________________
૯૮
પવનના જયથી મનના જય – इत्येवं गन्धवाहाना - माकुञ्चनविनिर्गमौ । संसाध्य निश्चलं धत्ते, चित्तमेकाग्रचिन्तने ॥५८॥ ગાથા:-આ પ્રમાણે પવનને સ કાચવા–અંદર લેવા અને બહાર કાઢવા—એ એ ક્રિયા સાધીને યાગી પેાતાનું ચિત્ત એકાગ્ર ચિંતનમાં નિશ્ચલ ધારણ કરે છે.
ભાવાથ:-જ્યાં મન ત્યાં પવન અને જ્યાં પવન ત્યાં મન, મન અને પવન એ બે દૂધ અને જળની જેમ સમિશ્ર થઈને રહે છે, અને બંને સરખી ક્રિયા કરે છે, જ્યાં સુધી મનની પ્રવૃત્તિ ત્યાં સુધી વાયુની પ્રવૃત્તિ અને જયાં સુધી વાયુની પ્રવૃત્તિ ત્યાં સુધી મનની પ્રવૃત્તિ થાય છે.
એકના નાશ થતાં બીજાના પણ નાશ થાય છે અને એકની પ્રવૃત્તિ થતાં ખીજાની પણ પ્રવૃત્તિ થાય છે. મન અને પવનના નાશ થતાં ઇન્દ્રિયવર્ગ ની શુદ્ધિ (નાશ) થાય અને ઇન્દ્રિયાના પણુ નાશ થતાં મેક્ષપદની સિદ્ધિ થાય છે.
માટે પૂર્વે કહેલા પ્રકારથી પૂરક, રેચક અને કુંભકના ક્રમથી વાયુને ગ્રહણ કરવા અને વિસર્જન કરવા, તેના અભ્યાસ કરીને મનને એકાગ્રચિતનમાં (સમાધિના વિષયમાં) ચેગી સ્થાપે છે, એ વાત તા નિશ્ચિત છે, કે પવનના જય થતાં મનની નિશ્ચલતા અવશ્ય થાય છે.
કહ્યું છે કે:
પૃથ્વીચક્ર, પતા, પ્રલયકાળના પવનરૂપી હિંડાલાથી હિંચકા ખાતા સમુદ્રો ચલાયમાન થાય, પરંતુ પવને
