંપનવિભવ ઈત્યાદિ જે ધર્મની યેગ્યતા પ્રાપ્ત કરાવનાર છે તેવા માર્ગનુસારપણાના ગુણેથી વ્યાસ, ગૃહસ્થને લાયક ષટ્કર્મમાં તત્પર અને બાર વ્રતનું પાલન કરનારા સદાચાર યુક્ત એવા શ્રાવક, મધ્યમદેશવિરતિધર કહેવાય છે. સિદ્ધાંતમાં પણ કહ્યું છે કે, धम्मजुग्गगुणाइन्नो छ कम्मकारओ जीवो । गिहत्थो य सयायारो सावओ होइ मज्झिमो ॥१॥
૧. જાણું જોઈને સંક૯૫ બુદ્ધિપૂર્વક જે હિંસા કરવી તે આકુટિંહિસા કહેવાય,
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૫
ધમ પામવાની ચૈાગ્યતાવાળા ચુણેાથી વ્યાસ, ષટ્કમ અને સદાચારી
આચરનાર, બાર વ્રત ધારણ કરનાર એવા ગૃહસ્થ, મધ્યમશ્રાવક હાય છે.
સચિત્ત આહારના ત્યાગ કરનાર, હંમેશાં એકાસણું કરનાર, શ્રેષ્ઠ બ્રહ્મચય વ્રત પાળનાર અને મહાવ્રત અંગીકાર કરવાની ઈચ્છાથી ગૃહવ્યાપારના ત્યાગ કરનાર એવા શ્રાવકને ઉત્કૃષ્ટદેશવિરતિ હાય છે.
સિદ્ધાંતમાં પણ કહ્યું છે કે— उक्कोसेणं तु सढोउ, सच्चित्ताहारवज्जओ । एगा सण भोईअ, बंभयारी तहेब य ॥ १ ॥
સચિત્ત આહારના ત્યાગ કરનાર, એકાસને ભેાજન કરનાર તેમજ પ્રાચારી હાય તે ઉત્કૃષ્ટશ્રાવક છે.
આ પ્રમાણે જે ગુણસ્થાનમાં ત્રણે પ્રકારની દેશવિરતિ જ હાય, તે સ્પષ્ટ રીતે શ્રાવક જ ગણાય. તે શ્ર વકપણાની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ દેશેાન પૂર્વ ક્રોડ વર્ષ પ્રમાણ છે. ભાષ્યમાં કહ્યુ છે કે—
छावलिअं सासायण, समहि अतित्चीससागरच उत्थं । देसूण पुव्वकोडी, पंचमगं तेरसं व पुढो ॥ १ ॥
સાસ્વાદનની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ ૬ આવલિકા, ચોથા ગુણસ્થાનની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ કંઈક અધિક ૩૩ સાગરોપમ અને પાંચમા તથા તેમા ગુણસ્થાનની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ દેશેાનપૂવ ક્રોડ વર્ષ છે.
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૬
દેશવિરતિ ગુણસ્થાને ધ્યાનસંભવआर्त्तं रौद्रं भवेदत्र, मन्दं धर्म्यं तु मध्यमम् । षट्कर्मप्रतिमाश्राद्ध व्रतपालन संभवम् ||२५||
ગાથા :– દેશિવશિત ગુણસ્થાનમાં આર્ત્ત ધ્યાન અને રૌદ્રધ્યાન માં હોય છે અને શ્રાવકનાં ષટ્કમ, ૧૧ પ્રતિમા અને ૧૨ વ્રતના પાલનથી ઉત્પન્ન થયેલું જે ધમ ધ્યાન તે મધ્યમ હાય છે.
ભાવાર્થ :- આ દેશિવરતિ ગુણસ્થાનમાં અનિષ્ટસચેાગ, ઇવિયેાગ, રાગ અને નિદાન સંબંધી ચાર પ્રકારનું આ ધ્યાન તથા હિંસામાં આનંદ રૌદ્રધ્યાન, મૃષાવાદ આનન્દ રૌદ્રધ્યાન, ચેરીમાં આનંદ રૌદ્રધ્યાન અને સંરક્ષણમાં આનદ રૌદ્રધ્યાન-આ ૪ પ્રકારનું રૌદ્ર
ધ્યાન મંદ હાય છે.
દેશિવરિત પરિણામ જેમ અષિક-અધિકતર હોય છે, તેમ-તેમ આ ધ્યાન અને રૌદ્રધ્યાન મદ્ય મદ હોય છે અને દેશવિરતિ જેમ અધિક-અધિકતર હોય તેમ ધર્મ ધ્યાન મધ્યમ તા પણ અધિકાધિક હોય છે પરંતુ દેશશિવતિમાં ઉત્કૃષ્ટ ધર્મ ધ્યાન ન હાય.
અને જો આ ગુણસ્થાનમાં જ ઉત્કૃષ્ટ ધર્મ ધ્યાન પરિણમી જાય, તેા ભાવથી સર્વવિરતિ જ પ્રાપ્ત થાય છે. દેશવિરતિગત ધર્મ ધ્યાનનું સ્વરૂપ –
ષક, પ્રતિમા અને શ્રાવકન્નતના પાલનથી ઉત્પન્ન થયેલ ધર્મ ધ્યાન હાય છે.
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________
४७
ષટકમ - દેવપૂજા વિગેરે છ આવશ્યક કૃત્ય. કહ્યું છે કેदेवपूजा गुरुपास्तिः, स्वाध्यायः संयमस्तपः ।। दानं चेति गृहस्थानां, षट् कर्माणि दिने दिने ॥१॥
દેવપૂજા-ગુરુભક્તિ-સ્વાધ્યાય -સંયમ-તપ, અને દાન એ ગૃહસ્થને દરરોજ કરવા યોગ્ય છ કૃત્ય છે”
પ્રતિમા :- અભિગ્રહ વિશેષ-અમુક પ્રકારનો અભિગ્રહ તે પ્રતિમા કહેવાય, તે દર્શનપ્રતિમા વિગેરે ૧૧ છે. કહ્યું છે કેदसणवयसामाइअ-पोसहपडिमा अबभसच्चित्ते । आरंभपेसउदिछ, वजए समणभूए अ ॥१॥
૧ દર્શનપ્રતિમા, ૨ કતપ્રતિમા, ૩ સામાયિક પ્રતિમા, ૪ પૌષધપ્રતિમા, ૫ કાર્યોત્સર્ગ પ્રતિમા, ૬ બ્રહ્મચર્ય પ્રતિમા, ૭ સચિત્તવર્જનપ્રતિમા, ૮ આરંભવજન પ્રતિમા, ૯ પ્રેગ્યવર્જનપ્રતિમા, ૧૦ ઉદ્દિષ્ટવર્જનપ્રતિમા, ૧૧ શ્રમણભૂતપ્રતિમા તથા પાંચ અણુવ્રતાદિ ૧૨ પ્રકારનાં શ્રાવકના વ્રત છે. તે સંબંધમાં કહ્યું છે કે – पाणिवहमुसावाए, अदत्तमेहूणपरिग्गहे चेव । दिसिभोगदंडसमईअ, देसे पोसह तह विभागे ।
“૧ શૂલપ્રાણાતિપાતવિરમણ. ૨ સ્કૂલમૃષાવાદવિરમણ, ૩ સ્થૂલ અદત્તાદાન વિરમણ, ૪ થુલમૈથુનવિરમણ, ૫ સ્થલપરિગ્રહવિરમણ (પરિમાણ), ૬ દિગ્ય વિરમણ (પરિમાણ), ૭ ગોપગવિરમણ (પરિમાણ),
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮ અનર્થદંડવિરમણ, ૯ સામાયિક, ૧૦ દેશાવગાસિક, ૧૧ પૌષધ, ૧૨ અતિથિસંવિભાગ-આબાર શ્રાવકના વ્રત છે.
આ ષટકર્મ ૧૧ પ્રતિમા અને ૧૨ શ્રાવકવ્રતને વિસ્તાર બીજા ગ્રંથેથી જાણ
તથા એ ષટકર્માદિ આચારોનું પાલન કરવામાં જે ધર્મધ્યાન સંભવે, તે કર્મ-પ્રતિમા–શ્રાદ્ધવ્રત પાલનથી સંભવતું ધર્મધ્યાન કહેવાય.
દેશવિરતિ ગુણસ્થાનમાં વતે જીવ ચાર અપ્રત્યાખ્યાન કષાય-મનુષ્યત્રિક-પ્રથમસંઘયણ અને હારિકદ્વિક આ ૧૦ પ્રકૃતિને બંધવિચ્છેદ (૪ થા ગુણસ્થાનને અતે) થવાથી ૬૭ પ્રકૃતિને બંધક હોય છે.
ચાર અપ્રત્યાખ્યાનીકષાય-મનુષ્યાનુપૂર્વી, તિર્યંચાનુ પૂર્વી, નરકત્રિક, દેવત્રિક, વૈક્રિયદ્રિક, દર્ભાગ્ય, અનાદેય, અપયશ-એ ૧૭ પ્રકૃતિને ઉદય વિચ્છેદ થવાથી ૮૭ પ્રકૃતિને ઉદયવાળો હોય છે. અને ૧૩૮ની સત્તાવાળે (૧૪૮ ની સત્તાવાળ) હોય છે.
૧ છાપેલી પ્રતની વૃત્તિમાં “ગseffધરાત સત્તા મતિ આ પાઠ પ્રમાણે ૧૩૮ ની સત્તા કહી ને અભિપ્રાય વિચારવા યોગ્ય છે. કારણ કે ૨૩ મી ગાથાની વૃત્તિમાં પણ ૪ થી ૧૧ સુધીના ગુણસ્થાનમાં ૧૪૮ ની સત્તા કહી ગયા છીએ, જો કે ૧૩૮ ની સત્તા કહી હોય તો પણ ૧૪૮ ની સત્તા ગણી શકાય છે, કારણ કે એ શરીરનામકમ માત્ર ગણીને ૧૫ બંધન અને સંધાતન ન ગણે તો ૧૩૮ થાય, અને ૫ સંધાતન તથા ૧૫ બંધન જ ગણે તો ૧૪૮ ની સત્તા ગણાય. અહીં જે પઠભેદ છે તે જ વિચારવાને છે, બંને રીતે અર્થભેદ નથી જ.
મનુષ્યાનુપૂર્વી તિ
અપયશ
, દેવવિ
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૯
પ્રમત્તાદિ સાત ગુણસ્થાનાની સ્થિતિ अतः परं प्रमत्तादि गुणस्थानक सप्तके । અન્તમુત્તમ, પ્રત્યે ગવિતા સ્થિતિ રહ્યા
ગાથા :- દેશિવરતિ ગુણસ્થાનથી આગળના પ્રમત્ત-અપ્રમત્ત-અપૂવ કરણ-અનિવૃત્તિકરણ-સૂમસ પરાય ઉપશાંતમેાહ અને ક્ષીણમેાહ એ સાત ગુણસ્થાનાની પ્રત્યેકની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ એકેક અન્તર્મુહૂત્ત પ્રમાણ છે.
ભાવાર્થ :– પ્રમત્ત અપ્રમત્ત એ મળીને ક્રેશન પૂર્વક્રેડની છે. તેમ ખીજા પાંચ ગુણસ્થાન માટે નથી. તે ગુણસ્થાનની સ્થિતિ સર્વ મળીને પણુ અંત હૃત્તની જ છે. *
૬. પ્રમત્તગુણસ્થાન
>
कषायाणां चतुर्थानां व्रती तीव्रोदये सति । भवेत्प्रमादयुक्तत्वात्प्रमत्तस्थानगो मुनिः ||२७||
ગાથાથ:- ચાથા સ જવલન કષાયાના તીવ્ર ઉચથી સુનિ પ્રમાદયુક્ત થાય છે. તેથી તેવા સુનિ પ્રમત્તગુણસ્થાનવર્તી કહેવાય છે.
ભાવાર્થ : સર્વવિરતિવત સાધુ પ્રમત્તગુણસ્થાનવર્તી હેવાય. મુનિને અહિંસાદ્ધિ મહાવ્રતા વિદ્યમાન હોવાથી વ્રતી કહેવાય. એ મુનિ પ્રમાદયુક્ત થાય છે માટે પ્રમત્ત કહેવાય છે.
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રમાદને પાંચ પ્રકાર છે:– ૧. મા, ૨. વિષય, ૩. કષાય, ૪. નિદ્રા, પ. વિકથા..
આ પાંચ પ્રકારના પ્રમાદે જીવને સંસારમાં પાડે છે. આ પાંચ પ્રમાદ સહિત થવાથી મુનિ પ્રમત્ત કહેવાય. અને પ્રમાદ, સંજવલન નામના ચેથા કષાના તીવ્ર ઉદયથી થાય છે. ; તાત્પર્ય એ છે કે" જયારે મહાવ્રતધારી એવા મુનિ મહાત્માને પણ સંજવલન કષાયને તીવ્ર ઉદય થાય, ત્યારે અવશ્ય અન્તમુહૂર્ત કાળ સુધી પ્રમાદીપણું થવાથી તે મુનિ પ્રમાદી કહેવાય છે. અને જે અમુહૂર્ત કાળથી પણ અધિક પ્રમાદીપણું રહે, તે પ્રમત્તગુણસ્થાનથી નીચે પડે છે. અને જે અન્તર્મુહૂથી અધિક કાળ અપ્રમાદીપણું રહે, તે અપ્રમત્તગુણસ્થાનથી ઉપર ચડે છે. છઠ્ઠા પ્રમત્તસંયત ગુણસ્થાને દયાન સંભવ - अस्तित्वानोकषायणा-मत्रार्तस्यैव मुख्यता । आज्ञावालंबनोपेत-धर्मध्यानस्य गौणता ॥२८॥
ગાથાર્થ – પ્રમત્તગુણસ્થાનમાં, પણ નેકષાયને ઉંદ હેવાથી આધ્યાનની જ મુખ્યતા છે અને આજ્ઞાવિચોદિના આલંબનવાળા ધર્મધ્યાનની ગણતા છે.
ભાવાર્થ :- પ્રમત્તગુણસ્થાનમાં મુખ્યતા આ ધ્યાનની અને ઉપલક્ષણથી રૌદ્રધ્યાનની પણ છે. કારણ કે
*
*
*
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૧.
હાસ્યાદિ ૬ (હાસ્ય-તિ-અરતિશોક-ભય-જુગુપ્સા) તેમજ હાસ્યાપારીનામુ એ પદમાં આદિ પદ હેવાથી
વેદાદિ ત્રણ વેદોનું અસ્તિત્વ હેવાથી આરં–શૈદ્ર ધ્યાનની મુખ્યતા છે. .
આજ્ઞાવિચય–અપાયવિચય-વિપાકવિચય અને સંસ્થાન વિચય-એ ચાર પ્રકારના આલંબન તે આજ્ઞાદિ આલંબન કહેવાય અને આજ્ઞાદિ આલંબન સહિતનું ઘર્મ છે આઝાદ્યાલંબનોપેત ધર્મધ્યાન કહેવાય. તેવા એંધાનની અહિં ગણતા છે.
ધર્મધ્યાનના ચાર પ્રકારો - ૧. જિનેશ્વરની આજ્ઞાનું ચિતવન ૨. અપાયનું (સાંસારિક કષ્ટોનું) ચિતવાણ ૩. વિપાકનું (કર્મફળનું) ચિતવન ૪. સંસ્થાનનું (લેખાકૃતિનું) ચિંતવન
આ પ્રમાણે દયના (ધ્યાન કરવા યો હની; ભેદથી આ ધર્મધ્યાન ચાર પ્રકારનું છે. ચાર ભેદને વિશેષાર્થ
૧. સર્વને અબાધિત એવી આજ્ઞાનું, મુખ્યતાએ તત્વથી પદાર્થોનું ચિંતવન કરવું, તે આજ્ઞાવિચય ધમ ધ્યાન
૨. રાગદ્વેષ આદિ કષાથી થતાં અપાનું-કણોનું ચિંતવન કરવું, તે અપાયવિચય ધમયાન,
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૨
૩. પ્રતિસમય ઉત્પન્ન થતાં વિચિત્ર એવા કર્મફળને ઉદય વિચાર, તે વિપાકવિચય ધર્મધ્યાન
૪. ઉત્પાદ, વ્યય અને પ્રવરૂપ અનાદિ અનંત સ્થિતિવાળા લેકની આકૃતિનું ચિતવન કરવું, તે સંસ્થાનવિચય ધર્મધ્યાન. - આ પ્રમાણે આ ગુણસ્થાનમાં પ્રમાદીપણું હોવાથી આવિચયાદિ ધર્મધ્યાનની ગૌણતા છે. પ્રમત્ત ગુણસ્થાને નિરાલંબન યાનને નિષેધ - यावत्प्रमादसंयुक्तस्तावत्तस्य न तिष्ठति । धर्मध्यानं निरालम्बमित्युचुर्जिनभास्कराः ॥२९॥
ગાથાથ- સામાન્ય કેવળીમાં સૂર્ય સમાન શ્રી જિનેશ્વર ભગવતે કહે છે કે, સાધુ જ્યાં સુધી પ્રમાદ યુક્ત છે, ત્યાં સુધી નિરાલંબન ધ્યાન ટકતું નથી.
ભાવાર્થ - પ્રમત્ત ગુણસ્થાનમાં મધ્યમ ધર્મધ્યાનની પણ ગણતા કહી છે, તે ત્યાં નિરાલંબન એવા ઉત્કૃષ્ટ ધર્મધ્યાનને સંભવ કેવી રીતે હોય? અર્થાત્ નિરાલંબન ધર્મધ્યાન ન જ હેય.
આવશ્યક ક્રિયાઓ છેડી, લેકમાં મોટા થવાને પ્રયત્ન જે કરે છે, તે સર્વ ચેષ્ટા સામ્રાજ્ઞાની અજ્ઞાનતા સૂચવે છે. प्रमाद्यावश्यकत्यागानिश्चलं ध्यानमाश्रयेत् । योऽसौ नैदागर्म जैन, वेचि मिथ्यात्वमोहितः ॥३०॥
ગાથાથ:- પ્રમાદી એવા જે જીવો, આવશ્યક
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________
કિયાઓને ત્યાગ કરી નિરાલંબન ધ્યાનને આશ્રય કરે છે, તે જ મિથ્યાત્વથી માહિત થયેલા હેવાથી શ્રી જિનેશ્વરભગવાનના સિદ્ધાન્તનું તત્વ જાણતા નથી.
ભાવાર્થ-જે સાધુ પ્રમાદયુક્ત હેવા છતાં પણ સામાયિક વિગેરે ષડાવશ્યક જે સાધક અનુષ્ઠાન છે, તેને ત્યાગ કરીને નિરાલંબન ધ્યાનને આશ્રય કરે છે, તે મિથ્યાત્વથી મોહિત થવાથી સર્વજ્ઞભાષિત સિદ્ધાંતને જાણ જ નથી. કારણ કે એ સાધુ વ્યવહાર ક્રિયાને આદરતે નથી અને નિશ્ચયને પામતે પણ નથી. શ્રી જિનેશ્વરભાષિત સિદ્ધાતના તત્વોએ તે વ્યવહારપૂર્વક જ નિશ્ચય સાધવા ગ્ય છે.
સિદ્ધાન્તમાં કહ્યું છે કે जइ जिणमयं एव जहा, ता मा ववहार निच्छए मुअह । ववहारनउच्छेए, तिच्छुच्छेमो जओ भजिओ ॥१॥
જે જૈન સિદ્ધાંતને જાણતા હોય, તે તું વ્યવહાર અને નિશ્ચય એ બેને ન છોડીશ, કારણ કે વ્યવહારનયને વિચ્છેદ થતાં તીર્થને-જેનશાસનને પણ વિચ્છેદ થાય છે..
અહીં દષ્ટાંત આ પ્રમાણે
જેમ પોતાને ઘેર હંમેશાં હલકું ભજન કરનારા એવા કેઈ પુરુષને કેઈએ જમવાનું નેતરું આપ્યું, ત્યાં કેઈ વખત ન ખાધેલું એવું અપૂર્વ મિષ્ટાન્ન ખાધું, ત્યારથી માંડીને તે પુરુષ તે મિષ્ટાન્નના સ્વાદના રસની લેપતાથી પિતાના ઘરનું હલકું ભોજન સ્વાદરહિત હોવાથી જમતે
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૪ નથી, અને અત્યંત દુઃખથી પ્રાપ્ત થઈ શકે તેવા મિષ્ટાન્નની અભિલાષા કરે છે, તે પિતાના ઘરનું હલકું ભજન પણ નહિ કરવાથી અને મિષ્ટાન્નને પણ નહિ પામવાથી બને ભેજનના અભાવે દુઃખી થાય છે. દષ્ટાંતને ઉપનય :
કદાગ્રહથી ગ્રહિત એવે જીવ પ્રમત્તગુણસ્થાનમાં સાધવા ગ્ય અને સ્થૂલ પુણ્યની પુષ્ટિનું કારણ જે ષડાવશ્યક વગેરે કકારી ક્રિયાકાંડ છે, તેને કરતા નથી અને કેઈક વખત અપ્રમત્તગુણસ્થાનમાં પ્રાપ્ત થવા ગ્ય નિર્વિકલ્પ મનથી ઉત્પન્ન થયેલી સમાધિરૂપ નિરાલ બન ધ્યાનને અમૃત સખે અંશ પામ્યું હોય તેથી, તે અમૃત સરખા નિરાલંબન ધ્યાનના અંશથી ઉત્પન્ન થયેલ પરમ આનંદ સુખને આપવાદ મળવાથી પ્રમત્તગુણ સ્થાનમાં કરવા ગ્ય ષડાવશ્યક વિગેરે ક્રિયાકાંડને હલકા ભેજનતુલ્યમાનતે તે ક્રિયાકાંડ સાધતે નથી અને પ્રથમ સંઘયણ વિગેરે તથાવિધ સંગના અભાવે મિષ્ટાન્ન આહાર સરખા નિરાલંબન ધ્યાનને પણ પામતે નથી, આ રીતે ઉભયભ્રષ્ટ થવાથી નિશ્ચય દુઃખી થાય છે.
તથા પરમસંવેગરૂપી પર્વતના શિખર ઉપર આરૂઢ થયેલા પૂર્વકાળના મુનિ મહાત્માઓએ પણ નિરાલંબન
૧. શૂલપુણ્ય એટલે જે પુણ્યને બંધ આત્માને થવા છતાં તે પુણ્યબંધ તે આત્માને સંસારમાં રખડાવવાના કારણવાળો ન હોય પરંતુ મેક્ષના સાધનોમાં અનુકૂળતા મેળવી આપનાર હેય, તેવો સ્થૂલ નયની અપેક્ષાવાળા પુણ્યબંધ તે સ્થૂલપુણ્ય છે,
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૫
ધ્યાન સાધવાના મનેારથ માત્ર કરેલા શાસ્ત્રમાં સભળાય છે અને તે સબંધમાં તે પૂર્વ મહર્ષિઓએ આ પ્રમાણે કહ્યું છે, કે :
“ ચિત્તની વૃત્તિઓ રાકવાપૂર્ણાંક ઇન્દ્રિયેાના સમૂહને વશ કરી તથા જતા-આવતા પવનને (શરીરની અંદર રહેલા વાયુની ગતિને) રાકી અથવા શ્વાસાવાસ સખ ધી જતા-આવતા પવન રોકી અને ધૈર્ય અંગીકાર કરી. મેાક્ષને માટે પ ́કાસને બેસી વિધિપૂર્વક કેાઈ પર્વતની શૂન્ય ગુફામાં રહી, કોઈ વસ્તુ ઉપર એક દૃષ્ટિ સ્થાપી, મારે કેઈ વખત આત્મસ્વરૂપની સન્મુખ રહેવુ. ચેાગ્ય છે.
હૈ પ્રભુ ! ચિત્તવૃત્તિનિશ્ર્ચલ થતાં રાગાદિ અવિદ્યા અને મદ શાંત થતાં, ઇન્દ્રિયા વિકાર રહિત થતાં, ભ્રમ ઉત્પન્ન કરનાર અજ્ઞાનરૂપ અંધકારના નાશ થતાં, પરમ આનદ પ્રગટ થતાં અને જ્ઞાનરૂપ સૂર્યના વિકાસ થતાં વનમાં રહેલા એવા મને વનપશુએ ૧પ્રશસ્ત આશયવાળા કયારે જોશે
શ્રી સુરપ્રભ આચાર્ય મહારાજ કહે છે કે હે પ્રભુ! તારા સિદ્ધાંતના ઉત્તમ જ્ઞાનથી નિલ એવી વાણીરૂપ ઔષધથી હું રાગ-દ્વેષાદ્વિ રાગોને દૂર કરી માક્ષમાગ ને અનુકૂળ એવી મહાન્ સમાધિરૂપ લક્ષ્મી
કયારે ઉપાર્જન કરીશ?
૧. અહીં કહેવાના ભાવાર્થ એ છે કે હું એવી સ્થિતિમાં કચારે આવું કે ક્રૂર એવા સહાદિ વનપશુઓ પણ મને તેને યાદિ પરિણામવાળા થઈ જાય !
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૬
હરમાતાં રાગાદિ દ્રવ્યોનું વારંવાર ભક્ષણ કરતા એવા ધ્યાનરૂપી અગ્નિની સાક્ષીએ શરીરને પણ નાશ થતાં પાછળ આવનારી કેવલજ્ઞાનરૂપ લક્ષમી મારી સ્ત્રી ક્યારે થશે?
શ્રી હેમચન્દ્રસૂરિ મહારાજ પણ કહે છે કે
“વનમાં પદ્માસને બેઠેલા અને ખેળામાં રહેલા મૃગના બાળકવાળા એવા મને, મૃગના ટેળાના અધિપતિ વૃદ્ધ મૃગે મારા સુખને કયારે સુંઘશે?” (કહેવાને તાત્પર્ય એ છે કે હું સમાપિથી ચલાયમાન ન થઉં એ વખત ક્યારે આવશે?)
શત્રુ તથા મિત્રમાં, તૃણુ તથા રત્નમાં, સુવર્ણ તથા પથ્થરમાં, મણિ તથા માટીમાં અને મેક્ષ અને સંસારમાં હું તુલ્ય મતિવાળે ક્યારે થઇ?
વસ્તુપાળ મનીએ પણ ભાવના ભાવી છે કે
હે આ આદીશ્વર ભગવાન ! સંસા૨વ્યવહારથી વિરક્ત ચિત્તળ, અકર્તવ્યની વાર્તા છોડી નિર્મળાનથી ત્રણેકના સાપને તે, શ્રી શત્રુંજ્ય પર્વતની અતિ ઉડી ગહન ગુફામાં બેસેલે, હું યના અભિમાન રહિત એવું મન જ્યારે પામીશ? (અભિમાન રહિત મનવાળે ક્યારે થઈશ?)
હે સ્થામિન ! ગિરનાર પર્વતની સુંદર ગુફાના પૂણામાં રચેલા આસનવાળે (બેઠેલે) અને પ્રત્યાહાર૧. અભિધાન ચિંતામણિમાં કહ્યું છે, કે પ્રત્યાહાર એટલે વિષય વિકારમાંથી ઈદ્રિને પાછી ખેંચવી
અથવા પ્રાણાયામને એક સ્થાનથી બીજે સ્થાને વાયુ ખેંચવા ૨૫ જે પહેલો ભેદ તે પ્રત્યાહાર, કહ્યું છે કે સ્થાના સ્થાનાનાતોરા કાયદાઃ પ્રતિ: નાભિઆદિ સ્થાનમાં સ્થિર કરેલા વાયુને હૃદયાદિ સ્થાનોમાં ખેંચીને લઈ જ તે પ્રત્યાહાર કહેવાય.
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૭
:
રૂપ ત્યાગવૃત્તિથી મનોહર તથા કલ્લોલથી ચપળ એવા મનને સંવૃત્ત કરતા હું' ચન્દ્ર અને સૂર્યના કિરણેાના પ્રકાશમંડલ સરખી ક્રાન્તિવાળા તથા જ્ઞાનરૂપ પરમ આનંદની ઉર્મિતર ગેાથી ઢઢાયેલા એવા આપને સાક્ષાત્ કથારે જોઈશ ? અન્ય ઇ'નીય શાસ્ત્રામાં ભર્તુહરિએ કહ્યું છે કેગંગાનદીના કિનારે, હિમાલય પર્વતની શિલા ઉપર, પદ્માસન રચેલા, બ્રહ્મજ્ઞાનના અભ્યાસની વિધિથી યાગનિઠ્ઠા પામેલા (સમાધિથી નિદ્વારહિત ચેષ્ટાવાળા ) એવા મારા સુદિવસે કયારે આવશે કે, જે દિવસે વૃદ્ધ હરિણા નિઃશંકપણે મારા શરીરને પાત્તાનાં શિંગડા ખ’જવાળી વિનાદ પામશે ? ( અર્થાત્ હુ' એવા સમાધિસ્થ કયારે થઈશ કે હરિણા મારા શરીરને ઢુંઢાની માફ્ક સમજી પેાતાનાં શિંગડા ઘસી ખંજવાળ મટાડી આન' પામે.)
તથા સર્વસ્વના ત્યાગ કરીને અત્યંત દયાથી પૂર્ણ - હૃદયવાળા અને ગુરુએ કહેલા તત્ત્વના જએક શરણવાળા એવા અમે પવિત્ર અરણ્યમાં ઉદય પામેલા શરદઋતુના ચંદ્રવાળી રાત્રિને સાંસારિક વિષયવૃત્તિના પરિણામને વિચારતાં ક્યારે પસાર કરીશું?
આ પ્રમાણે જૈનદન અને અન્યદર્શનના પ્રસિદ્ધ પુરુષાએ પણ પરમાત્માનું સ્વરૂપ જાણવાના માત્ર મનોરથ જ કરેલા છે અને લેાકમાં મનેરથા દુષ્કર વસ્તુઓના જ હાય છે, પરંતુ સુલભ વસ્તુની પ્રાપ્તિના મનેારથ માત્ર ન હેાય, કારણુ કે જે કાઈ હંમેશા મિષ્ટાન્ન આહારનુ' ભેાજન કરતા
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________
હેય, તે મિષ્ટાન્ન આહારના મનોરથ કરતું નથી, તેમજ કેઈપણ મનુષ્ય વિશાળ સામ્રાજ્યનું પાલન કરતે હેય, તે “હું રાજા કયારે થઈશ” એમ વિચારતે નથી.
કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે, પરમ સંવેગને પ્રાપ્ત થયેલા એવા પ્રમત્તગુણસ્થાનમાં રહેલા વિવેકી મુનિઓએ વારંવાર અપ્રમત્તદશા પામવા છતાં પણ શુદ્ધ પરમાત્મસ્વરૂપ પામવાના અને જાણવાના મારથે અવશ્ય કરવા, પરંતુ ષકર્મ અને પડાવશ્યક વગેરે ક્રિયાકાંડને ત્યાગ ન કર. ..
શાસ્ત્રમાં પણ કહ્યું છે કે -
યેગીએ કલ્પલતા સમાન સમતા પામીને સમતામાં રહેલા તેઓ સદાચારમયી બાહ્યપ્રવૃત્તિ અવશ્ય કરે છે.
પરંતુ યોગના આગ્રહથી વ્યાપ્ત થયેલા જે જીવે સદાચારથી વિમુખ થઈ જાય છે, તે જીવોને એગ પ્રાપ્ત થતું નથી એટલું જ નહિ પરંતુ તે જડ આત્માઓને લેક પણ પ્રાપ્ત થતું નથી. (આલેકના સુખથી પણ ભ્રષ્ટ થાય છે અથવા લેક એટલે સદ્દગતિ પણ પામતા નથી.) પ્રમત્ત મુનિઓનું કર્તવ્યतस्मादावश्यकैः कुर्यात् , प्राप्तदोषनिकृन्तनम् । વાવમાનિયાન-મકમરપુળાત્રિત રૂશા
ગાથાથ-જ્યાં સુધી અપ્રમત્તગુણસ્થાનથી સાધ્ય એવું શ્રેષ્ઠ સ્થાન પ્રાપ્ત ન થાય, ત્યાં સુધી પ્રાપ્ત થયેલા દોષને આવશ્યકાદિ ક્રિયાઓથી ક્ષય કરો.
