________________
પવન જ્યારે નાસિકાની અંદર હૈય, ત્યારે આકાશ તત્વ વહેતું જાણવું અને જયારે પવનની ગતિ નાસિકાથી બહાર ૪-૬-૮ અને ૧૨ અંગુલ દૂર વહેતી હોય, ત્યારે અનુક્રમે તેજસતત્વ, વાયુતત્વ, પૃથ્વીતત્ત્વ અને જળતત્ત્વ વહે છે એમ જાણવું.
તેથી ૧૨ અંગુલ દૂર સુધી વારૂણમંડલ (વાયુ) ચાલતે હેય તે અવસરે તે અમૃતમય પવનને આકર્ષીને ઉદરમાં અથવા નાડીઓમાં પૂરે.
આ પૂરક ધ્યાનને કેટલાક ગીઓ પૂરકધ્યાન ન કહેતાં પૂરક કર્મ કહે છે તે આ પ્રમાણે.
“વક એવા નાસિકાના પવનને આકર્ષીને તે પવનથી બ્રહ્મસૂરીશ્વરનાં (બ્રહ્મરશ્વના સુષુણ્ણા નાડીના) સ્થાન ભેદીને સ્થૂલ અથવા સૂમ નાડીઓને જે પૂરે તે પૂરકર્મ જાણવું. રેચક પ્રાણાયામનું સ્વરૂપનિરાતે તો ઘરના-જામિvઘોરાછા , योगिना योगसामर्थ्या-द्रेचकाख्यः प्रभञ्जनः ॥५६॥
ગાથાર્થ – નાભિકમળના મધ્યભાગથી યત્નપૂર્વક ધીરે ધીરે એગી વેગના સામર્થ્યથી રેચક નામના પવનને જે બહાર કાઢે, તે રેચકધ્યાન છે.
વાસનથી સ્થિર, શરીરવાળે, સ્થિર બુદ્ધિવાળે
