________________
સિદ્ધાંતાવગાહન
દષ્ટ વા અદષ્ટ એવું આ સમસ્ત જગત જીવાસ્તિકાય, પુદગલા સ્તિકાય, અધમસ્તિકાય, આકાશાસ્તિકાય, અને કાળરૂ૫-છ દ્રવ્યાત્મક છે. તેમાં પાંચ દ્રવ્ય અસ્તિકાય હેવાથી સત છે. અને છઠઠું કાળ દ્રવ્ય તે જીવ અને અજીવ દ્રવ્યના પર્યામાં ઉપચાર કરવા રૂપે હોવાથી ઉપચરિત દ્રવ્ય છે. આ છ દ્રવ્યોમાં પિતાના સ્વરૂપનું કત ભક્તા, અને જ્ઞાતા ફક્ત જીવ દ્રવ્ય છે. બાકીના પાંચે અચેતન હેવાથી અકર્તા છે. તેમાં વળી પુદ્ગલ દ્રવ્ય તે વર્ણગંધ રસ સ્પર્શદિથી યુક્ત હેવાથી રૂપી છે. અને બાકીના પાંચે દ્રવ્ય વર્ણાદિથી રહિત અરૂપી છે.
આ છ દ્રવ્ય માં છે અનંતા છે, પુદગલે તેથી અનંતગુણ છે. તેનાથી છ–અજવરૂપ કાળ અનંતે છે એટલે જીવ-અછવ રૂપ સર્વ દ્રવ્યોના સમયે અનંતા છે. તેનાથી સર્વ દ્રવ્યના પ્રદેશ અનંતગુણ છે, તેમાં આકાશ દ્રવ્યના પ્રદેશોની અનંતતા ઘણી મોટી જાણવી, તે સર્વ પ્રદેશોથી સર્વદ્રવ્યના ગુણો અનંતા છે અને તેનાથી અસ્તિ–નાસ્તિ પર્યાયે અનંતગણું છે. તે સકળ ભાવોને પ્રત્યક્ષથી એક સમયમાં જાણનાર કેવળી ભગવંતોનું કેવળ જ્ઞાન અનંતગણું જાણવું.
આવા કેવળ જ્ઞાની તીર્થકર ભગવંતોએ જણાવ્યું છે, કે આ છ એ દ્રવ્યો કેઈ કાળે ઊત્પન્ન થયેલા નથી. તેમજ તેમનો કંઈ કાળે સમુળગે વિનાશ પણ નથી માટે. આ જગત અનાદિ-અનંત છે; વળી આ છ એ દ્રવ્યો નિરંતર પિતા પોતાના સ્વભાવમાં પરિણામી છે પરંતુ કેઈપણ દ્રવ્ય કોઈપણ કાળે પિતાના સ્વભાવને છોડીને, અન્ય દ્રવ્યના ભાવમાં પરિણામ પામતું નથી, તેમ છતાં વ્યવહાર