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________
/
૫૯
ભાવાર્થ –અપ્રમત્તગુણસ્થાને જ્યાં સુધી સાધ્ય એવું નિરાલંબન ધ્યાન પ્રાપ્ત ન થાય ત્યાં સુધી દિવસરાત્રિ વગેરે સંબંધી સેવેલા અતિચારના પ્રાયશ્ચિત્ત માટે આવશ્યક ક્રિયાઓ કરવાની છે. • છઠા પ્રમત્તગુણસ્થાને બંધ-ઉદય સત્તા -
દેશવિરતિગુણસ્થાને જે ૬૭ પ્રકૃતિને બંધ કહ્યો તેમાંથી ૪ અપ્રત્યાખ્યાન કષાયનો બંધ વિરછેદ થવાથી પ્રમત્તગુણસ્થાને ૬૩ પ્રકૃતિને બંધ હોય છે.
તથા તિર્યંચગતિ, તિર્યચઆયુષ્ય, નીચગેત્ર, ઉદ્યોત અને ૪ પ્રત્યાખ્યાન કષાય-એ આઠ પ્રકૃતિને ઉદય-વિચ્છેદ થવાથી અને આહાચ્છદ્ધિકનો ઉદય થવાથી ૮૧ પ્રકૃતિને ઉદય હોય છે.
તથા ૧૩૮ ની સત્તા હોય છે. (૧૩૮ ની સત્તા કહી પરંતુ ૧૪૮ ની પણ સત્તા ગણાય આ સંબંધમાં અર્થ ભેદ નથી પરંતુ પાઠભેદ છે.)
૭. અપ્રમત્તગુજરાન :चतुर्थानां कषायाणां, जाते मंदोदये सति । મત્રમીના-મત્તો મહાવ્રતી રૂા .
ગાથાથ-ચોથા સંજવલન કષાયોને મંદ ઉદય થાય ત્યારે સાધુ પ્રમાદરહિત થવાથી અપ્રમત્ત થાય છે.
ભાવાર્થ-સંજવલન કષાયને અને કષાયોને મંદ ઉદય થતું જાય તેમ તેમ સાધુ અપ્રમત્ત થાય છે.
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬૦
શાસ્ત્રમાં પણ કર્યું છે કે
જેમ જેમ વિષયે। સુલભતાથી પ્રાપ્ત થવા છતાં પણ આત્માને ન રૂચે, તેમ તેમ સંવિત્તમાં ( ચેતનામાં ) ઉત્તમ તત્ત્વ (ઉત્કૃષ્ટ સ્વરૂપ) પ્રાપ્ત થાય છે અને જેમ જેમ ઉત્તમતત્ત્વ પ્રાપ્ત થતુ જાય છે તેમ તેમ સુલભ એવા પણ વિષયે આત્માને ગમતા નથી.
અપ્રમત્તગુણસ્થાને શું કરે? नष्टाशेषप्रमादात्मा, व्रतशीलगुणान्वितः । ज्ञानध्यानधनो मौनी शमन क्षपणोन्मुखः ||३३|| सप्तकोत्तरमोहस्य, प्रशमाय क्षयाय वा । સદ્ગુથાનસાધનામ, તે મુનિપુનઃ
॥
ગાથા:-સવ પ્રમાદાના નાશ થવાથી આત્મા વ્રત અને શીલ આદિ ગુણયુક્ત, જ્ઞાન અને ધ્યાનરૂપી ધનવાળા, માની તથા માહનીયકના ઉપશમ તથા ક્ષયકરવા ઉદ્યત થયેલા એવા શ્રેષ્ઠ મુનિ, ઇ'નસપ્તક સિવાયની માહનીયની ૨૧ પ્રકૃતિના ઉપશમ અથવા ક્ષય કરવા માટે અતિ શ્રેષ્ઠ ધ્યાન સાધવાના પ્રાર'ભ કરે છે. ભાવાર્થ :-મદ્ય, વિષય, કષાય, નિદ્રા અને વિકથા –એ પાંચ પ્રમાદ છે. તે પ્રમાદો જેના નાશ પામ્યા છે, તે “નજાશેષપ્રમાદાત્મા ” કહેવાય.
-વ્રત એટલે મહાવ્રત વગેરે
-શીલ એટલે ૧૮૦૦૦ શીલાંગરૂપ ગુણા, તેના સહિત તે વ્રતશીલગુણાન્વિત કહેવાય.
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬૧
–જ્ઞાન એટલે સિદ્ધાંતના અભ્યાસરૂપ જ્ઞાન અને એકાગ્રતારૂપ જે ધ્યાનધન એ એ જ જેનું સવ છે, તે જ્ઞાન– યાનધન કહેવાય.
-મૈાની એટલે મૌનવાળા, કારણ કે જે મૌની હાય, તેને જ ધ્યાનરૂપ ધન હાય.
શાસ્ત્રમાં કહ્યુ` છે કે ઃ
મનોવૃદ્દીતાવિજ—દાત્રયતિજ્ઞત્રય-વ્યાપ્તિઃ ।
यत्रास्तमेति सहसा सकलोऽपि हि वाक्परिस्पंदः ॥१॥
"
મનથી ગ્રહણ કરેલ, ત્રણ કાળમાં ૨હેલી, ત્રણે જગતની વ્યાપ્તિ ત્યાં અસ્ત પામે છે. કે જ્યાં સઘળી વચન– સ્ફુરણા શીઘ્ર અસ્ત પામે છે
આવા ઉત્તમમુનિ જ અનન્તાનુબન્ધિ અને ૩ દર્શીનમાહનીયથી ભિન્ન ચારિત્રમાહીયની ૨૧ પ્રકૃતિ ઉપશમાવવા અથવા ક્ષય કરવા માટે ઉપશમ સન્મુખ અથવા ક્ષય સન્મુખ થઈ નિરાલ બન ધ્યાનમાં પ્રવેશ કરવાના પ્રારંભ કરે છે.
નિરાલ'ખન ધ્યાનમાં પ્રવેશ કરનાર ૩ પ્રકારના ચેાગીઓ–૧. પ્રાર`ભકયેાગી,૨. તન્નિષ્ઠયાગી, ૩.નિ પન્નયેાગી.
૧. આ શ્લાકનું તાત્પર્ય એ છે કે, જીવ જ્યારે મૌન અ’ગીકાર કરે છે, ત્યારે ત્રણે જગતમાં ત્રણે કાળમાં વતા ભાવે ( પદાર્થો)માં વ્યાપ્ત થયેલી ચિત્તની ઈષ્ટમાં મમત્વ અને અનિષ્ટમાં વત્વ ઈત્યાદિ વિકલ્પદા દૂર થાય છે.
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧. પ્રારંભકગી - સમ્યફ પ્રકારને સ્વાભાવિક વિરતિ પરિણામ અથવા સાંસર્ગિક વિરતિ પરિણામ પામીને વાનર સરખી ચપળ ચાલવાળા મનને રોકવા માટે એકાંત સ્થાનમાં બેસી, નાસિકાના અગ્રભાગ ઉપર દષ્ટિ સ્થાપી, ધીરતાપૂર્વક વિરાસન કરી, નિશ્ચલ થયેલા એવા જે ગીઓ, વિધિપૂર્વક સમાધિને આરંભ કરે છે, તે આરંભકગી કહેવાય.
રતનિષ્ઠયોગી – પવન–આસન-ઇઢિય-મનસુધા-તૃષા અને નિદ્રાને જય કરનારા, અન્તર્જન્માકાર વચનથી (અત્યંતર ચિંતનથી, વારંવાર તને અભ્યાસ કરનારા, પ્રાણીઓ ઉપર અત્યંત પ્રમોદકરૂણા અને મૈત્રીભાવ ભાવનારા) તથા થાનગત ક્રિયામાં પ્રતિક્ષણ વૃદ્ધિ પામનારા યેગીઓ તગ્નિગી કહેવાય.
૩. નિષ્પન્નગી -બહિર્જ૫ તથા અન્તર્જલ્પરૂપી કલ્લોલની શ્રેણિએ જ્યાં વિરામ પામી છે (અર્થાત્ મન, વચન અને કાયાના તરગે શમી ગયા હોવાથી
ગસ્થિરતા જ્યાં પ્રાપ્ત થઈ છે) તથા સમ્યગ વિદ્યારૂપી કમલિનીએવાળા ચિત્તરૂપી માનસરોવરમાં નિલેપતાથી હંમેશા જેને હંસરૂપ આત્મા અમૃતપાન કરે છે. (આત્મસ્વરૂપમાં રમણતા કરે છે) તે નિષ્પન્નગી કહેવાય. અપ્રમત્ત ગુણસ્થાને ધ્યાનસંભવ :धर्मध्यानं भवत्यत्र, मुख्यवृत्या जिनोदितम् । रूपातीततया शुक्ल-मपि स्यादंशमात्रतः ॥३५।।
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬૩
ગાથા:-સાતમા ગુણસ્થાનમાં મુખ્યતયા જિનેશ્વર ભગવંતે કહેલા સ્વરૂપવાળુ ધર્મધ્યાન હેાય છે તથા રૂપાતીતધ્યાનના અંશથી ( ગૌણુતાએ ) શુક્લધ્યાન પણ
હાય છે.
ભાવાથ :-ધર્મધ્યાન સૈય્યાદિભેદથી અનેક પ્રકારનું છે. સિદ્ધાંતમાં કહ્યું છે કેઃ
મૈગ્યાદિભેદથી, પિંડસ્થાદિ ભેદથી અને આજ્ઞાવિચયાદિભેદથી ચાર ચાર પ્રકારનું' ધર્મધ્યાન છે.
તેમાં ધર્મધ્યાનને 'સંસ્કારિત કરવા માટે મૈત્રી, પ્રમાદ કારૂણ્ય અને માધ્યસ્થ એ ચાર ભાવનાએ ચેાજવી, કારણ કે મૈગ્યાદિ ભાવના ધર્મધ્યાનને પુષ્ટ કરવા માટે રસાયણ
T
સમાન છે.
સર્વ જીવા મારે મિત્ર સમાન છે, કેાઈ જીવ મારું કાંઈપણુ નુકશાન કરતા નથી, દુઃખ આપનારા જીવ પણ મારા અસાતાવેદનીયના ક્ષયમાં નિમિત્તરૂપ હાવાથી મિત્ર સમાન છે તથા સર્વ જીવાનુ મારાથી હિત કઈ રીતે થાય ? ઇત્યાદિ ભાવના તે મૈત્રીભાવના.
પર જીવને દુઃખમાંથી મુક્ત કરવાની ચિંતા. જીવા સંસારી ઉપાધિથી મુક્ત કેમ થાય? ઇત્યાદિ ભાવના તે કરૂણાભાવના.
૧. છુટયતો નિસ્થ પુનનિાન્તરળ સમ્યાન તું... તૂટતા ધ્યાનને પુનઃ ખીજ ધ્યાન સાથે સાંધવા માટે આવે તપ તુમ્ ના અ યાગશાસ્ત્રની વૃત્તિમાં કહ્યો છે.
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________
પર છવને સુખી જઈ સંતોષ માન અને સુખના સાધન જે રીતે પ્રાપ્ત કરી શકે તે રીતે તેને પ્રેરણા કરવી ઈત્યાદિ ભાવના તે અદભાવના.
પર જેના દેષ અવગુણે જે તેમના ઉપર અરૂચિથી, ઈષ્ય દષ્ટિથી ન જોતાં, એ જીવે કર્મવશ છે, એમને કાંઈ દેષ નથી, મેહ ચેષ્ટા કરાવે છે તેમ કરે છે ઇત્યાદિ મનમાં સમજી તે જીના દે તરફ ઉપેક્ષાદુર્લક્ષ કરવું તે ઉપેક્ષાભાવના. શાસ્ત્રમાં કહ્યું છે કેपरहितचिन्ता मैत्री, परदुःखविनाशिनी तथा करुणा । परसुखतुष्टिर्मुदिता, परदोषोपेक्षणमुपेक्षा ॥१॥
પરજીવના હિતને વિચાર કરે તે મત્રીભાવના, પરદુઃખને વિનાશ કરવાની ચિંતા તે કરૂણુભાવના,
પરના સુખમાં સંતોષ માનવે તે પ્રમાદભાવના અને પરના ની ઉપેક્ષા કરવી તે મધ્યસ્થભાવના છે.
અથવા આજ્ઞા, અપાય, વિપાક અને સંસ્થાનને ચિતવવું. આ રીતે પણ દયેયના ભેદથી આજ્ઞાવિચય આદિ ચાર ધર્મધ્યાન કહ્યા છે. દયેયના ભેદની અપેક્ષાએ આ દયાનના ભેદ છે. 'આજ્ઞાવિચયમાં પ્રભુની આજ્ઞા એ દયેય છે.
અપાયરિચયમાં ઉપાધિ-કષ્ટમય સંસાર દયેય છે.
સંસ્થાનવિચયમાં દરાજકનું સ્વરૂપ કચેય છે અને વિપાકવિચયમાં કર્મફળ એ દયેય છે.
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬૫
જો કે કઈ પણ પ્રકારનું ધ્યાન દયેય વિના તે ન જ હોય પરંતુ આ વિશિષ્ટધ્યેયની અપેક્ષાએ ધ્યાનના ભેદ કહ્યા છે, જેમ પિંડ સ્થાદિ ધ્યાનભેદ કેવળ એક ધયેયના છે અને આ આજ્ઞાવિચયાદિ ભેદના દશેય ભિન્ન ભિન્ન છે માટે દયેયના ભેદે આ ચાર ધ્યાનભેદ છે. - તથા આત્મા અને શરીર એ બેના સંબંધવાળું જે હદયમાં ધ્યાન તે પિંડસ્થ ધ્યાન, હૃદયમાં વ્યાપ્ત કરેલ અહન આદિ પદરૂપ તે પદસ્થધ્યાન, અમુક આકારે કલ્પેલું આત્મસ્વરૂપ વિચારવું તે રૂપસ્થથાન, કલ્પના રહિત એવું આત્મસ્વરૂપ વિચારવું તે રૂપાતીતધ્યાન છે.
પ્રભુના જીવસહિત સાક્ષાત શરીરના આલંબનથી જે ધ્યાન તે પિંડસ્થધ્યાન. અહીં પિંડ એટલે શરીર એ અર્થ છે. વિનું શારે તત્ર તિeતિ રૂતિ વિન્ટ થેચમ્ (ગશાસ્ત્ર ૭મે પ્રકાશ) :
તેથી પિંડથધ્યાન શરીરના આલંબનવાળું છે.
પદસ્થ ધ્યાન તે અરિહંત ઈત્યાદિ પદનું ધ્યાન છે. यत्पदानि पवित्राणि, समालम्ब्य विधीयते ।। तत्पदस्थं समाख्यातं, ध्यानं सिद्धान्तपारगैः ।।
(ગશાસ્ત્ર ૮ મે પ્રકાશ) પવિત્ર પદેનું આલંબન કરીને ધ્યાન કરવું તેને સિદ્ધાંતના પારગામી મુનિઓએ પદસ્થધ્યાન કહ્યું છે.
૧. આજ્ઞાવિયાદિનું વિવરણ ૨૮ મી ગાથામાં છે.
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી અરિહંત શ્વેત વર્ણના, સિદ્ધ પરમાત્મા રક્તવર્ણના ઈત્યાદિ કઈ પણ આકારે રૂપ કલ્પીને અરિહંતાદિ યેયનું જે ધ્યાન કરવું તે રૂપસ્થધ્યાન છે. * વર્ણ–રૂપ-આકાર ઈત્યાદિ રહિત નિરંજન-નિરાકાર સ્વરૂપે ધ્યાન કરવું, તે રૂપાતીતધ્યાન છે.
અથવા બીજી રીતે વિચારીએ તે -
પિંડ એટલે ધ્યાતાનું શરીર. તેમાં સ્થએટલે રહેલું જે ધ્યાન તે પિંડસ્થધ્યાન કહેવાય.
પિતાના શરીરમાં પાર્થિવી, આગ્નેયી, મારૂતી, વારૂણી, અને તત્રભૂ આ પાંચ ધારણાપૂર્વક ધ્યાન શ્રી યેગશાસ્ત્રના ૭ માં પ્રકાશમાં કહ્યું છે.
પોતાના શરીરની અંદર નાભિમાં કમળ ચિંતવી ધ્યાન કરવું ઈત્યાદિ અનેક પ્રકારે પોતાના શરીરના આલંબનવાળું ધર્મધ્યાન, તે મફિસ્વાગત આત્મા અને શરીરના સંગવાળું ધ્યાન, એટલે પિતાના શરીરમાં પિતાના આત્માનું ધ્યાન અથવા નવપદાદિનું ધ્યાન તેપિડધ્યાન,
સિદ્ધાન્તના પદ-મન્ચનાં પદ અથવા શ્રી જિનેશ્વર અને મુનિ વિગેરે દયેય વસ્તુઓ ઉપર ચિત્તને એકાગ્ર કરવું તે પદસ્થધ્યાન અહીં પદ એટલે કૈવલ્યાદિ પદ (પદવી આત્મઋદ્ધિ)ને પામેલા તીર્થકરાદિ અથવા પદ એટલે આગમાદિની વચનપંક્તિઓનું જે ધ્યાન તે પદસ્થધ્યાન.
જિનેશ્વરાદિની પ્રતિમા વિગેરે સ્થાપના નિક્ષેપાનું જે ધ્યાન તે રૂપસ્થિધ્યાન, અહીં રૂપ એટલે પ્રતિબિંબ પ્રતિકૃતી ઈત્યાદિ સ્થાપનારૂપ અર્થ છે.
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________
Sછે
આ
ગ,
પ્રતિબિંબાદિરૂપ રહિત એવા સિદ્ધ ભગવંતનું અથવા પિતાના આત્માનું સ્વરૂપ ચિતવવું તે રૂપાતીત ધ્યાન. અહીં રૂપ એટલે શરીર-પ્રતિબિંબ–તાદિ વર્ણ તેને. આલંબન વગરનું ધ્યાન તે રૂપાતીતધ્યાન છે.
આ પ્રમાણે શ્રી જિનેશ્વર ભગવંતે કહેલા સ્વરૂપવાળું ધર્મધ્યાન, અપ્રમત્તગુણસ્થાનમાં મુખ્ય હોય છે અને 'રૂપાતીતપણુથી શુફલધ્યાન પણ અંશમાત્ર–ગૌણતાએ હોય છે.
અપ્રમત્તગુણસ્થાને આવશ્યકાદિ ક્રિયાને અભાવ હેવા છતાં અતિચારાદિની શુદ્ધિ હોય છે, તે અંગે. इत्येतस्मिन् गुणस्थाने, नो सन्त्यावश्यकानि षट् । संततध्यानसद्योगा-च्छुद्धिः स्वाभाविकी यतः ॥३६॥
ગાથાર્થ – અપ્રમત્તગુણસ્થાનમાં છે આવશ્યક નથી તે પણ સતત ઉત્તમ ધ્યાનના રોગથી સ્વાભાવિક આત્મશુદ્ધિ થાય છે.
૧. ધર્મધ્યાનને ચે ભેદ રૂપાતીત ધ્યાન હેવાથી, એ ચોથા ભેદનું ધ્યાન જેમ રૂપાતીત છે, તેમ સુફલાન પણ રૂપાતીત ધ્યાનરૂપ જ છે, માટે ધર્મધ્યાનના ચેથા પાયાના ધ્યાનવાળા આત્માને રૂપાતીતપણુનું ધ્યાન હોવાથી ગૌણતાએ શુક્લધ્યાન સ્વરૂપ છે. (અર્થાત્ રૂપાતીત ધર્મધ્યાન તે મુખ્યતાએ ધર્મધ્યાન સ્વરૂપ છે અને ગૌણતાએ શુક્લધ્યાન છે.
વિચારસારગ્રંથમાં ધર્મધ્યાનના ચાર ભેદ ગણાવીને પ્રથમ ત્રણ ભેદને ધર્મધ્યાન કહ્યું છે, તેથી એથે ભેદ શુક્લયાનની ગણતા તરીકે જ સમજાય છે.)
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬૮
ભાવાર્થ- આ ગુણસ્થાને સામાયિકાદિ વ્યવહાર ક્રિયારૂપ છએ આવશ્યક નથી. પરંતુ નિશ્ચય દષ્ટિથી તે છએ આવશ્યકે વિદ્યમાન છે.) કારણકે તે (નિશ્ચયિક) આવશ્યકે આત્માના ગુણરૂપ છે.
સિદ્ધાન્તમાં કહ્યું છે, કે“મારા સામારૂપ” | “સાચા સામારૂગરણ ગઢટે ”
આત્મા એ જ સામાયિક છે, આત્મા જ સામાયિકને અર્થ છે, ઈત્યાદિ.
અપ્રમત્તપણામાં નિરંતર ઉત્તમ આત્મસ્વરૂપ ધ્યાનને સદ્દભાવ હેવાથી, સ્વાભાવિક ધ્યાનની સાથે જ ઉત્પન્ન થયેલી અને સંકલ્પ-વિકલ્પની પરંપરાના અભાવથી આત્મસ્વભાવરૂપ નિર્મળતા હોય છે.
આ ગુણસ્થાનમાં વર્તતે જીવ ભાવતીર્થમાં સ્નાન કરવાથી પરમ વિશુદ્ધિને પ્રાપ્ત કરે છે.
શાસ્ત્રમાં કહ્યું છે, કે -
દાહ-તાપની ઉપશાંતિ, તૃષાદિને નાશ અને શરીરના મેલને દૂર કરે, તેને (નરી સમુદ્રાદિને) દ્રવ્યતીર્થ કહેવાય.
તપસંયમ, ક્રોધને નિગ્રહ કરનાર, દાહને શમાવનાર, લેભને જય કરનાર અને ઘણું ભામાં એકઠી કરેલી કર્મરજને ધનાર હોવાથી તે (તપસંયમ) ભાવતીર્થ કહેવાય.
બીજી રીતે શાસ્ત્રમાં કહ્યું છે કેઃ
શ્વાસેચ્છવાસને રોકી, શરીરને નિશ્ચલ કરી, ઇન્દ્રિયેના વિકારને રોકી, નેત્રના પલકાર બંધ કરી, મનના વિકલ્પની
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઈન્દ્રજાળ નાશ પામવાથી, મેહરૂપી અંધકાર ક્ષય પામવાથી, જગતના દીપક સમાન (સૂર્ય જેવું) કેઈક મહાતેજ (આત્મજ્ઞાનરૂપ તેજ) પ્રસરે, ત્યારે ધ્યાની મહાત્મા પરમ આનંદરૂપી સમુદ્રમાં પ્રવેશ કરે છે, તે ધ્યાની મહાત્માને ધન્ય છે. અપ્રમત્તગુણસ્થાને બંધ-ઉદય-સત્તા -
અપ્રમત્તગુણસ્થાનવર્તી જીવ, શેક, અરતિ, અસ્થિર, અશુભ, અયશ અને અસાતા એ ૬ પ્રકૃતિને પ્રમત્તના અંતે બંધ વિચ્છેદ થવાથી અને આહારદ્ધિકને બંધ થવાથી ૫૯ પ્રકૃતિ બાંધે છે અને જે દેવાયુષ્ય પણ ન બાંધે તે ૫૮ પ્રકૃતિ બાંધે છે.
થિણદ્વિત્રિક, આહારદ્ધિ-એ પાંચ પ્રકૃતિને ઉદય વિચ્છેદ થવાથી ૭૬ પ્રકૃતિને ઉદય છે.
૧૩૮ ની સત્તા અપ્રમત્તગુણસ્થાને હોય છે. આઠ થી બાર ગુણસ્થાનનો સામાન્ય અર્થ - अपूर्वात्मगुणाप्तित्वा-दपूर्वकरणं मतम् ।। भावानामनिवृत्तित्वा-दनिवृत्तिगुणास्पदम् ॥३७॥ अस्तित्वात्सूक्ष्मलोभस्य, भवेत्सुक्ष्मकषायकं । शमनाच्छान्तमोहं स्यात् , क्षपणाक्षीणमोहकम् ॥३८॥
- ગાથાથ –૮. આત્માના અપૂર્વ ગુણની પ્રાપ્તિ થતી હોવાથી આઠમું અપૂર્વકરણગુણસ્થાન કહેવાય છે.
૯. અધ્યવસાયેની અનિવૃત્તિ થતી હોવાથી અનિવૃત્તિ બાદર સંપરાય ગુણસ્થાન કહેવાય છે.
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦. સૂફમેલેભને ઉદયરહેતે હેવાથી સૂમસંપાય ગુણસ્થાન કહેવાય છે.
૧૧. મેહનીયને ઉપશમાવવાથી ઉપશાંતમૂહ ગુણસ્થાન અને
૧૨. મેહનીયને સર્વથા ક્ષય થવાથી ક્ષીણમેહ ગુણસ્થાન કહેવાય છે.
ભાવાર્થ૮. અપૂર્વકરણગુણસ્થાન -અપ્રમત્ત મુનિ સંજવલન કષાને તથા નેક્ષાને મંદ ઉદય થાય ત્યારે, પૂર્વે નહિ પામેલા એવા અપૂર્વ–પરમ આહૂલાઇ (આનંદમય પરિણામ) રૂ૫ આત્મપરિણામ, જે ગુણસ્થાનમાં પામે, તેને અપૂર્વકરણ ગુણસ્થાન કહ્યું છે. અપૂર્વ એવા આત્મગુણની પ્રાપ્તિ આ ગુણસ્થાને થતી હોવાથી આ ગુણસ્થાનને અપૂર્વકરણ ગુણસ્થાન કર્યું છે.
૯ અનિવૃત્તિ બાદરગુણસ્થાન :- જોયેલા, સાંભળેલા અને ભગવેલા વિષયેની આકાંક્ષારૂપ સંકલ્પ વિકલ્પ રહિત અને નિશ્ચલપણે કેવળ પરમાત્મ સ્વરૂપમાં જ એકાગ્ર ધ્યાન પરિણતિરૂપ, જે અધ્યવસાયે તેની અનિવૃત્તિ થતી હોવાથી (અધ્યવસાયે પુનઃ વિષય સન્મુખ નહિ જવાથી) અનિવૃત્તિગુણસ્થાન કહેવાય.
આ અનિવૃત્તિગુણસ્થાને અપ્રત્યાખ્યાનાદિ બાર બાદર કષાને અને બાદર નવ નેકષાયને ઉપશમક ઉપશમાવવાને અને ક્ષાપક ખપાવવાને તત્પર થયેલ હોય છે. તેથી અનિવૃત્તિ બાદરગુણસ્થાન કહેવાય છે.
૧ બાદર કષાયને ઉદય અહીં સુધી જ રહેતા હોવાના કારણે પણ અનિવૃત્તિબાહર નામ છે.
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૧.
૧૦. સૂમસં૫રાયગુણસ્થાન – પરમાત્માના સૂક્ષમતત્વની ભાવનાના બળથી મેહનીય કર્મની ૨૦ પ્રકૃતિઓ ઉપશાંત અથવા ક્ષય થયા પછી ફક્ત સૂમખડરૂપ (કીટ્ટીરૂપ) થયેલા એક લેભ કષાયનું જ અસ્તિત્વ (સૂમ લોભમાત્રને જ ઉદય) જે ગુણસ્થાનમાં હોય છે તે સૂકમસંપરાય (સૂફમકષાય) ગુણસ્થાન છે. * ૧૧. ઉપશાંતમૂહગુણસ્થાન –આત્માના સહજ સ્વભાવના બળથી મેહનીયકર્મની સર્વ પ્રકૃતિઓ ઉપશાંત કરીને પરમ ઉપશમ મૂર્તિવાળા થયેલા ઉપશમક જીવને ઉપશાંત હગુણસ્થાન હોય છે.
૧૨. ક્ષીણુમેહગુણસ્થાન – ક્ષપકશ્રેણિના માર્ગે ૧૦ મા ગુણસ્થાન પછી (૧૧ મું ગુણસ્થાન પામ્યા વિના) તરત જ કષાય રહિત શુદ્ધ આમભાવનાના બળથી સર્વ મેહકર્મને સર્વાંશે ક્ષય કરીને ક્ષેપકને જ ક્ષીણુમેહ ગુણ
સ્થાન હોય છે. ઉપશમણિ અને ક્ષપકશ્રેણિને પ્રારંભ ક્યાંથી ?तत्रापूर्वगुणस्थाना-चांशादेवाधिरोहति । शमको हि शमश्रेणि, क्षपकः क्षपकावलीम् ॥३९॥ - ગાથા – અપૂર્વકરણ ગુણસ્થાનનાં પ્રારંભથી જ *ઉપશમકે, જીવ ઉપશમશ્રેણિએ અને ક્ષપકશ્રેણિએ ચડે છે. " ૧ અહીં ચારિત્રમોહનીયને ઉપશાંત કરવા સન્મુખ થયેલ જીવ, એક પણ પ્રકૃતિ ઉપશાંત ન થઈ હોય, તે પણ ઉપશમક કહેવાય અને તે ૮–૯-૧૦માં ગુણસ્થાનવાળે જાણો.
૨ ચારિત્રમોહનીયને ક્ષય કરવા સન્મુખ થયેલો જીવ એક પણ પ્રકૃતિ ન ખપાવી હોય તે પણ ક્ષપક કહેવાય અને તે ૮-૯-૧૦ મા ગુણસ્થાનવાળો જણા.
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________
७२
ઉપશમશ્રેણિ પ્રાપ્ત કરનારની યોગ્યતા :पूर्वज्ञः शुद्धिमान् युक्तो, ह्याद्यैः संहननैत्रिभिः । संध्यायनाघशुक्लांश, स्वां श्रेणि शमकः श्रयेत् ॥४०॥ | ગાથાર્થ: પૂર્વના જ્ઞાનવાળો, વિશુદ્ધ ચારિત્રવાનું અને પહેલાં ત્રણ સંઘયણથી યુક્ત એ ઉપશમક જીવ, શુકલધ્યાનના પહેલા ભેદને ધ્યાવત ઉપશમણિને અંગીકાર કરે.
ભાવાર્થ –ઉપશમશ્રેણિને અંગીકાર કરનાર જીવ પૂર્વગત શ્રુતજ્ઞાનવાળે, નિરતિચાર ચારિત્રવાળે અને વા. ઋષભનારાચ, ઋષભનારાંચ અને નારાચ એ ત્રણ સંઘયણ વાળ હોય છે. ઉપશમણિ પામેલા મુનિનું કર્તવ્ય – श्रेण्यारूढः कृतेकाले ऽहमिन्द्रेष्वेव गच्छति । पुष्टायुस्तूपशान्तान्तं नयेच्चारित्रमोहनम् ॥४१॥
ગાથાથ-ઉપશમશ્રેણિએ ચડેલે મુનિ કાળ કરે, તે અનુત્તર વિમાનમાં જ ઉત્પન્ન થાય અને દીર્ઘ આયુષ્ય હોય, તે ઉપશાંતમોહગુણસ્થાન સુધી જઈ મેહનીચકર્મને ઉપશાંત કરે. - ભાવાર્થ –ઉપશમશ્રેણિ ઉપર ચડેલે મુનિ, આયુષ્ય પૂર્ણ થવાથી જે કાળ કરે, તે સર્વાર્થસિદ્ધ આદિ દેવામાં જ ઉત્પન્ન થાય છે, પરંતુ જે પ્રથમ સંઘયણવાળે હેય, તે જ સર્વાર્થતિમાં જાય એમ જાણવું કારણ કે બીજા પાંચ સંઘયણવાળા અનુત્તર વિમાનમાં જઈ શક્તા નથી.
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૩
સિદ્ધાંતમાં કહ્યું છે કે – छेवटेण उ गम्मइ, चउरो जा कप्पकीलिआईसु । चउसु दु दु कप्पवुढी, पढमेणं जाव सिद्धो वि ।
છેવઠ્ઠા સંઘયણથી ચાર દેવલોક સુધી, ત્યારપછી કિલિકાદિ સંઘયમાં બે દેવલોકની વૃદ્ધિ કરવી અને પ્રથમ સંઘયણથી તે મેક્ષ સુધી પણ જવાય છે.
