________________
૯૭
એ ગી રેચક પવનના 'જન્મચક (રેચક પવનથી ઉત્પન્ન થયેલા ચક્ર) ઉપર પિતાનું ચિત્ત સ્થાપીને સ્વાતથી (ચિત્તથી) નાડીગત પવનને જે બહાર કાઢે તે રેચકકર્મ છે. કુંભકધ્યાનનું સ્વરૂપ – कुम्भवत्कुम्भकं योगी, श्वसनं नाभिपङ्कजे । कुम्भकभ्यानयोगेन, सुस्थिरं कुरुते क्षणम् ॥५७।।
ગાથાર્થ -ગી નાભિકમળમાં કુંભકધ્યાનના સામÁથી કુંભક પવનને કુંભની જેમ ક્ષણવાર સ્થિર કરે છે.
ભાવાર્થ-કુંભક પવનને કુંભક ક્રિયાના પ્રયોગથી ઘટાકાર કરીને ક્ષણવાર અત્યંત સ્થિર કરે છે.
કહ્યું છે કે
“નાડિઓમાં વાયુને સ્થિર કરીને, યેગી ચિત્તમાં કુંભકચક્રને આશ્રય આપે છે, જેથી જળમાં કુંભની માફક તરે છે તેથી નિશ્ચય કુંભકર્મ કહેવાય.
૧. જન્મચક એ વેગ પરિભાષાને શબ્દ છે, તે ગ વિશારદે પાસેથી જાણવો. (અથવા રેચક વાયુ મંડળ જાણો)
૨. હૃદયથી અથવા વેગ પરિભાષાની કોઈ ક્રિયા વિશેષથી.
૩. કુંભચક્રમાં ચિત્તને સ્થાપે છે. (૫૬મી ગાથાની વૃત્તિમાં કહેલ રેચકવાયુના જન્મચક્ર પ્રમાણે).
૪. જળમાં જેમ કુંભ તરત રહે છે, તેમ પ્રાણવાયુ પણ નાડીઓમાં તરતો રહે, તે કુંભક. નાભિમાં અને નાડીમાં પ્રાણ વાયુને સ્થિર રાખો તે કુંભક કહેવાય. (કુંભકચક્ર એટલે સ્થિર થયેલી વાયુ મંડલી, અથવા વિશેષ અર્થ યોગના અભ્યાસીઓ પાસેથી જાણ.)
