________________
जैनांची मराठी अस्मिता
- महावीर सांगलीकर
जैनांचा आणि मराठी भाषेचा फार जुना कारण नाही!
जैन आचार्यांनी महाराष्ट्री व मराठी या दोन्ही संबंध आहे. मराठी भाषेतील सर्वात जुना स्वत: चामुंडराय हा मराठी भाषिक जैन भाषांमधून भरपूर लिखाण केले. इ.स. १४५० शिलालेख 'श्री चामुंडराये करवियले' हा होता. उत्तर कर्नाटकातील बंकापूर हे त्याचे ते १८५० या चारशे वर्षांच्या काळात जैन महाराष्ट्रापासून दूर दक्षिण कर्नाटकातील गाव. उत्तर कर्नाटकातील जैनांचे वैशिष्ट्य असे आचार्यांनी मराठी भाषेत दिडशेहून अधिक श्रवणबेळगोळ या प्राचीन जैन तीर्थक्षेत्राच्या की ते मराठी भाषिक आहेत. पूर्वीही होते महत्त्वपूर्ण ग्रंथ लिहिले. ठिकाणी आहे. या ठिकाणी इंद्रगिरी पहाडावर आजही आहेत. मात्र त्यांना कानडी भाषाही वर्ष २००१ च्या जनगणनेनुसार भगवान बाहुबलींची एकाच दगडातून तितकीच चांगली येते. अशा मराठी भाषिक भारतातील एकूण जैन लोक संख्येच्या ३०% घडवलेली ५८ फूट उंचीची प्रचंड मूर्ती आहे... समाजात जन्मलेला, गंगराज मारसिंह आणि जैन समाज महाराष्ट्रात राहतो. तसेच ५% जैन खडगासनातील या मूर्तीच्या डाव्या नंतर राचमल्ल यांचा पराक्रमी सेनापती समाज उत्तर कर्नाटकात राहतो. या ३५% पायाशेजारील विशाल दगडावर हा मराठी असलेला चामुंडराय आपल्या मातृभाषेचाही जैनांमध्ये मराठी मातृभाषा असणाऱ्यांची शिलालेख कोरण्यात आला आहे. या खूप अभिमानी होता. त्यामुळे भगवान संख्या ७०% हून अधिक आहे. ३०% जैन शिलालेखाचा काळ आहे. इ.स. ९८१! बाहुबलीच्या मूर्तीजवळ मराठी अक्षरे द्वैभाषिक असून त्यांची भाषा प्रामुख्याने म्हणजे आजपासून १०२८ वर्षांपूर्वीचा! कोरण्यास तो विसरला नाही. पण तो गुजराथी-मराठी अथवा राजस्थानी-मराठी
श्रवणबेळगोळ हे पूर्ण कानडी भाषिक एवढ्यावरच थांबला नाही! समोरच्याच अशी असते. याचा अर्थ असा की भारतातील प्रदेशात आणि तमिळनाडूपासून जवळ आहे. चंद्रगिरी पहाडावर चामुंडरायाने स्वत:च्या ३५% जैनांना मराठी भाषा येते. त्यामुळे या मूर्तीजवळील दगडावर श्री हस्ताक्षरातील मराठी शिलालेखही कोरला आज जैनांची २५ हून अधिक धार्मिक चांमुडराये करवियले याच अर्थाचे कानडी व आहे.
व सामजिक नियतकालिके मराठी भाषेत तमिळ शिलालेखही आहेत. पण चामुंडरायाला गोम्मट असेही एक नाव प्रकाशित होतात. त्यात जैनबोधक हे १८८४ महाराष्ट्रापासून खूप दूर असूनही मराठी होते. गोम्मट हा शुद्ध मराठी शब्द आहे. मध्ये सुरू झालेले सर्वात जुने मासिक आहे. भाषेलाही तिथे मानाचे स्थान मिळाले, यामागे भगवान बाहुबलीच्या त्या प्रसिद्ध मूर्तीला दुसरे १९०६ मध्ये सुरू झालेले प्रगती आणि खूप मोठा अर्थ दडलेला आहे. विशेष म्हणजे गोमटेश्वर या नावानेही ओळखले जाते. जिनविजय हे साप्ताहिक आहे. याशिवाय हा शिलालेख वरील तीन भाषां व्यतिरिक्त इतर गोम्मटाचा ईश्वर तो गोमटेश्वर या अर्थाने तीर्थंकर, सन्मती, पंचरंग प्रबोधिनी, जैन कोणत्याही भाषेत नाही.
म्हणजे जैनांची ती अलौकिक मूर्ती मराठी जागृती ही नियतकालिके विशेष उल्लेखनीय श्रवणबेळगोळ हे तीर्थक्षेत्र प्राचीन असून नावाने ओळखली जाते.
आहेत. भगवान बाहुबलींची मूर्ती निर्माण मात्र जैनांच्या या मराठी प्रेमाची सुरुवात उच्च दर्जाचे जैन साहित्य मराठीतून होण्याआधीही कित्येक शतके देशभरातील चामुंडरायापासून झालेली नाही! त्याच्याही प्रकाशित करणाऱ्या किमान २० प्रकाशन यात्रेकरू या क्षेत्रास जात असत. त्यांच्यामध्ये शेकडो वर्षे आधी जैन आचार्यांनी महाराष्ट्री संस्था कार्यरत आहेत. कानडी व तमिळ जैनांप्रमाणे संपूर्ण महाराष्ट्र प्राकृत या भाषेत विपूल लेखन केले. इतके मराठीमधून लिहिणाऱ्या आणि मराठी व उत्तर कर्नाटकातील मराठी भाषिक जैन की या भाषेला जैन महाराष्ट्री या नावाने साहित्य विश्वास परिचित असणाऱ्या जैन यात्रेकरू ही मोठ्या प्रमाणावर असत. ओळखले जाऊ लागले!
साहित्यिकांची संख्या तीनशेहून अधिक आहे. त्यामुळेच चामुंडरायाने मराठी भाषेला इतके या महाराष्ट्री प्राकृत भाषेचा पुढे अपभ्रंश त्यात शांतीलाल भंडारी, डॉ. सुभाषचंद्र मानाचे स्थान दिले असावे. पण हे एकमेव होऊन तिच्यातून मराठी भाषेचा उगम झाला. अक्कोळे, महावीर जोंधळे, सुरेखा शहा,
भगवान महावीर जयंती स्मरणिका २००९ । ३३