જે સાતલવ અધિક આયુષ્યવાળો અને મેક્ષે જવા ગ્ય હેય, તે જ સર્વાર્થસિદ્ધ આદિ વિમાનમાં ઉત્પન્ન થાય છે.
સિદ્ધાંતમાં કહ્યું છે કે – सम्वसिद्धिनामे उक्कोसठिईसु विजयमाईसु ।। एगावसेसगन्भा, हवंति लवसत्तमा देवा ॥
જે સાત લવ પ્રમાણ અધિક આયુષ્ય હેત, તે નિશ્ચય ક્ષે જાત, પરંતુ તેટલું આયુષ્ય ઓછું હોવાથી લવ સપ્તમ દેવો અનુત્તર દેવમાં ઉત્પન્ન થાય છે.
૧ છેવટ્ટા સંધયણથી ૧-૨-૩-૪ ક૯૫ સુધી, કિલિકાથી પ-૬ કલ્પ સુધી, અર્ધનારાચથી ૭-૮ કલ્પ સુધી, નારાચથી ૯-૧૦ કલ્પ સુધી, ઋષભનારાચથી ૧૧-૧૨ કલ્પ સુધી અને વજઋષભનારાથી મોક્ષ સુધી જવાય છે.
૨ “જે સાત લવ અધિક આયુષ્ય હેત, તે તે મેક્ષે જવા ગ્ય જ હતો.” એવું સ્પષ્ટ વાકય આ સ્થાને જોઈએ; પરંતુ વૃત્તિમાં કહેલા આ વાક્યને વૃત્તિકાર સ્વયં બીજી રીતે ખુલાસે કરે છે.
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૪
સર્વો સિદ્ધિ નામના વિમાનમાં તથા વિજયાદિ ચાર વિમાનમાં જે ઉત્કૃષ્ટ આયુષ્યવાળા અને એકાવતારી દેવા છે તે જ લવસપ્તમ દેવા છે બાકીના અનુત્તર દેવા લવસપ્તમ ન કહેવાય.
પ્રશ્ન :-અહીં વૃત્તિમાં ઉપશમશ્રેણિવાળાને મુક્તિ જવા ચેાગ્ય કહ્યો તે કેવી રીતે?
ઉત્તર ઃ-સાત લવ તે એક મુહૂત્તના અગીઆરમા ભાગ છે. કારણ 366 ૭૭ લવે ૧ મુહૂત્ત થાય ,, એ વચન છે. તેથી સાત લવ જેટલું બાકી રહેલ આયુષ્યવાળા ઉપશમક જીવ ખંડ શ્રેણિવાળા થયેલા પાછા વળી જાય છે, અને સાતમે ગુણસ્થાને આવી પુનઃ ક્ષેપકશ્રેણિ પ્રારંભી સાત લવની અંદર ક્ષીણÀાહ ગુણસ્થાન સુધી જઈને અન્તકૃત્ કેવલી થઈ માક્ષમાં જાય છે.
તથા જે પુષ્ટ ( દીર્ઘ ) આયુષ્યવાળા મુનિ ઉપશમશ્રેણિ અ`ગીકાર કરે છે, તે અખંડ શ્રેણિવાળા થઈને ચારિત્રમાહનીયકમ ને અગીઆરમાં ઉપશાંતમાહ ગુણ
૧ આઠમા ગુણસ્થાને ઉપશમશ્રેણિ પ્રારં‘ભીને ૧૧મા ગુણસ્થાનના અંત સુધી ન પહેાંચતા વચ્ચેથી જ પાછે વળી જાય તા તે ખડશ્રેણિ કહેવાય.
૨ આઠમા ગુણસ્થાને ઉપશમશ્રેણિ પ્રાર’ભીને વચ્ચેથી પાછા ન વળતાં ૧૧મા ગુણુસ્થાનના અંત સુધી પહેાંચે તે અખ’શ્રેણિ કહેવાય.
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૫
સ્થાનના અંત સુધી ૧ઉપશમ કરે છે.
ઉપશમકજીવની અપૂર્વકરણદિ
ગુણસ્થાનમાં કરણું – अपूर्वादिद्वयकैक-गुणेषु शमकः क्रमात् । करोति विंशतः शान्ति, लोभाणुत्वं च तच्छमम् ॥४२॥
ગાથાથ-ઉપશમયજીવ અપૂર્વકરણાદિ બે ગુણસ્થાનમાં વિશ પ્રકૃતિને ઉપશાંત કરે છે, ૧૦મા ગુણસ્થાનમાં સંજવલનભને સૂક્ષમ કરે, અને ૧૧મા ગુણસ્થાનમાં સંજવલનલેભને ઉપશાંત કરે
ભાવાથ-ઉપશામક જીવ, દર્શનમેહનીયની સાત પ્રકૃતિ અને સંજવલનલભ એ ૮ પ્રકૃતિ સિવાયની ૨૦ પ્રકૃતિઓને અપૂર્વકરણ અને અનિવૃત્તિકરણ એ બે ગુણસ્થાનમાં ઉપશાંત કરે છે, ત્યારબાદ સંજવલનલેભને
૧. ઉપશમ કરે એટલે ૧૧મા સુધી ઉપશમાવતે જાય એમ નહીં, પરંતુ આઠમા ગુણસ્થાને એક પણ પ્રકૃતિ ઉપશાંત થતી નથી, નવમા ગુણસ્થાને સંજવલનલેભ સિવાયની સર્વે પ્રકૃતિ ઉપશાંત થાય છે અને ૧૦મા ગુણસ્થાનને અંતે સર્વ મોહનીય ઉપશાંત હોય છે, ત્યારબાદ અન્તમુહૂર્ત સુધી પ્રાપ્ત થતી ઉપશાંતતા એ જ ૧૧મું ગુણસ્થાન છે.
૨. ૨૦ પ્રકૃતિઓ તો અનિવૃત્તિગુણસ્થાનમાં જ ઉપશાંત થાય છે અને ઉપશમ ક્રિયા પણ અનિવૃત્તિગુણસ્થાને જ પ્રવર્તે છે, તે પણ અહીં એ ૨૦ પ્રકૃતિઓને ઉપશાંત કરવાનું બે ગુણ સ્થાનમાં દર્શાવ્યું, તે અપૂર્વકરણગુણસ્થાનને અનિવૃત્તિગુણસ્થાનમાં ઉપશાંત થતી પ્રવૃતિઓ માટે અતિ સાધનભૂત છે, તે
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૬ સૂક્ષ્મસ’પરાય ગુણસ્થાનમાં સૂક્ષ્મ કરે છે, ત્યારબાદ
અપેક્ષાએ કહેલું લાગે છે, કારણ કે પ્રકૃતિને ઉપશાંત યોગ્ય કરવા માટે પ્રથમ જે સ્થિતિક્ષય, પુદ્ગલક્ષય, રસક્ષય ઈત્યાદિ ક્રિયા કરવી પડે છે, તે સ્થિતિષ્ઠાત, રસધાત, ગુણશ્રેણિ, ગુણસક્રમ આદિ ક્રિયાઓ અપૂર્ણાંકરણથી જ શરૂ થાય છે અને અનિ વૃત્તિગુણસ્થાને ઉપશમ ક્રિયાથી ઉપશાંત થાય છે, માટે અવશ્ય કારણરૂપ અપૂર્વકરણને પણ ઉપશાંત પ્રકૃતિનું સ્થાન કહ્યું છે.
અહીં આપ્ત પૂર્વાચાર્યાં ના વચનને અને બીન શાસ્ત્રોના વચનને કાઈપણ સમ્યગ્ નયથી પરસ્પર અબાધિત કરવાં, એ જૈનશાસ્ત્રની શૈલી છે. કારણ કે વચનમાર્ગ બહુ વિચિત્ર પ્રકારના છે, તેથી વસ્તુતત્ત્વ સાચવીને વચનમાર્ગ અંગીકાર કરવા, તે શ્રેય છે. આ ગાથાની વૃત્તિમાં ઘણાં ખરાં વાકયા એ જ પતિનાં છે.
૧. લાભને સમ કરે છે, એટલે સંવલનલાભના રસ સ્પર્ધા જે વિદ્યમાન છે, તેમાંથી અત્યંત હીન રસ કરી અપૂર્વ સ્પા બનાવે છે. એ વખતે કેટલાંક રસસ્પર્ધા કા હીન રસવાળા અપૂર્વ સ્પર્ધા અને છે અને કેટલાંક રસસ્પર્ધા ચાલુ સ્થિતિમાં જેવાં હતાં તેવાં પણ રહે છે, તે પૂર્વ સ્પર્ધા કા કહેવાય છે. આ પૂર્વ સ્પર્ધા કા અને અપૂર્વ સ્પર્ધામાં રસની વ ાએ જે એકેક રસાશે અધિકના અનુક્રમવાળી છે, તે વ ાઓમાંથી કેટલીક વ ણાઓના એવી રીતે ક્ષય કરવા કે જેથી વગાના અનુક્રમ તદ્દન તૂટીને છિન્નભિન્ન થઈ જાય, આ પ્રમાણે વ ણુાઓની એકાંશાધિકતાના અનુક્રમ તોડી રસસ્પર્ધા કાને છિન્નભિન્ન અનુક્રમવાળી વણાયુક્ત બનાવવા, તે કિટ્ટિ કરી કહેવાય અને આ કિટ્ટિ તે જ લાભની સમતા થઈ એમ જાણવુ.
૨. અહીં “સમસ પરાયગુણસ્થાને સ`જવલનલાભને સમ કરે છે.” આ વાકય પણુ સમ્યક્ પ્રકારે વિચારવું, કારણ કે અનેિવૃત્તિ ગુણસ્થાને જ લાભને સક્ષમ કરે છે અને સમસ પરાય
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________
७७
ઉપશાંતમાહગુણસ્થાનમાં સૂક્ષ્મ થયેલા સ’જ્વલનલાભના સર્વથા 'ઉપશાંત કરે છે.
ઉપશાંતમેાહગુણસ્થાને બંધ, ઉદય, સત્તા – ઉપશાંતમેાહ ગુણસ્થાનમાં વતા જીવ એક પ્રકૃતિના ( સાતા વેદનીયના ) અંધક, પઢ઼ પ્રકૃતિના ઉદય અને ૧૪૮ પ્રકૃતિની સત્તાવાળા હાય છે.
"6
66
""
,,
ગુણુસ્થાને તા તે સક્ષમ થયેલા લાભને ઉદ્દયમાં વેદે છે, માટે કરે છે” એ વર્તમાનકાળના પ્રયાગ વેદે છે ' એવા અર્થમાં સમજવા. ૧. અહીં પણ ૧૧મે ગુણસ્થાને સ ંજવલનલેાભને ઉપશાંત કરે છે, ” એમ કહ્યું તે પણ ઉપરોક્ત રીતે વિચારવું, કારણ કે વાસ્તવિક રીતે તા ૧૦મે ગુણસ્થાને જ સ’જ્વલનલેાભને ઉપશમ ક્રિયાપૂર્વક ઉપશાંત પમાડતા પમાડતા જ્યારે સપૂર્ણ ઉપશાંત થઈ જાય છે, ત્યારે ૧૦મું ગુણુસ્થાન મટી ૧૧મું ગુણસ્થાન પ્રાપ્ત થાય છે. જેથી ૧૧મે ગુણસ્થાને સંજવલન લાભ પ્રથમ સમયથી ઉપશાંત થયેલા જ હાય છે, એ ઉપશાંતતા જેટલેા કાળ ટકે તૈટલેા કાળ ૧૧મુ ગુણસ્થાન ગણાય.
૨. પૂર્વે સાતમા ગુણુસ્થાન સુધી પ્રકૃતિના બંધ, ઉદ્દય અને સત્તા વૃત્તિકાર મહારાજશ્રી જણાવી ગયા છે, ત્યારબાદ ૧૧ મા ગુણસ્થાને ૧ના બન્ય, પના ઉત્ક્રય અને ૧૪૮ની સત્તા કહી છે માટે બાકી રહેલ આઠમા નવમા અને દશમા ગુણસ્થાનના બંધ, ઉદય, સત્તા ઉપર પ્રમાણે જાણવાં.
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________
७८
૮. અપૂવ કરણગુણસ્થાને બધ, ઉદય, સત્તા
અપૂર્વકરણના પહેલા ભાગે ૫૮ પ્રકૃતિના ખંધ, ત્યારપછી નિદ્રાદ્રિકના ખ"ધ વિચ્છેદ થયે ખીજા, ત્રીજા, ચેાથા, પાંચમા અને છઠ્ઠા ભાગે ૫૬ પ્રકૃતિના ખંધ હોય, ત્યારપછી દેવદ્રિક, પ‘ચેન્દ્રિયજાતિ, શુભવિહાયેાગતિ, ત્રસાદિ ૯, વૈક્રિયદ્ઘિક, આહારકકિ, સમચતુરસ્રસ સ્થાન, તૈજસ, કાણુ-એ ૩૦ પ્રકૃતિના વિચ્છેદ થતાં સાતમે ભાગે ૨૬ પ્રકૃતિના ખધ હોય.
તથા સમ્યમાહનીય અને છેલ્લાં ત્રણ સંધયણના ઉદય વિચ્છેદ થતાં ૭૨ પ્રકૃતિના ઉદય હાય. તથા ૧૪૮ પ્રકૃતિની સત્તા હેાય છે, *
૯. અનિવૃત્તિગુણસ્થાને બધ, ઉદય, સત્તા
ઉપર કહેલી ૨૬ પ્રકૃતિમાંથી હાસ્ય, રતિ, ભય અને જીગુપ્સા એ ચારનેા બંધ વિચ્છેદ થવાથી પહેલે ભાગે ૨૨ ના મધ.
પુરુષવેદના. વિચ્છેદ થવાથી ખીજે ભાગે ૨૧ના
મધ.
સવલનક્રોધના બંધવિચ્છેદ થવાથી ત્રીજે ભાગે ૨૦ ના બંધ.
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૯
સંજવલનમાનને બંધવિચ્છેદ થવાથી જેથે ભાગે ૧ બંધ.
સંજવલનમાયાને બંધવિચ્છેદ થવાથી પાંચમે ભાગે ૧૮ને બંધ.
તથા હાસ્યાદિ ૬ને ઉદયવિચ્છેદ થવાથી ૬૬ પ્રકૃતિને ઉદય.
તથા ૧૪૮ પ્રકૃતિની સત્તા હોય છે.
૧૦. સૂક્ષ્મસંપરાયગુણસ્થાને બંધ,
ઉદય, સત્તા - પૂર્વોક્ત ૧૮માંથી સંજવલનલોભને બંધવિચ્છેદ થવાથી ૧૭ પ્રકૃતિને બંધ હેય.
તથા ૩ વેદ અને સંજવલન ક્રોધ, માન, માયા એ ૬ ને ઉદયવિચ્છેદ થતાં ૬૦ પ્રકૃતિને ઉદય.
તથા ૧૪૮ પ્રકૃતિની સત્તા હોય છે. ઉપશાંતહગુણસ્થાનમાં સમ્યકત્વ,
ચારિત્ર અને ભાવ શાતરવૃત્તપોવા-ગૌશમિજfમળે स्यातां सम्यक्त्वचारित्रे, भावश्चोपशमात्मकः ॥४३॥ - ગાથાથ ઉપશાંતમૂહગુણસ્થાને દર્શનમેહનીય અને ચારિત્રમોહનીય ઉપશાંત થવાથી સમ્યકત્વ અને ચારિત્ર બંને ઉપશમભાવના હોય, તેમજ ભાવ પણ
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________
પશમિક જ હોય પરંતુ ક્ષાયિક અને ક્ષાપશમિક ભાવ ન હોય.' ઉપશાંતમહી જીવનું પતન-ઉર્વગમનનો નિષેધ – वृत्तमोहोदयं प्राप्यो-पशमी च्यवते ततः । अधःकृतमलं तोयं, पुनर्मालिन्यमश्नुते ॥४४॥
ગાથાર્થ – ઉપશાંત મેહ ગુણસ્થાનેથી ઉપશમક જીવ ચારિત્રમેહનીયને ઉદય થતાં પુનઃ નીચે પડે છે, કારણ કે પાણીને મેલ પાલની નીચે કરી રહ્યો હોય તે પાણી ડહેલાવાથી પુનઃ મલીન થાય છે.
ભાવાર્થ- જેમ તળીએ બેઠેલા મેલથી જળ, જો કે ઉપરથી નિર્મલ થાય પરંતુ કેઈ પ્રેરણાનું નિમિત્ત પામીને પુનામલિન થાય છે તેમ ઉપશમી જીવ ચારિત્રમેહનીયનો ' ઉદય પામીને મેહથી ઉત્પન્ન થયેલા મલિન અધ્યવસાયથી ઉપશાંતમૂહગુણસ્થાનથી પુનઃ નીચે પડે છે.
સિદ્ધાંતમાં કહ્યું છે કે – सुअकेवलि आहारंग, उजुमई. उवसंतगा विहु पमाया । हिडंति भावणंत तयणंतरमेव चउगई आ॥
૧, અહીં આ વાક્ય ઉપરથી ઉપશાંતમોહી જીવને ક્ષાયિક અને ક્ષપશમ ભાવ સર્વથા હેય જ નહિ એમ ન જાણવું. કારણ કે આ વાક્ય “મોહનીયકર્મના ક્ષાયિક અને ક્ષયે પશમ ભાવ ન હોય.” એ અર્થની અપેક્ષાએ બાહુલ્યતાથી કહ્યું છે. અન્યથા તે ઉપશાંતમહીને દર્શનમોહનીય સપ્તકને ક્ષય થયેલ હોય, તે સમ્યક્ત્વ ક્ષાયિકભાવે પણ હોય અને જ્ઞાનાવરણીયાદિને પશમ હેવાથી જ્ઞાન વિગેરે ક્ષયે પશમ ભાવના હોય.
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮૧
શ્રુતકેવલિ, આહારકશરીરી, ઋજુમતિ-મન:પર્ય વજ્ઞાની અને ઉપશાંતમેાહગુણસ્થાની મહાત્મા એ પણ પ્રમાદના વશથી અનંતભવભ્રમણ કરે છે અને તે તે ભવથી અનંતર ભવમાં ચારે ગતિમાં જાય છે. ઉપશમક વાનેા ચડવા-ઉતરવાના ક્રમઃअपूर्वाद्यास्त्रयो प्यूर्ध्व मेकं यान्ति शमोद्यताः । चत्वारोऽपि च्युतावाद्यं, सप्तमं वान्त्यदेहिनः || ४५॥
ગાથા :- અપૂર્વ કરણાદિ ત્રણે ગુણસ્થાનવાળા ઉપશમક જીવા ઉપર ચડે, તે એકેક ગુણુસ્થાન જ અનુક્રમે ચડે, અને તે ચારે ગુણુસ્થાનવાળા ઉપશમક જીવા જો પડે, તા પહેલા મિથ્યાત્વગુણસ્થાને આવે અથવા ચરમ શરીરી હોય તેા અપ્રમત્તગુણસ્થાને આવે.
ભાવાર્થ :- અપૂર્વકરણાદિ ત્રણે ગુણુસ્થાનવાળા ચડવાની અપેક્ષાએ અપૂર્વકરણવાળા અનિવૃત્તિખાદરમાં, અનિવૃત્તિખાદરવાળા સૂક્ષ્મસં૫રાયમાં અને સૂક્ષ્મસંપરાયવાળા ઉપશાંતમાંહગુણ સ્થાનમાં જાય.
તથા અપૂર્ણાંકરાદિ ચાર ગુણુસ્થાનવાળા ઉપશમક જીવા પડવાની અપેક્ષાએ પહેલા મિથ્યાત્વગુણુસ્થાને આવે
૧
૧. અહીં અપૂર્વાદિથી વચ્ચેનાં ગુણસ્થાન પામ્યા વિના એકદમ મિથ્યાત્વે આવે એવા અર્થ સ્પષ્ટ રીતે વૃત્તિના વાકચ ઉપરથી પ્રાપ્ત થાય છે, તા પણ વચનપ્રણાલિકાએ અનેક પ્રકારની હાવાથી એવા અર્થ ગ્રહણ ન કરતાં “અપૂર્વ કરણાદિ ચાર ગુણસ્થાનવાળા જીવા પડે તે પહેલાં મિથ્યાત્વગુણુસ્થાન સુધી પણ જાય.” એવા અ ગ્રહણ કરવા,
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________
અથવા તે ઉપશમક જી જે ચરમશરીરી એટલે તદ્દભવ મોક્ષગામી હોય, તે સાતમાં ગુણસ્થાન સુધી આવે અને તેઓ સાતમા ગુણસ્થાનથી પુનઃ ક્ષપકશ્રેણિ માંડે પરંત જેણે એકવાર જ ઉપશમશ્રેણિ કરી હોય તે જીવે જ તે ભવમાં ક્ષપકશ્રેણિ કરે છે. પરંતુ તે ભવમાં જેણે બે વાર ઉપશમણિ કરી હોય, તેવા છે તે ભવમાં ક્ષપકશ્રેણિ પ્રારંભતા નથી.
શાસ્ત્રમાં કહ્યું છે કેजीवो हु एगजन्ममि, इक्कसि उवसामगो । खयंपि कुज्जा नो कुज्जा दो वारे उवसामगो ॥१॥
કારણ કે ઉપશમકનું પડવું શાસ્ત્રમાં બે પ્રકારે કહ્યું છે. ૧. ભવક્ષયથી, ૨. કાળક્ષયથી
જેઓ ભવક્ષયથી એટલે આયુષ્યના ક્ષયથી પડે છે, તે જીવો તે અનુત્તરમાં જવાથી અનંતપણે ચોથું ગુણસ્થાન પામી જાય છે અને કેઈ ગ્રંથના મતે સાસ્વાદનપણું પણ પામે છે. પરંતુ અહીં તે ચર્ચાસ્પદ હોવાથી પ્રયોજન નથી.
તથા જે ઉપશામક જીવો કાળક્ષયથી એટલે ઉપશાંતમોહને કાળ સમાપ્ત થવાથી પડે છે, તે જ જે રીતે શ્રેણિ ચડ્યા હતા . તે રીતે અનુક્રમે પાછા પડે છે, જેથી ૧૧ માંથી ૧૦ મે, ૧૦માંથી ૯ મે, ૯ માંથી ૮ મે અને ૮ માંથી ૭ મે આવે છે. અહીં સાતમે આવેલા જેમાંના કેટલાએક ચરમશરીરી હોય તે પુનઃ ક્ષપકશ્રેણિ પ્રારંભી ઉપર ચડી કેવલજ્ઞાન પામે છે, કેઈક છે ત્યાંથી છટ્ટ સાતમે અનેકવાર ગત્યાગતિ કરી પુનઃ ઉપશમણિ પણ પ્રારંભે છે અને કેટલાક જીવો ઉપશમણિ અથવા ક્ષપકણિ સન્મુખ ન થતાં સામેથી પુન: નીચે ઉતરતા ઉતરતા યાવત મિથ્યાત્વે પણ જાય છે,
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________
- જીવ જે એકભવમાં નિશ્ચય એક જ વાર ઉપશમક થયું હોય, તે ક્ષપકશ્રેણિ કરે પણ ખરે, પરંતુ એક ભવમાં બે વાર ઉપશમક થયે હોય, તે (તે ભવમાં ) ક્ષપકશ્રેણિ ન જ કરે. - શ્રી કપાધ્યાનમાં કહ્યું છે કેएवं अपरिवडिए, सम्मत्ते देवमणुयजम्मेसु । अन्नयरसेढिवज्ज, एगभवेणं च सव्वाई ॥१॥
દેવ અને મનુષ્ય માં જે સમ્યકત્વ પતિત ન થયું હોય, તે કઈપણ એક શ્રેણિ વજીને બાકીના સર્વે ભાવ એક જ ભવમાં પ્રાપ્ત થાય છે. (આ અભિપ્રાય એક ભવમાં બે જુદી જુદી શ્રેણિ ન હોય, જે ઉપશમ કરી તે પછી ક્ષપક ન જ કરે તે માટે છે.)
અહીં સર્વ ભાવ એટલે એક જ ભવમાં સમ્યકત્વ, દેશવિરતિ, ધૃતસામાયિક, સર્વવિરતિસામાયિક અને ઉપશમણિ અથવા ક્ષપકશ્રેણિ બેમાંથી કોઈપણ એક-એ સર્વે ભાવ પ્રાપ્ત થાય છે.
આ ગાથાના જ અર્થમાં શ્રી વિશેષાવશ્યકમાં કહ્યું છે કે, . “કેઈપણ એક શ્રેણિ વજીને” એમ કહેવાનું કારણ કે સિદ્ધાંતના અભિપ્રાયથી એકભવમાં બે શ્રેણિ ન જ થાય. પરંતુ ૧ ઉપશમણિ અથવા તે ૧ ક્ષપકશ્રેણિ જ થાય છે. - ૧. અહીં એક ભવમાં બે વાર ઉપશમણિ કરવાનું કહ્યું તે કાર્મપ્રન્વિક અભિપ્રાય જાણવો. સિદ્ધાંતના અભિપ્રાયથી તે એક ભવમાં એક જ વાર શ્રેણિ હોય.
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪
ઉપશમશ્રેણિ એક ભવમાં તથા અનેક ભવમાં કેટલીવાર તે સખ્યા –
आसंसारं चतुर्वार - मेव स्याच्छमनावली । जीवस्यैकभवे वार-द्वयं सा यदि जायते ॥ ४६ ॥ |
ગાથા :- આખા સ`સારચક્રમાં એક જીવને ચાર વાર જ ઉપશમશ્રણ થાય અને એક જીવને એકભવમાં જો થાય તે બે વાર જ ઉપશમશ્રણ થાય.
ભાવાર્થ :- શમનાવલી=ઉપશમશ્રેણિ,
શાસ્ત્રમાં કહ્યું છે કે:
उवसमसेणि- चउकं, जायइ जीवस्स आभवं नूण | सा पुण दो एगभवे, खवगस्सेणी पुणो एगा ॥ १ ॥
-
ભવચક્રમાં જીવને ચાર વાર જ ઉપશમશ્રણ થાય છે. પર'તુ એક ભવમાં બે ઉપશમશ્રેણિ થાય અને ક્ષપક શ્રેણિતા એક ભવમાં એક જ હાય ( અને સંસારમાં પણ એક જ વાર હોય છે. ) ઉપશમશ્રેણિની સ્થાપના આ પ્રમાણે :
પ્રથમ અન તાનુમન્ધિ ચાર કષાયને ઉપશમાવે, ત્યારબાદ ૩ ઇનમેાહનીયને, ત્યારબાદ નપુંસકવેદ, વેદ, હાસ્યાદિ છ, પુરુષવેદ અને એકેક કષાયને અન્તરે એ એ સરખા કષાયને અનુક્રમે ઉપશમાવે,
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮૫
ઉપશાંતોહ સંજવલન લોભ
અપ્રત્યાખ્યાનીયલોભ પ્રત્યાખ્યાનીયલોભ
સંજવલનમાયા અપ્રત્યાખ્યાનીમાયા પ્રત્યાખ્યાનીમાયા
સંજવલનમાન અપ્રત્યાખ્યાનીયમાન પ્રત્યાખ્યાનીયમાન
સંજવલનોધ અપ્રત્યાખ્યાનીય ક્રોધ પ્રત્યાખ્યાની ક્રોધ |
પુરૂષ વેદ ૧ હાસ્યાદિ ૬
સ્ત્રી વેદ ૧
નપુંસકવેદ ૧ ૩ મિથ્યાત્વ-મિશ્ર–સમ્યકૃત્વમોહનીય
. ૪ અનંતાનુબન્ધિ આ પ્રરૂપણું ઉર્વ મુખી જાણવી. જેમકે પ્રથમ ચાર અનંતાનુબંધી ઉપશમાવે, પછી ત્રણ દર્શનમોહનીય સમકાળે ઉપશમાવે.
(અહીં એકેક ખાનામાં સમકાળે ઉપશમતી પ્રવૃતિઓ લખેલી છે.)
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮૬
ક્ષપકશ્રેણિનુ' સ્વરૂપ – अतो वक्ष्ये समासेन क्षपकश्रेणि-लक्षणम् । योगी कर्मक्षयं कर्तुं यामारुह्य प्रवर्तते ||४७||
ગાથા :– હવે અહીંથી પ્રાર‘ભીને સક્ષેપમાં ક્ષપશ્રેણિનું લક્ષણ કહીશ કે જે ક્ષપકશ્રેણ ઉપર આરૂઢ થઇને ચેાગી ( ક્ષપક મુનિ ) કર્મક્ષય કરવાના પ્રારંભ કરે છે.
ક્ષપકમુનિને ક્ષયને પામતી પ્રકૃતિએ :अनिबद्धायुषः प्रान्त्य - देहिनो लघुकर्मणः । असंयत गुणस्थाने नरकायुः क्षयं व्रजेत् ||४८ || ત્તિયનાયુ: ક્ષય, યાતિ, મુળસ્થાને તુ પશ્ચમે । सप्तमे त्रिदशायुश्च दृगमोहस्यापि सप्तकम् ||४९ || दशैताः प्रकृतीः साधुः क्षयं नीत्वा विशुद्धधीः । धर्मध्याने कृताभ्यासः प्राप्नोति स्थानमष्टमम् ||५०॥ ગાથાર્થ :- 'અબદ્ધાયુ ચરમશરીરીક લઘુકર્મી જીવને ચાથા ગુણસ્થાને નરકાયુષ્ય, પાંચમા ગુણસ્થાને તિય "ચાયુષ્ય, સાતમા ગુણસ્થાને દેવાયુષ્ય અને ઇન
૧. જે જીવ ચરમશરીરી એટલે તે ભવમાં જ મેાક્ષે જવાના હેાય, તેવા ક્ષપકમુનિને જન્મથી જ મનુષ્યાયુષ્ય સિવાય ત્રણ આયુષ્યની સત્તા (મિથ્યાત્વગુણુરથાને પણ) નથી હેાતી, છતાં ક્ષપકને આ ત્રણ ગુણસ્થાને ક્ષય કઘો, તે કેવળ સંભવ સત્તાની અપેક્ષાએ અક્ષપક જીવ આશ્રયી છે, કારણ કે જો ક્ષપક ન હેાય તે તે ગુણસ્થાને તે આયુષ્યની સત્તાના સંભવ હાય છે અને ક્ષપક થવાથી હવે તે સ ભવ રહ્યો નથી.
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________
62
માહનીયની સાત પ્રકૃતિના ક્ષય થાય છે.
આ પ્રમાણે ૧૦ પ્રકૃતિનો ક્ષય કરી વિશુદ્ધ અધ્યવસાયયુક્ત મુનિ ધર્માંધ્યાન ધ્યાતા આઠમું ગુણુસ્થાન
પામે છે.
ભાવાર્થ :- આઠમા ગુણસ્થાનને પામનાર શ્રમણે રૂપાતીત ધર્મધ્યાનના અભ્યાસ કરેલ હોય છે. અભ્યાસ=વાર વાર આસેવન.
વાર વાર આસેવનરૂપ અભ્યાસના યાગથીજ તત્ત્વ પ્રાપ્તિ થાય છે. શાસ્ત્રમાં કહ્યું છે કે ઃ
અભ્યાસથી આહાર, આસન, શ્વાસ (અનિલત્રુટિ ) એટલે પવનના જય, ચિત્તની સ્થિરતા, ઈન્દ્રિયજય, પરમ આનદની પ્રાપ્તિ અને આત્મસ્વરૂપનું દર્શીન થાય છે.
શાસ્ત્રમાં કહેલું યાનનુ' સ્વરૂપ જાણીને શાસ્ત્રમાં જ રહેવા દીધુ. હાય પર`તુ જો તે ધ્યાનના અભ્યાસ ન કર્યાં હાય, તા તેવા ધ્યાનથી ફળપ્રાપ્તિ થતી નથી, જેમ પાણીમાં ફળનાં પ્રતિબિંબ માત્ર પડવા હોય તે તેવા ફળના પ્રતિબિંબ માત્રથી લેશ પણ તૃપ્તિ થતી નથી. માટે અભ્યાસથી જ તત્ત્વને અનુસરતી ( આત્મસ્વરૂપને અનુસરતી ) નિમ ળ મુદ્ધિ થાય છે.
