________________
૯૫
પ્રાણાયામના મુખ્ય ત્રણ ભેદ, પૂરક રેચક અને
કુંભક પૂરક પ્રાણાયામનું સ્વરૂપ -
ગુad, સમાણ મીરા ! पूरयत्यतियत्नेन, पूरकध्यानयोगतः ॥५५॥
ગાથાથ - ૧૨ અંગુલ સુધી પવનને ખેંચીને (ઉદરને વિષે) અતિ પ્રયત્ન વડે પૂરક ધ્યાનના યોગથી ગીઓ પૂરે છે.
ભાવાર્થ = યેગી પૂરક ધ્યાનના વેગથી ઉદરમાં અથવા શરીરમાં વ્યાપ્ત થયેલી સર્વ નાડીઓના સમૂહને ૧૨-અંગુલ સુધીના બહાર રહેલા 'પવનને સર્વ બાજુથી આકર્ષાને પૂરે છે.
અહીં તાત્પર્ય એ છે કે –
પવન આકાશતત્ત્વ વહેતું હોય ત્યારે નાસિકાની અંદર જ રહેલું હોય છે, અગ્નિતત્ત્વ ચાલતું હોય ત્યારે પવન ચાર અંગુલ બહાર ઉંચે જતા હોય છે, વાયુતત્ત્વ ચાલતું હોય ત્યારે નાસિકાથી ૬ અંગુલ બહાર તીર્થો ચાલે છે, પૃથ્વીતત્વ વહેતું હોય ત્યારે આઠ અંગુલ સુધી બહાર 'મધ્યમ ભાવે રહે છે અને જળતત્વ વહેતું હોય હોય ત્યારે ૧૨ અંગુલ સુધી નીચે વહે છે. શામાં પણ કહ્યું છે કે -
૧. અહીં પવન એટલે વાયુ પ્રાણ, અપાન, વ્યાન, સમાન અને ઉદાન એમ પાંચ પ્રકારે છે, તેમાંથી અહીં પ્રાણવાયુ ગ્રહણ કરવો.
૨. બહુ નીચે નહિ, બહુ ઉંચે નહિ, તેમ તીર્થો પણ નહિ એવી રીતના મધ્યમ ભાગે.
