________________
૧૪૧ ધ્યાનમાં નિશ્ચય વ્યવહારના ભેદનું સ્વરૂપ - आत्मानमात्मनाऽऽत्मैव, ध्याता ध्यायति तत्वतः । उपचारस्तदन्यो हि, व्यवहारनयाश्रितः ॥११०॥
ગાથાર્થ - નિશ્ચયનયથી આત્મા પિતે જ ધ્યાતા છે અને તે કરણભૂત (સાધનભૂત) એવા આત્માથી કર્મપણાને પામેલા આત્માને જ ધ્યાય છે. અહીં સ્પષ્ટ રીતે
અષ્ટાંગયેગપ્રવૃત્તિરૂપ બીજે જે ઉપચાર (ધ્યાનના અંગ) છે તે સર્વ વ્યવહારનયની અપેક્ષાએ ધ્યાનરૂપ જાણવે. છેલ્લા સમયે સમક્રિયા અપ્રતિપાતી ધ્યાન–સર્વકિષ્ટિ-સાતવેદનીયન બંધનામગોત્રની ઉદીરણુ–ગ–શુક્લેશ્યા અને સ્થિતિ તથા રસધાત-એ સાતે પદાર્થ એક સાથે વિનાશ પામે. ત્યારપછી અનન્તર (બીજે) સમયે અગી કેવલી થાય.
આ પાઠના અનુસારે અયોગીપણું સર્વથા સૂકમ કાગ રહિત હોય છે, અહીં પૂર્વાચાર્યોના ભિન્ન ભિન્ન અભિપ્રાયનું તત્વ શ્રી સર્વજ્ઞગમ્ય છે.
૧ અહીં આ શ્લોકમાં ધ્યાન સંબંધી ક્રિયામાં કર્તા, કરણ, કર્મ અને–ક્રિયા–એ ચારનો સંબંધ નિશ્ચયનયથી છે. જેમાં સામાન્ય ધ્યાનવ્યવહારમાં “આત્મા મનથી શ્રી સિદ્ધ પરમાત્માને થાય છે.” આ વાક્યમાં આત્માએ કર્તા, મન એ કરણ, શ્રી સિદ્ધપરમાત્મારૂપ ધ્યેય એ કર્મ, અને થાય છે એ ક્રિયા–આ પ્રમાણે કર્તાદિની ભિન્નતાથી જેમ વ્યવહારનયથી ધ્યાન ગણાય છે, તેમ નિશ્ચયનયથી ધ્યાન એ છે કે જેમાં કર્તા, કરણ અને કર્મ એ ત્રણે એક જ હોય. ત્યાં “આત્મા આત્માથી આત્માને ધ્યાય છે.” આ નિશ્ચયનયથી ધ્યાનમાં ધ્યાન કર્તા પણ આત્મા, ધ્યાનનું સાધન પણ આત્મા અને ચેય–કર્મ તે પણ આત્મા.