આઠમા ગુણસ્થાને ક્ષેપક મુનિને શુક્લધ્યાનને પ્રારંભ ઃतत्राष्टमे गुणस्थाने, शुक्लसद्ध्यानमादिमम् । ध्यातुं प्रक्रमते साधु राधसंहननान्वितः ॥ ५१ ॥
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮૮
ગાથા :– આઠમા ગુણસ્થાને વઋષભનારાચસ"ઘયણયુક્ત ક્ષપકમુનિ પૃથક્ક્ત્વ વિતર્ક સપ્રવિચાર નામનુ‘ પહેલુ શુકલધ્યાન યાવવાનો પ્રારભ કરે છે. શુક્લધ્યાનના યાતાનું સ્વરૂપ – निष्प्रकम्पं विधायाथ, दृढं पर्यकमासनम् । नासाग्रदत्तसन्नेत्रः, किंचिदुन्मिलितेक्षणः || ५२ ॥ વિચિતુર્મિહિતેક્ષળઃ ।।૧૨। विकल्पवागुराजाला -दूरोत्सारितमानसः । संसारोच्छेदनोत्साहो, योगीन्द्र ध्यातुमर्हति ॥ ५३ ॥
ગાથા :- નિશ્ચલ અને દૃઢ પ“કાસન કરીને, નાસિકાના અગ્ર ભાગે સ્થાપેલ ઉત્તમ દૃષ્ટિ યુક્ત, કંઈક અલ્પ ખુલ્લા નેત્ર સહિત, કલ્પનારૂપી જાળના બંધનથી રહિત (કલ્પના રહિત) ચિત્તવાળા, સંસારના ક્ષય કરવાને ઉત્સુક, એવા મહાયોગી ધ્યાન કરવા યાગ્ય છે.
ભાવાર્થ :-ક્ષપક મુનીન્દ્ર વ્યવહારનયની અપેક્ષાએ ધ્યાનના પ્રાર‘ભક છે.
યાન પ્રાર'ભકની વિશેષતા :
નિબિડ અ'ધવાળુ' પદ્માસન રચીને ચાગી, ધ્યાન પ્રાર'ભ કરે, આસનના જય એ જ ધ્યાનના પ્રથમ પ્રાણ છે. શાસ્ત્રમાં કહ્યું છે કે
૧. અહીં ધ્યાનપ્રારંભી યાગીની જે યાગ્યતા દર્શાવી તે. સવ વ્યવહારનયની અપેક્ષાએ જાણવી. કારણ કે નિશ્ચયનયની અપેક્ષાએ તા મરૂદેવા—ભરત આદિ જીવા આસનય આદિ યાગ વ્યવહાર સિદ્ધ કર્યા વગર જ યાગીન્દ્ર થઈ ક્ષપકશ્રેણિના પ્રારંભ કરી કેવળ
જ્ઞાન પામ્યા છે.
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________
आहारासणनिद्दा-जयं च काऊण जिणवरमएण। ' झाइज्जइ निअअप्पा, उवइठं जिणवरिंदेण ।।
શ્રી જિનેશ્વર ભગવંતના સિદ્ધાંત પ્રમાણે આહારજય, આસનજય અને નિદ્રાય કરીને, પિતાના આત્માનું ધ્યાન કરે, એમ તીર્થકર ભગવતેએ કહ્યું છે. પયકાસનનું સ્વરૂપ - , -
બંને જંઘાના નીચેના ભાગને પગ ઉપર સ્થાપન કરી નાભિની પાસે જમણે અને ડાબે હાથ ઉત્તાન (ચત્તો) ઉપરા ઉપરી સ્થાપન કરે, તે પર્યકાસન કહેવાય.
કેટલાક આચાર્યોએ સિદ્ધાસન કર્યું છે; તે સિદ્ધાસનનું સ્વરૂપ :
ડાબા પગથી નિને અને બીજા જમણા પગથી "લિંગને દાબીને હૃદય ઉપર હનુ રથાપીને નિશ્ચલ ઈન્દ્રિય યુક્ત અને સ્થિર મનયુક્ત એ રોગી જીહાને તાળુના
૧. ડાબા પગની એડીથી.
૨. ગુદા અને લિંગ એ બેની વચ્ચેનો ભાગ તે નિ અથવા લિંગનું મૂળ તે યોનિ. પરંતુ સ્ત્રીને ચિહ્નરૂપ યોનિ નહિ. (ઈતિ હઠપ્રદીપિકા)
૩. જમણા પગની એડીથી.
૪. લિંગને ઉપરને ભાગ જે પેઢુની પાસે હોય તે ભાગ દાબીને.
- પ. હૃદયભાગથી જ અંગુલ દૂર હનુ રાખીને, હજુ એટલે હડપચી. જે મુખની નીચે દાઢીવાળો ભાગ છે તે. આ જાલંધરબંધ કહેવાય.
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________
અંતરમાં સ્થાપિ, વંશ સ્થિરતાથી નિશ્ચલદષ્ટિએ બે બ્રના મધ્યભાગને જેતે ગવિધિને સિદ્ધ કરવા માટે સિદ્ધાસન નામનું આસન સિદ્ધ કરે છે.
અથવા આસનને પણ નિયમ નથી. શારામાં કહ્યું છે કે –
જે જે આસનને અભ્યાસ કરતાં ચિત્તની સ્થિરતા થાય, તે તે પ્રકારના પદ્માસન, પર્યકાસન, કાત્ય
બે દાઢના મૂળસ્થાનમાં આદુવાથી ઉર્વતંભન કરવું તે જીલ્લાબંધ છે. એ હવાબંધનું સ્વરૂપ ગુરુમુખથી જાણવું.
૧. વંશસ્થિરતાથી એટલે નાસિકા દંડ ઉપર સ્થિર થવાથી નિશ્ચય થયેલી દૃષ્ટિથી, વંશ એટલે નાશવંશ-એ જ ભાવાર્થ આગળના લેકની વૃત્તિમાં છે.
૨. એક જંધાના મધ્યભાગમાં બીજી જંધાને સંબંધ થાય તે પદ્માસન. जह'घया मध्यभागे तु, संश्लेषो यत्र जङ्घया । પણમિતિ કોવ, તારા-વિરક્ષ: I યેગશાસ્ત્ર
૩. પર્યકાસનનું સ્વરૂપ પ્રથમ કહ્યું છે, વાસ્તવિક રીતે પર્યકાસન અને પદ્માસન એ ભિન્ન આસન છે, તે પણ કઈક સ્થાને પર્યકાસનને પદ્માસનના અર્થ તરીકે કહ્યું છે.
૪. કાયોત્સર્ગીસન :प्रावम्बितभुजद्वन्द्व मुलस्थस्यासितस्य वा । રથાનું કથાનો યત , વાયો: ર ક્ષિતિંત . યોગશાસ્ત્ર
બે ભુજા લંબાવીને ઉભા રહેલા અથવા બેઠેલા મેગીને જે કાયચેષ્ટાને ત્યાગ થવો, તે કાર્યોત્સર્ગાસન છે.
અહીં જિનકલ્પી મહાત્માઓ ઉભા ઉભા જ કાત્સર્ગાસન કરે, સ્થવિરકપીઓને ઉભા, બેઠાં અથવા સૂતાં પણ કાર્યોત્સર્ગાસન કર્યું છે.
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________
ર્ગાસન, એકાંહિઆસન, દ્વિઅંહિઆસન અને વજાસન ઈત્યાદિમાં પ્રયત્ન કરવો. ધ્યાન પ્રારંભક યોગીન્દ્રની વિશેષતાઓ -
(૧) ધ્યાનસિદ્ધિ કરનારા યેગીન્ટે નાસિકાના અગ્રભાગે દષ્ટિ સ્થાપન કરેલી હોવી જોઈએ.
ધ્યાનદંડક સ્તુતિમાં કહ્યું છે કે
ધ્યાનસ્થ જિનેન્દ્રભગવંતે નાસિકાની દાંડીના અગ્ર ભાગે સ્થિર કરેલ દષ્ટિયુગલવાળા, નેત્રની કીકીને આમતેમ ફરતી બંધ કરી, શેષ ચાર ઇન્દ્રિના વિકારોને પણ ક્ષય કરી, પર્યકાસનપૂર્વક પીડારહિત, નિબિડ ઉચ્છવાસ અને નિઃશ્વાસવાયુને વશ કરી, ધ્યાનારૂઢ કાયાયુક્ત એવા જિનેશ્વર ભગવંતે ત્રણ ભુવનના વિવરમાં ગરૂપી ચક્ષુને ભમાવતા જન્મમરણના ભયથી અમારું દીર્ઘકાળ સુધી રક્ષણ કરો.
(૨) સમાધિ વખતે ગીના નેત્રે કાંઈક ખુલ્લાં હોય છે. શાસ્ત્રમાં કહ્યું છે કે –
૧. એક પગે ઉભા રહી ધ્યાન કરવું, તે એકાંઘિ આસન. ૨. બે પગે ઉભા રહી ધ્યાન કરવું, તે કયંઘિ આસન. (આ બે આસનને વિશેષ વિધિ ગુરુગમથી જાણો)
૩. વજ્રાસન :पृष्ठे वज्राकृतीभूते दोभा वीरासने सति । Jળીયuથર્વત્રાંગુઠ્ઠી વાજં તુ તત્વ છે યોગશાસ્ત્ર
વીરાસન કર્યા પછી પીઠ ઉપર વજની આકૃતિવાળા બે હાથ રાખી, તેનાથી બન્ને પગના અંગુઠા પકડવામાં આવે તે વજાસન કહેવાય. [ ઈતિ ગશાસ્ત્ર ]
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________
૯૨
ગંભીર અને સ્થિર મૂર્તિવાળા, ઇન્દ્રિયાના વ્યાપારના વિનાશ કરનાર, મંઢ મંદ પ્રાણાયામવાળા, લલાટ ઉપર સ્થાપન કરેલ મનવાળા, નાસિકાના અગ્રભાગે સ્થાપન કરેલ દૃષ્ટિવાળા, ચક્ષુને અત્યંત ઉઘાડ, મીંચ નહિ કરનારા પ`કાસન રચેલા શુક્લયાનના ધ્યાતા, સર્વજ્ઞ અને સદોષ રહિત થયેલા એવા જિનેશ્વર ભગવ ́તા તમારૂ'રક્ષણ કરી,
(૩) સમાધિસ્થ ચેાગીએ કલ્પનાથી રહિત મનવાળા હાય છે, કારણ કે મનના વિકલ્પે જ અત્યંત ક્રમ બધના હેતુ છે. શાસ્ત્રમાં કહ્યું છે, કે
જેના ચિત્તમાં અશુભ અથવા શુભ પણ વિકા વર્તે છે, તે જીવ પેાતાને લાખંડ અથવા સુવણું ના બંધન સમાન ક્રમ બધથી બાંધે છે.
નિદ્રાવસ્થા, મૂર્છાવસ્થા તેમ વિકલતાપણું, (ગાંડાપણું અથવા અસંજ્ઞિપણું) પણ સારું' પરંતુ આર્ત્તધ્યાન અને રૌદ્રધ્યાનથી યુક્ત દુષ્ટ વેશ્યાયુક્ત વિકલ્પાથી વ્યાકુળ મન સારું નહીં.
૪. ધ્યાનસ્થ યોગી સ`સારના ત્યાગ માટે ઉદ્યમવાળા હાય કારણ કે સંસારના ઉચ્છેદ કરનાર ધ્યાન માટે જેએ ઉત્સાહવાળા હાય તે યાગીઓને જ યાગ સિદ્ધિ પ્રાપ્ત થાય છે.
૧. લાખંડની મેડી તે લેાખંડનું બંધન અને સેાનાની ખેડી તે સાનાનું બંધન.
.
તાત્પર્ય એ છે કે જીવ અશુભ વિકાથી પાતાના આત્માને લાખડની ખેડી સમાન અશુભ કર્મોથી અને શુભવિકાથી સુવર્ણની ખેડી સમાન શુભ કર્મોથી બાંધે છે. માટે લાખડની ખેડી હાય કે સુવર્ણ ની હેાય પરંતુ વિકલ્પાના કારણે આત્મા કર્મોથી બધાય જ છે.
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________
૯૩
શાસ્ત્રમાં કહ્યું છે કે ઃ
૧ ઉત્સાહથી, ૨ નિશ્ર્ચયથી, ૩ ધૈય થી, ૪ સતાષથી, ૫ તત્ત્વજ્ઞાનથી અને ૬ જનપદના (દેશના) ત્યાગ કરવાથી ચેાગ સિદ્ધ થાય છે.
ધ્યાન કરનાર યાગીએ પ્રાણાયામ કરે તેનુ' સ્વરૂપ : अपानद्वारमार्गेण, निस्सरन्तं यथेच्छया । निरुन्ध्योर्ध्व प्रचाराप्तिं प्रापयत्यनिलं मुनिः ॥५४॥ ગાથા :- મુનિ અપાન (શુદાના)દ્વાર માગે સ્વભાવથી નીકળતા વાયુને રોકી ઊવ ગતિવાળા કરે તે પ્રાણાયામ કહેવાય.
ભાવાર્થ :ચેાગીન્કુ પવનને મૂળબંધથી ગુદાના પવનને સ કે ચીને પ્રાર'વ્ર નામના દેશમા દ્વાર સુષુમ્હામાં લઈ જાય, તે પ્રાણાયામ કહેવાય.
મૂલખ ધનુ' સ્વરૂપ :
પગની એડીથી ચેાનિને (ગુદા અને લિંગ એ એની વચ્ચેના મધ્યભાગને) દખાવી ગુદાદ્વારને સ`કેાચી અપાનવાયુને જે ઊઘ્ધ ખેડૂચા તે મૂલબંધ કહેવાય
આ આકુંચન (સ`કાચન કર્મ (ક્રિયા) એજ પ્રાણાયામનું મૂળ છે,
ધ્યાનદંડક સ્તુતિમાં કહ્યું છે કે :
અગ્નિ અને તંતુ સમાન સૂક્ષ્મ એવા ગુદારન્ધ્રને સ‘કાચીને, 'પ્રાણુશક્તિને હૃદયકમળના
મધ્યભાગે
૧. પ્રાણશક્તિ એટલે કુંડલી. (પેજ ૯૪ ઉપર)
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધારણ કરીને ત્યાર પછી ગળામાં, તાળમાં ધારણ કરી શૂન્યથી પણ અતિ શૂન્ય કરીને પુનઃ પ્રગતિ પમાડીને જેને શ્રી તીર્થકર ભગવંત તુષ્ટમાન થયા હોય તે જ જીવ ઉપરોક્ત પ્રાણાયામથી સર્વ બાજુ દેદીપ્યમાન થતી એવી કાલકને દેખાડનારી કલાને અનુભવે છે. "संशलवनधात्रीणां, यथा sऽधारो ऽहिनायकः । सर्वेषां योगतन्त्राणां, तथा ऽऽधारो हि कुंडली ।।
પર્વત, વન અને પૃથ્વીને આધાર જેમ શેષનાગ છે તેમ સર્વે યોગશાસ્ત્રને (યોગવ્યવહારને) આધાર કુંડલી છે. હઠ પ્રદીપિકામાં કહ્યું છે કે :
કુuી જાષા . ગાશ્ર.” પ્રાણશક્તિ એટલે કુંડલી અથવા સામાન્ય અર્થ પ્રાણશક્તિ એટલે શ્વાસોશ્વાસની પ્રવૃત્તિ વિશેષ.
૧. અહીં શૂન્યાતિશૂન્ય પદથી સુષુણ્ણા નાડી અર્થાત “ બ્રહ્મરન્બ સમજાય છે.
હડપ્રદીપિકામાં કહ્યું છે કે :
सुषुम्णा शून्यपदवी, ब्रह्मरन्ध्र महापथः । રરા રામા મg માચચેવાવ: |
સુષણ, શૂન્યપદવી, બ્રહ્મરન્દ્ર, મહાપથ, મશાન, શાશ્મવી અને મધ્યમાર્ગ આ સાતે પર્યાય શબ્દો છે.
૨. “પુનઃ પણ પ્રાણશક્તિને-ઉદ્ઘાસ વાયુને ખગતિ પમાડવી” આ વાક્યને ભાવ યોગવ્યવહારના જ્ઞાતા પાસેથી જાણો.
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________
૯૫
પ્રાણાયામના મુખ્ય ત્રણ ભેદ, પૂરક રેચક અને
કુંભક પૂરક પ્રાણાયામનું સ્વરૂપ -
ગુad, સમાણ મીરા ! पूरयत्यतियत्नेन, पूरकध्यानयोगतः ॥५५॥
ગાથાથ - ૧૨ અંગુલ સુધી પવનને ખેંચીને (ઉદરને વિષે) અતિ પ્રયત્ન વડે પૂરક ધ્યાનના યોગથી ગીઓ પૂરે છે.
ભાવાર્થ = યેગી પૂરક ધ્યાનના વેગથી ઉદરમાં અથવા શરીરમાં વ્યાપ્ત થયેલી સર્વ નાડીઓના સમૂહને ૧૨-અંગુલ સુધીના બહાર રહેલા 'પવનને સર્વ બાજુથી આકર્ષાને પૂરે છે.
અહીં તાત્પર્ય એ છે કે –
પવન આકાશતત્ત્વ વહેતું હોય ત્યારે નાસિકાની અંદર જ રહેલું હોય છે, અગ્નિતત્ત્વ ચાલતું હોય ત્યારે પવન ચાર અંગુલ બહાર ઉંચે જતા હોય છે, વાયુતત્ત્વ ચાલતું હોય ત્યારે નાસિકાથી ૬ અંગુલ બહાર તીર્થો ચાલે છે, પૃથ્વીતત્વ વહેતું હોય ત્યારે આઠ અંગુલ સુધી બહાર 'મધ્યમ ભાવે રહે છે અને જળતત્વ વહેતું હોય હોય ત્યારે ૧૨ અંગુલ સુધી નીચે વહે છે. શામાં પણ કહ્યું છે કે -
૧. અહીં પવન એટલે વાયુ પ્રાણ, અપાન, વ્યાન, સમાન અને ઉદાન એમ પાંચ પ્રકારે છે, તેમાંથી અહીં પ્રાણવાયુ ગ્રહણ કરવો.
૨. બહુ નીચે નહિ, બહુ ઉંચે નહિ, તેમ તીર્થો પણ નહિ એવી રીતના મધ્યમ ભાગે.
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________
પવન જ્યારે નાસિકાની અંદર હૈય, ત્યારે આકાશ તત્વ વહેતું જાણવું અને જયારે પવનની ગતિ નાસિકાથી બહાર ૪-૬-૮ અને ૧૨ અંગુલ દૂર વહેતી હોય, ત્યારે અનુક્રમે તેજસતત્વ, વાયુતત્વ, પૃથ્વીતત્ત્વ અને જળતત્ત્વ વહે છે એમ જાણવું.
તેથી ૧૨ અંગુલ દૂર સુધી વારૂણમંડલ (વાયુ) ચાલતે હેય તે અવસરે તે અમૃતમય પવનને આકર્ષીને ઉદરમાં અથવા નાડીઓમાં પૂરે.
આ પૂરક ધ્યાનને કેટલાક ગીઓ પૂરકધ્યાન ન કહેતાં પૂરક કર્મ કહે છે તે આ પ્રમાણે.
“વક એવા નાસિકાના પવનને આકર્ષીને તે પવનથી બ્રહ્મસૂરીશ્વરનાં (બ્રહ્મરશ્વના સુષુણ્ણા નાડીના) સ્થાન ભેદીને સ્થૂલ અથવા સૂમ નાડીઓને જે પૂરે તે પૂરકર્મ જાણવું. રેચક પ્રાણાયામનું સ્વરૂપનિરાતે તો ઘરના-જામિvઘોરાછા , योगिना योगसामर्थ्या-द्रेचकाख्यः प्रभञ्जनः ॥५६॥
ગાથાર્થ – નાભિકમળના મધ્યભાગથી યત્નપૂર્વક ધીરે ધીરે એગી વેગના સામર્થ્યથી રેચક નામના પવનને જે બહાર કાઢે, તે રેચકધ્યાન છે.
વાસનથી સ્થિર, શરીરવાળે, સ્થિર બુદ્ધિવાળે
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________
૯૭
એ ગી રેચક પવનના 'જન્મચક (રેચક પવનથી ઉત્પન્ન થયેલા ચક્ર) ઉપર પિતાનું ચિત્ત સ્થાપીને સ્વાતથી (ચિત્તથી) નાડીગત પવનને જે બહાર કાઢે તે રેચકકર્મ છે. કુંભકધ્યાનનું સ્વરૂપ – कुम्भवत्कुम्भकं योगी, श्वसनं नाभिपङ्कजे । कुम्भकभ्यानयोगेन, सुस्थिरं कुरुते क्षणम् ॥५७।।
ગાથાર્થ -ગી નાભિકમળમાં કુંભકધ્યાનના સામÁથી કુંભક પવનને કુંભની જેમ ક્ષણવાર સ્થિર કરે છે.
ભાવાર્થ-કુંભક પવનને કુંભક ક્રિયાના પ્રયોગથી ઘટાકાર કરીને ક્ષણવાર અત્યંત સ્થિર કરે છે.
કહ્યું છે કે
“નાડિઓમાં વાયુને સ્થિર કરીને, યેગી ચિત્તમાં કુંભકચક્રને આશ્રય આપે છે, જેથી જળમાં કુંભની માફક તરે છે તેથી નિશ્ચય કુંભકર્મ કહેવાય.
૧. જન્મચક એ વેગ પરિભાષાને શબ્દ છે, તે ગ વિશારદે પાસેથી જાણવો. (અથવા રેચક વાયુ મંડળ જાણો)
૨. હૃદયથી અથવા વેગ પરિભાષાની કોઈ ક્રિયા વિશેષથી.
૩. કુંભચક્રમાં ચિત્તને સ્થાપે છે. (૫૬મી ગાથાની વૃત્તિમાં કહેલ રેચકવાયુના જન્મચક્ર પ્રમાણે).
૪. જળમાં જેમ કુંભ તરત રહે છે, તેમ પ્રાણવાયુ પણ નાડીઓમાં તરતો રહે, તે કુંભક. નાભિમાં અને નાડીમાં પ્રાણ વાયુને સ્થિર રાખો તે કુંભક કહેવાય. (કુંભકચક્ર એટલે સ્થિર થયેલી વાયુ મંડલી, અથવા વિશેષ અર્થ યોગના અભ્યાસીઓ પાસેથી જાણ.)
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________
૯૮
પવનના જયથી મનના જય – इत्येवं गन्धवाहाना - माकुञ्चनविनिर्गमौ । संसाध्य निश्चलं धत्ते, चित्तमेकाग्रचिन्तने ॥५८॥ ગાથા:-આ પ્રમાણે પવનને સ કાચવા–અંદર લેવા અને બહાર કાઢવા—એ એ ક્રિયા સાધીને યાગી પેાતાનું ચિત્ત એકાગ્ર ચિંતનમાં નિશ્ચલ ધારણ કરે છે.
ભાવાથ:-જ્યાં મન ત્યાં પવન અને જ્યાં પવન ત્યાં મન, મન અને પવન એ બે દૂધ અને જળની જેમ સમિશ્ર થઈને રહે છે, અને બંને સરખી ક્રિયા કરે છે, જ્યાં સુધી મનની પ્રવૃત્તિ ત્યાં સુધી વાયુની પ્રવૃત્તિ અને જયાં સુધી વાયુની પ્રવૃત્તિ ત્યાં સુધી મનની પ્રવૃત્તિ થાય છે.
એકના નાશ થતાં બીજાના પણ નાશ થાય છે અને એકની પ્રવૃત્તિ થતાં ખીજાની પણ પ્રવૃત્તિ થાય છે. મન અને પવનના નાશ થતાં ઇન્દ્રિયવર્ગ ની શુદ્ધિ (નાશ) થાય અને ઇન્દ્રિયાના પણુ નાશ થતાં મેક્ષપદની સિદ્ધિ થાય છે.
માટે પૂર્વે કહેલા પ્રકારથી પૂરક, રેચક અને કુંભકના ક્રમથી વાયુને ગ્રહણ કરવા અને વિસર્જન કરવા, તેના અભ્યાસ કરીને મનને એકાગ્રચિતનમાં (સમાધિના વિષયમાં) ચેગી સ્થાપે છે, એ વાત તા નિશ્ચિત છે, કે પવનના જય થતાં મનની નિશ્ચલતા અવશ્ય થાય છે.
કહ્યું છે કે:
પૃથ્વીચક્ર, પતા, પ્રલયકાળના પવનરૂપી હિંડાલાથી હિંચકા ખાતા સમુદ્રો ચલાયમાન થાય, પરંતુ પવને
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________
૯૯
જીતી લીધેલા અને આલખન સહિત પ્રગટ થયેલી શક્તિવાળા ચેાગીન્દ્રો, સ્થિર પરિણામવાળા આત્મયાનથી ચલાયમાન થતા નથી.
ભાવની પ્રાધાન્યતા ઃप्राणायामक्रमप्रौढ स्त्र रूढयैव दर्शिता ।
क्षपकस्य यतः श्रेण्या रोहे भावो हि कारणम् ॥५९ ॥ ગાથા:-અહીં પ્રાણાયામના ભેદના આખર ( પ્રગલ્ભતા ) રૂઢિથી જ દર્શાવેલ છે, કારણ કે ક્ષપકજીવને શ્રેણિ ચડવામાં ભાવ એ જ કારણ છે.
ભાવાર્થ :-ક્ષપશ્રેણિ ચડવાના સંબોઁધમાં પવનજયના અભ્યાસરૂપ પ્રાણાયામના ક્રમની પ્રગલ્ભતા (વચન ચાતુરી પ્રસિદ્ધિ માત્રથી જ દર્શાવી છે, ક્ષપકને કેવળજ્ઞાન થવામાં નિશ્ચયથી ભાવ એ જ કારણભૂત છે. પ્રાણાયામ વિગેરે હડયેાગના આડ’બર કારણરૂપ નથી,
ચટિએ ( કાઈ. ગ્રંથર્તાએ ) કહ્યું છે કે
નાસિકાને કન્હ ( અગ્રભાગ ), નાડીના સમૂહ, વાયુના સંચાર, પ્રત્યાહાર, પ્રાણાયામ, ખીજગ્રામ, ધ્યાનના અભ્યાસ, મંત્રના ન્યાસ, હૃદયકમળમાં રહેલું, એ ભ્રના મધ્યમાં રહેલું, નાસિકાના અગ્રભાગે રહેલું, શ્વાસની અંદર રહેલું, તેજથી શુદ્ધ થયેલું, એકાર નામનું સૂર્યપ્રસિદ્ધ
ܬ
૧. આ શ્લાકના અમાં કહેલા નાસાકદ ઈત્યાદિ પદાના ભાવા યાગના જાણકાર પાસેથી જાણી લેવા.
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૦
બુદ્ધનું ધ્યાન, બ્રહ્મઆકાશ, શૂન્યાભાસ, મિથ્યાપ્રલાપ, ચિંતા સરખું, કાયાને આક્રાન્ત કરનાર; ચિત્તને ભ્રાંત કરનાર એ સર્વ મિથ્યાગના ત્યાગ કરી, ગુરુએ ઉપદેશેલ, ચિંતારહિત, દેહરહિત અને ભાવસહિત તથા ફ્લેશ રહિત, નિત્ય આન યુક્ત, શુદ્ધતત્ત્વ હૈ આત્મા ! તું જાણું.
વળી કહ્યું છે કે –
વિચિત્ર ક્રિયાએથી પ્રાણવાયુના જય કરવાથી એકારના અભ્યાસ કરવા, પેાતાની કાયામાં કમલ ચિતવીને તેમાં તૈજસનુ ધ્યાન કરવું, શૂન્ય આકાશનું આલંબન કરવું, એ સવ શરીરમાં રહેલી ચિંતારૂપ ચિત્તની ભ્રાન્તિના ત્યાગ કરીને વચન અને મનની કળા (વચનપ્રવૃત્તિ અને મનઃપ્રવૃત્તિ) રહિત એવું સ્વભાવસ્થિત ( આત્માનું સ્વાભાવિક સ્વરૂપ) તત્ત્વ હૈ આત્મા! તું જાણુ અને જો.
ઐાદ પૂર્વી ક્ષપમુનિને આઠમા ગુણસ્થાનથી શુક્લધ્યાન ધ્યાય છે, શુક્લધ્યાનના ચાર ભેદ છે. ૧. શુક્લાનનું સ્વરૂપ – सवितर्क सविचारं सपृक्त्थवमुदाहृतं । त्रियोगयोगिनः साधो राधे शुकूलं सुनिर्मलम् ||६०॥ ગાથા:-ત્રણાગવાળા ચેાગીમુનિને સપૃથક્ત્વ સવિતર્ક સવિચાર નામે પહેલું શુક઼લધ્યાન હાય છે.
૧. શૂન્ય આકાશમાં ધ્યેયને કલ્પનાથી સ્થાપી તે આકાશસ્થ ધ્યેયનું ધ્યાન કરવું.
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________
- ૧૦૧
ભાવાર્થ-મન, વચન અને કાયયેગવાળા મુનિને ધ્યાન વિતર્ક સહિત છે તેથી સવિતર્કવિચારસહિત છે તેથી સવિચાર અને પૃથકત્વ સહિત છે તેથી સપૃથફત્વઆ પ્રમાણે ત્રણ વિશેષણ સહિત પૃથકત્વવિતર્કસવિચાર નામનું પહેલું શુક્લધ્યાન અતિનિર્મલ છે. સવિતક, સવિચાર અને સમૃથફત્વનું સ્વરૂપ - श्रतचिन्ता वितर्कः स्यात् , विचारः संक्रमो मतः। पृथक्त्वं स्यादनेकत्वं, भवत्येतत्त्रयात्मकम् ॥६॥
ગાથાથ-શ્રુતની ચિન્તા મનન, તે વિતર્ક; એક મનન ઉપરથી બીજા મનન ઉપર સંક્રમણ (જવું), તે વિચાર અને અનેકપણું તે પૃથકત્વ, આ પ્રમાણે પહેલું શુફલધ્યાન ત્રણ વિશેષણયુક્ત છે. | ભાવાર્થ –પ્રથમ શુકલધ્યાન ક્રમ, ઉ&મથી ગ્રહણ થયેલ ત્રણ વિશેષણયુક્ત છે. ૧. શ્રતની ચિંતા મનન તે વિતક, ૨. અર્થ, શબ્દ અને વેગ એ ત્રણને સંક્રમ તે વિચાર, ૩. દ્રવ્ય, ગુણ અને પર્યાયની ભિન્નતા તે પૃથફત્વ. વિતર્કનું સ્વરૂપ : - स्वशुद्धात्मानुभूतात्म-भावश्रुताऽवलम्बनात् । अन्तर्जल्पो वितर्कः स्याद्, यस्मिंस्तत्सवितर्कजम् ॥६२॥
ગાથાર્થ –પિતાના શુદ્ધ આત્મસ્વરૂપના અનુભવથી,
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૨
આત્મગત ભાવકૃતના આલંબનથી, જે ધ્યાનમાં અંત જલ્પાકાર રૂપ વિતક હેય, તે સવિતર્કથી ઉત્પન્ન થયેલ શુલધ્યાન છે.
ભાવાર્થ-જે ધ્યાનમાં અંતરંગ વનિરૂપ વિચારણાત્મક વિતર્ક હોય, તે સવિતર્ક ધ્યાન છે, તે ધ્યાન પોતાના નિર્મળ પરમાત્મ તત્વના અનુભવમય અંતરંગ ભાવગત શ્રુતજ્ઞાનના આલંબનથી ઉત્પન્ન થાય છે.
