________________
૯૩
શાસ્ત્રમાં કહ્યું છે કે ઃ
૧ ઉત્સાહથી, ૨ નિશ્ર્ચયથી, ૩ ધૈય થી, ૪ સતાષથી, ૫ તત્ત્વજ્ઞાનથી અને ૬ જનપદના (દેશના) ત્યાગ કરવાથી ચેાગ સિદ્ધ થાય છે.
ધ્યાન કરનાર યાગીએ પ્રાણાયામ કરે તેનુ' સ્વરૂપ : अपानद्वारमार्गेण, निस्सरन्तं यथेच्छया । निरुन्ध्योर्ध्व प्रचाराप्तिं प्रापयत्यनिलं मुनिः ॥५४॥ ગાથા :- મુનિ અપાન (શુદાના)દ્વાર માગે સ્વભાવથી નીકળતા વાયુને રોકી ઊવ ગતિવાળા કરે તે પ્રાણાયામ કહેવાય.
ભાવાર્થ :ચેાગીન્કુ પવનને મૂળબંધથી ગુદાના પવનને સ કે ચીને પ્રાર'વ્ર નામના દેશમા દ્વાર સુષુમ્હામાં લઈ જાય, તે પ્રાણાયામ કહેવાય.
મૂલખ ધનુ' સ્વરૂપ :
પગની એડીથી ચેાનિને (ગુદા અને લિંગ એ એની વચ્ચેના મધ્યભાગને) દખાવી ગુદાદ્વારને સ`કેાચી અપાનવાયુને જે ઊઘ્ધ ખેડૂચા તે મૂલબંધ કહેવાય
આ આકુંચન (સ`કાચન કર્મ (ક્રિયા) એજ પ્રાણાયામનું મૂળ છે,
ધ્યાનદંડક સ્તુતિમાં કહ્યું છે કે :
અગ્નિ અને તંતુ સમાન સૂક્ષ્મ એવા ગુદારન્ધ્રને સ‘કાચીને, 'પ્રાણુશક્તિને હૃદયકમળના
મધ્યભાગે
૧. પ્રાણશક્તિ એટલે કુંડલી. (પેજ ૯૪ ઉપર)