સવિચારનું સ્વરૂપ - ગ તરે શદા-જીવારે ૧ સંગમઃ | योगायोगान्तरे यत्र, सविचारं तदुच्यते ॥६३॥
ગાથાર્થ-જે ધ્યાનમાં પૂર્વે કહેલ વિતર્ક એક અર્થથી બીજા અર્થમાં, એક શબ્દથી બીજા શબ્દમાં અને એક યેગમાંથી બીજા ભેગમાં જાય, તે ધ્યાન સવિચાર એટલે સંક્રમણ યુક્ત છે.
૧. શ્રુતજ્ઞાનના આલંબનથી એટલે ચૌદ પૂર્વગત શ્રુતજ્ઞાનના ઉપગથી જાણવું, પરંતુ આચારાંગાદિ શ્રુતજ્ઞાનના આલંબનથી નહિ, કારણ કે આ જ્ઞાનપૂર્વધરને જ હોઈ શકે છે અને જે પૂર્વધર ન હોય, તે મરૂદેવાદિની જેમ ઉત્કૃષ્ટ ધર્મધ્યાનનો એ પાયે હોય છે, કારણ કે પૂર્વગત જ્ઞાનના અભાવે શ્રુતાલંબનરૂપ સવિતર્ક, પણું હોતું નથી.
૨.શ્રી આવશ્યક સૂત્રમાં શ્રી હરિભદ્રસૂરિકૃત વૃત્તિમાં ધ્યાનશતકના પ્રસંગે સંક્રમણને અર્થ.
અર્થાત્ જ સામતતિ વિરાણા અર્થથી વ્યંજનમાં
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૩ સપૃથકત્વનું સ્વરૂપ છે द्रव्याद् द्रव्यान्तरं याति, गुणाद् याति गुणान्तरम् । पर्यायादन्यपर्यायं, सपृथक्त्वं भवत्यतः ॥६॥
ગાથાર્થ –એક દ્રવ્યથી બીજા દ્રવ્યમાં, એક ગુણથી બીજા ગુણમાં અને એક પર્યાયથી બીજા પર્યાયમાં જાય, તે ધ્યાન સપૃથફત્વ કહેવાય.
ભાવાર્થ-જે ધ્યાનમાં પૂર્વે કહેલ વિચારણારૂપ વિતર્ક અને સવિચાર (અથવા વિચાર સહિત વિતર્ક) અર્થસંક્રાંતિ યુક્ત, વ્યંજનસંક્રાંતિ યુક્ત અને યંગસંક્રાંતિ સંક્રમે, તે વિચાર પરિભાષાને અર્થ છે. અહીં “અર્થથી વ્યંજનમાં” એમ કહેવાથી “વ્યંજનથી અર્થમાં” એ અર્થ પણ ઉપલક્ષણથી જાણે.
કાલલોકપ્રકાશમાં તથા યોગશાસ્ત્રમાં પણ કહ્યું છે કેસત્ર ૪ ટચનાર, તથાથ દાસનેડત વિજાપતિ વિરાળ, વિવારં તરિતમ્ II (કાલિક)
વ્યંજનથી અર્થમાં અને અર્થથી વ્યંજનમાં વારંવાર વિચાર રવું તે વિચાર, અને તે વિચારવાળું ધ્યાન તે વિચાર છે. तत्र श्रुतादगृहीत्वैक-मर्थमर्थाद्वजेच्छब्दम् । शब्दात् पुनरप्यर्थ, योगायोगान्तरं च सुधीः ।।
(યોગશાસ્ત્ર પ્રકાશ-૧૧) પૂર્વગતશ્રુતમાંથી એક અર્થને (દ્રવ્ય, ગુણ, પર્યાયને) ગ્રહણ કરી તે અર્થથી પુનઃ શબ્દમાં (વ્યંજનમાં), અને શબ્દથી પુનઃ અર્થમાં આવે તથા તે બુદ્ધિમાનગી એક વેગથી બીજા યુગમાં જય (તે સવિચાર છે.)
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૪
યુક્ત હાવા છતાં પણ પેાતાના શુદ્ધ આત્મરૂપ દ્રવ્યાંતરમાં જાય અથવા એક ગુણથી ખીજા ગુણમાં જાય અથવા એક ’પર્યાયથી ખીજા પર્યાયમાં જાય, તે દ્રવ્યગુણુ પર્યાયાન્તરામાં જે અન્યત્વ એટલે પૃથક્ક્ત્વ તે સપૃથક્ક્ત્વ ધ્યાન કહેવાય.
–
૧. શુક્લયાનથી આત્માની વિશુદ્ધિ :इति त्रयात्मकं ध्यानं, प्रथमं शुक्लमीरितम् । प्राप्नोत्यतः परां शुद्धि, सिद्धिश्रीसौख्यवर्णिकाम् ||६५॥
ગાથા :-આ પ્રમાણે પૃથતિક સવિચારરૂપ પહેલું શુક્લધ્યાન છે, તે ધ્યાનથી આત્મા મે।ક્ષરૂપી લક્ષ્મીના સુખની ઉદાહરણરૂપ આત્મવિશુદ્ધિ પ્રાપ્ત કરે છે.
૧. દ્રવ્યમાં દ્રવ્યની સાથે જ ઉત્પન્ન થયેલા ધર્મ તે ગુણ દા. ત. સુવર્ણમાં પીતવણ વિગેરે.
૨. દ્રવ્યમાં અનુક્રમે પરાવર્તન પામતા ધર્મ તે પર્યાય. દા. ત. વીંટી, કુંડલ, હાર, મુગુટ વિગેરે. ૩. આવશ્યકવૃત્તિ આદિમાં અન્યત્વના પૃથહ્ત્વના અ ખીજી રીતે કર્યાં છે તે આ પ્રમાણે :
उपायढि भंगाइ पज्जयाणं जमेग वत्थुमि । नाणानयाणुसरणं पुव्वगयसुयाणुसारेणं ॥ એક વસ્તુમાં ઉત્પત્તિ, સ્થિતિ અને વ્યય વિગેરે પર્યાચાને દ્રવ્યાસ્તિકાયાદિ વિવિધ પ્રકારના નયાથી પૂર્વાંગત શ્રુતને અનુસારે ચિંતવવા, તે સપૃથકત્વ કહેવાય.
કાલલાકપ્રકાશ તથા યોગશાસ્ત્રમાં પણ આ જ અને અનુસરતા અર્થ કહેલ છે.
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૫
ભાવાર્થ-પહેલા શુકલધ્યાનથી માક્ષસુખને જાણે લેશમાત્ર આસ્વાદ અનુભવતા હોય તેવી આત્મવિશુદ્ધિ પ્રાપ્ત થાય છે. પહેલાં શુકુલધ્યાનનું વિશેષ સ્વરૂપ અને સામર્થ્ય - यद्यपि प्रतिपात्येत-दुक्तं ध्यानं प्रजायते । तथाप्यतिविशुद्धत्वा-दूलस्थानं समीहते ॥६६॥
ગાથાર્થ -જો કે આ પૂર્વે કહેલું સુફલધ્યાન પ્રતિપાતી પણ છે, તે પણ આત્મા (ધ્યાન) અતિ વિશુદ્ધિવાળો હોવાથી ઉપરના ગુણસ્થાનમાં ચડવાની અભિલાષાવાળો થાય છે.
ભાવાર્થ -પ્રતિપાતી પડવાના સ્વભાવવાળું.
અપૂર્વકરણ ગુણસ્થાને બંધ-ઉદય-સત્તા :અપૂર્વકરણ ગુણસ્થાનમાં વતે જીવ નિદ્રાદ્ધિક, દેવદ્વિક, પંચેન્દ્રિયજાતિ, શુભવિહાગતિ, ત્રસાદિનવક, વૈક્રિયશરીર, આહારકશરીર, તેજસશરીર, કાર્મણ શરીર, વૈક્રિય ઉપાંગ, આહારક ઉપાંગ, પ્રથમ સંસ્થાન, નિર્માણ જિનનામ, વર્ણાદિ ચતુષ્ક, અગુરુલઘુ, ઉપઘાત, પરાઘાત અને ઉચ્છુવાસ એ ૩૨ પ્રકૃતિએને બંધવિરછેદ થવાથી ૨૬ પ્રકૃતિને બંધક છે.
તથા છેલ્લાં ૩ સંઘયણ અને સમ્યકત્વમેહનીય એ ચાર પ્રકૃતિને ઉદયવિચ્છેદ થવાથી ૭૨ પ્રકૃતિના ઉદયયુક્ત છે. તથા ૧૩૮ ની સતાવાળે છે.
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૬ ૯. અનિવૃત્તિ ગુણસ્થાન ક્ષપકને અનિવૃત્તિ ગુણસ્થાને થતી પ્રકૃતિને ક્ષયअनिवृत्तिगुणस्थानं, ततः समधिगच्छति । गुणस्थानस्य तस्यैव, भागेषु नवसु क्रमात् ॥६७॥ गतिः श्वाश्री च तैरश्ची, द्वे तयोरानुपूर्विके । साधारणत्वमुद्योतः, सूक्ष्मत्वं विकलत्रयम् ॥६८॥ एकेन्द्रियत्वमातप-स्त्यानगृद्धयादिकत्रयम् । स्थावरत्वमिहाग्रंशे, क्षीयन्ते षोडशेत्यमूः ॥६९॥ अष्टो मध्यकषायाश्च, द्वितीये ऽथ तृतीयके । पण्ढत्वं तुर्यके स्त्रीत्वं, हास्यषट्कं च पञ्चमे ॥७॥ चतुर्थाशेषु शेषेसु क्रमेणैवातिशुद्धितः ।। पुंवेदश्च ततः क्रोधो, मानो माया च नश्यति ॥७१।।
ગાથાર્થ -ત્યાર પછી ક્ષેપકમુનિ અનિવૃત્તિગુણસ્થાનમાં જાય છે, તે ગુણસ્થાનના ૯ વિભાગ છે તેમાં અનુક્રમે નરકગતિ, તિર્યંચગતિ, નરકાનુપૂર્વી, તિર્યંચાનુપૂર્વી, સાધારણ, ઉદ્યોત, સૂમ, બેઈન્દ્રિય, તેઈન્દ્રિય, ચઉરિદ્રિયએકેન્દ્રિય જાતિ, આતપ, નિદ્રાનિદ્રા, પ્રચલાપ્રચલા, થીણુદ્ધિ સ્થાવર–આ ૧૬ પ્રકૃતિએ પહેલે ભાગે ક્ષય પામે છે.
બીજે ભાગે પ્રત્યાખ્યાનીય, અપ્રત્યાખ્યાનીય ૮ કષાયે, ત્રીજે ભાગે નપુસકવેદ, ચોથે ભાગે આવેદ, પાંચમે
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૭
ભાગે હાસ્યાદિ છ, બાકીના છ થી નવ સુધીના ચાર ભાગે અનુક્રમે આત્માની (ધ્યાનની) અતિવિશુદ્ધિ થવાથી પુરુષવેદ, સંજવલન ક્રોધ, માન, માયા નાશ પામે છે.
ભાવાર્થ :-અનિવૃત્તિગુણસ્થાને બંધ-ઉદય-સત્તા ઃ અનિવૃત્તિખાદરગુણસ્થાનમાં વર્તતા જીવ, હાસ્ય- રતિ - ભય અને જુગુપ્સા-એ ચાર પ્રકૃતિના બંધ, વિચ્છેદ થવાથી ૨૨ પ્રકૃતિના ખ`ધક છે.
તથા હાસ્યાદિ છ ના વિચ્છેદ થવાથી ૬૬ પ્રકૃતિના હૃદયવાળા છે.
તથા નવમે ભાગે 'સંજવલનમાયા સુધીની ૩૫ પ્રકૃતિએ સત્તાવિચ્છેદ થવાથી ૧૦૩ પ્રકૃતિની સત્તાવાળા છે.
૧૦. સૂક્ષ્મસ પરાય ગુણુસ્થાન ક્ષેપકમુનિનું ૧૦મું ગુણસ્થાન –
ततोऽसौ स्थूललोभस्य, सूक्ष्मत्वं प्रापयन् क्षणात् । आरोहति मुनिः सूक्ष्म- सम्परायं गुणास्पदम् ॥७२॥ ૧. અહીં સંજવલનીમાયા સુધીની પ્રકૃતિ સત્તાવિચ્છેદ ગણાવી તેને બદલે વાસ્તવિક રીતે સ ંજ્વલનમાન સુધીની સત્તાવિચ્છેદ પ્રકૃતિ ગણવાની છે, કારણ કે સંજ્વલનમાયા તા નવમાના અન્ત સમયે સત્તારૂપે વિદ્યમાન છે, માટે એના સત્તાવિચ્છેદ ગણવાના નથી અને સ ંજવલન માન સુધી જ ૩૫ પ્રકૃતિ થાય છે, સ ંજ્વલનમાયા ગણે તે ૩૬ થઈ જાય છે જેથી ૧૦૩ ને બદલે ૧૦૨ની સત્તા થાય છે, અને સંજ્વલનમાયાના અભાવ તા ૧૦ મા ગુણુસ્થાનમાં ગણાશે, માટે અહીં સજ્વલનમાન સુધીની જ ૩૫ પ્રકૃતિ સત્તાવિચ્છેદ ગણીને ૧૦૩ની સત્તા ગણવી,
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૮
ગાથા:-ત્યારપછી આ ક્ષેપકમુનિ ખાદરલાભને ક્ષણવારમાં સૂક્ષ્મ કરતા, સૂક્ષ્મસ'પરાયગુણસ્થાને ચડે છે. ભાવાર્થ :-સૂક્ષ્મસ પરાય ગુણસ્થાને અધઉદય-સત્તા :- સૂક્ષ્મસ પાય ગુણસ્થાનવર્તી જીવ, પુરુષવેદ અને સજવલન ચતુષ્ટ-એ પાંચ પ્રકૃતિના નવમાને તે બધ વિચ્છેદ થવાથી ૧૭ પ્રકૃતિના ખધક છે. તથા ૩ વેદ્ર અને ૩ સજવલન એ ૬ પ્રકૃતિના ઉદય વિચ્છેદ થવાથી ૬૦ પ્રકૃતિના ઉદયવાળા છે. તથા સંજવલનમાયાને સત્તા વિચ્છેદ થવાથી ૧૦૨ પ્રકૃતિની સત્તાવાળા છે.
૧૧. ઉપશાંતમાહ ગુણસ્થાન
ક્ષપકને ૧૧મું ગુણસ્થાન –
एकादशं गुणस्थानं, क्षपकस्य न संभवेत् । किन्तु स सूक्ष्मलोभांशान्, क्षपयन् द्वादशं व्रजेत् ॥ ७३ ॥
ગાથા :-ક્ષપક મુનિને ૧૧ મું ગુણસ્થાન હતું નથી, પરંતુ સૂક્ષ્મલાભના અંશાને ( ખંડોને ) ખપાવતા તે મુનિ ૧૨ મે ગુણસ્થાને જાય છે.
ભાવાર્થ :-ક્ષપકશ્રેણિમાં ક્ષય પામતી પ્રકૃતિના ક્રમ :–અનંતાનુખ ધી, મિથ્યાત્વ, મિશ્ર, સમ્યક્ત્વ, મધ્યના ૮ કષાય, નપુંસકવેદ, વેદ, હાસ્યાદિ–૬, પુરુષવેદ તથા સજવલન ક્રોધ-માન- માયા અને લાભ–એ પ્રમાણે અનુક્રમે માહ પ્રકૃતિઓના ક્ષય કરે છે.
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૯ ૧૨. ક્ષીણમોહ ગુણસ્થાન ક્ષીણમેહગુણસ્થાને બીજું શુકલધ્યાન - भूत्वाऽथ क्षीणमोहात्मा, वीतरागो महायतिः । पूर्ववद्भावसंयुक्तो, द्वितीय शुक्लमाश्रयेत् ॥७४॥
ગાથાથ-આત્મા ક્ષીણમાહી થઈ વીતરાગ, મહામુનિ તથા ભાવયુક્ત થયેલે પૂર્વોક્ત રીતે બીજા શુલધ્યાનને આશ્રય કરે છે.
ભાવાર્થ – વીતરાગ અને વિશુદ્ધભાવવાળ ક્ષેપકમુનિ ક્ષીણમેહગુણસ્થાન 'કાળની પરિણતિવાળો થઈ બીજા શુલધ્યાનને પ્રથમ ગુલધ્યાનની પદ્ધતિએ અંગીકાર કરે. શુકલધ્યાનના બીજા ભેદનું નામ - अपृथकत्वमवीचारं, सवितर्कगुणान्वितम् । स ध्यायत्येकयोगेन, शुक्लध्यान द्वितीयकम् ॥७५॥
ગાથાર્થ –ક્ષીણમેહ ગુણસ્થાનમાં રહેલ ક્ષપક આત્મા, પૃથફવરહિત વિચારરહિત અને વિતર્ક માત્ર
૧. કાળની પરિણતિવાળો થઈને એટલે બારમા ગુણસ્થાનને કાળ પામીને (બારમું ગુણસ્થાન પામીને)
૨. સપૃથફત્વને બદલે અપૃથફ તથા અર્થ વ્યંજનેયોગની સંક્રાન્તિ રહિત આ બીજું ધ્યાન છે, પરંતુ અહીં પહેલા શુક્લ ધ્યાનની પદ્ધતિ એટલી જ હોય કે પ્રતિસમય વિશુદ્ધિ સહિત અને પૂર્વગત શ્રુતને અનુસારે ધ્યાન હોય છે તથા પૂર્વોક્ત આસનજયાદિ અભ્યાસવાળા હોય.
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૦
ગુણયુક્ત ખીજા શુક્લધ્યાનને ત્રણચાગમાંથી કોઈપણ એક યેાગથી ધ્યાવે છે.
ભાવાર્થ :-સિદ્ધાંતમાં કહ્યું છે કેઃ
एकं त्रियोगभाजा माद्यं स्यादपरमेकयोगवताम् । तनुयोगिनां तृतीयं, नियोगिनां चतुर्थं तु ॥
ત્રણ ચેાગવાળાને પહેલું શુક્લધ્યાન, એક ચેાગવાળાને ખીજુ શુક્લયાન, કેવળ કાયયેાગીને ત્રીજી શુકલધ્યાન અને અચેાગીને ચેથું શુધ્યાન હોય છે.
૨. અપૃથò-સવિતક -અવિચાર શુક્લધ્યાનના ભાવાથ :
निजात्मद्रव्यमेकं वा पर्यायमथवा गुणम् । निश्चलं चिन्त्यते यत्र तदेकत्वं विदुर्बुधाः ॥७६॥
ગાથા:-પેાતાના એક આત્મદ્રવ્યને અથવા પેાતાના આત્મદ્રવ્યના એક પર્યાયને અથવા પેાતાના આત્મદ્રવ્યના એક ગુણુને જ્યાં નિશ્ચલથી ચિંતવાય, તેને બુદ્ધિમાના એકત્વધ્યાન કહે છે,
ભાવાર્થ :-ધ્યાન કરનાર આત્મા પેાતાનું કેવળ એક આત્મદ્રવ્ય એટલે વિશુદ્ધ પરમાત્મદ્રવ્ય, તે એક દ્રવ્યનું અથવા એક ગુણનું અથવા એક પર્યાયનું સ્થિરતાથી ધ્યાન કરે, તે એકત્વ (અથવા અપૃથä) ધ્યાન કહેવાય.
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________
અવિચાર શબ્દનો અર્થ - यद्वयंजनार्थयोगेषु-परावर्तविवर्जितम् । चिन्तनं तदविचारं, स्मृतं सद्ध्यानकोविदैः । ७७॥ - ગાથાથ-વ્યંજન, અર્થ અને પગમાં પરાવૃત્તિ રહિત (ત્રણમાંથી કઈ પણ એકનું) જે ધ્યાન તેને શ્રેષ્ઠ ધ્યાનમાં નિપુણ મહર્ષિઓ “અવિચારધ્યાન” કહે છે. | ભાવાર્થ-વર્તમાનકાળમાં શ્રેષ્ઠ ધ્યાનમાં જે નિપુર ણતા થવી તે શાસ્ત્રના આમ્નાય વિશેષથી (શાસ્ત્રમાં કહેલી રીત જાણવાથી જ્ઞાનમાત્રપણે) થાય છે, પરંતુ અનુભવથી (એટલે ધ્યાન ધ્યાવાની ક્રિયા તરીકે) થતી નથી. (અર્થાત્ શ્રેષ ધ્યાનની નિપુણતા જ્ઞાનાનુભવ તરીકે હોઈ શકે કિયાનુભવ તરીકે ન હોય.)
શ્રી હેમચન્દ્રસૂરિ મહારાજે કહ્યું છે કેअनवच्छित्त्याऽऽग्नायः, समागतोऽस्येति कीर्त्यते ऽस्माभिः । સુરજમવ્યાધુનિ સુરગ્રસ્થાને યથાશાસ્ત્રમ્ |
આ ગુફલધ્યાનના સ્વરૂપને શાસ્ત્રમાં ચાલ્યો આવતે આમ્નાય (પદ્ધતિ) વિચ્છેદ ન પામે તે ઠીક, તેથી તે શુલધ્યાન વર્તમાનકાલીન મુનિઓને દુષ્કર છે તે પણ શાસ્ત્રને અનુસાર હું શુફલધ્યાનનું સ્વરૂપ કહું છું.
શાસ્ત્રાન્તર્ગત શુકલધ્યાનના રહસ્યને અથવા સ્વરૂપને સમ્યક્ પ્રકારે જાણુને નિપુણમહર્ષિઓએ, બીજું શુફલધ્યાન આ પ્રમાણે કહ્યું છે
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૨
પૂર્વે કહેલા સ્વરૂપવાળા શબ્દા અભિધેય અને રોગમાં એક શબ્દથી બીજા શબ્દમાં, એક અર્થથી બીજા અર્થમાં અને એક વેગથી બીજા યેગમાં જઈ ધ્યાન કરવું, એવા પ્રકારની પરસ્પર સંક્રાન્તિ રહિત, જે ધ્યાન કૃતના આલંબનથી કરવું, તે અવિચાર શુધ્યિાન સવિતક શબ્દનો અર્થ - निजशुद्धात्मनिष्ठं हि, भावश्रुतावलम्बनात् । चिन्तनं क्रियते यत्र, सवितकं तदुच्यते ॥७८॥ - ગાથાર્થ – પિતાના વિશુદ્ધ આત્મામાં રહેલ સૂક્ષ્મવિચારરૂપ ચિતન ભાવકૃતના આલંબનથી થાય, તે સવિતર્ક બીજું શુક્લધ્યાન છે.
ભાવાર્થ – જે ધ્યાનમાં પિતાના અતિવિશુદ્ધ આત્માનાં સૂફમવિચારપૂર્વક જે ચિંતન અાજલ્પાકારરૂપ ભાવ આગમ શ્રુતજ્ઞાનના આલંબન માત્ર ચિંતવવાથી થાય તે સવિતર્ક બીજુ શુલધ્યાન છે. (શ્રુતજ્ઞાનાવરણયના
૧. અંતઃકરણમાં સૂક્ષ્મ વચન જે લધ્યક્ષરૂપ છે, તે લયક્ષરે ભાવકૃતજ્ઞાન છે અને તે પણ પૂર્વગત મૃતસંબંધી આલંબનવાળા જ અહીં ગ્રહણ કરવા. કારણ કે આ પ્રકારના વિશેપણવાળું ફલધ્યાન પૂર્વગત જ્ઞાન વિના એટલે પૂર્વધરો સિવાય બીજાને ન હેય.
आद्ये शुक्ले ध्याने पृथक्त्ववितर्कैकत्ववितर्के पूर्वविदो અવત: પૃથફત્વવિર્તક અને એકત્વવિક–એ બે શુફલધ્યાન પૂર્વ ગત શ્રુતજ્ઞાનીને હોય છે. (ઈતિ તત્વાર્થભાષ્યવચનાત)
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૩
ક્ષપશમથી ઉત્પન્ન થયેલ પૂર્વગત શ્રુતજ્ઞાનના આલંબનથી થાય છે.) બીજા શુકલધ્યાનથી ઉત્પન્ન થતાં સમરસી
બ ભાવનું સ્વરૂપ – इत्येकत्वविचारं, सवितर्कमुदाहृतम् । तस्मिन् समरसीभावं, धत्ते स्वात्मानुभूतितः ॥७९॥
ગાથાર્થ :- એકત્વવિચારસવિતર્ક બીજું શુફલધ્યાન કહ્યું અને એ ધ્યાનમાં જીવને પિતાના આત્માને અનુભવ થવાથી સમરસીભાવ ઉત્પન્ન થાય છે.
ભાવાર્થ – સમરસીભાવનું સ્વરૂપ - દયાનના પ્રભાવથી આત્મા પરમાત્મામાં એકાકારપણે લયલીન થઈ જાય તે સમરસીભાવ, પિતાના આત્માના અનુભવથી બીજા શફલધ્યાનમાં વર્તતા ધ્યાની જીવને થાય છે. ક્ષીણમાહ ગુણસ્થાનના અન્ન સમયે થતી ક્રિયાइत्येतद्ध्यानयोगेन, प्लुष्यकमन्धनोत्करः । निद्राप्रचलयो श-मुपान्त्ये कुरुते क्षणे ॥८॥
ગાથાથ- બીજા શુકલધ્યાનના પ્રભાવથી કર્મરૂપી કાઝના સમૂહને ભસ્મ કરતે એ મહાયેગી, ઉપન્ય
૧. સમ એટલે તુલ્ય, રસી એટલે રસ ભાવવાળે તે સમરસીભાવ અર્થાત ધ્યાતા, ધ્યાન અને ધ્યેય એ ત્રણે એકરૂપ બની જવા તે સમરસીભાવ.
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૪ સમયે નિદ્રા અને પ્રચલા-એ બે કર્મ પ્રકૃતિને નાશ કરે છે. (સત્તામાંથી ક્ષય કરે છે.)
ભાવાર્થ - ઉપાંત્યસમય= અંત્યસમયની પાસે પૂર્વ સમય. ક્ષીણમેહના અંતે થતી ક્રિયા - अन्त्ये दृष्टिचतुष्कं च, दशकं ज्ञानविघ्नयोः । क्षपयित्वा मुनिः क्षीणमोहः स्यात्केवलात्मकः ॥८१॥
ગાથાર્થ –ક્ષીણમેહના અંત્ય સમયે ચાર દર્શનવરણીય; પાંચ જ્ઞાનાવરણ, ૫ અંતરાય-કુલ ૧૪ કર્મ પ્રકૃતિ ખપાવીને ક્ષીણમાહ મુનિ કેવલજ્ઞાન પામે છે. - ભાવાર્થ-ક્ષણહ ગુણસ્થાને બંધ-ઉદયસત્તા - ક્ષીણમેહ ગુણસ્થાનમાં વર્તતે જીવ ૪ દર્શનવરણીય, ૫ જ્ઞાનાવરણીય, ૫ અંતરાય, ૧ ઉચ્ચગોત્ર અને ૧ યશનામકર્મ–એ ૧૬ કર્મ પ્રકૃતિને ૧૦ મા સૂક્ષમસંપરાય ગુણસ્થાનને અંતે બંધ વિચ્છેદ થવાથી કેવળ એક શાતાનીયને જ બંધ કરે. - ૧૦ મા સૂમસંપાયને અંતે સંજવલન લેભ,
ઋષભનારાંચ અને નારાચસંહનન–એ ત્રણ કર્મ પ્રકૃતિને ઉદય વિરછેદ થવાથી ૫૭ પ્રકૃતિના ઉદયવાળે હોય.
સંવલન લેભની સત્તાને પણ સૂ૫સંપાયને અંતે ક્ષય થવાથી ૧૦૧ પ્રકૃતિની સત્તાવાળા હોય છે.
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩ સોગિકેવળી ગુણસ્થાન સોગિકેવલી ગુણસ્થાને હતી કમપ્રકૃતિઓ:एवं च क्षीणमोहान्ता त्रिषष्ठिप्रकृतिस्थितिः । पञ्चाशीतिजरद् वस्त्रप्रायाः शेषाः सयोगिनि ॥८२॥
ગાથાર્થ ક્ષીણમેહ ગુણસ્થાનના અંત સુધી ૬૩ પ્રકૃતિઓની સત્તા ક્ષય પામી હેવાથી સગી ગુણસ્થાને ૮૫ પ્રકૃતિઓની સત્તા જીર્ણ વસ્ત્ર જેવી હેય છે.
ભાવાર્થ - ચેથા ગુણસ્થાનથી પ્રારંભી ક્ષીણમેહ સુધીમાં સર્વ મળીને ૬૩ પ્રકૃતિએને ક્ષય થાય છે. તે આ પ્રમાણે
ચેથે ગુણસ્થાને ૧ નરક આગૃષ્ય, પાંચમે ગુણસ્થાને તિયચાયુષ્ય, સાતમે ગુણસ્થાને દેવાયુષ્ય તથા દર્શનમેહનીય સપ્તક કુલ ૮ પ્રકૃતિઓ ક્ષય, અપૂર્વકરણ ગુણસ્થાને કેઈપણ પ્રકૃતિને ક્ષય થતું નથી. પરંતુ નવમા અનિવૃત્તિ ગુણસ્થાનના પહેલા ભાગે સ્થાવર-સૂમ તિર્યંચક્રિક-નરદ્ધિક-આત૫–ઉદ્યોત–થિણદ્ધિવિક–એકેન્દ્રિયાશિ ૪ જાતિ-સાધારણ નામકર્મ–એ ૧૬ પ્રકૃતિને ક્ષય, બીજા ભાગે બીજા ૪ અપ્રત્યાખ્યાની અને ત્રીજા ૪ પ્રત્યાખ્યાની કષાયેને ક્ષય, ત્રીજે ભાગે નપુંસકવેદ, ચોથે ભાગે સ્ત્રીવેદ, પાંચમે ભાગે હાસ્યાદિ ૬, શ્વેઠે ભાગે પુરુષવેદ, સાતમે ભાગે સંજવલન ક્રોધ, આઠમે ભાગે સંજવલન માન, નવમે
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૬ ભાગે સંજવલન માયાને ક્ષય થવાથી સર્વ મળી અનિવૃતિગુણસ્થાને ૧૬-૮-૧-૧-૬-૧–૧–૧–૧=૩૬ પ્રકૃતિઓ ક્ષય પામે છે.
સૂમસં૫રાય ગુણસ્થાને એક સંજવલનભને ક્ષય, ૧૨ મા ક્ષીણમેહ ગુણસ્થાને ઉપાત્ય સમયે નિદ્રાદ્ધિકને ક્ષય અને અન્ય સમયે ૫ જ્ઞાનાવરણ, ૫ અંતરાય અને ૪ દર્શનાવરણ મળી-૧૪ પ્રકૃતિને ક્ષય થાય. માટે ગ્રંથકાર મહારાજે ચોથાથી બારમા સુધીમાં ૬૩ પ્રકૃતિને ક્ષય ગણાવ્યા છે તે સંક્ષેપમાં આ પ્રમાણે૪ થે–૧ [નરકાયુષ્યને ક્ષય] ૫ મે–૧ [ તિર્યંચાયુષ્યને ક્ષય] ૭ મે–૮ [ દર્શનમેહનીય ૭ તથા દેવાયુષ્ય ૧ને ક્ષય મે-૩૬ [સ્થાવરાદિ-૧૬, મધ્યકષાય-૮, નપુંસકવેદ-૧,
સ્ત્રીવેદ-૧, હાસ્યાદિ-૬, પુરુષવેદ-૧, સંજવલન
ક્રોધ-માન-માયા-૩ને ક્ષય.] ૧૦ મે–૧ [સંજવલનલેભને ક્ષય] ૧ મે-૧૬ [ ઉપાંત્ય સમયે નિદ્રાદ્રિક-૨ તથા જ્ઞાનાવરણી
- આદિ-૧૪નક્ષય)
અહીં કર્મગ્રંથ અને આ ગુણસ્થાનકમાહએ બેમાં એટલે તફાવત છે, કે કર્મગ્રંથમાં એથે જ ગુણસ્થાને ૩ આયુષ્યને ક્ષય કહ્યો છે, ત્યારે આ ગ્રંથમાં ત્રણે આયુષ્યને ક્ષય જુદા જુદા ગુણસ્થાનમાં કહ્યો; બીજા
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૭ |
કર્મગ્રંથની મૂળ ગાથામાં કહ્યું છે કે – વાં સુ પce વરફુવિ, ઘણયારું નિયતિરિસુવિણા ક્ષેપકને આશ્રયી તે ૪–૫-૬-૭ ગુણસ્થાનમાં નરકાયુષ્ય, તિર્યંચાયુષ્ય
અને દેવાયુષ્ય વિના ૧૪પની સત્તા કહી છે. સગી ગુણસ્થાને ભાવ, સમ્યકત્વ અને ચારિત્ર – भावोत्र क्षायिकः शुद्धः सम्यक्त्वं क्षायिकं परम् । क्षायिकं हि यथाख्यात-चारित्रं तस्य निश्चितम् ॥८॥
ગાથાર્થ – સગી ગુણસ્થાને શુદ્ધક્ષાયિકભાવ, ઉત્કૃષ્ટક્ષાયિકસભ્યત્વ તથા નિશ્ચયક્ષાયિક યથાખ્યાતચારિત્ર હોય છે.
ભાવાર્થ - કેવળજ્ઞાની ભગવંતને સગી ગુણસ્થાને અત્યંત નિર્મળક્ષાયિકભાવ, ક્ષાયિકસમ્યકત્વ અને ક્ષાયિકયાખ્યાતચારિત્ર: હેય. અહીં ઉપશમ અને ક્ષયેપશમ એ બે ભાવ ન હોવાથી એક ક્ષાયિકભાવ જ
૧. યથાખ્યાત ચારિત્ર બે પ્રકારનું છે – (૧) ઉપશમયથાખ્યાતચારિત્ર, (૨) ક્ષાયિકથાખ્યાતચારિત્ર. ત્યાં ઉપશાંતમોહગુણસ્થાનમાં વર્તતા જીવને ઉપશમયથાખ્યાતચારિત્ર, અને ક્ષીણમોહ તથા યોગી ગુણસ્થાને ક્ષાયિયથાખ્યાતચારિત્ર હોય છે. અહીં વૃત્તિમાં સગીગુણસ્થાનમાં યથાખ્યાતચારિત્ર કહ્યું તે શુદ્ધ સાયિયથાખ્યાતચારિત્રની અપેક્ષાએ છે, અન્યથા સામાન્ય રીતે ક્ષાયિયથાખ્યાતચારિત્ર વિચારીએ તે ૧૨ મે અને ૧૩ મે બંને ગુણસ્થાને હોય છે.
૨. અહીં એક ક્ષાયિક ભાવ જ કહ્યો તે કેવળ મોહનીય કર્મની અપેક્ષાએ જાણુ, અન્યથા તે વાસ્તવિક રીતે પાંચ ભાવ
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૮ છે, દર્શનમેહનીય અને ચારિત્રમેહનીય એ બે કર્મના ક્ષયથી સમ્યકત્વ અને ચારિત્ર પણ ક્ષાયિકભાવના છે. કેવલજ્ઞાની ભગવંતના કેવળજ્ઞાનનું સામર્થ્ય – चराचरमिदं विश्वं, हस्तस्थामलकोपमम् । प्रत्यक्ष भासते तस्य, केवलज्ञान भास्वतः ॥ ८४ ॥
ગાથાર્થ :- કેવલજ્ઞાનરૂપી ઝળહળતા સૂર્યવાળા ભગવંતને આ સચરાચર [ સ્થાવર અને જંગમ] જગતું હાથમાં રહેલા આમળાની જેમ પ્રત્યક્ષ દેખાય છે.
ભાવાર્થ - અહિં ભગવાનને સૂર્યની ઉપમા વ્યવહાર માત્રથી જ કહી છે પરંતુ નિશ્ચયથી નહિ કારણ કે નિશ્ચયનયથી વિચારતાં તે કેવળજ્ઞાન અને સૂર્ય એ બેમાં ઘણું મટે તફાવત છે.
શાસ્ત્રમાં કહ્યું છે કે -
ચન્દ્ર, સૂર્ય અને ગ્રહની પ્રભા પરિમિત ક્ષેત્ર જ પ્રકાશે છે અને કેવળજ્ઞાનની પ્રભા સર્વકાલેકને પ્રકાશે છે. તીર્થંકરનામકમ ઉપાર્જન કરેલ કેવળજ્ઞાનીની વિશેષતા - विशेषातीर्थकृत्कर्म, येनास्त्यर्जितमूर्जितम् । तत्कदियतोऽत्रासौ, स्याजिनेन्द्रो जगत्पतिः ॥ ८५ ॥
ગાથાથ - વિશેષ આરાધનાથી જે જીવે વિશાળ માંથી ક્ષાયિક, પારિણામિક અને ઔદયિક – એ ત્રણે ભાવ હોય છે. ત્યાં પારિણામિક ભાવ છેવત્વની અપેક્ષાએ છે અને ઔદયિક ભાવ નામકર્મ, ગોત્રકર્મ, આયુષ્યકર્મ અને વેદનીયકર્મ આશ્રયી છે.
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૯
એવું તીર્થકર નામકર્મ ઉપાર્જન કર્યું છે, તે તીર્થંકરનામકર્મના ઉદયથી તે કેવલીભગવાન ત્રણ જગતના સ્વામી જિનેન્દ્ર થાય છે.
ભાવાર્થ - વિશેષથી એટલે અરિહંતની ભક્તિ વિગેરે જે પુણ્યના ૨૦ સ્થાનક તેની વિશેષ આરાધનાથી જે જીવે વિશાળ ગુણયુક્ત તીર્થંકર નામકર્મ ઉપાર્જન કર્યું છે, તે તીર્થકર નામકર્મના પ્રભાવથી સગી ગુણ
સ્થાનમાં આ કેવલી ભગવાન ત્રણ ભુવનના અધિપતિ જિનેન્દ્ર થાય છે. ( જિન એટલે સામાન્ય કેવલિ તેમાં ઈન્દ્ર સરખા પ્રધાન તે જિનેન્દ્ર કહેવાય.)
૨૦ સ્થાનક આરાધના આ પ્રમાણે - ' अरिहंत सिद्ध पवयण, गुरु थेर बहुस्सुए तवस्सीसु । वच्छलया एएसिं, अभिक्खनाणोवओगे अ ॥ १ ॥ दंसण विणए आवस्सए अ, शीलव्वए निरइयारे । खणलवतवच्चियाए वेयावच्चे समाही अ ।। २ ॥ अपुव्वनाणगहणे सुअभत्तीपवयणे पभावणया ।। एएहि कारणेहिं, तित्थयरत्तं लहइ जीवो ।। ३ ॥. ..
'અરિહંત, સિદ્ધ, પ્રવચન, કૅગુરૂ, અસ્થવિર, . બહુશ્રુત, તપસ્વી-એ સાતનું વાત્સલ્ય, “વારંવાર જ્ઞાનારાધન, ૯ઉપગ, ૧૧દર્શન, વિનય, આવશ્યક ૧૭ અતિચાર રહિત શીયલવત, ક્ષણવતપ, ત્યાગ,
૧. વિશેષ આરાધન તે ત્રણે જગતના જીવનને સુખી કરવાની દઢ ભાવનાયુક્ત આરાધના જાણવી.
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬
૧૨૦
વૈયાવૃત્ય, ૧૭સમાધિ, ૧૮ અપૂર્વ જ્ઞાનગ્રહણુ, ’“શ્રુતભક્તિ,
જીવ તીર્થંકર
૨°પ્રવચન પ્રભાવના—આ ૨૦ કારણેાથી નામક્રમ બાંધે છે.
તી કર ભગવતના મહિમા – स सर्वातिशयैर्युक्तः, सर्वामरनरर्नतः । વિષે નિગયતે સી-ત્તમ તીર્થં પ્રવર્તયન્ ॥૮॥
ગાથા :–સવ અતિશાથી યુક્ત, સર્વ દેવા અને મનુષ્યા જેમને નમસ્કાર કરે છે. એવા સર્વોત્તમ તી કર ભગવતા તીથને પ્રવર્તાવતા વિજયવત વતે છે.
ભાવાથ :- પરમાત્માના ૩૪ અતિશય – જન્મથી પ્રાર`ભીને ચાર, કર્મ ક્ષય થયા પછી ૧૧ અને દેવકૃત ૧૯ એમ ૧૩૪ અતિશયેા છે.
૧. જન્મથી પ્રારંભીને નિર્વાણ પ`તના આ ૩૪ અતિશય છે. જન્મકૃત ચાર અતિશય :
૧. મેલ, રાગ પ્રસ્વેદાદિ રહિત શરીર હાય. ૨. માંસ અને રૂધિર શ્વેતવણુ ના હાય. ૩. આહાર, નિહાર ચમ ચક્ષુવાળા જીવાને અદશ્ય હોય. ૪. ઉચ્છ્વાસ, નિઃશ્વાસ કમળ સરખા સુગધી હાય. ઋતિકના ક્ષયથી ઉત્પન્ન થયેલા ૧૧ અતિશય :૧. યોજન માત્ર સમવસરણ ભૂમિમાં ત્રણે જગતના જીવેા સમાય. ૨. મનુષ્ય, તિય ચ્ અને દેવા સવ` પોતપોતાની ભાષામાં પ્રભુની દેશના સમજે.
૩. પૂર્વે ઉત્પન્ન થયેલા રાગેાની ઉપશાંતિ તથા વૈરાપશાંતિ હાય.
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૧
૪. નવા રેગ, નવું વેર ઉત્પન્ન થાય નહિ. પ. દુષ્કાળ ન પડે. ૬. કેઈને ભય ન લાગે. ૭. મરકી ન પ્રવર્તે. ૮. ઈતિ (સાત પ્રકારના ઉપદ્રવ) ના પ્રવર્તે. ૯. અતિવૃષ્ટિ ન થાય. ૧૦. અનાવૃષ્ટિ (વૃષ્ટિને અભાવ) ન હોય. (મધ્યમ વૃષ્ટિ હોય.) ૧૧. ભામંડલને પ્રકાશ ઘણું જીવોને સુખ કરનારે ચારે બાજુ ફેલાય. દેએ રચેલા ૧૯ અતિશય :૧. પાદપીઠ સહિત મણિરત્નના સિંહાસનની રચના થાય, તે પ્રભુ વિહાર કરે ત્યારે આકાશમાં ચાલે. ૨. પ્રભુના ઉપર ત્રણ છત્રાતિછત્ર રચાય તે પણ આકાશમાં ચાલે. ૩. મહાન ઈન્દ્રધ્વજ પ્રભુની આગળ (વિહાર વખતે) આકાશમાં ચાલે. ૪. પ્રભુને બને પડખે આકાશમાં ચાલતા વેત ચામરે વીંજાતા રહે. ૫. સર્વથી આગળ પ્રથમ ધર્મચક્ર પ્રભુ સાથે વિહાર વખતે આકાશમાં ચાલે. ૬. પ્રભુ જ્યાં સ્થિર થાય, ત્યાં મસ્તક ઉપર ૧૨ ગણે ઊંચે અશોકવૃક્ષ પ્રગટ થાય. ૭. દેશના સમયે ભગવાનના ચાર રૂપ થાય. ૮. મણી, સુવર્ણ અને રૂપાના ત્રણ ગઢવાળું સમવસરણ રચાય. ૯. પ્રભુ સુવર્ણના નવ કમળો ઉપર ચરણ સ્થાપન કરતા ચાલે. ૧૦. માર્ગમાં કાંટા અધોમુખવાળા થઈ જાય. ૧૧. પ્રભુના કેશ-રામ-નખ-દાઢી-મૂછ એ સર્વ અવસ્થિત રહે, વધે નહિ.
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧રર
પરમાત્મા તીર્થ એટલે ચતુર્વિધ સંઘરૂપ શાસનને સ્થાપે છે. અને દીર્ઘકાળ સુધી એટલે ઉત્કૃષ્ટથી કંઈક ન્યૂન *પૂર્વકોડ વર્ષ સુધી વિજયવંત વતે છે. તીથકર નામકર્મ કેવી રીતે વેદાય ? वेद्यते तीर्थकृत्कर्म, तेन सद्देशनादिभिः । भूतले भव्य जीवानां, प्रतिबोधादिकुर्वता ।। ८७ ॥
ગાથાર્થ – તીર્થંકર પરમાત્મા પૃથ્વી મંડળ ઉપર ભવ્ય જીવોને તત્વના ઉપદેશાદિથી પ્રતિબેધાદિ કરતાં જિનનામકર્મ વેદે છે.
૧૨. પાંચે ઈન્દ્રિયના વિષયે અનુકૂળ પ્રવર્તે.
૧૩. પ્રભુ જ્યાં જ્યાં વિચરે ત્યાં ત્યાં છએ ઋતુના અનુકૂળ ભાવ પ્રગટ થાય.
૧૪. ગોદકની વૃષ્ટિ થાય. ૧૫. પંચવર્ણના પુષ્પોની જાનુ પ્રમાણ વૃષ્ટિ થાય.
૧૬. માર્ગમાં વિહાર કરતાં પ્રભુને વનપક્ષીઓ પણ પ્રદક્ષિણા આપે.
૧૭. વાયુ અતિવેગથી નહિ તેમ અતિ મંદ નહિ તે અનુકૂળ વાય.
૧૮. માર્ગમાં વિચરતા પ્રભુને વૃક્ષો પણ નીચા નમી નમસ્કાર કરે. ૧૯. ગંભીર નાદ સહિત દેવદુંદુભિ આકાશમાં વાગે.
–આ ૩૪ અતિશયેનું સંક્ષિપ્ત સ્વરૂપ સંબધપ્રકરણને અનુસારે કહ્યું છે.
૨. આ સ્થળે શ્રી ટીકાકાર મહારાજે તીર્થકર ભગવંતનું આયુષ્ય દેશોન પૂર્વે ક્રોડ વર્ષ પ્રમાણ કહ્યું તે બહુ વિચારણીય છે,
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૩
ભાવાર્થ – પ્રતિબેધાદિમાં રહેલા આદિ શબ્દથી જીને દેશવિરતિ અને સર્વવિરતિની ઉત્પત્તિ કરાવતાં તેમ સમજવું.
-સદેશના એટલે તવને ઉપદેશ આપ, ઇત્યાદિ કૃત્યથી તીર્થકર નામકર્મને વિપાકેદય વેદાય છે.
સિદ્ધાંતમાં કહ્યું છે કે – तं च कई वेइज्जइ । अगिलाए धम्मदेसणाइहिं । તે પ્રશ્ન – તે જિનનામકર્મ કઈ રીતે વેદાય ?
ઉત્તર - ખેદ રહિત ધર્મદેશનાદિથી જિનનામ કર્મ વેદાય છે. કારણ કે તીર્થંકર પરમાત્માનું આયુષ્ય ઉત્કૃષ્ટ હેતું નથી, મધ્યવર્તી હોય છે.
જ્યારે મનુષ્યનું આયુષ્ય ક્રોડ પૂર્વનું હોય, ત્યારે તીર્થકરનું ૮૪ લાખ પૂર્વનું હોય છે, ક્રોડપૂર્વનું આયુષ્ય સામાન્ય કેવલી ભગવાનનું હોઈ શકે. કોઈપણ તીર્થકર ભગવંતનું આયુષ્ય ૮૪ લાખ પૂર્વથી અધિક હોય જ નહીં, તેમાં પણ કેવલી પર્યાય તે લગભગ ૧ લાખ પૂર્વ જેટલો જ હોય છે. તેને બદલે આ સ્થાને તે તીર્થને પ્રવર્તાવતાં ૧ ક્રોડ પૂર્વ સુધી વિચરે એમ કહ્યું છે, તે માટે અહીં કહેલ કાળ સામાન્ય કેવલીના વિહાર માટે સમજ.
શ્રી જિનેશ્વર ભગવંતનું આયુષ્ય મધ્યય હોય છે, ઉત્કૃષ્ટ હેતું નથી એ વાત ૮૮ મા શ્લોકમાં સ્પષ્ટ થશે.
૧. ચોવીશ અતિશયોની પ્રાપ્તિ, જ્ઞાનાતિશયાદિ ચાર અતિશયોની પ્રાપ્તિ અને ધર્મદેશના, ત્રણ લેકથી પૂજ્યત્વ ઈત્યાદિ સર્વ જિન નામ કર્મને વિપાકેદય છે.
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૪
કેવલી ભગવતેનું આયુષ્ય - उत्कर्षतोऽष्टवर्षानं, पूर्वकोटि प्रमाणकम् ।। कालं यावन्महीपीठे, केवली विहरत्यलं ॥ ८८ ॥
ગાથાથ - ઉત્કૃષ્ટથી ૮ વર્ષ જૂના પૂર્વકોડ વર્ષ પ્રમાણ સુધી શ્રી કેવલીભગવંત, આ પૃથ્વી પીઠ ઉપર સમર્થપણે વિહાર કરે છે.
ભાવાર્થ – તીર્થકર ભગવંત સુવર્ણના નવ કમળ ઉપર ચરણકમલને સ્થાપતા, આઠ મહાપ્રાતિહાર્યોની શોભા સહિત, દેવદાનવોની અનેક કોડ સંખ્યાથી સેવાતા પૃથ્વી પીઠ ઉપર વિહાર કરે છે.
-આઠ વર્ષો પૂર્વકોડ વર્ષ પ્રમાણ જે કેવલીપણાને. કાળ કહ્યો, તે સામાન્ય કેવલીને વિહારકાળ જ સંભવે છે. શ્રી તીર્થકર ભગવંતે તે મધ્યમ આયુષ્યવાળા જ હોય છે, તેથી તેમને વિહારકાળ ઉત્કૃષ્ટથી દેશને ૧ લાખ પૂર્વ વર્ષ જેટલો જાણવે અને સામાન્ય કેવળી માટે નવ વર્ષ જૂન ઝેડ પૂર્વ જાણવે, કારણ કે કેવળજ્ઞાન નવ વર્ષે જ થાય છે. સમુદ્દઘાત રૂપ પ્રયત્ન વિશેષ – વિધુ સ્થિતિન્વેના, શાત્ ઘર્મળ .. तदा तत्तल्यतां कर्तुं समुद्घातं करोत्यसौ ॥ ८९ ॥
ગાથાથ - કેવલી ભગવંત વેઠવા ગ્ય (નામ ગેત્ર અને વેદનીય) કર્મની સ્થિતિથી જે આયુષ્યની
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૫ સ્થિતિ અલ્પ હય, તે આયુષ્યની સ્થિતિ અને ત્રણ વેદ્યકર્મની સ્થિતિ સમાન કરવા માટે સમુદ્દઘાત કરે છે. સમુદ્ધાતનું સ્વરૂપ - दण्डत्वं च कपाटत्वं, मन्थानत्वं च पूरणम् । कुरुते सर्वलोकस्य, चतुर्भिः समयैरसौ ॥ ९० ॥
ગાથાર્થ -શ્રી કેવલીભગવાન પહેલે સમયે દંડ, બીજે સમયે કપાટ, ત્રીજે સમયે મંથાન રચે છે, એથે સમયે સર્વ લકને પૂરે આ પ્રમાણે જે ચાર સમયથી સમુદઘાત કરે છે.
ભાવાર્થ – સ્વાભાવિક રીતે દેહમાં અવસ્થિત રહેલા આત્મપ્રદેશને વેદના વિગેરે સાત કારણથી સમન્તાન્ત = સર્વ બાજુથી ૩ઘાતન અવસ્થિત સ્વભાવથી અન્ય સ્વભાવે પરિણુમાવવું, (આત્મપ્રદેશે જે વ્યવસ્થાએ હતા તે વ્યવસ્થા બાલને બીજી રીતે અમુક કાળ સુધી વ્યવસ્થિત કરવા) તે સમુદ્રઘાત કહેવાય.
સમુદ્દઘાતના સાત પ્રકાર - ૧. વેદના સમુદ્રઘાત ૨. કષાયસમુદ્દઘાત ૩. મરણ સમુદઘાત ૪. વૈક્રિય સમુદ્દઘાત ૫. તૈજસ સમુદ્દઘાત ૬. આહારક સમુદ્દઘાત ૭. કેવલી સમુદ્દઘાત
સિદ્ધાંતમાં કહ્યું છે, કે - वेयण कसाय मरणे, वेउव्विले तेअ आहार केवलिओ ।
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૬
વેદના, કષાય, મરણ, વૈકિય, તેજસ, આહાશ્ક અને કેવલિ–એ સાત સમુદઘાત છે.
આ સાત સમુદ્દઘાતમાં છેલ્લે કેવલી સમુદ્દઘાત છે, તે કેવલી મુદ્દઘાત માટે શ્રી કેવલી ભગવંત, આયુષ્યકર્મ અને ત્રણ વૈદ્યકર્મની સ્થિતિ સરખી કરવા માટે પિતાના આત્મપ્રદેશોને ઉર્વકાન્તથી અલેકાન સુધી ફેલાવવાથી પહેલા એક સમયમાં આત્મપ્રદેશને દંડાકાર સરખા (દીર્ઘશ્રેણિવાળા), બીજે સમયે પૂર્વ પશ્ચિમ દિશામાં કપાટ (કમાડ) આકાર જેવા, ત્રીજે સમયે કપાટ આકારે વિસ્તારેલા આત્મપ્રદેશને દક્ષિણથી ઉત્તર સુધી વિસ્તારી મંથાન આકાર સમાન રચે છે અને એથે સમયે મંથાનના આંતરા પૂરવાથી ૧૪ રાજ પ્રમાણુ લેકને સંપૂર્ણ પૂરે છે. (લેકમાં સર્વત્ર કેવલીના આત્મપ્રદેશ વ્યાસ થઈ જાય છે.) આ પ્રમાણે સમુદ્દઘાત કરનારા કેવલી ભગવંત ચાર સમયમાં સંપૂર્ણ લેક વ્યાપ્ત થઈ જાય છે. સંપૂર્ણ લેકવ્યાપ્ત આત્મપ્રદેશને દેહસ્થ થવાની પ્રક્રિયા :एवमात्मप्रदेशानां, प्रसारणविधानतः । कमलेशान् समीकृत्योत्क्रमात्तस्मानिवर्तते ॥ ९१ ॥
ગાથાર્થ - એ પ્રમાણે આત્મપ્રદેશોને વિસ્તારવાની વિધિથી (ગથી) કર્મના અંશેને સરખા કરી પુનઃ ઉલટા ક્રમથી સમુદ્દઘાતથી નિવતે છે.
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૭
ભાવાર્થ – તાત્પર્ય આ છે કે –
ચાર સમયમાં સર્વક સંપૂર્ણ કરીને પાંચમે સમયે અંતરપૂર્તિથી નિવતે છે (મંથાનના આંતરામાં વિસ્તારેલા આત્મપ્રદેશને સંવરી મંથાનસ્થ થાય છે.)
છઠે સમયે મંથાનથી નિવતે છે એટલે મથાનપણે વિસ્તારેલા આત્મપ્રદેશને સંહરી કપાટસ્થ થાય છે.
સાતમે સમયે કપાટ સંહરે છે તેથી દંડસ્થ થાય છે.
આઠમે સમયે દંડ સંહરી સ્વભાવસ્થ (દેહસ્થ) થાય છે.
શ્રી વાચક મુખે કહ્યું છે કે –
પહેલે સમયે દંડ, બીજે સમયે કપાટ, ત્રીજે સમયે મંથાન, થે સમયે લેકવ્યાપી થાય છે, પુન: પાંચમે સમયે આંતરા, છઠે સમયે મંથાન, સાતમે સમયે કપાટ અને આઠમે સમયે દંડ સંહરે છે. સમુદ્દઘાતમાં કયા યોગ અને કેવી અવસ્થા - समुद्घातस्य तस्याये, चाष्टमे समये मुनिः ।
औदारिकाङ्गयोगः स्याद् द्विषट्सप्तमकेषु तु ॥९२।। મિશ્રાવિકોની (ચાર,) તૃતીયાપુ તુ ત્રા समयेष्वेककर्माङ्गधरो-ऽनाहारकश्च सः ॥९३॥ .
ગાથાર્થ –મુનિ સમુદ્રઘાતના પહેલા અને આઠમા સમયે ઔદારિક કાયયેગી, બીજા છઠા અને સાતમા સમયે
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૮
ઔદારિકમિશ્નકાયેગી, તથા ત્રીજ, ચોથા અને પાંચમા સમયે કામણુકાયોગી અને (તે જ ત્રણ સમયે) અનાહારક હોય છે.
ભાવાર્થ –સિદ્ધાંતમાં કહ્યું છે કે –
તે કેવલી ભગવાન પહેલા અને આઠમા સમયે દારિક પ્રગવાળા સાતમા, છઠા અને બીજા સમયમાં મિશ્રદારિક પ્રગવાળા તથા ચેથા, પાંચમા અને ત્રીજા સમયમાં કામણ ગવાળા અને એજ ત્રણ સમયેમાં નિશ્ચયથી અનાહારક હોય છે. કેવલી મુદ્દઘાત કયા કેવલી કરે તે સંબંધિ નિયમयः षण्मासाधिकायुष्को, लभते केवलोद्गमम् । करोत्यसौ समुद्घात-मन्ये कुर्वन्ति वा न वा ॥९४॥
ગાથાર્થ - છ માસ અધિક આયુષ્યવાળા જે જીવ, કેવલજ્ઞાન પામે તે નિશ્ચયથી સમુદ્રઘાત કરે જ્યારે બીજા કેવલીભગવંતે કરે અથવા ન પણ કરે.
૧. અહીં મિશ્રપણું તે ઔદારિક શરીરનું કાર્મણશરીર સાથે જ જાણવું.
૨ આ ગ્રંથકર્તા આચાર્ય ૬ માસાધિક આયુષ્ય કેવલજ્ઞાનની ઉત્પત્તિવાળા કેવલીભગવાનને કેવલી મુઘાત કરવાનો નિયમ કહે છે અને એ પ્રમાણે બીજા પણ કેટલાક આચાર્યો માને છે.
શ્રી વિશેષાવશ્યક ગ્રંથમાં કેવલીભગવાન સમુદ્યાત ક્યારે કરે?
તેને કાળ દર્શાવતાં કહે છે કે – कम्मलहुयाए समओ, भिन्नमुहुत्तावसेसमो कालौ । भन्ने जहन्नमेयं, छम्मासुक्कोसमिच्छति ॥३०४८॥
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૯
ભાવાર્થ:– સિદ્ધાંતમાં કહ્યું છે કેઃ
छम्मासाऊ सेसे । उपन्नं जेसि केवलं नाणं ॥ ते नियमा समुग्धाइय । सेसा समुग्धाय भइअव्वा ||
કેવલજ્ઞાન પામ્યા પછી છ માસ આયુષ્ય બાકી હોય, તે નિશ્ચયથી સમુદ્બાત કરે, ખીજા કેવલીઓના સમુદ્ધાત સંબધમાં અનિશ્ચિતતા જાણવી.
આયુષ્ય કમ ની લઘુતાના કાળ જે બાકી રહેલા હૈાય છે, તે કાળ (અર્થાત્ નિર્વાણ પ્રાપ્તિ માટે ખાકી રહેલા આયુષ્યના અવશેષ કાળ) અન્ત દૂત્ત પ્રમાણુ ( જધન્યથી અને ઉત્કૃષ્ટથી પણ) હાય છે. ખીજા આચાર્યો એમ માને છે કે- એ અન્તસુ દૂત પ્રમાણુ અવશેષ કાળ જધન્ય છે અને ઉત્કૃષ્ટ અવશેષ કાળ છ માસ જેટલા ઇચ્છે છે. (૩૦૪૮ વિશેષાવશ્યકભાષ્ય )
પરંતુ એ સિદ્ધાંત તદ્દન અયુક્ત છે તે સબંધિ કહે છે – तं नाणंतर सेलेसिवयणओ जं च पाडिराणं । पच्चपणमेव सुए, इहरा गहणंपि होज्जाहि ॥ ३०४९||
સમુદ્લાત કર્યા પછી તરત શૈલેશીકરણ કરે એમ કહેલું હેાવાથી, તે મત યુક્ત નથી, જે કારણથી સિદ્ધાંતમાં ત્યાર અગાઉ પ્રાતિહારકનું ( પીઠ—ધલક વિગેરેનું ) પ્રત્યપણુ ( પાછુ સાંપવાનું ) કહેલું છે અને જો અન્તર્મુદ્ર્ત્તથી વધારે કાળ હેાત, તા સિદ્ધાંતમાં તે પ્રાતિહારકને ગ્રહણ કરવાનું પણ કહ્યું àાત. ૩૦૪૯ (વિશેષાવશ્ય કભાષ્ય)
સિદ્ધાંતના પાઠ આ પ્રમાણે :
" कायजोग जुजेमाणे आगच्छेज्जा वा, चिट्टेज्जावा,
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪. '
કેવલી ભગવાન સમુદઘાતની નિવૃત્તિ પછી શું કરે? समुद्घातान्निवृत्तो ऽसौ, मनवाकाययोगवान् । ध्यायेद्योगनिरोधाथै, शुक्लध्यानं तृतीयकम् ॥९५।। निसीएज्जा वा, अनुघट्टिज्जा वा, उल्लंघेज्जावा, पाडिहारीयं पीढफलगं संथारगं पच्चपिणिज्ज
આ પ્રમાણે શ્રી પ્રજ્ઞાપના સત્ર સિદ્ધાંતમાં કેવળ પાછું સોંપવાનું કહ્યું છે, અન્યથા ૬ માસ જેટલું દીર્ધ આયુષ્ય હેત તે તેનું ગ્રહણ પણ કહ્યું હતું, પરંતુ ગ્રહણ તે કહ્યું જ નથી. - આ પ્રમાણે શ્રી વિશેષાવશ્યકસૂત્રમાં અને વૃત્તિમાં સવિસ્તરથી ૬ માસ આયુષ્ય બાકી રહેવાનો નિષેધ કર્યો છે.
ઉપર કહ્યા પ્રમાણે ૬ માસ આયુષ્ય શેષ રહ્યાના સંબંધમાં જે વિવાદ છે, તેને નિર્ણય તે શ્રી સર્વગમ્ય છે. * પરંતુ આ ગુણસ્થાનમાહ ગ્રંથકર્તાનું કહેવું અને શ્રી વિશેષાવસ્યકાદિનું કહેવું બે જુદા માર્ગ ઉપર છે તે આ પ્રમાણે
આ ગ્રંથકર્તા કહે છે કે– ૬ માસથી અધિક આયુષ્ય જેનું છે તેવા જીવને જે કેવળજ્ઞાન ઉત્પન્ન થયું હોય, તે તે સમુદઘાત અવશ્ય કરે અને ૬ માસની અંદરના આયુષ્યવાળાને કેવળજ્ઞાન ઉત્પન્ન થયું હોય, તે તેઓ સમુદ્રઘાત કરે અથવા ન પણ કરે. - આ ઉપરના વાક્યમાં સમુદ્રઘાત કોણ કરે તે કહ્યું છે, પરંતુ કેટલું આયુષ્ય બાકી રહે સમુદ્દઘાતને પ્રારંભ થાય તે કહ્યું નથી અને શ્રી વિશેષાવશ્યકમાં કરેલું ખંડન તે “કેટલું આયુષ્ય બાકી રહે સમુદ્રઘાત થાય” તે સંબંધી છે, માટે આ ગ્રંથકર્તાનું પ્રતિપાદન ધ્યેય અને શ્રી વિશેષાવકના ખંડનનું ધ્યેય બે ભિન્ન હોવાથી આ ગ્રંથમાં કહેલા ભાવનું ખંડન કરેલું નથી.
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૧ ગાથાથ - કેવલી ભગવાન સમુદ્દઘાત કર્યા પછી મન, વચન અને કાગવાળા હોય છે, અને તે ત્રણે વેગ રોકવા માટે ત્રીજું શુકલધ્યાન ધ્યાય છે. ત્રીજા શુકલધ્યાનનું સ્વરૂપ - आत्मस्पन्दात्मिका सूक्ष्मा, क्रिया यत्रानिवृत्तिका । तत्तृतीयं भवेच्छुक्लं, सूक्ष्मक्रियानिवृत्तिकम् ॥१६॥
ગાથાથ-જ્યાં સૂકમ આત્મસ્પન્દન (આત્મપ્રદેશની તથા કાયાદિની ચપળતા) નિવૃત્ત ન થાય, તે સૂકમક્રિયા અનિવૃત્તિ, ત્રીજું શુકલધ્યાન છે.
ભાવાર્થ -જે ધ્યાનમાં આત્મપ્રદેશોની સ્પંદનારૂપ સૂમક્રિયા સૂક્ષમત્વ છોડીને હવે પુનઃ ક્યારે પણ બાદરપણું પામવાની નથી તે સૂમક્રિયા અનિવૃત્તિ શુકલધ્યાન કહેવાય.
૧. સમુદ્ધાત વખતે કેવલી ભગવાન જુદા જુદા સમયે જુદા જુદા નિયમિત યોગવાળા હતા તે હવે અનિયમિત ત્રણે યોગવાળા થાય, તે ત્રણે યુગમાં અન્તર્મુહૂર્ત કાળ રહીને ત્યારપછી અન્તમુહૂર્ત આયુષ્ય બાકી રહે ત્યારે ગનિરોધ કરવાનો પ્રારંભ કરે છે.
૨. અથવા બીજો અર્થ એ પણ છે કે-(આ ગ્રંથકર્તાના અભિપ્રાય પ્રમાણે અગીપણામાં પણ સૂક્ષ્મકાય. તે છે જ તેથી)
આ સમક્રિયા હવે કેવલી ભગવંતને ભવના અન્ય સમય સુધી રહેવાની હોવાથી નિવૃત્તિ થનારી નથી માટે સૂકમક્રિયા અનિ. વૃત્તિ. (અહીં સક્ષ્મક્રિયાના અનિવૃત્તિપણાને અને વ્યછિન્નક્રિયા અનિવૃત્તિ શુક્લાનને ચર્ચાસ્પદ વિષય અયોગીપણામાં સમકાથવેગ હેવા ન હોવાના અંગે છે તે યથાસ્થાને વિચારે)
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૨ ત્રણ વેગેને સૂકમ કરવાની રીતિ - बादरे काययोगेऽस्मिन् , स्थिति कृत्वा स्वभावतः । सूक्ष्मीकरोति वाचित-योगयुग्मं स बादरम् ॥१७॥ त्यक्त्वा स्थूलं वपुर्योग, सूक्ष्मवाकचित्तयोः स्थितिम् । कृत्वा नयति सूक्ष्मत्वं, काययोगं तु बादरम् ॥९८॥ सुसूक्ष्मकाययोगोऽथ, स्थिति कृत्वा पुनः क्षणम् । निग्रहं कुरुते सद्यः, सूक्ष्मवाकचित्तयोगयोः ॥९९।। ततः सूक्ष्मे वोंगे, स्थिति कृत्वा क्षणं हि सः । सूक्ष्मक्रिय निजात्मानं, चिद्रूपं विन्दति स्वयं ॥१०॥
ગાથાર્થ – સૂકમક્રિયા અનિવૃત્તિ ત્રીજા શુકલધ્યાનનું ધ્યાન કરનાર તે કેવલી ભગવંત આત્મવીર્યની અચિત્ય શક્તિથી બાર કાયેગમાં સ્વભાવથી જ રહીને બાદર વચનગ અને બાદર મનેયોગને સૂક્ષમ કરે છે.
મન, વચનગ સૂક્ષ્મ થયા પછી તે સૂકમમન, વચનગમાં રહીને બાદર કાગને ત્યાગ કરી, ત્યાગ કરેલા બાદ કાયાગને સૂક્ષમ કરે છે.
. પુનઃ ક્ષણવાર (અન્તર્મહત્ત પર્યત) તે અતિ સૂક્ષમ થયેલા કાયયેગમાં રહીને શીધ્ર સૂક્ષમ વચનગ અને મનગનો નિગ્રહ કરે છે. (સર્વથા તેની સત્તાને અભાવ કરે છે.)
ત્યારપછી પુનઃ તે કેવલીભગવંત ક્ષણવાર સૂક્ષ્મકાયગમાં રહીને પ્રગટ રીતે સૂકમક્રિયા અને જ્ઞાનરૂપ પોતાના આત્માને પિતે જ અનુભવે છે.
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૩.
કાયાની સ્થિરતા તે જ કેવલીનું દયાન - छद्मस्थस्य यथा ध्यान, मनसः स्थैर्यमुच्यते । तथैव वपुषः स्थैर्य, ध्यान केवलिनो भवेत् ॥१०१॥
ગાથાથ - જેમ છવાસ્થ ગીનું મનની સ્થિરતા તે જ ધ્યાન છે, તેમ કેવલી ભગવાનનું કાયાની સ્થિરતા એ જ ધ્યાન છે. શૈલેશીકરણ આરંભક સૂકાયોગી કેવલી
ભગવંતનું કર્તવ્ય :शैलेशीकरणारम्भी, वपुर्योगे स सूक्ष्मके । . तिष्ठन्नद्धास्पदं शीघ्र, योगातीतं यियासति ॥१०२॥
ગાથાર્થ -શૈલેશીકરણનો આરંભ કરનાર, સૂકમકાયાગમાં રહેલા કેવલી ભગવંત, અગી ગુણસ્થાને જવાની ઈચ્છા કરે છે.
ભાવાર્થ –શૈલેશીકરણ -
પાંચ હસ્વઅક્ષરના ઉચ્ચાર માત્ર કાળ જેટલા આયુષ્યવાળા, પર્વતની જેમ નિશ્ચલ કાયાવાળા કેવલી ભગવંતની ચેથા ગુફલધ્યાનની પરિણતિ તે શૈલેશીકરણ.
૧. શુક્લધ્યાન બીજે પાયે સમાપ્ત થતાં કેવળજ્ઞાન ઉત્પન્ન થયું, તે વખતે ભગવાન ત્રણે વેગમાં વર્તતા હોય છે અને અન્તમુહૂર્ત આયુષ્ય બાકી રહે ત્યારે ગનિરાધ કરતાં ત્રીજું શુફલધ્યાન હોય છે ત્યારે વચ્ચેના દેશોનકોડ પૂર્વ જેટલા કાળ સુધીમાં કોઈ ધ્યાન હોય કે ધ્યાનરહિત હોય ?
તે સંબંધમાં જણાવવાનું કે એ દીર્ધકાળ ધ્યાનમાં ગણ્યો નથી પરંતુ શ્રી પૂર્વાચાર્યોએ ધ્યાનાઃરિકામાં ગણે છે.
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૪ શૈલેશીકરણના આરંભક કેવલી ભગવંત ગાતીત થવાની ઈરછા કરે છે. સગી ગુણસ્થાનને અને કેવલી ભગવંતનું કર્તવ્ય
अस्यान्त्येऽङ्गोदयच्छेदात् , स्वप्रदेशघनत्वतः । करोत्यन्त्याङ्गसंस्थान-त्रिभागोनावगाहनम् ॥१०३॥
ગાથાર્થ - સગી કેવલી ગુણસ્થાનના અન્ય સમયે શરીર નામકર્મના ઉદને નાશ થવાથી પિતાના આત્મપ્રદેશે ઘન થવાથી અન્ય શરીરના (ચરમ શરીરના) આકારની વિભાગશૂન્ય અવગાહના કરે છે.
ભાવાર્થ- સગિકેવલી ગુણસ્થાનના અંત્ય સમયે ઔદરિદ્ધિક, અસ્થિરકિ, વિહાગતિકિક, પ્રત્યકત્રિક, છ સંસ્થાન, અગુરુલઘુચતુષ્ક, વર્ણાદિચતુષ્ઠ, નિર્માણ, તેજસ, કાર્મણ, પ્રથમ સંઘયણ, સ્વરદ્ધિક અને સાતા અથવા અસાતા કઈ પણ એક વેદનીય–આ ૩૦ પ્રકૃતિઓને ઉદય-વિચ્છેદ થાય, તેથી અહીં 'અંગ અને ઉપાંગને ઉદયવિચ્છેદ થવાથી પિતાના આત્મપ્રદેશ ઘન થવાથી (ચરિમ અંગ અને ઉપાંગગત નાસિકા વિગેરે છિદ્રો પૂરાવાથી આત્મપ્રદેશે ઘન નિબિડ થાય છે, ઉદરાદિના પિલાણ ભાગ રહેતા નથી માટે સ્વપ્રદેશ ઘન થવાથી અવગાહના વિભાગખૂન થાય તેમ કહ્યું.
૧. ધર્માસ્તિકાય, અધર્માસ્તિકાય, આકાશ અને જીવ દ્રવ્ય એ સ્વાભાવિક રીતે ઘન સંબંધવાળા એટલે શુષિરતા રહિત સંબંધાત્મક પિંડવાળા છે.
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૫
આત્માના પ્રદેશના સંબધ શરીરનામક ના ઉદ્દયથી શરીર વ્યાપ્તિને અનુકૂળ હતા, પરંતુ હવે તે કર્માંના ઉદ્દવિચ્છેદ થવાથી શરીરમાં જ વ્યાપ્તિ થવાનું કારણ નાશ પામતાં શરીરમાં ને શરીરમાં જ ધનસંબંધવાળા થાય છે અને હું ધન રહેવાનું કારણ વિશેષતઃ એ છે, કે શરીરનું પેાલાણુ પ્રાય: ૐ ભાગ જેટલું સ ંભવે છે, માટે ૐ ઘટીને રૂ રહે છે.
પ્રશ્ન : શરીરનામકર્મના ઉદયથી આત્મા શરીર વ્યાપ્ત થાય છે, તેા શરીરનામક ના ઉદ્ભય નાશ પામ્યા પછી શરીરમાં ૐ ભાગ અેટલેા જ કેમ ઘન થાય ? અ`ગુલના અસંખ્યાતમા ભાગ જેટલા સૂક્ષ્મધન કેમ ન થાય ? અથવા તે પેાતાની સંપૂર્ણ અવગાહના પ્રમાણે લેાકાકાશ પ્રમાણ કેમ ન વ્યાપે ?
ઉત્તર : જો કે શરીરનામકમ ના ઉદ્દવિચ્છેદ્ધ થયા છે. અને આત્માની કાઈપણું સ્વાભાવિક અવગાહના છે જ નહિ, અને તે માટે શુદ્ધ આત્મદ્રવ્યની અપેક્ષાવાળા આત્માના વર્ણનમાં અથવા સિદ્ધ પરમાત્માના વર્ણનમાં તે ન ીઢે સેન સૈં, ઇત્યાદિ પદાથી આત્મદ્રવ્યને સ્વાભાવિક અવગાહના રહિત કહેલુ છે. તેથી હવે જે શુદ્ધ આત્મદ્રવ્યની અવગાહના જ થવાની તે સ્વાભાવિક તે છે જ નહીં, માટે ઉપાધિગત અવગાહના જ થવાની છે, જેથી પૂર્વ પ્રયાગની આ ઉપાધિગત અવગાહના પૂર્વીના દેહને અનુકૂળ હેાય છે. માટે ૐ પેાલાણુ નાશ થતાં જેટલેા જ ધન થાય છે. પરંતુ હીનાધિક ન થાય, અથવા યાગનરાધકાળે જ પ્રદેશસ હરણ થાય છે અને તે અવસ્થામાં સયાગીપણું અને સક કપણું પણુ છે, તે ક સહિત સયાગીકૈવલીના યાગનું તે વખતે એટલું જ સામર્થ્ય છે, કે શુષિરભાગ (પેાલાણુ ભાગ) જેટલું જ સંહરણ કરીૐ જેટલેા જ થાય પણ એથી વધુ સંહરણ કરતા કરતા એક આકાશ પ્રદેશમાં મધન ન થઈ જાય.
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૬ સારી ગુણસ્થાને બંધ-ઉદય-સત્તા ઃ
સગી ગુણસ્થાનવર્સીજીવ ઉપાંત્ય સમય સુધી એક સાતવેદનીય બન્ધક હોય,
તથા ૫ જ્ઞાનાવરણ, ૫ અંતરાય અને ૪ દર્શનાવરણીય ઉદયવિચ્છેદ (૧૨ મા ગુણસ્થાનને અંતે થવાથી) કર પ્રકૃતિના ઉદયવાળે હેય.
તથા નિદ્રા, પ્રચલા, ૫ જ્ઞાનાવરણ, ૫ અંતરાય અને ૪ દર્શનાવરણ એ ૧૬ પ્રકૃતિને સત્તાવિચ્છેદ [૧૨ માના અંતે થવાથી] ૮૫ પ્રકૃતિની સત્તાવાળો હોય.
તે સંબંધિ વિશેષાવચકમાં કહ્યું છે કે – संहारसंभवाओ, पएसमेत्तमि किं न संठाइ ? । सामत्थाभावाओ, सकम्मयाओ सहावाओ ॥३१६४।।
પ્રશ્ન :-જે પ્રદેશસંહરણને તે વખતે સંભવ છે, તે આત્મા એક જ આકાશપ્રદેશમાં ઘન થઈને રહે એવો સંહાર કેમ ન કરે?
ઉત્તર :-સં હરણ સમયે તથા પ્રકારના સામર્થ્યને (ગ) અભાવ હોવાથી, તથા સકતા હેવાથી તથા સ્વભાવથી જ પૂર્વોક્ત ૩ થી અધિક સંહરણ કરી સમઘન થતા નથી.
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪. અગીગુણસ્થાન અગીગુણસ્થાનની સ્થિતિ– अथायोगिगुणस्थाने, तिष्ठतोऽस्य जिनेशितुः । लघुश्चाक्षरोच्चार -प्रमितैव स्थितिर्भवेत् ॥१०४॥
ગાથાર્થ - અગીગુણસ્થાને રહેલા જિનેશ્વરની સ્થિતિ (અગીગુણસ્થાનની સ્થિતિ) પાંચ હસ્વ અક્ષરના ઉચ્ચાર પ્રમાણ છે.
ભાવાથ:- ચૌદમા ગુણસ્થાનની સ્થિતિ અ-ઈ-ઉ– ઋ અને લ–એ પાંચ સ્વરના ઉચ્ચાર કાળ જેટલી જ સ્થિતિ હોય છે. અગિગુણસ્થાને દયાન સંભવ तत्रानिवृत्ति शब्दान्त, समुच्छिन्न क्रियात्मकम। चतुर्थं भवति ध्यान-मयोगिपरमेष्टिनः ॥१०५॥
ગાથાર્થ - અગીગુણસ્થાનમાં અગી ભગવંતને સમુચ્છિન્નક્રિયા અનિવૃત્તિરૂપ ચોથું શુકલધ્યાન છે. સમછિન્નક્રિયા અનિવૃત્તિ શુકલધ્યાનનું સ્વરૂપ – समुच्छिन्ना क्रिया यत्र, सूक्ष्मयोगात्मिकापि हि । समुच्छिन्नक्रियं प्रोक्तं, तद्द्वारं मुक्तिवेश्मनः ॥१०६।।
ગાથાર્થ – જે ધ્યાનમાં સૂમકાયાગરૂપ ક્રિયા સર્વથા વિનાશ પામી છે, તે સમુચ્છિન્ન ક્રિયારૂપ થું શફલધ્યાન મોક્ષરૂપી મહેલના દ્વાર સમાન છે.
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૮
ભાવાર્થ - આ ધ્યાનથી અનંતર સમયે મક્ષ જ થાય છે. અગીગુણસ્થાનમાં કેવલી ભગવાન અયોગી કેવી રીતે ? અને અગી હોય તે દયાન શી રીતે? देहाऽस्तित्वेप्ययोगीत्वं, कथं ? तद् घटते प्रभो। देहाभावे तथा ध्यानं, दुर्घटं घटते कथं ? ॥१०७॥
ગાથાર્થ - હે પ્રભુ! દેહ હેવાથી અગીપણું કેવી રીતે? અને દેહનો જે અભાવ છે તે દેહ વિના ધ્યાન કેવી રીતે?
ભાવાર્થ:- કાયાને સૂગ હોવાથી યોગીપણું કહેવાય, છતાં અગીપણું કેવી રીતે કહે છે અને સર્વથા કાયાગને અભાવ થયે હય, તે દેહના અભાવે ન ઘટી શકે એવું ધ્યાન કેવી રીતે કહે છે? આચાર્યશ્રી દ્વારા બે શંકાનું સમાધાન – वपुषो ऽत्रातिसूक्ष्मत्वाच्छीघ्र भावी क्षयत्वतः । काय कार्यासमर्थत्वात् , सति कायेऽप्ययोगता ॥१०८॥ तच्छरीरश्रयाद्ध्यान मस्तीति न विरुध्यते । निजशुद्धात्मचिद्रूप-निर्भरानन्दशालिनः ॥१०९॥
ગાથાર્થ - અહીં કાયયેગ અતિસૂક્ષમ હોવાથી, શીવ્ર ક્ષય પામનારો હેવાથી તથા કાયાનું કાર્ય કરવાને અસમર્થ હેવાથી કાયા હોવા છતાં અગીપણું છે.
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૯
પિતાના શુદ્ધ આત્મજ્ઞાનરૂપ અત્યંત આનંદ યુક્ત અગી ભગવાનને શરીરના તેવા પ્રકારના આલંબનથી ધ્યાન હય, એમાં વિરોધ નથી.
ભાવાર્થ- અગી ગુણસ્થાને કાયા અતિસૂક્ષમ હોવાથી તથા તે સૂક્ષમ કાગને શી ક્ષય થવાને હેવાથી અને શરીરનું જે કાર્ય છે તે સાધવામાં કાયા અસમર્થ હોવાથી કાયા વિદ્યમાન હોવા છતાં અગીપણું છે.
તથા પોતાના નિર્મળ પરમાત્મ જ્ઞાન સ્વરૂપમાં તન્મય થવાથી અત્યંત પરમ આનંદથી શોભતા એવા અગી ભગવાનને સૂકમયેગવાળી કાયાના આશ્રયથી ધ્યાન હોઈ શકે છે.
૧ આ ગ્રંથકર્તાના અભિપ્રાયથી અગી ગુણસ્થાને પણ સૂક્ષમકાયયોગ અવશ્ય હોય છે, અને બીજા ગ્રંથમાં તે સૂકમ કાયયોગને પણ અભાવ હેવાથી સર્વથા અયોગીપણું કહ્યું છે.
શ્રી કર્મપ્રકૃતિની યશવિજય ઉપાધ્યાયકૃત ટીકામાં આવશ્યક ચૂણિ વગેરે અનુસાર આ પ્રમાણે વર્ણન કર્યું છે.
બાદર મન, વચન યોગને સર્વથા નિરોધ થયા પછી બાદર કાયયોગની અસંખ્ય કિદિરૂપ સૂક્ષ્મ વચનગ રૂપે, ત્યારપછી સૂમ મનેયોગ રૂપે, ત્યારપછી સૂક્ષ્મકાયયેગને પણ નિરોધ કરવાનું પ્રારંભે ઈત્યાદિ પાઠ આ પ્રમાણેઃ
तत: सूक्ष्मकाययोगबलेन सूक्ष्मकाययोगमन्तर्मुहूर्तेन निरूणद्धि, तं च निसन्धानः सूक्ष्म क्रिया प्रतिपातीध्यानमारोहति तत्सामर्थ्याच्च वनोदरादिविवरपूरणेन सकु. विदेहविभागतिप्रदेशो भवति । तमपि स योग सक्षम,
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૦
निरुन्धन् सर्वपर्ययानुगतं । सूक्ष्मक्रियप्रतिपात्युपयाति ध्यानममनस्कम् | १|| इत्यादि । सूक्ष्मकाययोगं च निरुन्धान: प्रथम समये किट्टिनामसंख्येयान् भागान्नाशयति एकस्तिष्ठति द्वितीयसमये तस्येवैकस्य भागस्योद्धरितस्य सम्बन्धिनोऽसंख्येयान्मागान्नाशयति, एक उद्धरति, एवं समये समये किट्टीस्तावन्नाशयति यावत् सयोग्यवस्था चरमसमयः । तस्मिंश्च सयोग्यवस्थाचरमसमये सूक्ष्मक्रियाऽप्रतिपातिष्यानं सर्वा किट्टयः, सोधबन्धो, नामगोत्रयोरुदीरणा, योगः शुकूल लेश्या, स्थित्यनुभागघातश्चेति सप्तपदार्थाः युगपद व्यवच्छि પતે । તતૌડનન્સ સમયેડયોની મહીમતિ । (આ પાઠમાં વચ્ચે વચ્ચેથી કેટલાક પાઠ છેડી દઇને ચાલુ વિષયને ઉપયાગી પાઠ જ લખ્યા છે. )
અર્થ :- ત્યારબાદ સૂક્ષ્મકાયયોગના બળથી સૂક્ષ્મકાયયોગને અન્તમ્ માત્રમાં રોકે છે, અને તે સમકાયયોગને રોકતા સયાગીકૈવલી સમક્રિયા અપ્રતિપાતી ધ્યાન ક્યાય છે. અને તે ધ્યાન ( યોગનિરાધક્રિયા )ના સામર્થ્યથી વન, ઉત્તર આદિના પેાલાણુભાગો પૂરાવાથી દેહના ત્રીજો એક ભાગ સાચાવાથી ૐ ભાગવત્ આત્મપ્રદેશવાળા થાય છે.
કહ્યું છે કે– તે કેવલી સમકાયયોગને રૂંધતા સર્વાં પર્યાયાનુગત સમક્રિયા અપ્રતિપાતી શુકલધ્યાન પ્રાપ્ત કરે છે. ાવા ઈત્યાદિ.
તે સૂમકાયયોગને રૂંધતા કેવલી ભગવાન પ્રથમ સમયે કાયયોગની સૂક્ષ્મ કિટ્ટિના અસંખ્યભાગના નાશ કરે અને એક ભાગ બાકી રાખે, ખીજે સમયે પણ બાકી રાખેલા એક ભાગની કિક્રિમાંથી અસંખ્ય ભાગના નાશ કરે અને એક ભાગ બાકી રાખે, આ પ્રમાણે પ્રતિસમય કિર્દિઓના નાશ ત્યાં સુધી કરે, કે જ્યાં સુધી સયેાગીપણાના છેલ્લેા સમય આવે—ત્યારપછી તે સયોગી અવસ્થાના
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૧ ધ્યાનમાં નિશ્ચય વ્યવહારના ભેદનું સ્વરૂપ - आत्मानमात्मनाऽऽत्मैव, ध्याता ध्यायति तत्वतः । उपचारस्तदन्यो हि, व्यवहारनयाश्रितः ॥११०॥
ગાથાર્થ - નિશ્ચયનયથી આત્મા પિતે જ ધ્યાતા છે અને તે કરણભૂત (સાધનભૂત) એવા આત્માથી કર્મપણાને પામેલા આત્માને જ ધ્યાય છે. અહીં સ્પષ્ટ રીતે
અષ્ટાંગયેગપ્રવૃત્તિરૂપ બીજે જે ઉપચાર (ધ્યાનના અંગ) છે તે સર્વ વ્યવહારનયની અપેક્ષાએ ધ્યાનરૂપ જાણવે. છેલ્લા સમયે સમક્રિયા અપ્રતિપાતી ધ્યાન–સર્વકિષ્ટિ-સાતવેદનીયન બંધનામગોત્રની ઉદીરણુ–ગ–શુક્લેશ્યા અને સ્થિતિ તથા રસધાત-એ સાતે પદાર્થ એક સાથે વિનાશ પામે. ત્યારપછી અનન્તર (બીજે) સમયે અગી કેવલી થાય.
આ પાઠના અનુસારે અયોગીપણું સર્વથા સૂકમ કાગ રહિત હોય છે, અહીં પૂર્વાચાર્યોના ભિન્ન ભિન્ન અભિપ્રાયનું તત્વ શ્રી સર્વજ્ઞગમ્ય છે.
૧ અહીં આ શ્લોકમાં ધ્યાન સંબંધી ક્રિયામાં કર્તા, કરણ, કર્મ અને–ક્રિયા–એ ચારનો સંબંધ નિશ્ચયનયથી છે. જેમાં સામાન્ય ધ્યાનવ્યવહારમાં “આત્મા મનથી શ્રી સિદ્ધ પરમાત્માને થાય છે.” આ વાક્યમાં આત્માએ કર્તા, મન એ કરણ, શ્રી સિદ્ધપરમાત્મારૂપ ધ્યેય એ કર્મ, અને થાય છે એ ક્રિયા–આ પ્રમાણે કર્તાદિની ભિન્નતાથી જેમ વ્યવહારનયથી ધ્યાન ગણાય છે, તેમ નિશ્ચયનયથી ધ્યાન એ છે કે જેમાં કર્તા, કરણ અને કર્મ એ ત્રણે એક જ હોય. ત્યાં “આત્મા આત્માથી આત્માને ધ્યાય છે.” આ નિશ્ચયનયથી ધ્યાનમાં ધ્યાન કર્તા પણ આત્મા, ધ્યાનનું સાધન પણ આત્મા અને ચેય–કર્મ તે પણ આત્મા.
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૨
અગી કેવલી ભગવાન ઉપાંત્ય સમયે શું કરે ?चिद्रूपात्ममयोऽयोगी, ह्युपान्त्यसमये द्रुतम् । युगपत्क्षपयेत्कर्म-प्रकृतीनां द्विसप्ततिम् ॥१११।।
ગાથાથ - કેવલજ્ઞાનમય અગી ભગવાન ઉપાંત્ય સમયે શીઘ સમકાળે ૭૨ પ્રકૃતિએને ક્ષય કરે છે ક્ષય થતી ૭૨ પ્રકૃતિઓનાં નામ :देहबन्धन सङ्घाताः प्रत्येकं पश्च पञ्च च । अङ्गोपाङ्गत्रयं चैव, षटकं संस्थानसंज्ञकम् ॥११२।।
આ રીતે સમાન કર્તા, કરણ, કર્મયુક્ત ધ્યાન; તે નિશ્ચય નયરૂપ ધ્યાન છે. અને તે સિવાયનાં અષ્ટાંગયોગ ઉપચારોથી જે ધ્યાન છે તે વ્યવહાર સ્થાન ગણાય.
૨. અષ્ટાંગ પેગ (ગનાં આઠ અંગ) - ૧. અહિંસા-અમૃષા, અચૌર્ય, બ્રહ્મચર્ય અને અપરિગ્રહ એ પાંચ યમ (મહાવ્રતો). - ૨. શૌચ- સંતોષ, તપ, સ્વાધ્યાય અને ઈશ્વરપ્રણિધાન એ પાંચ નિયમ.
૩. પર્યકાસન–પદ્માસન સિદ્ધાસન, વજાસન, વીરાસન આદિ આસન,
૪. આસનજયથી ઉચ્છવાસ–નિશ્વાસરૂપ પ્રાણવાયુને રેધ કરે તે પ્રાણાયામ,
૫. ઈન્દ્રિયને વિષયમાંથી ખેંચી લેવી તે પ્રત્યાહાર.
૬. કોઈપણ દેશભાગમાં ધ્યેય સ્થાપીને તે ધ્યેયમાં ચિત્તને એકાગ્ર કરવું તે ધારણ
૭. બાર માત્રા સુધી ધારણું ટકાવવી તે ધ્યાન, .
૮. ધ્યાતા, ધ્યેય ને ધ્યાન–એ ત્રણે એકાકાર થતાં મહાનિદ્રા સમાન શૂન્ય નિર્વિકલ્પ અવસ્થા તે સમાધિ,
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૩
वर्णाः पञ्च रसाः पञ्च, षटकं संहननात्मकम् । स्पर्शाष्टकं च गन्धौ द्वौ, नीचानादेयदुर्भगम् ॥११३॥ तथा ऽ गुरूलघुत्वाख्य-मुपधातो ऽन्यघातिताः। . निर्माणमपर्याप्तत्व-मुच्छ्वासश्चायशस्तथा ॥११४॥ विहायोगति युग्मं च, शुभास्थैर्यद्वयं पृथक् । गतिदिव्यानुपूर्वी च, प्रत्येकं च स्वरद्वयम् ॥११५।। वेद्यमेकतरं चेति, कर्मप्रकृतयः खलु । द्वासप्ततिरिमा मुक्ति-पुरी द्वारार्गलोपमाः ॥११६।।
ગાથાર્થ - પાંચ શરીર, પાંચ બંધન, પાંચ સંઘાતન, ૩ અંગોપાંગ, ૬ સંસ્થાન, પાંચ વર્ણ, પાંચ રસ, ૬ સંઘયણ, ૮ સ્પર્શ, ૨ ગંધ, ૧ અનાદેય, ૧ દર્ભાગ્ય, ૧ અગુરુલઘુ, 1 ઉપઘાત, ૧ પરાઘાત ૧ નિર્માણ, ૧ અપર્યાપ્ત, ૧ ઉચ્છવાસ, ૧ અપયશ, ૨ વિહાગતિ, ૧ શુભ, ૧ અશુભ, ૧. સિથર, ૧ અસ્થિર, ૧ દેવગતિ, ૧ દેવાનુપૂર્વી, ૧ પ્રત્યેક, ૧ સુસ્વર, ૧ દુઃસ્વર–એ ૭૦ નામકર્મની પ્રકૃતિઓ તથા ૧ નીચત્ર, અને ર વેદનીયમાંથી ૧ વેદનીયકર્મ–આ ૭૨ કર્મ પ્રવૃતિઓ મેક્ષનગરના દ્વારને બંધ રાખવામાં અર્ગલા સમાન છે. તેને અગી કેવલી ભગવાન ઉપાંત્ય સમયે ક્ષય કરે છે.
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૪
અયોગીના અંતે ક્ષય થતી પ્રકૃતિ અને ત્યારપછીની અવસ્થા ઃ
अन्त्ये कतरं वेद्य-मादेयत्वं च पूर्णता । सत्वं बादरत्वं हि मनुष्यायुश्च सद्यशः ॥ ११७ ॥ नृगतिश्चानुपूर्वी च, सौभाग्यं चोच्यगोत्रताम् । पञ्चाक्षत्वं तथा तीर्थ - कृन्न | मेति त्रयोदश ॥ ११८ ॥ क्षयं नीत्वा स लोकान्तं, तत्रैव समये व्रजेत् । लब्धसिद्धत्व पर्यायः परमेष्ठी सनातनः ॥ ११९ ॥
ગાથા:- અયાગી ભગવાન અત્ય સમયે કે ઈષ્ણુ એક વેઢનીયકમ, ૧ આદેયનામકમ ૧ પર્યાપ્તનામકમ, ૧ ત્રસનામક, ૧ બાદરનામકર્મ, ૧ મનુષ્યાયુ, ૧ સુયશનામકર્મ, ૧ મનુષ્યગતિનામકર્મ, ૧ મનુષ્યાનુપૂર્વીનામક, ૧ સૌભાગ્યનામક, ૧ ઉચ્ચગેાત્ર, ૧ ૫'ચેન્દ્રિયનામકમ અને ૧ તીથ‘કરનામકર્મ-આ ૧૩ પ્રકૃતિનો ક્ષય કરીને તેજ સમયે સિદ્ધત્વપર્યાય પ્રાપ્ત કરીને સનાતન એવા પરમેશ્વર પરમાત્મા થાય અને ચૌદરાજ લાકના પર્યંત ભાગે જાય છે.
અયાગીગુણસ્થાને અધ-ઉદય-સત્તા –
અયાગીગુણસ્થાનવર્તી અયાગી ભગવાનને એક પણ પ્રકૃતિના બંધ નથી.
તથા તેમને કાઈપણ એક વેદનીય, યશ, સુભગ, આદૅય, ત્રસત્રિક, પ‘ચેન્દ્રિય, મનુષ્યગતિ, મનુષ્યાનુપૂર્વી,
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________
– ક્ષપકશ્રેણિ સ્થાપના – સિદ્ધિ
૧૩ પ્રકૃતિ
૭૨ પ્રકૃતિ જ્ઞાનાવ. ૫ દર્શના. ૪ અન્તરાય ૫
૨ નિદ્રાદિક ૧ સંવલનલભ ૧ સંજવલનમાયા ૧ સંજવલનમાન ૧ સંજવલન ક્રોધ
૧ પુરુષવેદ ૬ હાસ્યાદિ ૧ સ્ત્રીવેદ ૧ નપું. વેદ ૮ મધ્યમ કષાય
૧૬ એકેન્દ્રિયાદિ ૧ દેવાયુ, ૧ નરકાયુ, ૧ તિયંગાયુ. ૧ સમ્યત્વ મેહનીય ૧ મિમોહનીયા
૧ મિથ્યાત્વ ૪ અનન્તાનુબન્ધિ.
૧૪મે ક્ષય (અન્ત) ૧૪મે ક્ષય (ઉપાજો) ૧૨મે ક્ષય (અન્ત) ૧૨મે ક્ષય (ઉપાજો) ૧૦મે ક્ષય ૯માના ૯મા ભાગે ૯માનાં ૮મા ભાગે ૯ભાનાં ૭મા ભાગે ૯માનાં દઠ્ઠા ભાગે ૯માનાં પગે ભાગે ૯માનાં ૪થે ભાગે ૯માનાં ૩જે ભાગે ૯માનાં ૨જે ભાગે
માનાં ૧લે ભાગે ૭–૪-૫ ગુણસ્થાને
૪-૫-૬-૭ માનાં કોઈપણુ ગુણસ્થાને
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________
મનુષ્યાયુ, ઉચ્ચગેાત્ર અને તીર્થકર નામકમ-એ ૧૩ પ્રકૃતિના ઉદય હાય છે.
( તથા ઉપત્ય સમયે ૮૫ની સત્તા અને અત્ય સમયે ૧૩ અથવા વીથ કા નામ વિના ૧૨ પ્રકૃતિની સત્તા હોય છે અને ને અત્યં સમય પછી સ કર્મીની સત્તા રહિત હાય છે. કમ રહિત થયેલ આત્માની ઉધ્વગતિ..! पूर्वप्रयोगतो ऽसङ्ग+भावाद्बन्धविमोक्षः F स्वभावपरिणामाच्च, सिद्धस्योर्ध्व गतिर्भवेत् ॥१२०॥
ગાથા – પૂર્વ પ્રયાગ, અસ’ગભાવ, બવિમાક્ષ અને સ્વભાવ પરિણામથી સિદ્ધ પરમાત્માની ઉર્ધ્વ ગતિ થાય છે.
સિદ્ધપરમાત્માની ઉર્ધ્વગતિના કારણેા
ભાવાર્થ :- (૧) આત્માના અચિન્ત્ય પરાક્રમથી, અતના એ સમયમાં ૮૫ પ્રકૃતિ ક્ષય કરવા જે યાગવ્યાપાર પ્રયત્ન પ્રત્યેાજેલા છે તે પ્રયત્નથી સિદ્ધની ઉવ. ગતિ થાય છે. '
(૨) સ`ગ નહિ તે. અસ'ગ, ૪ના 'ઉપગ્રહરૂપ સંગના અભાવથી ઉધ્વગતિ થાય.
ફ્
૧. આ ધ્રંથના અભિપ્રાય પ્રમાણે અયેગમણામાં વર્તતા સમકાયયેાગ હૈં પૂર્ણ ઝ્યાગ. ૨. કમ ની ઉપકારરૂપ સંગના સ્વાભાવિક ઉર્ધ્વ ગતિના પ્રતિબંધ ફ સ`ગના અભાવથી.
અભાવથી એટલે આત્માની કરવામાં ઉપકારી કારણરૂપ
er
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૭ (૩) બંધવિમેક્ષિ-અતિગાઢ એ કર્મબંધ છૂટવાથી સિદ્ધની ઉર્ધ્વગતિ થાય.
(૪) સ્વભાવપરિણામ-તથા પ્રકારના સ્વભાવથી જ સિદ્ધની ઉદર્વગતિ થાય. શ્રી સિદ્ધ પરમાત્માની ગતિના ચાર હેતુઓ દૃષ્ટાંત સહિત कुलालचक्रदोलेषु-मुख्यानां हि यथा गतिः પૂર્વથોડતા સિદ્ધાં. સિદ્ધહેંતિતથા ફરશા मृल्लेपसङ्गनिर्मोक्षा-द्यथा द्रष्टाऽपस्वलाबुनः । कर्मसङ्गविनिर्मोक्षा-तथा सिद्धगति स्मृताः ॥१२२॥ एरण्डफलबीजादे-बन्धछेदाद्यथा गतिः । कर्मबन्धनविच्छेदात्-सिद्धस्यापि तथेक्ष्यते ॥१२३।। यथास्तिर्यगुर्व च, लेष्टुवाय्वग्निवीचयः । स्वभावतः प्रवर्तन्ते, तथोर्ध्वगतिरात्मनः ॥१२४॥
ગાથાથ - કુંભારનું ચક્ર, હિંચકે અને બાણ વિગેરેની જેમ પૂર્વ પ્રગથી ગતિ હોય, તેમ સિદ્ધની ઉદર્વગતિ પણ પૂર્વ પ્રગથી હોય છે.
માટીને લેપરૂપ સંગ છૂટી જવાથી જેમ પાણીમાં તુંબડાની ઉદર્વતિ થાય છે, તેમ કર્મને સંગ છૂટવાથી સિદ્ધની પણ ઉદર્વગતિ કહેલી છે.
બંધનને છેદ થવાથી જેમ 'એરંડાના ફળના બીજની
૧. કુંભારનું ચક્ર, હિંચકે. બાણ વિગેરે અહીં વિગેરે શબ્દથી ચન્દ્રમાંથી અથવા ફણમાંથી છેડેલા ગોળા વિગેરેની ગતિ પણ
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૮ (દીવેલીના બીજની) ઉર્ધ્વગતિ, તેમ કર્મબંધના વિચ્છેદથી સિદ્ધની પણ ઉર્ધ્વગતિ દેખાય છે.
જેમ ટેકાની અધોગતિ, વાયુની તિÖગતિ અને અગ્નિવાલાની ઉદર્વગતિ સ્વભાવથી જ થાય, તેમ આત્માની પણ ઉદર્વગતિ સ્વભાવથી જ હોય છે. કમરહિત આત્માની ઉદર્વગતિનું કારણ - न चाधौ गौरवाभावा-ब तिर्यक् प्रेरकं विना । न च धर्मास्तिकायस्या-भावाल्लोकोपरि व्रजेत् ॥१५॥
ગાથા - ભાર (વજન)ના અભાવથી સિદ્ધની નીચે પ્રેરક વિના તિષ્ઠિ અને ધર્માસ્તિકાયના અભાવથી લેકાંતથી ઉપર ગતિ થતી નથી.
ભાવાર્થ- કર્મથી ઉત્પન્ન થયેલ ભારેપણના અભાવથી નીચે ગતિ નથી, પ્રેરણું કરનારની ક્રિયાના પૂર્વ પ્રયોગથી થતી પ્રસિદ્ધ છે.
૨. ચક્રને પ્રથમ દંડથી ભમાવી દંડ કાઢી લીધા બાદ પણ ચક્ર ભમતું રહે, તે પૂર્વ પ્રયોગથી બ્રમણ થતું જાણવું, હિંચકાને એક વાર હિલ્યા બાદ ઝુલ્યા કરે તે પૂર્વપ્રયોગથી, બાણને પ્રથમ ધનુષ્યમાં દોરી ઉપર રાખી પાછું આકર્ષે, તે પૂર્વપ્રયોગ અને ગોફણને પ્રથમ ચારે બાજુ વિંઝવા પછી ગોળા ફેંકાય તે પણ પૂર્વપ્રવેગ કહેવાય.
૩. માટીના લેપ કરી તુંબડાને પાણીમાં મુક્તાં તળીયે બેસી જાય છે પરંતુ માટીને લેપ જેમ જેમ ઉખડે તેમ ઉચું આવે છે.
૪. રાત્રીના અહીં આદિ શબ્દથી શણુના બીજ વગેરેને બંધવિચ્છેદ પણ સમજ
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૯
અભાવે તિીં ગતિ નથી મત્સ્ય વિગેરે જળચરાને તરવામાં ઉપકારી કારણજળ છે, તેમ લેાકમાં જીવ અને પુદ્દગલની ગતિનું ઉપકારી કારણ ધર્માસ્તિકાય દ્રવ્ય છે, ધર્માસ્તિકાયના અલાકમાં અભાવ હાવાથી સિદ્ધ પરમાત્મા લેકની ઉપર અલાકમાં જતા નથી.
સિદ્ધ પરમાત્માએની લેાકાંતે સિદ્ધશિલા ઉપરની સ્થિતિ
मनोज्ञा सुरभिस्नन्वी, पुण्या परमभासुरा । प्राग्भारा नाम वसुधा, लोकमूर्ध्नि व्यवस्थिता ॥ १२६ ॥ नृलोकतुल्यविष्कम्भा, सितच्छत्रनिभा शुभा । ઘ્ન તસ્યા ક્ષિતે સિજ્જા, હોાતે સમવસ્થિતા સારરણા ગાથા:- મનેાહર, સુગંધી, કામળ, પવિત્ર અને અતિશય તેજસ્વી એવી ઈષત્ પ્રાગ્મારા નામની પૃથ્વી લાના મસ્તકે રહેલી છે.
તે પૃથ્વી મનુષ્યલાક પ્રમાણ (૪૫ લાખયેાજન ) વિસ્તૃત, શ્વેત છત્ર જેવી અને સુંદર છે, તે પૃથ્વી ઉપર સિદ્ધ પરમાત્માએ લાકને અંતે રહેલા છે.
ભાવાર્થ :- 'પ્રાભરા પૃથ્વીનુ વર્ણન :
૧. પ્રાગ્મારા—ઈષત્ પ્રાગ્બારા અને સિદ્ધશિલા એ એકાવાચક નામેા છે.
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૦
ચૌદ રાજલકના 'અગ્રભાગે તે પૃથ્વી ઉપર લેકના અન્તભાગે સિદ્ધપરમાત્મા આત્મપ્રદેશથી સ્પશીને રહ્યા છે.
તે પૃથ્વી મહર, કપૂરના સમૂહથી અધિક સુગંધી છે. સૂથમ અવયથી કે મળ હોવાથી સ્થૂલ અવયવાળી વસ્તુની જેમ કર્કશ નથી. પવિત્ર, ઉત્કૃષ્ટ તેજથી દેદીપ્યમાન, ૪૫ લાખ જન વિખંભવાળી, વેત છત્રના આકારવાળી, ઉત્કૃષ્ટ ઉત્તાન (ચતા રાખેલા) છત્ર સરખી, સુંદર, સમૃદ્ધિયુક્ત પ્રાશ્મારા પૃથ્વી સર્વાર્થસિદ્ધ નામના અનુત્તર વિમાનથી ૧૨ જન ઉંચી અતિ મધ્યભાગમાં ૮ જન જાડી ત્યારપછી અનુક્રમે ક્ષય થતાં થતાં અને તીવણ ધારા સરખી પાતળી છે, તે સિદ્ધશિલાથી ૧ યેાજન દૂર લેકને અંતભાગ છે, તે એક જનને ચે ભાગ ૧ ગાઉ તેના છઠ્ઠા ભાગમાં શ્રી સિદ્ધોની અવગાહન છે.
સિદ્ધાંતમાં કહ્યું છે કે - ईसीपभाराए उवरिं, खलु जोयणंमि जो कोसो । कोसस्सय छन्भागे सिद्धाणोगाहणा भणिया ॥१॥
ઈષત્ પ્રામ્ભારાની ઉપર ૧ જનના ૧ કેશના (ગાઉના) છઠ્ઠા ભાગમાં શ્રી સિદ્ધોની અવગાહના છે.
તે જનના ૨૩ ભાગ ખાલી છે. એક એવીશમા ભાગમાં સિદ્ધની અવગાહના છે તે આ પ્રમાણે.
૧. અગ્રભાગે એટલે સર્વાર્થસિદ્ધ વિમાનથી ૧૨ જન ઉંચે અને લેકના ઉર્વ અન્તથી ૧ જન નીચે એટલે સિદ્ધશિલાથી કાન્ત ૧ જન દૂર છે. આ જન ઉત્સધાંગુલનું જાણવું,
૨. સર્વાન્તિમ ભાગે, પરંતુ સિદ્ધશિલાના તળીયા ઉપર નહિં,
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૧ એક ગાઉના ૨૦૦૦ ધનુષ થાય, તેને છઠ્ઠો ભાગ ૧૩૩૩ ધનુષ ઉપરાંત અર્ધ ધનુષના ત્રણ ભાગ કરે તેવા ૨ ભાગ (૩ ધનુષ) થાય. સિદ્ધ પરમાત્માના આત્મપ્રદેશની ઉત્કૃષ્ટથી પણ એટલી જ અવગાહના હોય છે, અધિક અવગાહના હેતી નથી. સિદ્ધના આત્મપ્રદેશની અવગાહનાને આકાર - कालावसरसंस्थाना, या मृषागतसिक्थका । तत्रस्थाकाशसंकाशा- ऽऽकाश सिद्धावगाहना ॥१२८॥
ગાથાથ:- ગળી ગયેલા મીણવાળી એવી જે મૂષા તે અન્ય સમયે જેવા આકારવાળી હોય તેવા આકારના આકાશપ્રદેશ સમાન આકાર જેવી સિદ્ધ પરમાત્માની અહગાહના છે.
૧. ૩૩૩ ધનુષ અને ૩૨ અંગુલ સિદ્ધપરમાત્માની ઉત્કૃષ્ટ { અવગાહના છે. કારણ કે ૫૦૦ ધનુષ્યથી અધિક અવગાહનાવાળા જીવ મોક્ષે જતા નથી, તેથી ૫૦૦ને ૩ ભાગ એટલે જ થાય છે.
૨. ગળી ગયેલ મીણવાળી જે મૂષા તેમાં રહેલા આકાશ સરખી શ્રી સિદ્ધપરમાત્માની અવગાહના કહી, તે સંબંધમાં એમ સમજાય છે, કે અહિં મૂષા તો સોની જેમાં સોનું ગાળે તે પ્રસિદ્ધ છે, પરંતુ મણિરહિત મૂષા કહેવાથી મીણના રમકડાં બનાવનારા કારીગરો જેમાં મીણને રસ રેડી રમકડાનાં આકાર પાડે છે તે મૂષા હશે, પછી શ્રી બહુશ્રુત કહે તે સત્ય.
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૨
શ્રી સિદ્ધપરમાત્માના જ્ઞાન-દર્શનના વિષય – ज्ञातारो ऽखिलतानां द्रष्टारचैकहेलया । गुणपर्याययुक्तानां त्रैलोक्योदरवर्त्तिनाम् ॥ १२९ ॥
ગાથા:- શ્રી સિદ્ધપરમાત્મા, ત્રણે લેાકમાં રહેલા ગુણુપર્યાયયુક્ત સર્વ તત્ત્વાને એક સમયમાં જાણે અને જુએ છે.
ભાવાર્થ:- શ્રી સિદ્ધપરમાત્મા ચૌઘરાજ પ્રમાણ લાકની મધ્યમાં રહેલા અને ગુણેા અને પર્યાયેથી સહિત એવા સમસ્ત જીવ, અજીવ આદિ પદાર્થાને વિશેષાપયેાગથી 'જાણે અને એટલું જ નહિ પરંતુ સમય પછી શીઘ્ર સામાન્યપયાગથી જુએ પણ છે,
એ જ્ઞાનાપયેાગ સિદ્ધપરમાત્માને પ્રથમ સમયે હાય, ત્યારપછી બીજે સમયે દનાપયેાગ, ત્યારપછી ત્રીજે સમયે જ્ઞાનાપયાગ, એમ એકેક સમયને અ`તરે જ્ઞાન-દર્શનના ઉપચૈાગ પ્રવર્તે છે, એ સમયાન્તરમાં જીવસ્વભાવ એ જ હેતુ છે. કેવળજ્ઞાનની ઉત્પત્તિ સમયે અને સિદ્ધત્વની પ્રાપ્તિ સમયે પણ પહેલે સમયે જ્ઞાનાપયોગ જ હોય એ નિયમ છે. તેથી જ કહ્યું છે કે “ સવાઁ લબ્ધિએ સાકારાપયેાગીપણે હાય.” સિદ્ધપુરમાત્માને ઉત્પન્ન થતાં ૮ ગુણા अनन्तं केवलज्ञानं ज्ञानावरणसंक्षयात् । અનન્ત ર્શન ચૈત્ર, ર્શનાવરળક્ષયાત્ ॥૨રૂ૦||
:
66
૧. જાણનારા ” એમ કહેવાથી જ્ઞાનગુણ કહ્યો. ૨. “દેખનારા” એમ કહેવાથી દનગુણુ કહ્યો,
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૩
शुद्धसम्यक्त्वचारित्र, क्षायिके मोहनिग्रहात् । अनन्ते सुखीवीय च, वेद्यविध्नक्षयात् क्रमात् ॥१३॥ બાપુ ક્ષમાવત્તાત, સિદ્ધાનામક્ષ ચિત્તિ | नामगोत्रक्षयादेवा-मूर्ता ऽनन्तावगाहना ॥१३२॥
સિદ્ધ પરમાત્માને જ્ઞાનાવરણીયકમના સર્વથા ક્ષયથી અનંતકેવળજ્ઞાન, દર્શનાવરણીય કર્મના સર્વથા ક્ષયથી અનંતદર્શન, દર્શનમોહનીય અને ચારિત્રમેહનીયના સર્વથા ક્ષયથી ક્ષાયિક-સમ્યકત્વ અને ક્ષાયિક ચારિત્ર, વેદનીય કર્મના ક્ષયથી અનંતસુખ, અંતરાયકર્મના ક્ષયથી અનંતવીર્ય, આયુષ્યકર્મને સર્વથા ક્ષય થવાથી અક્ષયસ્થિતિ, નામકર્મને ક્ષય થવાથી અમૂર્ત પણું અને ગોત્રકર્મને સર્વથા ક્ષય થવાથી અનંત અવગાહના પ્રગટ થાય છે. સિદ્ધપરમાત્માના સુખનું વર્ણન - यत्सौख्यं चक्रिशक्रादि-पदवी-भोगसंभवम् । ततोऽनन्तगुणं तेषां, सिद्धावक्लेशमव्ययम् ॥१३३॥
૧. “મૂર્ત પણાથી જે અને તેને અવગાહ તે મૂર્તાનન્તાવગાહના” (વૃત્તિમાં તૃતીયા તત્પરુષ સમાસ કર્યો છે.) તેથી એ ભાવ પ્રગટ થાય કે અનંતાવગાહ ગુણ તે સંસારીપણામાં પણ હતો પરંતુ તે નામકર્મોદયના સહચારથી મૂર્તત્વયુક્ત હતા, તેને અભાવ થતાં શ્રી સિદ્ધપરમાત્માને અમૂર્તયુક્ત અનંતાવગાહ ગુણ પ્રગટ થયો. તેમાં અમર્તત્વની પ્રાપ્તિ નામકર્મના ક્ષયથી અને અનંતાવગાહ ગુણની પ્રાપ્તિ ગોત્રકર્મના ક્ષયથી થાય છે.
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૪ ગાથાથ - ચક્રવર્તિ, ઈન્દ્ર વિગેરેને એશ્વર્યથી તથા ભોગથી જે સુખ ઉત્પન્ન થયું છે, તેથી પણ અનંતગુણ બકુલેશ વિનાનું અને અવિચલ સુખ મેક્ષમાં સિદ્ધપરમાત્માને છે. સિદ્ધભગવંતે પ્રાપ્ત કરેલ સાર :यदाराध्यं च यत्साध्यं, यद् ध्येयं यच्च दुर्लभम् । चिदानन्दमयं तः, संप्राप्तं परमं पदम् ॥१३४॥
ગાથાથ- જે આરાધવા ગ્ય, જે સાધવા યેગ્ય, જે ધ્યાન કરવા ગ્ય અને જે દુર્લભ છે, તે જ્ઞાનાનંદમય પરમ મેક્ષિપદ શ્રી સિદ્ધોએ પ્રાપ્ત કર્યું છે.
ભાવાર્થ- પરમપદનું સ્વરૂપ - જે પદ આરાધકેથી આરાધવાયેગ્ય છે, સાધક પુરૂષાથી સમ્યગદર્શન,જ્ઞાન, ચારિત્રાદિથી સાધવા ગ્ય છે. યેગીઓથી અનેક ધ્યાનના ઉપાથી ધ્યાન કરવા ગ્ય છે, અને સર્વથા દુર્લભ છે અને દુર્ભને અતિકષ્ટથી પ્રાપ્ત થવા ગ્ય છે. આ પ્રમાણે દુર્લભ એવું જ્ઞાનરૂપ પરમ આનંદમય મેક્ષપદ ધન્ય એવા સિદ્ધભગવંતેએ પ્રાપ્ત કર્યું છે. મેક્ષનું સ્વરૂપ – नात्यन्ताभावरूपा न च जडिममयी-व्योमवद्व्यापिनी नो। नव्यावृत्ति दधाना विषयसुखघना नेष्यते सर्वविद्भिः ॥
૧. ફલેશ રહિત અર્થાત અવિદ્યા, હર્ષ, રાગ-દ્વેષ અને કદાગ્રહરૂપ ફલેશે જ્યાં નથી તેવું ફલેશ રહિત.
૨. અવિચલ=અવ્યય અર્થાત પિતાના સ્વભાવથી ચલિત ન થાય તેવું અક્ષય સુખ છે.
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________
- ૧૫૫
. सद्पात्मप्रसादाद् डगवगमगुणोधेन संसारसारा। નિસીમાચિસોય
વતરનિતિની શુત્તિ હal Inશરૂષા (શાહ)
ગાથાથ - સર્વજ્ઞ ભગવંતે મુક્તિને અત્યંત અભાવરૂપ, જડતારૂપ આકાશની જેમ સર્વવ્યાપી અને
૧. બૌદ્ધ દર્શનવાળા મુક્તિને અભાવરૂપ માને છે, તેઓ એમ માને છે કે, આત્માને સર્વથા અભાવ થ અર્થાત્ આત્મા વિનાશ પામવો તે મુક્તિ આ પ્રમાણે ષદર્શન સમુચ્ચયની ટીકામાં કહ્યું છે.
તથા કાત્રિશિકામાં કહ્યું છે કે, बौद्धास्त्वालयविज्ञानसंततिः सेत्यकीर्तयन्
બૌદ્ધો એમ કહે છે કે “આલયવિજ્ઞાન સંતતિ તે મેક્ષ કહેવાય. આલયવિજ્ઞાન સંતતિ એટલે પ્રવૃત્તિવિજ્ઞાનના ઉપપ્લવ રહિત સંહત યાકારવાળી જ્ઞાનક્ષણની પરંપરા. ઇત્યાદિ વર્ણન ગ્રંથથી જાણવું.
૨. વૈશેષિક અને નયાયિક દર્શને જડમય જ્ઞાનના અભાવવાળી મુક્તિ માને છે, તેઓ કહે છે કે,
આત્માને સર્વથા અભાવ નહીં પરંતુ આત્મામાં રહેલા ચૈતન્યગુણને અભાવ થવો એટલે આત્મા ચેતના રહિત જડતુલ્ય થો તે જ મુક્તિ છે. અહીં આત્માને સદ્ભાવ અને આત્મગુણને અભાવ તે મોક્ષ કહેલ છે.
૩. કેટલાક આકાશની પેઠે સર્વવ્યાપી મુક્તિ માને છે.
ત્રિદંડી દર્શનવાળાઓ પરમાત્મામાં જીવાત્માને લય થઈ જવો તે મુક્તિ છે, એમ માને છે. તેઓ પરમાત્માને વિભુ-વિણ એટલે સર્વવ્યાપક માને છે, તેથી મુક્તિ પણ સર્વવ્યાપક થઈ. વિષ્ણુ દર્શનીઓ પણ વિશેષ તે એમ જ માને છે.
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૬ પૂનરાવૃત્તિને ધારણ કરનારી અને અત્યંત વિષયસુખવાળી માનતા નથી, પરંતુ વિદ્યમાન જ્ઞાનસ્વરૂપ આત્માની નિર્મળતાથી પ્રાપ્ત થયેલ સમ્યગદર્શન, જ્ઞાનાદિ ગુણના સમૂહથી સંસારમાં અદ્વિતીય, અત્યંત અતીન્દ્રિય સુખાનુભવના સ્થાનરૂપ અને પુનરાગમન રહિત મુક્તિ કહી છે.
ભાવાર્થ સર્વજ્ઞ ભગવંતના મતવાળા અભાવરૂપ જડમય-આકાશવત્ સર્વવ્યાપી વ્યાવૃત્તિરૂપ અને વિષયસુખરૂપ મુક્તિ માનતા નથી, પરંતુ વિદ્યમાન જ્ઞાનસ્વરૂપવાળા આત્માની નિર્મળતાથી સમ્યગ્રદર્શન જ્ઞાનાદિ ગુણના સમૂ
૧. કેટલાએક દર્શનવાળા માને છે કે આત્મા મુક્તિમાં જાય છે, પુનઃ સંસારી થાય છે, કારણ કે ભક્તને તારવા અને અમને નાશ કરવા માટે મુક્ત એવા પરમાત્માને અવતાર લેવો પડે છે.
૨. અતિ સંફિલષ્ટ કર્મોદયવાળા કેટલાક અત્યંત વિષયસુખવાળી મુક્તિ માને છે. વામમાર્ગી સરખા દર્શનીઓ વિષયસુખને જ મુક્તિ સુખ માને છે, વિષયસુખથી શ્રેષ્ઠ બીજું સુખ નથી, માટે એમના મતે એ જ મોક્ષસુખ છે.
ઉપરાંત કેટલાએક દુઃખ માત્રના ક્ષયને મુક્તિ માને છે, કેટલાક સાંખ્યદર્શનવાળા પ્રકૃતિક્ષયને મુક્તિ માને છે, કેટલાક સ્વતંત્રતા અપરાધીનતાને જ મુક્તિ માને છે. ઈત્યાદિ અનેક દર્શની અનેક પ્રકારે મુક્તિ માને છે.
અહીં પુનરાવૃત્તિ અને નિપાતમાં તફાવત એ છે કે પુનરાવૃત્તિ એટલે સંસારમાં વારંવાર આવીને પુનઃ વારંવાર મુક્તિમાં જવું. અને નિપાત એટલે એકવાર સિદ્ધિપણું પામ્યા પછી પુનઃ સંસારમાં પડી હંમેશ સંસારી રહેવું એમ સંભવે છે.
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૭
હથી, અસાર એવા સંસારમાં એક સારભૂત તથા અનંત અતીન્દ્રિય આનંદના સ્થાનરૂપ તથા નિપાત રહિત મુક્તિ શ્રી સર્વજ્ઞ ભગવંતે એ કહી છે. પૂર્વાચાર્ય રચિત શાસ્ત્રોમાંથી પ્રકરણને ઉદ્ધાર:इत्युउद्धृतो गुणस्थान-रत्नराशिः श्रुतावात् । पूर्वषिसक्तिनाव, रत्नशेखरसूरिभिः ॥१३६॥
ગાથાર્થ :- આ પ્રમાણે શ્રી રત્નશેખરસૂરિજીએ મૃતસમુદ્રમાંથી પૂર્વાચાર્યોએ રચેલી સૂક્તિરૂપી નૌકાથી આ ગુણસ્થાનરૂપી રનરાશિને ઉદ્ધાર કર્યો છે.
ભાવાર્થ-ગ્રંથકર્તાનું નામ :
બૃહદગચ્છીય શ્રી વજસેનસૂરિના શિષ્ય શ્રી હેમતિલકસૂરિજીના પટ્ટ ઉપર પ્રતિષ્ઠિત થયેલ શ્રી રત્નશેખરસૂરિજીએ-આગમરૂપી સમુદ્રમાંથી પૂર્વાચાર્યરચિત કેથી આ ગ્રંથ સ્વ અને પરના ઉપકાર માટે પ્રકરણરૂપે પ્રગટ કર્યો છે. (સિરિવાલકહાના કર્તાપણ આ જ આચાર્ય છે.)
૧. સૂક્તિ એટલે શ્લોક
સમાસ
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________
આઠ કમની બંધાદિમાં (
ઘ) ઉત્તરપ્રકૃતિનું કોષ્ટક - ..
નં.
પ્રકૃતિ
જ્ઞાનાવર- દશના- વેદ- ણીય વરણીય નીય માહાય આયુષ્ય નામ ગોત્ર અંત
રાય
૫
૧ બધમાં પ્રકૃતિ ૨ ઉદયમાં પ્રકૃતિ
૫ ૫
૯ ૯
૨ ૨
૨૬ ૨૮
૪ ૪
૬૭ ૨ ૬૭ ૨
૧૨A ૧૨
૫
૩ ઉદીરણામાં પ્રકૃતિ
૫
૯
૨
૨૮
૪
૬૭
૨
૫
૧૨૨
I
,
૪ સત્તામાં પ્રકૃતિ
૫
૯
૨
૨૮
૪
૧૦૩
૨
૫
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________
S
૭ અપ્રમત્ત
ܝܐel
Rek
૫ દેશવિરત || ૪ અવિરત | ૮ |
૩ મિશ્ર, ૮ ૨ સાસ્વાદન | ૮ |
ગુણસ્થાનના
૧૨ ક્ષીણમોહ૭ ૧૧ ઉપ. મોહ ૧૦ સૈમસં૫.
૯ અનિવૃત્તિ ૮ અપૂર્વકરણ ૧૩ સંગીકેવલી | ૪૨,૦૦, ૨
૧ મિથ્યાત્વ | ૮ |
ઘ
I૧૪અગી કેવલી ૪ ૧૨T૦૦| ૧ |
E
દ ૦ ૦
K ર ૧ ૦
8 ક દ દ ૧ ૧ ૦ ૦ ૦ ૦ - -
જ િ ર દ ર
૦ ૦ ૦ ૦ ૮ ૨ ૨ - - -
છે દ ૦ ૦ ૨ e
$ ર ૦ ૦
8 દ ૦ ૦ ૪ જ
ક ૦ ૦ ર જ
દ ૦ ૦ ર
મૂળ પ્રકૃતિ
ઉત્તરપ્રકૃતિ ક જ્ઞાનાવરણીય ૦ દર્શનાવરણીયા , ૦ વેદનીય | % મોહનીય
આયુષ્ય
- ઉદય યંત્ર -
૦
૦ -
૦ -
૦ -
-
જ
૧ | -
- l૦
૧ |
- ૦
- ૦
- ૦
- ૮
- ૮
- ૮
- ૮
- ૮
, ૨
, ૨
, ૨
, ગોત્ર ૨ અંતરાય
૨
૨
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________
plekke 6 Rik &
૧૪અયોગ કેવલી ૦ ૧૩ોગી કેવલી ૨૫ ૩૯ ૦) ૦ ૧૨ ક્ષીણમોહ ||" ૧૧ ઉપ. મોહ ૫) ૧૦ સૂમસં૫. |
૯ અનિવૃત્તિ | ૬ | ૮ અપૂર્વકરણ ૬
૦ ૦ ૦
પ દેશવિરત | ૮ | ૪ અવિરત | ૮ | - ૩ મિશ્ર | ૮ |
૨ સાસ્વાદન | ૮ |
૧ મિથ્યાત્વ |
ઓધ
૧
મૂળ પ્રકૃતિ
o o o
૮ -
હૈ દ -
દર
દ - o ૦ o
o o o ૦ o
ર ૧ o ૦ o
દ ૧ o ૦ o
દ ૧ o ૦ o
ર ૧ o % o
૦.
છેહું ૮ ક - - ૦ 2 8
=
૮ ૧ o 3 o
? ક - ૦ 8 =
દે દ - ૦ - =
છે ઉત્તરપ્રકૃતિ ક જ્ઞાનાવરણીય
દર્શનાવરણીય ૦ વેદનીય A મોહનીય = આયુષ્ય
ઉદીરણ યંત્ર
૦ o
2 -
8 =
- ૦
- ટ
- ટ
- ૮
- ૮
- ૮
- ૨
- ૨
- ૨
૦ ૨
૦ ૨
૦ ૨
૦ ૨
૦ ૨
૦ ગાત્ર ૨ અંતરાય
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ D