Book Title: Vishva Prasiddha Jain Tirth Shraddha evam Kala
Author(s): Lalitprabhsagar
Publisher: Jityasha Foundation
Catalog link: https://jainqq.org/explore/003646/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizva-prasiddha jaina tIrtha zraddhA evaM kalA mahopAdhyAya lalitaprabha sAgara Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zraddhA evaM kalA For PrivatesPaasonal use only Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zva mahAmahima rASTrapati DA. zaMkaradayAla zarmA ne " vizva prasiddha jaina tIrtha : zraddhA evaM kalA" grantha kA jodhapura meM rapharavarI,1996 ko lokArpaNa kiyaa| citra meM rASTrapati jI grantha kI prathama prati mahopAdhyAya zrI lalitaprabha sAgara jI ko bheMTa de rahe haiN| Jain Education Intematonal For Private & Parsonal use only www.jainolorary.org Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina tIrtha zraddhA evaM kalA lekhaka mahopAdhyAya lalitaprabha sAgara 32 mahendra bhaMsAlI Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzana varSa : 1995-96 prakAzaka : zrI jitayazA zrI phAuMDezana 9 sI, esplaneDa ro IsTa, kalakattA 700 069 sannidhi : gaNivara zrI mahimAprabha sAgara jI sahayogI tIrtha grantha prakAzana samiti jodhapura kampoja : mANaka oNphaseTa priMTarsa jodhapura mudraka : aMTArkaTikA oNphaseTa kalakattA mUlya : 200/ sarvAdhikAra surakSita zrI candraprabha dhyAna nilayam indaura : Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mukhya saMrakSaka - zrI jaina zvetAmbara nAkor3A pArzvanAtha tIrtha, mevAnagara - zrI mAMgIlAla jI-caMcala kaMvara kumbhaTa ke Atmaja zrI surendra-lIlA, navaratana-gulAba, gautamavimalA kumbhaTa, jodhapura zrImatI jhaMkAra devI, nidhiyAna kaMvara kI smRti meM pArasamala, dalapata, kamala,lAbhamala, puSpamala bhaMsAlI, evaM zrI zAMtilAla jI kI smRti meM kaMcana devI, TIkamacanda, dilIpa, navaratana, lalita jaina (hiraNa) jodhapura saMrakSaka - zrI bhaMvaralAla bAphaNA, ebeksa TyUbsa, jodhapura - zrI rAvalacaMda caupar3A, setaravA sTIlsa prA.li., jodhapura sahasaMrakSaka D zrI kizorarAja sunIla kumAra siMghavI, jodhapura 0 zrI pArasamala, rAyacanda, mahAvIra canda bhaMsAlI, jodhapura 0 zrImatI gulAbadevI mAlU kI smRti meM zrI karaNIdAna paTavA, jodhapura - zrImatI puSpA rAjendra esa. mehatA, jodhapura - zrImatI akala kaMvara pyArelAla jI kI smRti meM zrI kundanamala jiMdANI, jaisalamera - zrI hastImala bhaMDArI, jodhapura D zrImatI kamalA baMzIlAla gAMdhI, jodhapura - zrI jabaracanda, azoka kumAra, manohara kumAra rAMkA, jodhapura - zrI campAlAla sAlecA, jodhapura - zrI ghevaracanda kAnUgA, jodhapura - zrI maMgalacanda mohanota, jodhapura - zrI nemicanda zyAmasundara baida mehatA, rAyapura - zrImatI kamalA javarIlAla TAMTiyA, madrAsa zrI multAnamala jI kI smRti meM zaMkaralAla dharmIcanda chAjeDa. bAr3amera Jain Education Intemational Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - zrI zuddharAja lor3hA, jodhapura - zrI prayAgacanda siMghavI, jodhapura D zrI mukunacanda, jauharIlAla pArakha, jodhapura - zrI indracaMda mAlU, jodhapura - zrI multAnamala huMDiyA, jodhapura - zrI gulAbacanda gulecchA, jodhapura - zrImatI madhubAI cAMdamala koThArI, jodhapura - zrI vijayarAja kailAzacanda jaina, dhAr3IvAla, jodhapura - zrI harakhacaMda jI bhUdhara jI mehatA, bambaI - zrI gaurava, saurabha bacchAvata, jodhapura 0 zrImatI prasanna kaMvara mohanarAja mehatA, jodhapura - zrI lekharAja mehatA, jodhapura - zrI govardhana siMha Dhar3hA, jodhapura - zrI kailAza bhaMsAlI, jodhapura D zrI mUlacanda rAhula kumAra zrI zrImAla, jodhapura 0 zrI giradhArI lAla DosI, jodhapura - zrI bastIcaMda Ara. bhaMsAlI, jodhapura D zrI budhamala rAjendra kumAra kumbhaTa jodhapura - zrI bhaMvaralAla kAnUgA, jodhapura - zrI ucchabarAja, bajaraMga rAja, supArasa, rameza, mahAvIra bhaMDArI, jodhapura - zrI bhairuMdAna jI kI smRti meM zrI bhaMvaralAla surANA, dhUbar3I/nAgaura - zrI sumeracanda siMghavI kI smRti meM zrI zAMtidevI siMghavI, jodhapura - zrImatI gulAbakaMvara jauharImala jI kI smRti meM zrI ummeda siMha bhaMsAlI, jodhapura - zrI baMzIlAla jI kocara, lUMgIvAlA kI smRti meM zrImatI suzIlAdevI kocara, amRtasara Jain Education Intemational For Private & Personal use only Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjasthAna 4 24 uttarapradeza bihAra 9 10 12 13 gujarAta 14 711 vizva prasiddha jaina tIrtha karnATaka rANakapura mahAvIra jI nAkor3A osiyAM jaisalamera mAuMTa AbU giranAra zaMkhezvara tAraMgA mahesANA pAlItAnA rAjagRha pAvApurI sammeta zikhara hastinApura 16. zravaNabelagolA For Private Sud Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gaNivara zrI mahimAprabha sAgara jI zAsana - prabhAvI sthavira saMta, mAnavatA ke lie sarvatobhadra samarpita 0 mahopAdhyAya zrI lalitaprabha sAgarajI saumyamUrti, jJAna-cetanA sampanna manISI saMta prabhAvI pravacanakAra evaM sAhityakAra zrI mahendra bhaMsAlI siddhahasta chAyAkAra rASTrIya puraskAroM se sammAnita, elkobeksa, jodhapura meM sevArata Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzakIya 'vizva prasiddha jaina tIrtha : zraddhA evaM kalA' grantha meM bhArata ke caudaha jaina tIrthoM ke utkIrNa kalApakSa ko prastuta kiyA gayA hai| yaha grantha na kevala hamArI zraddhA kA kendra hai, apitu kalA kI dRSTi se apane Apa meM anupama bemisAla hai| isameM tIrthakara paramAtmA kI pAvana pratimAeM aura tIrthoM ke bAhya svarUpa ko to diyA hI gayA hai, tIrthoM ke Antarika vaibhava ko bhI darzAyA gayA hai| tIrtha aura mandira hamArI zraddhA ke pUjya kendra haiN| hamAre pUrvajoM ne pAlItAnA, giranAra, AbU, rANakapura, jaisalamera, nAkor3A, sammetazikhara, pAvApurI, zravaNabelagolA, zaMkhezvara, mahAvIrajI Adi tIrthoM meM itane bhavya mandira banavAye haiN| ki deza-videza ke paryaTaka dekhate hI vismita ho uThate haiM / oha, jaina mandiroM meM kalA kA itanA jIvanta rUpa ! sacamuca hamAre mandiroM meM patthara bhI zraddhA aura kalA kI bhASA bolate haiN| ye mandira hamArI bhakti-bhAvanA ke jIvanta mahAkAvya haiN| sampUrNa grantha raMgIna hai aura mudraNa-prakAzana atyanta kalAtmaka evaM sundaratama haA hai / kAgaja aura chapAI kI zreSThatA ke sAtha prastutIkaraNa kI bhavyatA kA vizeSa dhyAna rakhA gayA hai / isa anupama grantha kA Alekhana mahopAdhyAya lalitaprabha sAgara jI jaise mahAmanISI ne kiyA hai aura slAiDsa phoTogrAphI siddhahasta chAyAkAra zrI mahendra bhaMsAlI ne kI hai| pUjya zrI lalitaprabha sAgara jI jJAna-cetanA sampanna karmaTha saMta-puruSa haiN| unakA vaiduSya aura ojasvitA jaga jAhira hai| pa.pU. gaNivara zrI mahimAprabha sAgara jI ke san 1995 ke jodhapura-cAturmAsa ke daurAna unakI pAvana preraNA se prastuta grantha kA prakAzana-kArya uThAyA gyaa| For Private PE U se Only Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ grantha-prakAzana ke gurutara kArya ko pUrA karane ke lie jodhapura meM eka samiti gaThita kI gayI, jisake saMyojaka zrI pArasamala jI bhaMsAlI haiM / samiti ke anya sadasya sarva zrI dharmIcanda jI chAjer3a, indracanda jI mAlu, kuMdanamala jI jiMdANI, karaNIdAna jI paTavA, (sva.) balavaMtarAja jI bhaMsAlI, baMzIlAla jI gAMdhI evaM dalapata mala bhaMsAlI hue| sabhI kI sakArAtmaka sevAoM ke kAraNa grantha-prakAzana kI abhinava yojanA pUrNa huii| hama apane mandiroM aura tIrthoM kI kalAtmaka bhavyatA ko paricaya ke sAtha deza-videza taka pahuMcAeM, isI uddezya se grantha prakAzita kiyA gayA hai| isa mahatvapUrNa grantha ke prakAzana kA zreya mukhya rUpa se jodhapura jaina samAja ko milA hai, isakA hameM gaurava hai| prakAza daphtarI saciva zrI jitayazA phAuMDezana kailAza bhaMsAlI saciva grantha prakAzana samiti Jain Education Intemational Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAratavarSa zraddhA evaM zilpa kA khajAnA hai| zraddhA bhArata kI AtmA rahI hai| zraddhA ke atireka kA hI yaha pariNAma hai ki yahAM Thaura-Thaura mandira, vibhinna ArAdhanA-sthala evaM smAraka mila jAte haiN| aneka zilpAMkita mandira bhUmisAt ho jAne ke bAvajUda atIta ke AdhyAtmika avazeSoM ko deza ne surakSita rakhA hai| mandiroM ke nirmANa ke prati to yaha deza AsthAvAna rahA hI hai, unakI rakSA ke prati bhI sajaga-sakriya rahA hai| usa rASTra kI zraddhA ko kauna cha sakatA hai, jahAM prANoM ko nyauchAvara karake bhI mandira-mUrtiyoM kI surakSA kI gii| bhAratavarSa meM mukhyata: hindu, jaina, bauddha, sikha, islAma aura IsAiyata ne vistAra kiyA hai / islAma aura IsAiyata bAhara se Ae haiM, jabaki hindu, jaina, bauddha va sikhoM kI to janma-sthalI hI bhArata hai| ina dharmoM ke pravartakoM, dharmAcAryoM aura santoM ne apane AdhyAtmika zrama evaM dizA-nirdezoM se isa rASTra ke dharAtala kA siMcana-vardhana aura saMrakSaNa kiyA hai| rASTra unake prati kRtajJa to hai hI, unake saMdeza hI vAstava meM rASTra ke siddhAnta bane hue haiN| bhagavAna mahAvIra kI ahiMsA, buddha kA madhyama mArga, rAma kI maryAdA isa rASTra kI parama AdhArazilA hai| jaina dharma kA abhyudaya bhArata mAtA kI goda meM huA hai / isa deza ke hara aMcala meM isa dharma kI kilakAriyAM pahuMcI haiM / ahiMsA, satya, acaurya, asaMgraha aura brahmacarya ke sAtha samyak dRSTi, samyak jJAna aura samyak caritra ke naitika, sAmAjika aura AdhyAtmika siddhAntoM para AdhArita isa dharma ne rASTra ko hara dRSTi se bahuta kucha diyA hai| rASTra isa dRSTi se jaina dharma ko avar3hara dAnI kI saMjJA degaa| bhArata ke itihAsa meM koI pRSTha to kyA eka paMkti bhI aisI nahIM milegI jisase jainatva ke dvArA rASTa kI garimA ko AghAta pahuMcA ho / jainatva ke saMdeza vAstava meM bhArata ke hI saMdeza jainatva kI janma-sthalI hone ke kAraNa bhArata jainoM kI pUjya pAvana puNya dharA hai| yahAM jainoM ke samasta tIrthaMkara evaM zalAkA-puruSa hue| yahAM jaina dharma ke tIrtha aura mandira, zAstra aura saMgitiyoM kA to nirmANa aura viniyojana huA hI, jaina saMtoM ne yahAM vicaraNa kara gAMva-gAMva meM ahiMsA aura zAMti kI alakha jagAI, vairAgya aura vItarAgatA ke nirjhara phNcaaye|| prastuta grantha meM jaina tIrthoM ke zilpa ko Akalita kiyA gayA hai| tIrtha to Jain Education Intemational Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saikar3oM kI saMkhyA meM haiM, hamane una tIrthoM ko hI sammilita kiyA hai, jo zraddhA kI daSTi se sarvatobhadra sarvamAnya haiM aura zilpa kI dRSTi se jinakI carcA antarrASTrIya stara para hotI hai| kucha tIrtha aise haiM jahAM zilpa anUThA na bhI ho, para zraddhAluoM kI zraddhA kA vaha kendra hai jaise zaMkhezvara aura naakodd'aa| kucha tIrtha zilpa kI dRSTi se apane Apa meM apritama haiM aura jina mandiroM ko dekhane ke lie videzI bhArata taka Ate haiM jaise-delavAr3A, AbU, rANakapura, jaisalamera Adi / delavAr3A ko dekhane ke bAda to vyakti sAre saMsAra meM ghUma Aye, zilpa-kalA kA yaha anokhA rUpa kahA~ dekhane ko nahIM milegaa| yaha mandira bhArata kA tAja hai| pAlItAnA eka aisA tIrtha hai jo mandiroM kA nagara kahA jAtA hai| jo mahimA hinduoM meM haridvAra kI hai, jainoM meM vahI pAlItAnA kI hai| jaisalamera aura osiyAM meM prAcInatama kalA ke darzana hote haiN| zravaNabelagolA meM saMsAra kA eka Azcarya sthApita hai aura vaha hai vahAM abhyutthita bhagavAn bAhubalI kI vizAla nayanAbhirAma prtimaa| prastuta graMtha meM hamane kula caudaha tIrthoM ko nidarzita kiyA hai| hamArA mukhya dRSTikoNa ina tIrthoM ke zilpa-pakSa ko ubhAranA thaa| vahAM zilpakAroM ne jisa bArIkI se nakkAzI kI hai, hamane hara sambhava use chAyAMkita aura prakAzita kiyA hai / hamAre ajIja ziSya zrI mahendra bhaMsAlI ne chAyAMkana meM apanA sArA hUnara ur3ela diyA hai| unakI chAyAMkana-sAdhanA apane Apa meM anupama apratima hai| grantha kA prakAzana yadyapi eka durUha kArya thA, kintu akele jodhapura ne hI isa kArya ko sugama banA diyaa| hamAre zraddhAluoM ne prakAzana ke mahattva ko samajhA aura sabake pArasparika sahayoga se jitayazA phAuMDezana ke tattvAvadhAna meM grantha paramapitA paramAtmA ke zrIcaraNoM meM samarpita kiyA jA skaa| sva. AcArya pravara zrI jinakAMtisAgarasUri jI ma. ke hama kRtajJa haiM, jinakA hama para abhaya hasta rhaa| pUjyapravara gaNivara zrI mahimAprabha sAgara jI ke ma. prati hama praNata haiM, jinakI sannidhi meM grantha kA lekhana-saMyojana haa| zrI kailAza jI bhaMsAlI, zrI prakAzacanda jI daphtarI Adi mahAnubhAvoM kI sakriya bhUmikA sAdhuvAdAha hai| grantha ke kampojiMga hetu zrI manISa caupar3A, saMyojana hetu zrI navIna koThArI evaM mudraNa heta zrI raMjana koThArI kI samarpita sevAeM abhinandanIya haiN| "naah| grantha kA Apa nirIkSaNa kareM aura eka bAra ina tIrthoM kI yAtrArtha padhAreM / ye tIrtha aura vahAM kI kalA hamArI bhAratIya evaM jaina saMskRti kI jIvaMta abhivyakti hai| inakI yAtrA, pUjA aura rakSA hama saba kA dharma hai| grantha hamAre deza kI zraddhA evaM kalAM ko jana-jana taka, deza-videza taka pahaMcAne meM sahAyaka ho, lekhana-prakAzana ke pIche yahI vinamra uddezya hai| sahayogI janoM ke prati nirvyAja saadhuvaad| -mahopAdhyAya lalitaprabha sAgara Jain Education Intemational Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjasthAna rANakapura mahAvIra jI (cAMdanapura) nAkor3A jaisalamera osiyAM delavAr3A AbU gujarAta giranAra zaMkhezvara tAraMgA mahesANA pAlItAnA bihAra rAjagRha pAvApurI sammeta zikhara uttarapradeza hastinApura karnATaka zravaNabelagolA anukrama 1 1 1 1 1 1 1 1 1 | 1 || T 1 13 17 25 39 45 61 73 81 89 93 111 115 119 131 137 Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Guo tIrtha hamArI zraddhA evaM niSThA kA sarvopari mApadaMDa hai| tIrtha hI ve mAdhyama haiM, jinake dvArA hama atIta ke adhyAtma meM jhAMka sakate haiN| cetanA kI UrjA, saghanatA aura vAyumaNDala meM cetanA kI jitanI taraMgeM tIrthoM meM mileMgI, dharatI ke anya kisI bhI sthAna para saMbhAvita nahIM hai| For Private Personal Use Only Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMsAra meM aisA koI dharma nahIM hai, jisane tIrtha kI sArthakatA ko asvIkAra kiyA ho| hara dharma tIrtha se jur3A hai| saca to yaha hai ki tIrtha se hI dharma ko jIvana milatA hai| vAstava meM tIrtha hara dharma kA nAbhisthala hai, zraddhA-kendra hai| vaha manuSya dhanya hai jisake zIrSa para kisI tIrtha kI mATI kA tilaka huA hai| -zrI candraprabha Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ For Private & Personal Uly Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rANakapura Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rANakapura: eka najara rANakapura jaina dharma kI zraddhA-sthalI aura bhAratIya zilpa kA anUThA udAharaNa hai| maMdira ke zilpa ko dekhane ke lie deza-videza se pratidina Ane vAle hajAroM-hajAra darzakoM ke muMha se pahalI hI najara meM bola phUTa par3ate haiM - vAha ! lAjavAba !! apratima !!! isa vizAla maMdira meM hara iMca para zilpa kA nikhAra hai, hara ora kalA kA Azcarya aura chainI kA camatkAra hai| parama pitAmaha paramAtmA zrI RSabhadeva kI pAvana chatra-chAMha meM isa bhUmi kA parama bhAgyodaya huA, tIrtha khUba phalA-phUlA, samaya ke utAra-car3hAva ke bAvajUda nIMva se zikhara taka akhaMDa rhaa| prAkRtika sauMdarya ke bIca sthApita yaha rANakapura tIrtha bhAratIya zilpa kA nAbhi-sthala hai| rAjasthAna kI arAvalI girImAlA kI pahAr3iyoM ke bIca sthita yaha tIrtha udayapura se 90 ki. mI. evaM phAlanA sTezana se 33 ki. mI. dUra sthita hai| pattharoM ke anagar3ha prAkRtika sauMdarya ke bIca isa maMdira kI vAstu kalA apane vaibhava ke sAtha mukhara hai| hamArI bhAratIya vAstu-vidyA kitanI bar3hI-car3hI thI aura kalAkAra kaise siddhahasta the. patthara meM kaise prANa-saMcAra kara dete the. yaha tIrtha isakA sAkSI hai| maMdira ke zilpa-samRddha guMbajoM evaM staMbhoM ko dekhakara aisA lagatA hai, jaise bhAratIya sthApatya kI mudrikA meM jar3e hue hIre hoN| maMdira meM praveza karate hI lagatA hai mAno hama devaloka meM paha~ca gaye hoN| maMdira ke mukha-maMDapa ke praveza-dvAra ke pArzva meM khar3e eka staMbha para aMkita abhilekha se jJAta hotA hai ki sthApatya kalA evaM AdhyAtmikatA ko eka sAtha abhivyakta karane vAle isa tIrtha kI sthApanA ke pramukha staMbha mahAmaMtrI dharaNAzAha evaM zilpa-nirdezaka depA haiN| abhilekha meM rANA kuMbhA ke nAma kA bhI sasammAna ullekha kiyA gayA hai, jisase pratIta hotA hai ki kalA evaM sthApatya ke prazrayadAtA rANA kuMbhA kA bhI isa maMdira ke nirmANa meM yogadAna rhaa| mAnyatAnusAra dharaNAzAha rANakapura ke nikaTavartI 'nAMdiyA' gAMva ke nivAsI the| ve mevAr3a ke rANA kumbhA ke maMtrI the| unakI kArya-kSamatA evaM rAjanaitika anubhavoM kI prazaMsA kI gaI hai| dharaNAzAha kI icchA thI ki ve prathama tIrthaMkara bhagavAna AdinAtha kA eka aisA mandira banavAyeM jo apane Apa meM anUThA ho| rANakapura unakI usI icchA kI ApUrti hai| unhoMne svapa meM paridRSTa 'nalinI gulma' nAmaka deva-vimAna kI taraha hI mandira kA AkAra-prakAra banAne kA nizcaya kiyaa| pArzvanAtha maMdira : parikara kA eka bhAga zraddhAluoM kA abhivAdana karatA gajarAja Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kalpa latA : khudAI kI bArIkI 3 bhagavAna pArzvanAtha: sahastrAdhika nAgaphaNoM se abhimaMDita - Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ MA 19719#### PRILL Kang You Zhi Xian maMdira-parikara: avalokana karatI grAmINa mahilAeM 6 EMA Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharaNAzAha ne aneka zilpa-nidezakoM se mandira ke nakze banavAye / prasiddha zilpa-nidezaka depA kI kalpanA unheM na kevala apane svapnAnurUpa lagI, varan usameM zilpagata dUradarzitA kI jhalaka bhI milI / depA ne dharaNA ke saujanya se gUMge pattharoM ko mukhara kara diyaa| mandira ke lie rANA kumbhA ne bhUkhaNDa diyA thA evaM mandira nirmita hone para vahAM nayA nagara bhI basA diyaa| dharaNA ne isa bhaktipUrNa sahabhAgitA ke lie AbhAra vyakta karane hetu rANA ke nAma se nagara kA nAma hI rANakapura rakha diyaa| maMdira kA nirmANa kArya vikrama saMvata 1446 meM prAraMbha huaa| pacAsa varSoM ke niraMtara parizrama se maMdira kA nirmANa - kArya pUrNa haa| maMdira sacamuca kalA kA Adarza bana cukA thaa| dharaNA kI icchA maMdira ko aura adhika kalApUrNa banAne kI thI, kintu dharaNAzAha kAphI vRddha ho cuke the| ataH vikrama saMvata 1496 meM AcArya somasuMdara ke kara-kamaloM se isa bhavya maMdira kI pratiSThA karavA dI gii| rANakapura kA maMdira arAvalI kI pahAr3iyoM se surakSita hai| paryaTaka dUra se hI isa maMdira kA salaunA rUpa dekhakara mugdha ho uThatA hai| jyoM-jyoM vaha maMdira ke karIba pahuMcatA hai, upazikharoM para havA meM DolAyamAna ghaMTiyoM kI TaMkAreM usake hRdaya ko Andolita karane laga jAtI haiM / ye TaMkAreM hamArI soI cetanA ko jAgrata aura AhlAdita karatI mUlanAyaka zrI AdinAtha bhagavAna paramAtmA kI adRzya zakti aura kalA kI saMsRti darzakoM evaM zraddhAluoM ko prAMgaNa meM sasneha AmaMtraNa detI hai / cAhe koI paramAtmA para vizvAsa rakhatA ho yA na rakhatA ho, kintu yahAM Akara darzaka apane hRdaya ko bhAvAbhibhUta pAtA hai| yadyapi maMdira kA saMpUrNa zilpa jaina pariveza meM pallavita huA hai, phira bhI maMdira-nirmAtA ne rAmAyaNa aura mahAbhArata ke cuniMdA dRzyoM kA bhI zilpAMkana karavAyA hai| mandira ke praveza dvAra para dastaka dene ke pUrva hI darzaka ko sAmpradAyika udAratA ke jo umdA namUne dekhane ko milate haiM, vaha prabhAvita hue binA nahIM raha sakatA / mandira kI karIba paccIsa sIr3hI car3hane para paryaTaka AkarSita hotA hai pASANa kI zilpAkRta chata se| chata meM paMcazarIradhArI eka vIra puruSa kI vizAla ubharatI Akati hai| yaha vizAla AkRti sambhavataH mahAbhArata meM varNita kIcaka se sambandhita hai / jisakA sira eka, para zarIra paaNcthe| yaha dRzya atyanta manohara aura kautuhala bharA hai / isI chata para rAmAyaNa aura mahAbhArata ke aneka ghaTanAkrama aMkita haiN| praveza-dvAra pAra karate hI agala-bagala meM do prakoSTha bane hue haiM, jinameM jaina-tIrthaMkaroM kI prAcInatama pratimAeM haiN| eka prakoSTha meM khar3I.evaM baiThI, para vizAla pratimAe~ haiN| kucha pratimAeM to una AtatAiyoM ke hAthoM se gujara cukI haiM jo bhAratIya sabhyatA aura mAnyatAoM ko khaNDita karane meM tule hue the| kucha aura sIr3hiyAM car3hane para mandira kA prathama prAMgaNa hai / jahA~ mandira kI razma koraNI ko to dekhA jA sakatA hai, magara yahA~ khaDe hokara hone vAlA vihaMgAvalokana zilpakalA kI bemisAlatAko najara nara-mAdA ghaMToM meM se eka Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ muhaiyA karA detA hai| maMdira meM jidhara bhI najara DAleM, udhara khambhe-hI-khambhe dikhAI dete haiN| AdamI bhauMcakkA raha jAtA hai eka sAtha itane khambhoM ko dekha, kintu usakI yaha vismaya vimugdhatA use ahobhAva se sarobAra kara detI hai| yahAM itane staMbha haiM ki kisI samrATa ke rAjamahala meM utane mATI ke dIye bhI nahIM jalate rahe hoNge| zilpa kI umdA RcAoM ko prakaTa karate yahAM 1444 staMbha haiM |hr staMbha kalA kA jItA jAgatA namUnA hai, vizeSatA yaha hai ki hara staMbha para kalA kA nayA rUpa hai, hara staMbha apane ApameM zilpa kA svataMtra AyAma hai / saMsAra meM anya aisI koI bhI imArata nahIM hai, jisameM itane saMgamaramara ke amala-dhavala uttuMga staMbha hoN| jaba hama prAMgaNa meM khar3e-khar3e apanI dRSTi ko chata kI ora le jAte haiM to Upara zilpa kA vaha samRddha aura jIvaMta rUpa dikhAI detA hai, jisakI tulanA meM anya udAharaNa DhUMr3ha pAnA bahuta muzkila hai| isa chata para banI huI hai eka kalpavallI-kalpataru kI eka ltaa| yaha maMdira kI kalA kA eka khUbasUrata najArA hai / sthApatya-kalA ke itihAsa meM ise mahattvapUrNa sthAna jAtA hai / isa sthAna ko meghanAda maMDapa kahA jAtA maMdira kA AMtarika dRzya : kalA kA uttuMga vaibhava cAra kadama Age bar3hate hI darzaka svayaM ko chajjenumA gumbaja ke nIce pAtA hai| gumbajoM meM laTakate jhUmara aise lagate haiM mAno kAnoM meM rala jar3e kuMDala laTakate hoN| yahIM donoM ora do aise stambha haiM, jinameM mandira nirmApaka evaM zilpakAra kI choTI mUrtiyAM haiM / bAyeM staMbha meM maMtrI dharaNAzAha kI pratikRti hai evaM dAhinI ora zilpI depA kI pratikRti hai| yahAM garbha-gRha ke bAhara nirmita toraNa, zilpa kA utkRSTa udAharaNa kahA jA sakatA hai| maMdira ke prAMgaNa meM khar3A vyakti svayaM ko zilpa samRddha bhakti meM usa samaya tadpa kara letA hai jaba usakI AMkheM mUla garbha-gRha meM virAjita bhagavAna AdinAtha kI bhavya pratimA kA darzana karatI hai| yaha pratimA 62 iMca kI hai evaM aisI kula cAra murtiyAM cAra dizAoM meM sthApita haiN| saMbhavataH isI kAraNa isa maMdira kA upanAma caturmukha jinaprAsAda bhI prasiddha huA hai| garbhagRha kI AMtarika saMracanA svastikAkAra kakSa ke rUpa meM kI gaI hai| mUla maMdira ke bAhara tIrtha-rakSaka adhiSThAyaka deva kI eka mUrti hai, jo camatkArika mAnI jAtI hai| garbha-gRha ke bAhara do vizAla ghaMTe haiM, jinameM nara aura mAdA kA bheda hai / ghaTanAda se yaha bheda jJAta hotA hai / ghaMTe se aisI AvAja AtI hai mAno om kI dhvani anugaMjita ho rahI ho| mUla mandira kI bA~yI ora eka vizAla vRkSa hai jise rAyaNa vRkSa kahA jAtA hai / vRkSa ke nIce tIrthaMkara AdinAtha ke caraNa bhI haiN| vAstava meM yaha dRzya jainoM ke prasiddha tIrtha zatraMjaya kI smRti dilAtA hai / vRkSa ke pAsa hI sahasrakUTa nAmaka stambha hai, jo apUrNa hai| kahA jAtA hai isakI pUrNatA ke lie anekazaH prayAsa kiye gaye, para pUrNa na ho paayaa| yaha vizAla paTTa/stambha jaise hI eka nizcita sthAna ke Upara kI ora bar3hatA thA, tatkAla TUTa jAtA thA / sahasrakUTa ke sammukha TRANSITADI jadhaAparasi rANakapura ke staMbhoM meM se kucha Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ANDROICE HTTRACT CURESS HTTE TOOL mami staMbhAvalI pArzvanAtha maMdira: bAhya parikara kA pRSTha bhAga CITrea EDIT MATTERamerinee parikara meM deva nRtyAMganAeM nRtya-saMgIta kA eka rasa Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parikara meM nRtyAMganAeM : kalA kI bemisAla prastuti nRtyAMganAoM se abhimaMDita parikara kA eka bhAga 10 For Private & Per Use Only Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1001 laTakate guMbaja zilpa kA sauSThava 3 devAMganAoM ke nRtya se abhimaMDita nayanAbhirAma guMbaja 11 la Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hI eka saMgamaramara kA vizAla hAthI hai, jisa para AdinAtha kI mAtA marudevI kI mUrti hai| yaha hAthI usa aitihAsika prasaMga kI yAda dilAtA hai, jisameM marudevI, hAthI para hI parama jJAna prApta kara letI hai| yahIM pAsa meM eka talaghara hai| saMkaTa kAla meM paramAtmA kI pratimAoM ko isI talaghara meM chipAkara rakhA jAtA thaa| mUla garbha gRha kI dAhinI ora tIrthaMkara pArzvanAtha kI eka aisI mUrti hai jisake sira para eka hajAra nAgaphaNa hai| aisI mUrti sampUrNa bhArata meM eka hI hai / isa mUrti kI pramukha vizeSatA yaha hai ki sabhI sarpa eka dUsare meM guMthe hue haiM evaM unakA antima bhAga adRzya hai| yahA~ parikalpita gumbajoM meM eka gumbaja aisA bhI hai jise agara dhyAna se na dekhA gayA to darzaka usa gumbaja ko mandira kI kalA-samRddhi meM bAdhaka mAnegA mandira ke UparI bhAga meM nirmita yaha gumbada vAstava meM zaMkha-maMDapa hai| usameM dhvani taraMga ke vijJAna ko upasthApita kiyA gayA hai| gumbaja ke eka chora meM eka zaMkha banA huA hai, jisameM prasArita hone vAlI anugUMja ko sampUrNa gumbaja meM taraMgita dikhAyA gayA hai| maMdira ke vargAkAra garbhagRha se agara adhyayana prArambha kiyA jAye to maMdira kI eka suspaSTa jyAmitIya kramabaddhatA dikhAI detI hai / cUMki maMdira pazcimavartI pahAr3I kI DhalAna meM sthita hai / ataH maMdira ke adhiSThAna ke bhAga ko pazcima dizA meM paryApta UMcA banAyA gayA hai| lagabhaga 62x60 mITara laMbe-caur3e kSetraphala ke DhalAna ke cAroM ora kI dIvAra maMdira kI UMcAI kI bAhya saMracanA meM mukhya bhUmikA rakhatI hai| maMdira ke cAra praveza-maMDapa do tala ke haiM aura tIna ora kI bhittiyoM se ghire haiN| manohArI praveza-maMDapoM meM sabase bar3A maMDapa pazcima kI ora hai jo mukhya praveza maMDapa hai| mandira ke parikara meM chaH deva kUlikAeM hai jina para choTe-choTe zikhara haiN| ye zikhara mandira kI zobhA meM cAra cA~da lagA rahe haiN| mandira kA zikhara tIna maMjila kA hai jo jhInI-jhInI aura sukumAra koraNI se mandira kI zobhA bar3hA rahA hai| mandira ke uttuMga zikhara para laharAtA dhvaja, saMsAra ko zAnti evaM prema kA sandeza detA hai| pUrNimA kI cA~danI meM isa mandira kA avalokana aura bhI AhlAda vardhaka hai| yahAM tIna mandira aura haiM, jinameM do tIrthaMkara pArzvanAtha ke haiM evaM eka bhagavAna sUrya deva kA / yadi mandira ke sampUrNa parisara ko eka hI vAkya meM abhivyakti denI ho, to kahanA hogA ki rANakapura kA mandira pASANa meM mUrta kalpanA hai / itihAsa, zilpa-kalA evaM prAkRtika pariveza isa sthAna ko bhAratIya paryaTana evaM ArAdhanA- sthaloM kA siramaura sAbita karate haiN| amerikA ke vizva mAnya svapati luI jUhAna ke anusAra sthApatya kalA evaM AdhyAtmikatA kI yaha eka Azcaryajanaka abhivyakti hai / 12 For Private & Pal Use Only parikara meM parikalpita devAMganA kIcaka : paMcadehI yoddhA sy org Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * mahAvIrajI (cAMdanapura) Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna pArzvanAtha zrI cAMdanapura mahAvIra jI jaina dharma ke atizaya-kSetroM meM eka hai| savAI mAdhopura jile meM sthita yaha tIrtha prAkRtika suSamA se abhimaMDita hai| nadI ke taTa para nirmita yaha tIrtha zraddhAluoM kI zraddhA kA kendra hai| zraddhA kI dRSTi se cAMdanapura mahAvIrajI ko tIrthoM kA hRdaya-sthala kahA jAye to koI atizayokti nahIM hogii| jaina-dharma kI pramukha zAkhA digambara paramparA kI yaha puNyasthalI hai| tIrtha ke sandarbha meM yaha mAnyatA hai ki tIrtha-maMdira ke mUlanAyaka bhagavAna zrI mahAvIra kI pratimA bhU-khanana se prApta huii| koI kAmaduhA-dhenu pratidina cAMdanapura gA~va ke pAsa sthita TIle para apanA dUdha jhAra AyA karatI thii| gau-svAmI aura grAmavAsiyoM ke lie aisA honA Azcaryajanaka thaa| unhoMne usa TIle kI khudAI kii| jamIna meM bhagavAna kI pratimA ko prakaTa huA dekha grAmINa bhAvAbhibhUta ho utthe| pratimA ke prakaTa hone kA samAcAra sarvatra prasArita ho gyaa| janasamudAya darzana ke lie umar3a pdd'aa| logoM kI maMzAeM pUrNa hone lagI aura isa taraha se bhagavAna mahAvIra kI isa adbhuta camatkAramayI pratimA ko virAjamAna karane ke lie eka bhavya maMdira kA nirmANa karavAyA gyaa| satarahavIM se unnIsavIM zatAbdI taka isa maMdira kA samaya-samaya para kAyAkalpa hotA rahA hai| zilpa kI dRSTi se maMdira kA sauSThava kala milAkara prazaMsanIya hai, kintu zraddhA kI dRSTi se mahAvIra jI eka anupama tIrtha hai / prativarSa yahAM lAkhoM darzanArthI bhagavAna ke zrIcaraNoM meM apane zraddhA-sumana arpita karane pahuMcate haiN| jayapura saMbhAga kI nareza-paramparA bhI isa tIrtha ke prati niSThAzIla rahI hai| narezoM dvArA maMdira kI vyavasthA ke lie anudAna bhI diyA jAtA rahA hai| yahA~ mAnava-sevA se sambandhita kArya bhI sampAdita hote rahe haiN| prabhu-pratimA jisa sthAna para prakaTa haI hai vahAM saMgamaramara kI eka chatrI nirmita hai, jisameM pratIka svarUpa caraNa-pAdukA pratiSThita hai| maMdira kI nirmANa-zailI rocaka aura bhavya hai| maMdira ke zikhara-samUha kA dRzya eka hI dRSTi meM mana ko moha letA hai| pUrNimA kI cAMdanI se nahAtA cAMdanapura-tIrtha mAnavamAtra ko pavitratA aura zItalatA kA saMdeza pradAna karatA hai| kA~ca kA svarNima maMdira AbhA bikheratI pAvana pratimA 14 Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maMdira kA vihaMgAvalokana zikhara evaM stambha 15 Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAmi bIsavAnA jAnama me jhariyA kahA aura samAvi kile mana mindasane ziva kaa| kIrti stambha 16 Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAkor3A Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjasthAna kI marudharA para nirmita nAkor3A tIrtha mahimA maMDita puNyamayI garimA ko liye hue hai| yaha sarvamAnya bAta hai ki isa tIrtha-sthalI para zraddhAluoM dvArA itanA kucha nyauchAvara kiyA jAtA hai ki yahA~ kI Aya se na kevala anya choTe-moTe tIrthoM kI vyavasthA saMcAlita hotI hai, varan anekAneka vidyAlaya, mahAvidyAlaya, cikitsAlaya, dharmazAlAeM bhI nirmita evaM prabaMdhita ho rahI haiN| bhagavAna zrI pArzvanAtha evaM tIrtharakSaka adhiSThAyaka zrI bhairavajI mahArAja kI mahimA itanI jaga-vikhyAta hai ki bhaktoM dvArA inheM 'hAtha-kA- hajUra' aura 'jAgatI jyota' mAnA jAtA hai| yahA~ ke hajAroM camatkArI prasaMga haiN| yahA~ ke nAma se kI gayI manokAmanA pUrI hotI hai| Ama janatA kI yaha mAnyatA hai ki yahAM para car3hAyA gayA prasAda tIrtha ke saMbhAga ke antargata hI vitarita kara denA caahiye| tIrtha ke parikSetra se prasAda ko kahIM aura le jAnA ucita nahIM mAnA jAtA / aitihAsika sandarbhoM ke anusAra nAkor3A kA sambandha vikrama pUrva tIsarI zatAbdI meM hue nAkorasena nAmaka vyakti se hai| nAkorasena ne hI nAkora nagara basAyA thA, jo Age jAkara nAkor3A ke nAma se prasiddha huaa| nAkorasena ne yahA~ eka maMdira banavAyA thA, jisakI pratiSThA AcArya sthUlibhadra ke karakamaloM se sampanna huI thii| nAkor3A tIrtha para kaI mahAn AcArya evaM nareza yAtrArtha Ae, jinameM AcArya suhastisUri siddhasena divAkara mAnatuMgAcArya, kAlakAcArya, haribhadrasUri aura rAjA samprati tathA rAjA vikramAditya ke nAma ullekhanIya haiN| jainAcAryoM ne ina narezoM ke dvArA isa tIrtha kA jIrNoddhAra bhI karavAyA thaa| bArahavIM terahavIM zatAbdI meM isa tIrtha para muslima zAsakoM ke AkramaNa bhI hue, jisameM maMdiroM ko bhArI kSati pahu~cI / pandrahavIM zatAbdI meM tIrtha kA punaH nirmANa huaa| abhI bhagavAna zrI pArzvanAtha kI jo pratimA pratiSThita hai, usakA pratiSThApana saM. 1429 meM huaa| eka mAnyatA ke anusAra yaha pratimA nAkora nagara se prApta hone ke kAraNa yaha nAkor3A pArzvanAtha ke rUpa meM prasiddha huI, jabaki prAcIna paramparAgata kiMvadaMtI ke anusAra jinadatta nAmaka zrAvaka dvArA siNadharI gA~va ke pAsa eka sarovara se ise prApta kiyA gayA thA aura AcArya zrIudayasUri ke karakamaloM se isakI pratiSThA sampanna huI thii| yahA~ ke jo pragaTa prabhAvI adhiSThAyaka deva zrI bhairavajI mahArAja haiM, unakI sthApanA saM. 1511 meM AcArya kIrtiratnasUri dvArA kI gaI thii| nAkor3A bhairava kI sthApanA ke bAda tIrtha kI niraMtara samRddhi hotI nAkor3A tIrtha mUla maMdira darzana parvatAvalI kI goda meM zAMtinAtha maMdira kI staMbhAvalI 18 maMdira ke zikharoM meM se eka www.jainebrary.org Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Education International zrI AdinAtha maMdira : kalAtmaka bAhya parikara 19 Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhiSThAyaka deva zrI nAkor3A bhairava For Private Personal use only Ja Eg on international Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthAdhirAja bhagavAna zrI pArzvanAtha zAMti ke dAtA zAMtinAtha For Private&Personal use only . Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI siddhacakra maMdira 22 Personal use only In For Private dentemental Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAMtinAtha maMdira ke stambha AdinAtha-maMdira ke parikara meM deva-yugala parikara meM nRtyAMganA: kalA kI adbhuta prastuti 23 For Private Person Use Only Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rahI / yahA~ ke camatkAra janamAnasa meM ghara karate gye| deza-dezAntara se zraddhAlu Ate rhe| samaya-samaya para tIrtha kA nava-nirmANa aura jIrNoddhAra bhI hotA rahA hai| satarahavIM zatAbdI taka tIrtha para jainoM kI vipula janasaMkhyA rahI, kintu bAda meM yahA~ ke nivAsI nAkor3A ke samIpavartI anya gA~voM tathA nagaroM meM jAkara basa gye| bhArata ke kone-kone se pratidina saikar3oM-hajAroM yAtrikoM kA yahAM pahu~canA, apane vyavasAya taka meM nAkor3A bhairava ke nAma se bhAgIdArI rakhanA bhairava deva ke prati ananya zraddhA kA paricAyaka hai| pauSa kRSNA dazamI, jo bhagavAna pArzvanAtha kI janma-tithi hai, ko yahA~ virATa melA Ayojita hotA hai| ___ mUla maMdira ke Asa-pAsa choTe-bar3e kaI anya maMdira bhI haiN| maMdira ke dAyIM ora sAMvaliyA pArzvanAtha kI bhavya pratimA virAjamAna hai| isa kakSa meM mA~ sarasvatI, dAdA jinadatta sUri, AcArya kIrtiratnasUri Adi kI pratimAe~ bhI pratiSThita haiN| mUla maMdira ke pRSTha bhAga meM bhagavAna AdinAtha kA bhavya maMdira hai| isa maMdira kA parikara atyanta kalAtmaka hai| mUla maMdira ke bAhara dAyIM ora zrI zAMtinAtha bhagavAna kA bhavya maMdira nirmita hai, jahA~ bhagavAna zrI pArzvanAtha evaM zAMtinAtha ke pUrvabhava saMgamaramara para utkIrNa haiM / mUla maMdira ke bAhara bhagavAna zrI neminAtha kI do prAcIna pratimAeM dhyAnastha mudrA meM khar3I haiN| pratimA kI saumya mukhAkRti ko dekhakara mana maMtra-mugdha ho jAtA hai / isI maMdira meM dAdA jinadatta sUri kI prAcIna caraNa-pAdukAeM pratiSThita haiN| maMdira ke pRSTha bhAga meM choTA, para khUbasUrata siddhacakra maMdira hai| yAtriyoM kI suvidhA ke lie vizAla dharmazAlAeM haiM, jahA~ hajAroM yAtrI ekamuzta Thahara sakate haiN| vizAla bhojanazAlA ke atirikta tIrtha ke parisara ke bAhara mahAvIra kalA maMdira, darzakoM kA mana mohatA hai, jahAM bhagavAn mahAvIra ke jIvana se sambandhita preraNAdAyI evaM nayanAbhirAma bhavya citroM kA Akalana huA hai| camatkAra aura saMkaTa-mocana ke lie nAkor3A tIrtha jana-jana kA ArAdhya kendra hai| nAkor3A bhagavAn kA smaraNa jIvana-patha ko nirbAdha aura prazasta karatA hai| mahAvIra bhavana meM virAjita nayanAbhirAma prabhu mahAvIra bhagavAna neminAtha : lalita mukhamudrA 24 Personal use only For Private Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * laudravA-jaisalamera Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / zAMtinAtha maMdira kA zikhara: cInI zailI meM nirmita jaisalamera apanI viziSTa kalA ke lie vizva-vikhyAta hai| yaha vaha kalA-sthalI hai, jahAM kevala maMdiroM meM hI nahIM, nAgarikoM kI haveliyoM para bhI itanI sUkSma koraNI hai ki dekhate hI banatI hai / aura to aura sAmAnya nAgarikoM ke makAna bhI kalA se susajjita haiM / zahara ko dekhakara yoM lagatA hai mAnoM yahAM ke nivAsiyoM meM kalA ke prati hRdaya se prema thaa| yahAM maMdiroM ke toraNa aura gumbaja kalA ke utkRSTa namUne haiM, vahIM seTha sAhUkAroM ke makAnoM kI chateM aura jharokhe jhInI-jhInI khudAI ke behatarIna udAharaNa haiN| na kevala zilpa kI dRSTi se, varan prAcInatama granthoM ke saMgrahAlaya kI dRSTi se bhI jaisalamera kA nAma carcita rahA hai| yahAM ke jJAna-bhaMDAroM meM hajAroM-saikar3oM varSa pUrva Alekhita tAr3apatrIya grantha taka upalabdha haiN| ina jJAna-bhaMDAroM meM svarNa-likhita jaina zAstroM ke atirikta prAcIna zailI ke citroM kA bhI apratima saMkalana hai| jaisalamera kA jJAna-bhaMDAra vizva ke zreSThatama jJAna-bhaMDAroM meM eka ginA jAtA hai| yadyapi jaisalamera kI janasaMkhyA Aja itanI vipula nahIM hai, kintu ullekha batAte haiM ki yahAM kisI samaya 2700 saMbhrAnta jainoM ke ghara rahe haiN| saMtoM evaM kaviyoM ne jaisalamera tIrtha kI mahimA aura garimA bakhAnate hue isakI bharapUra prazaMsA likhI hai| jaisalamera tIrtha kA nirmANa terahavIM zatAbdI meM huA hai| tIrthAdhipati zrI pArzvanAtha bhagavAna kI pratimA 105 se. mI. kI hai jisakI pratiSThA AcArya zrIjinakuzala sUri ke suhaste sampanna huI thii| saM. 1263 meM AcArya zrI jinapati sUri dvArA yahAM pratiSThA karavAne kA ullekha milatA hai / AcArya zrIjinarAja sUri ke upadeza se saM. 1459 meM maMdira kA punarnirmANa evaM jIrNoddhAra kArya prArambha huaa| saM. 1473 meM zrI jayasiMha narasiMha rAMkA dvArA AcArya zrIjinavardhanasUri ke karakamaloM se punarpratiSThA sampanna huii| isa maMdira ke atirikta kile para sAta maMdira aura haiM tathA zahara meM pAMca maMdira haiM, jinakA nirmANa solahavIM-satarahavIM sadI meM huA hai| jaisalamera meM nirmita yaha maMdira sUkSma koraNI kI dRSTi se eka sajIva sthApatyIya saMracanA kA udAharaNa hai, jo jainoM ke vizadIkaraNa tathA bahuvividhatA kI bhAvanA ke anurUpa hai| yahAM ke stambha, toraNa aura praveza-dvAra zilpa kI dRSTi se apane Apa meM eka Azcarya hai| zilpakAroM ne pASANa kA koI bhI aMza aisA nahIM chor3A hai, jahAM kalA kA kucha-na-kucha darzana na ho| jaisalamera ke maMdiroM meM praveza-dvAra ke UparI bhAga para zilpa ke saMjIvita zilAlekha 100 zAMtinAtha kI prAcIna pratimA in Education Intematonal 26 Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ PATATATAVA FLO Va bAlU kI pratimA-motiyoM kA vilepana, saM.2 kI dena: mUlanAyaka zrI ciMtAmaNi pArzvanAtha lodravA tIrtha ke zikhara 20 Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ H its Jain Education Interrational For Private & Personal use only www.jaibrary.org Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 25 Jain Education intertional For Private & Personal use only Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 27524 124 B000000000 annon Oc 10 nalinI vimAna ke AkAra meM maMdira kI nakkAzIdAra dIvAreM AAAA staMbha aura toraNa: yaha hai bhAratIya kalA 30 Gup Gay www.ainelibrary.org Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aMbikA devI kI bhavya pratimA 31 ForPrhvalesPersonal use Only Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kalA kI saMjIvita prastuti 32 For Private Personal use only Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khambhoM toraNoM- putaliyoM-nRtya-nATikAoM ke bejor3a namUne utkIrNa haiN| pazcimI rAjasthAna kI kalA ke jaise zAnadAra namUne yahAM dekhane ko milate haiM, anyatra kahIM nahIM haiN| yahAM kI kalA nihArate hI darzakoM ko AbU-delavAr3A, rANakapura, khajurAho kI yAda A jAtI hai aura ve ekaTaka dekhane ke lie vivaza ho jAte haiN| jaisalamera kA patthara bar3A kaThora mAnA jAtA hai, isake bAvajUda zilpiyoM ne jitanI bArIka khudAI kI hai use zilpakalA ke itihAsa kI eka misAla kahA jAnA cAhiye / maMdira ke atirikta paTavoM kI havelI, sAlamasiMhajI kI havelI, nathamalajI kI havelI Adi imAratoM meM kI huI nakkAzI bhI kama mahattvapUrNa nahIM hai| unakI carcA to videzoM taka meM huI hai| vastutaH jaisalamera vaha sthAna hai, jahAM darzakoM ko tathA paryaTakoM ko Thaura-Thaura para kalA ke jIte-jAgate namUne dekhane ko milate haiN| pIle pattharoM se nirmita maMdiroM ke zikhara svarNa-zikhara-sA AbhAsa dete haiN| jaisalamera ke vRhat grantha bhaMDAra meM prathama dAdA zrIjinadatta sUri kI 800 varSa prAcIna cAdara Adi bhI surakSita hai, jina ke sandarbha meM yaha mAnyatA hai ki dAdA gurudeva kI aMtyeSTi ke samaya ye upakaraNa agnisAt na ho pAye / zraddhAluoM ke lie yaha eka mahAn camatkAra thaa| guru bhaktoM ne isa cAdara ko grantha-bhaMDAra meM surakSita rakhA, jise R STATNIE AThavIM sadI meM nirmita zAlInatama toraNa-dvAra 33 zrI lodravA pArzvanAtha : suMdara parikarayukta jaisalamera ke pIle patthara meM parikarayukta eka pratimA ONLY paryog Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ geMda para nRtya karatI devAMganAeM saMbhavanAtha maMdira meM devakUlikAeM:natya evaM saMgIta kA sAmaMjasya 34 Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ngeanroogy brahmA, viSNu, ziva, indra, agni, zakti kI khaMbhoM meM ukerI gaI kalAkRtiyAM pASANa meM nATyakalA kI saMstuti 35 Pil Daly CAL SK Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ darzaka Aja bhI vismita bhAva se dekhate haiN| jaisalamera meM AcArya zrIjinavardhanasUri, AcArya zrIjinacandra sUri, mahopAdhyAya samayasundara Adi aneka prabhAvaka saMtoM kA Agamana huaa| yahAM ke seTha zrI thIrUzAha, saMghavI zrI pAMcA, seTha zrI saMDAsA aura jagadhara Adi zreSThivaroM ke sakriya sahayoga se jaisalamera Aja sAre deza kI dharohara bana cukA hai| kisI samaya jaisalamera kI yAtrA ko atyaMta durgama mAnA jAtA thA, para aba vaisI bAta nahIM hai| yahAM hara dina saikar3oM hajAroM paryaTaka zilpakalA kA nirIkSaNa karate aura Ananda lete hue dikhAI de sakate haiN| lodravapura lodravapura jaisalamera se 15 aura amarasAgara se 10 ki. mI. kI dUrI para sthita hai| kisI samaya yaha laudra rAjapUtoM kI rAjadhAnI kA bar3A vaibhavazAlI nagara rahA hai| yahI vaha sthalI hai, jahAM bhArata kA prAcInatama vizvavidyAlaya sthApita thA, kintu jaisalajI aura rAvala bhojadeva, jo eka dUsare ke kAkA-bhatIjA the, ke pArasparika vaimanasya kA yaha parimANa huA ki laudravapura Aja dhvaMsAvazeSa ke rUpa meM bacA huA hai| jaisalajI ne muhammada gorI se sainika saMdhi karake bhojadeva rAvala kI rAjadhAnI laudravA para car3hAI kii| bhojadeva aura hajAroM yauddhA vIragati ko prApta hue| gorI ke sainikoM ne laudrava ko khaMDahara hI kara diyA / lodrava maMdira ko bhI kSati phuNcii| jaisalamera jaina-tIrtha meM jo zrI pArzvanAtha kI pratimA virAjamAna hai, vaha vAstava meM vahI pratimA hai jo yuddha se pUrva laudravapura tIrtha meM virAjamAna thii| thIrUzAha ne isa mahAmaMdira kA puna: nirmANa krvaayaa| mUlanAyaka ke rUpa meM Aja jo pratimA yahAM adhiSThita hai, usake bAre meM yaha kahA jAtA hai ki multAna kI ora jA rahe kinhIM zreSTha zilpiyoM ko yaha svapna AyA ki ve jo mUrti multAna le jA rahe haiM, vaha lodravapura tIrtha ke lie pradAna kI jaaye| thIrU zAha ne zilpiyoM ko pracura puraskAra dekara pratimA svIkAra kI thii| eka anya mAnyatA ke anusAra laudravapura tIrtha kA jIrNoddhAra karavAkara thIrU zAha pAlItAnA tIrtha kI lodravA kI jAliyAM:mahIna nakkAzI 36 Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ LeLeR O NS kAMca para sone kA kAma : kamanIya kalAkRtiyA~ 37 Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yAtrA ke lie yAtrA saMgha nikAlA thaa| lauTate hue pATana nagarI se yaha pratimA lekara Aye the| jisa ratha meM yaha pratimA AyI thI, vaha ratha Aja yahAM surakSita hai| jabaki kucha loga yaha mAnate haiM ki yaha ratha multAna ke musAphira zilpakAroM kA hai| vi. saM. 1673 migasara zuklA dvAdazI ke dina AcArya zrI jinarAjasUri ke karakamaloM se pratiSThA hone kA zilAlekha utkIrNa hai| yahAM virAjita mUlanAyaka zrI sahasraphaNA ciMtAmaNI pArzvanAtha kI pratimA deza meM vaha prAcInatama virala pratimA hai, jo sahasraphaNA se abhimaMDita hai| yadyapi jIrNoddhAra kA kArya abhI nikaTa meM hI sampanna huA hai, kintu isa tIrtha ko banAne aura bacAne kA asalI zreya thIrU zAha ko jAtA hai| laudravapura ke Asa-pAsa dUra-darAja taka hajAroM imAratoM ke dhvaMsAvazeSa prAcIna itihAsa kI yAda dilAte haiN| ina khaMDaharoM ke bIca zAnta vAtAvaraNa meM sthApita yaha suramya tIrtha registAna ke retIle TIloM meM khile hue kisI manavAMchA pUraka kalpavRkSa kI taraha hai| maMdira ke parikSetra meM zilpakalA ke adbhuta namUne dekhane ko milate haiN| maMdira kA praveza dvAra tathA parisara behada suMdara hai| maMdira ke zIrSa sthala para eka aise kalpavRkSa kA avazeSa hai, jisake bAre meM kahA jAtA hai ki yaha kalpavRkSa hai| prabaMdhakoM ne isa vRkSa kI surakSA aura sundaratA ke lie isa para AkarSaka khola bhI car3hA rakhA hai| yahAM ke stambha chata aura zikhara bhI bArIka nakkAzI ke anUThe namUne haiN| maMdira ke adhiSThAyaka deva bhI atyanta camatkArI aura prabhAvazAlI mAne jAte haiN| Ama yAtriyoM tathA paryaTakoM ke alAvA yahAM bhAratIya senA ke bar3e-bar3e kamAMDo bhI prArthanA aura pUjA ke lie Ate haiN| yahAM ke adhiSThAyaka ke nAma se kI gayI maMsA pUrI hone kI zrI lokamAnyatA hai| yahAM nAgarAja bhI darzana dete hue dikha jAte haiN| Jain Education mational * jalanikAsI kA kalAtmaka dvAra 38 For Private Per al Use Ority kuzala guru kI kalAtmaka chatrI kalpavRkSa Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * osiyAM Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna mahAvIra : osiyAM tIrtha ke adhinAyaka viziSTa zilpa-lAlitya ke kAraNa osiyAM tIrtha kalAtmaka maMdiroM meM sadaiva carcita rahA hai / kaThoratama pASANoM meM zilpAMkita yahAM kI vastukalA to vikhyAta hai hI, maMdira kI apanI vizAlatA aura usakA viziSTa saundarya bhI ullekhanIya hai| maMdira ke mUlanAyaka bhagavAna zrI mahAvIra kA maMdira rAjasthAnI vAstukalA kI bemisAla prastuti hai| mukhya maMdira aura usakI mUla deva kulikAeM prArambhika jaina sthApatya kalA kI saMstuti karate haiN| isa tIrtha se sambandhita aitihAsika tathyoM kA avalokana karane se jJAta hotA hai ki isakA prAcIna nAma upakeza paTTaNa, urakeza, navanerI Adi thaa| caudahavIM zatAbdI ke gaccha paTTAvalI se jJAta hotA hai ki vikrama kI cAra zatAbdI pUrva yahAM AcArya ratnaprabha sUri kA Agamana huA thA evaM vahAM ke rAjA upaladeva evaM maMtri uhar3a ne unase pratibodhita hokara jaina dharma svIkAra kiyA thaa| ullekha batAte haiM ki rAjA upaladeva ne taba isa maMdira kA nirmANa karavAyA thA nagara kA kSetraphala vistRta thA aura deza ke samRddhazAlI nagaroM meM yaha eka ginA jAtA thaa| eka anya ullekha se jJAta hotA hai ki maMdira meM virAjamAna mUlanAyaka zrI mahAvIra svAmI kI pratimA bhUgarbha se prApta huI thI jisakI pratiSThA saM. 1017 mAgha kRSNA aSTamI ke dina huI thii| purAvidoM ke anusAra yahAM kI zilpakalA lagabhaga 8vIM sadI kI hai| vividha saMdarbho ke adhyayana karane se aisA lagatA hai ki bhagavAna mahAvIra ke nirvANa ke 70 varSa ke pazcAta yaha nagarI basa cukI thI aura isa maMdira kA nirmANa bhI lagabhaga isI kAla meM huA thA evaM AThavIM zatAbdI meM isakA jIrNoddhAra huA thaa| jaina samAja ke pramukha aMga osavAla jAti kA udbhava bhI osiyAM se hI huA thaa| purAtattvavidoM ke anusAra osiyAM prAraMbhika madhyayugIna kalA aura sthApatya kA eka prasiddha sthAna hai| yahAM ke kucha maMdira AThavIM sadI ke nirmita haiM evaM kucha maMdira lagabhaga gyArahavIM sadI ke / tIrtha ke mUlanAyaka tIrthaMkara zrImahAvIra haiN| unakI padmAsanastha,svarNa varNIya 80 se.mI. kI pratimA yahAM virAjita hai| mUla maMdira kA nirmANa AThavIM sadI kA mAnya hai / mUla maMdira uttarAbhimukha hai| dvAra maMDapa ke pAsa eka kalAtmaka toraNa nirmita hai jisakA nirmANa saM. 1016 meM huA thaa| garbhagRha ke donoM ora tathA pIche kI maMdira kA bhavya zikhara Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ully Educ MAUREN 101 18 DADAR 771 tIrtha kA svAgata dvAra 41 For Pilv Only Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Act Join Education Intestinal 12 TO Winnin SMBER guMbaja : rAjasthAna kI udbhava kalA kA namUnA 42 Da Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zilpa abhimaNDita maMdira kA eka kalAtmaka bhAga 43 Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ora eka AcchAdita vIthI nirmita hai| garbhagRha vargAkAra hai| isameM bhadra, pratiratha tathA karNa- tInoM kA samAveza kiyA gayA hai| maMdira meM vedI baMdha ke kuMbha deva kulikAoM dvArA alaMkRta hai jinameM kubera, gaja-lakSmI tathA vAyu Adi kI AkRtiyAM darzaka ko apanI ora AkarSita karatI haiN| deva kulikAoM para digpAloM kI kalAkRtiyAM bhI nirmita haiM / garbhagRha ke bhadroM ko uccakoTi ke kalAtmaka jhUmaroM yukta una gavAkSoM se jor3A huA hai jo rAjasevaka, vedikA tathA AsanapaTTa para sthita hai / gavAkSoM kA prastutikaraNa bhI kama manorama nahIM hai| inheM kamalapuSpoM, ghaTapallavoM, tathA latA-gulmoM se vividha prakAra se Ayojita kara alaMkRta kiyA gayA hai| gUr3ha maMDapa kI chata maMdira kI kalA kA prANa hai| chata kI tIna paMktiyoM vAlI phAnasanA hai| yahAM zilpa lAlitya itanA jabaradasta ubharakara AyA hai ki basa darzaka dekhatA hI raha jAtA hai| prathama paMkti meM rUpakaMTha vidyAdharoM aura gaMdhoM kI nRtya karatI huI AkRtiyAM alaMkRta hai / prathama paMkti ke cAroM kone manorama zrRMgoM se abhimaMDita haiN| dUsarI paMkti meM siMhakarNa zilpAMkita hai / tRtIya paMkti ke madhya meM cAroM ora siMha karNa kI racanA kI gayI hai aura usake zIrSa bhAga meM suMdara AkRti ke ghaMTA kalaza kA nirmANa kiyA gayA hai| trika maMDapa kA zikhara gUr3ha maMDapa kI taraha phAnasanA prakAra kI do paMktiyAM vAlA hai / isake uttara kI ora siMha karNa para gaurI, vairoTyA tathA mAnasI deviyAM kI AkRtiyAM nirmita haiM vahIM pazcimI phAnasanA ke uttara kI ora yakSI, cakrezvarI, mahAvidyA, mahAkAlI tathA vAgdevI kI manorama AkRtiyAM haiN| dvAra maMDapa kI phAnasanA chata ghaMTa dvArA AveSTita hai| isake tribhujAkAra toraNoM kI tIna phalakoM meM mahAvidyA, kAlI, mahAmAsI, varuNa yakSa, aMbikA Adi kI pratimAeM nirmita haiN| maMdira meM dehariyoM para jaina tIrthaMkara neminAtha evaM mahAvIra svAmI ke jIvana prasaMgoM ko kAphI gaharAI se ujAgara kiyA gayA hai| zAlA ke cAroM stambha caukora haiN| inheM bela-bUToM, nAgapAsoM aura kIrtimukhoM se alaMkRta kiyA gayA hai| gUDha maMDapa kI dIvAroM meM devakulikAeM nirmita haiN| pratyeka kulikA ke zIrSa para bhavya toraNa nirmita hai| yahAM kA kalApakSa bhI darzanIya hai| maMdira meM nirmita choTI-choTI devakulikAeM to vAstava meM sthApatya kalA ke rala hI haiN| yaha maMdira kalAtmaka dRSTi se jitanA samAdata hai zraddhA kI dRSTi se bhI utanA hI lokapriya hai| yahAM zrI pUniyA bAbA ke nAma se prasiddha nAga-nAgina ke rUpa meM adhiSThAyaka deva virAjamAna haiM jo bhaktoM kI manovAMchAeM pUrNa karate haiN| maMdira se lagabhaga eka ki.mI. dUra zrI saccitAya mAtA kA lokapriya maMdira nirmita hai| jahAM saikar3oM hajAroM bhaktajana pratidina Akara apanI manotiyAM pUrNa karate haiN| stambha kI bArIka nakkAzI nRtyAbhimukha zaMkha-vAdana karatI surAMganA 44 Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * delavAr3A-AbU Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vimalavasahI-darzana bhAratavarSa ke pramukha paryaTana sthaloM meM mAuMTa AbU kA nAma sadiyoM se carcita rahA hai / U~cI parvatamAlAoM ke bIca vikasita isa paryaTana-sthala kA prAkRtika rUpa to svarga jaisA hI hai| yahAM nirmita delavAr3A jaina maMdira bhI vizva-stara para AkarSaNa kA mukhya kendra rahA hai| prativarSa kama-se-kama pandraha lAkha yAtrI isa bhavya maMdira kA darzana aura avalokana karane Ate haiN| saMsAra bhara meM zAyada hI aisA koI maMdira yA imArata ho, jisakI delavAr3A maMdira meM utkIrNa zilpa se tulanA kI jA sake / tAjamahala bhArata kI bhavyatama imAratoM meM se eka ginA jAtA hai, kintu jaba koI paryaTaka tAjamahala para lubdha hone ke bAda delavAr3A maMdira pahuMcakara yahAM kI sUkSmatama zilpakalA ko nihAratA hai, to Azcarya se ThagA raha jAtA hai- oha... ! Azcarya... ! apUrva-anUThA.. !! maMdira meM zilpa kA itanA vaividhya hai ki kaI dinoM taka isakA nirIkSaNa kiyA jAe, taba bhI isakI bArIkiyoM kI thAha nahIM pAyI jA sktii| vastuta: delavAr3A, rANakapura aura jaisalamera bhAratIya zilpakalA kA pratinidhitva karate haiN| delavAr3A maMdira ne anupama zilpakalA kI zAzvata sampadA ko apane meM saMjokara rakhA hai| ujjvala-dhavala saMgamaramara se nirmita yahAM ke maMdira eka ora zilpiyoM kI anUThI kArIgarI ko prastuta karate haiM, vahIM dUsarI ora vItarAga jina pratimAeM zAMti evaM sAdhanA kA saMdeza detI haI aparisIma saundarya ke sAtha AdhyAtmika vAtAvaraNa pradAna karatI haiM |mNdir ke darzana se darzaka itanA bhAvAbhibhUta ho uThatA hai ki hRdaya ke muMde vAtAyana khula jAte haiM aura usakI cetanA paramAtmA ke zrIcaraNoM meM samarpita hone ko lAlAyita ho uThatI hai| ___ 'delavAr3A' vAstava meM pAMca maMdiroM kA samUha hai| yahAM do maMdira to atyanta vizAla haiM, zeSa tIna maMdira, maMdira kI vizAlatA ke pUraka haiN| zilpa-saundarya kI sUkSmatA, komalatA aura gumbajoM tathA meharAboM kA bArIka alaMkaraNa pahalI hI najara meM paryaTakoM kA mana moha letA hai / nRtya aura nATyakalA ke ukere gae zilpa-citra adbhuta-anupama haiN| maMdira kI chatoM para laTakate, jhUlate gumbaja aura mukhamaMDala ke irda-girda phaile parisara meM zilpAMkita mA~ sarasvatI, aMbikA, lakSmI, zaMkhezvarI, padmAvatI, zItalA Adi deviyoM kI chaviyAM zilpakalA ke adbhuta namUne haiN| zilpakalA kI bArIkI dekhane ke lie ina mUrtiyoM ke nAkhUna aura nAsAgra Adi kA avalokana hI kAphI hai| delavAr3A-maMdiroM ke zilpakAroM ne chainI ko isa nipuNatA se lUNavasahI maMdira: kalA kA khajAnA derAnI-jeThAnI gokhaloM kA UparI bhAga 46 Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ RS garbhagaha meM adhiSThita AdinAtha kI pAvana pratimA calAyA hai ki ve saMgamaramara meM bhI vaha kArIgarI dikhA gaye haiM ki koI hAthI-dAMta meM kyA dikhA pAye ! maMdira kI prAya: sabhI mUrtiyA~ kaThora saMgamaramara meM utkIrNa kI gaI haiM, jisase svata: AbhAsa ho jAtA hai ki ina mUrtiyoM ke nirmANa meM mUrtikAroM ko kitanA zrama karanA par3A hogaa| maMdira ke utkIrNana ko gaharAI se dekhane para AbhAsa hotA hai ki usa kAla ke mUrtikAroM kI mukhya abhiruci AlaMkArika abhikalpanAoM ke utkIrNana meM hI rahI, mAnava AkRti ke aMkana kI apekSA mUrtikAroM ne deva pratimAoM ke aMkana meM vizeSa siddha-hastatA prApta kara lI thii| ina deva pratimAoM, jinameM nAyakoM, vidyAdharoM, apsarAoM, vidyAdeviyoM tathA jaina-dharma ke anya devI-devatAoM kA aMkana sammilita hai, kA nirmANa maMdira ke gumbajoM, stambhoM, toraNoM meM huA hai| jaina-maMdira meM jaina-saMskRti kA darzana honA to svAbhAvika hai, kintu maMdira ke nirmAtAoM, sUtradhAroM aura zilpiyoM ne sampUrNa hindU saMskRti tathA bhAratIya saMskRti ko bhI yahAM zilpAMkita kiyA hai| apane premI kI bATa johatI virahaNI ke dRzya taka ko bhI yahAM sthAna diyA gayA hai| yahA~ kula chaha maMdira haiM, jinameM pAMca zvetAmbara evaM eka digambara AmnAya kA hai| mahAvIra svAmI kA maMdira- jaina dharma ke caubIsaveM tIrthakara bhagavAna mahAvIra sahita nau jina bimba yahAM pratiSThita haiN| yahAM nirmita maMdiroM meM yaha sabase choTA aura bahuta hI sAdA maMdira hai / isakA nirmANa 1582 san meM huaa| maMdira ke bAhya bhAga kI chatoM para Ayariza kI citrakArI kSatigrasta-sI ho gayI hai| vimalavasahI maMdira-delavAr3A parisara kA yaha bhavyatama maMdira hai| isakA nirmANa mahAmaMtrI vimala zAha ne karavAyA thaa| vimalazAha gujarAta ke cANakya mahArAja bhImadeva ke maMtrI evaM senApati the| bar3anagara (gujarAta) ke mahAn zilpakAra kIrtidhara ke nirdezana meM yaha bhavyatama maMdira nirmita huaa| karIba 1500 zilpI tathA 1200 zramikoM ne milakara 14 varSoM meM isa maMdira ko mUrtarUpa diyaa| maMdira-nirmANa meM usa samaya 18.53 karor3a svarNa mudrAoM kI lAgata AyI / san 1031 meM AcArya zrIvardhamAnasari kI sannidhi meM maMdira kA pratiSThA-mahotsava sampanna huaa| vimalazAha ke vaMzaja pRthvIpAla ne saM.1204 se 1206 taka isa maMdira kI kaI devariyoM kA jIrNoddhAra karavAyA tathA apane pUrvajoM kI kIrti ko cirasthAyI rakhane ke lie isa maMdira ke sAmane hI hastizAlA banavAyI, jisake dvAra ke mukhya bhAga meM azvArUr3ha vimalazAha kI mUrti hai| san 1311 meM alAUddIna khilajI ne isa maMdira ko kSatigrasta kara diyA, jisakA jIrNoddhAra maMDora (jodhapura) ke bIjar3a aura lAlaka bhAiyoM ne krvaayaa| maMdira ke mukhya dvAra meM praveza karate hI maMdira kI saMgamaramarI bhavya kalAtmaka chatoM, gumbajoM, toraNa-dvAroM ko dekhate hI mana praphullita ho jAtA hai / alaMkRta nakkAzI, zilpakalA kI bhavyatA aura sukomalatA kI jhalaka yahAM hara ora dikhAyI detI hai| isa maMdira meM kula 57 devariyAM haiM, jinameM vibhinna tIrthaMkaroM kI pratimAeM parikaroM maMdira kA manorama dRzya devI ke praNAmabhaktimaya ahonRtya : mohakamudrA-- Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ For Private & Personal use only www.jainalibrary.org Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ guMbaja meM laTakate sUrajamukhI phUla REPARA RET. ALSO AON sahita sthApita haiM / pratyeka deharI ke nakkAzIpUrNa dvAra ke andara do-do gambaja haiM, jinakI chatoM para utkIrNa zilpakalA darzakoM ko abhibhUta karatI hai| maMdira kI dasavIM deharI ke bAhara tIrthakara neminAtha ke caritra kA dRzya hai| yahA~ bhagavAna neminAtha kI bArAta kI sakSma koraNI ke atirikta bhagavAna kRSNa kI jala-krIr3A kA bhI utkIrNana huA hai| bAIsavIM aura teIsavIM deharI ke bIca eka guphAnumA maMdira hai, jisameM tIrthaMkara AdinAtha kI zyAmavarNIya vizAla pratimA sthApita hai| yaha mUrti vimalazAha ko aMbikA mAtA ke prasAda se vimalavasahI ke nirmANa se pUrva bhUgarbha se prApta huI thii| pratimA purAtAtvika dRSTi se atyanta prAcIna hai evaM apanA alaga hI mahatva rakhatI hai| maMdira ke isa khaMDa meM choTI-moTI aneka prAcIna pratimAeM haiN| teIsavIM deharI meM aMbikA mAtA kI AkarSaka pratimA hai, jo maMdira ke sUtradhAroM kI ArAdhikA rahI hai / battIsavIM deharI meM zrIkRSNa dvArA kAliyA nAga-damana kA dRzya hai / eka ora kRSNa pAtAla loka meM zeSa nAga kI zayyA para zayana kara rahe haiM, vahIM dUsarI ora kRSNa-baladeva apane sAthiyoM ke sAtha yamunA ke ghATa para geMda-gullI DaMDA khela rahe haiN| ar3atIsavIM deharI meM solaha hAtha vAlI siMhavAhinI vidyAdevI kI kalAtmaka mUrti hai| bayAlIsavIM deharI ke gumbaja meM mayUrAsana sarasvatI, gajavAhinI lakSmI, kamala para lakSmI, garur3a para zaMkhezvarI devI kI manohara mUrtiyAM haiM / mUrti-nirmANa kI sUkSmatA darzanIya hai| cavAlIsavIM deharI meM nakkAzIdAra toraNa aura parikarayukta zrIvAriSeNa prabhu kI pratimA virAjamAna hai |chyaaliis se ar3atAlIsavIM deharI ke bAhara gumbaja meM solaha hAtha vAlI zItalA, sarasvatI aura padmAvatI kI mUrtiyAM behada sundara haiN| maMdira kA sarvottama kalAtmaka bhAga usakA raMgamaMDapa hai / bAraha alaMkRta staMbhoM aura kalAtmaka sundara toraNoM para Azrita bar3e gola gumbaja meM hAthI, ghor3e, haMsa, nartaka Adi kI gyAraha golAkAra mAlAeM aura jhUmakoM ke sphaTika gucche laTaka rahe haiN| pratyeka stambha ke Upara vAdya-vAdana karatI lalanAeM haiM aura unake Upara nAnA prakAra ke vAhanoM se suzobhita solaha vidyA deviyoM kI atyanta ramaNIya prabhAvazAlI pratimAeM haiN| raMgamaMDapa se Upara kI nava naukI meM nau samakoNa AkRtivAlI pratyeka alaMkRta chata meM vibhinna prakAra kI khUbasUrata khudAI hai| mUla garbhagRha meM bhagavAna RSabhadeva kI atyanta hI sukumAra aura nayanAbhirAma mUrti pratiSThita hai| gUr3ha maMDapa meM dhyAnAvasthA meM khar3I bhagavAna pArzvanAtha kI mUrtiyAM bhI cittAkarSaka hai / vimalavasahI maMdira ke bAhara hastizAlA hai, jisakA san 1991 meM jIrNoddhAra huaa| lUNavasahI maMdira- yaha maMdira kalAjagata kA prANa hai / maMdira meM itanI bArIka koraNI kI gaI hai ki darzaka pahale hI kSaNa meM apanI aMgulI dAMtoM tale le AtA hai| choTe-se-choTe pattharoM meM virATa se virATatama ko utkIrNa karane meM maMdira ke zilpI siddhahasta dikhAI dete ACTOS MAPAN ATIANE H-12GEMAR SAGE maMdira ke zatAdhika guMbajoM meM se eka JERSEMBERRISHTENSELEGRESSRIGAMISERS REPORE DISPEN pASANoM meM khilate phUla: eka guMbaja 50 Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ devariyoM kI bAharI chatoM meM utkIrNa devI kA sauSThava mAM sarasvatI: khUbasUrata nakkAzI guMbaja meM khUbasUrata nakkAzI, 51 Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TWINS WIWITEIT 3 NIVERSITETI M FILET RICHIATRISCHE www.antip jalni Edilication Internatione For Private & PE Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ BRE 2 . LII Jain Education Interational Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (PARTIALIZMAGAZIATIVAZATI 14ELA SRAN EARNIMAR 30 TRAIPHATETATUELINE HERE ANANDLALAYANAON JABAARIS derANI kA gokhalA 54 Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 98991 NAR 133333 WW Balancestore jeThANI kA gokhalA 55 SCRE Hao Hao Shi Bi Dong San Di Chan www Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ PRODKjaraUSE HR ISHATRUINORATORTUNITIES 00.0000000000.00 MORE AAJDHERAIGHTNEEDS mADiEVE maMdira ke toraNoM meM se eka haiN| kalA ke isa anamola khajAne ko dekhane ke lie agara eka bAra gardana Upara uTha jAye, to vApasa jhukane kA nAma na le| gujarAta ke solaMkI rAjA bhImadeva ke amAtya vastupAla evaM tejapAla ne zvetavarNIya saMgamaramara se isa vizva prasiddha maMdira kA nirmANa karavAyA thaa| tejapAla ke suputra lAvaNyasiMha ke nAma para maMdira kA nAmakaraNa lUNavasahI huaa| maMdira meM jaina-dharma ke bAIsaveM tIrthaMkara karuNAmUrti neminAtha kI zyAmavarNIya kasauTI patthara kI pratimA virAjamAna hai / darzana mAtra se manamohita karane vAlI isa pratimA kI pratiSThA saM. 1287 caitra kRSNA tRtIyA ko AcArya zrI vijayasenasUri ke kara kamaloM se huI thI / prApta sandarbho se patA calatA hai ki maMdira ke nirmANa meM 13 karor3a se bhI adhika svarNamudrAeM vyaya huI thiiN| maMdira kA zilpalAlitya prasiddha zilpI saumanadeva kI prastuti mAnA jAtA hai| saM. 1368 meM alAUddIna khilajI ke sainya dala ne maMdira ke garbhagRha evaM maMdira ke anya bhAga ko kSatigrasta karane kA prayAsa kiyA thaa| saM. 1378 meM zreSThI caMDasiMha ke putra zreSThi ne jIrNoddhAra krvaayaa| manuSya jAti ke lie anupama upahAra bane isa maMdira ke mukhya dvAra meM praveza karate hI maMdira kA bhavya evaM AkarSaka svarUpa dikhAI detA hai / vizva prasiddha derAnI-jeThAnI ke gokhale isa maMdira meM nirmita haiM / bAIM ora ke gokhale meM bhagavAna AdinAtha evaM dAIM ora ke gokhale meM zrI zAMtinAtha bhagavAna kI pratimA virAjamAna hai| derAnI-jeThAnI donoM kA anupama prema aura zilpiyoM kI bejor3a kalA kA pariNAma yaha nikalA ki donoM hI dehariyAM apane Apa meM hU-ba-hU banI haiN| ina dehariyoM ko dekhane se yoM lagatA hai, mAnoM zilpiyoM ne ina pattharoM meM prANa phUMka die haiN| maMdira ke raMgamaMDapa meM pahuMcane para yahAM kI vismayakArI zilpakalA kI sukomalatA, sundaratA aura utkRSTatA kI eka jhalaka hameM dikhAI detI hai aura kalAkAroM kI kalA kI eka amiTa chApa loka hRdaya meM aMkita ho jAtI hai| gumbaja ke madhya meM laTakatA kalApUrNa 'jhUmakA' sphaTika biMdu jaisA pratIta hotA hai| maMdira kI chata para jahA~ bhI najara DAleM, to lagatA hai, sacamuca, saba kucha bemisAla hai| yahA~ / pratyeka stambha para vibhinna vAhanoM para solaha vidyA deviyoM kI khar3I pratimAeM haiN| raMgamaMDapa ke cAroM ora bane toraNa itane kalAtmaka haiM ki darzaka abhibhUta ho jAtA hai| raMgamaMDapa meM dakSiNa kI ora dIvAroM aura chatoM para bhagavAna kRSNa ke janma kA dRzya-mAtA zayana avasthA meM, kArAgRha, gvAla-bAla Adi nakkAzIyukta zilpa kRtiyAM haiM / raMgamaMDapa ke Age nava caukI hai| yahAM kI 9 chatoM meM pratyeka meM zreSThatama nakkAzI kA Azcaryajanaka zilpa kArya hai / saMgamaramara meM aise sukumAra puSpa-guccha ubhara kara Ae haiM ki darzaka pahale hI darzana meM kaha detA hai-na bhUto na bhaviSyati / _maMdira kI parikramA meM 50 dehariyAM haiM, jinake parikara evaM gumbaja meM kalA kI lAlityapUrNa prastuti huI hai / deharI 1 se 10 taka meM kramaza: ambikA devI kI pratimA, puSpa nartakiyAM, haMsa ke kalAmaka paTTa aura nemata bArIka nakkAzI kI: maMdira kA eka guMbaja Vyyyyyyy guMbaja meM avasthita deva-nRtyAMganAeM 56 Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ puSpadala meM nRtyarata apsarAeM deviyoM kI prazAMta chaviyAM 57 Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Read vimala vasahI maMdira kA antardarzana stambhoM meM anupama kalA 58 Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ GRO bAMsurI vAdana karatI devI : ise kahate haiM kalA Do 59 jhIMjhA-vAdana karatI devI Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvArikA tathA samavazaraNa kA dRzya aMkita haiN| gyArahaveM gumbaja meM sAta paMktiyAM haiN| hAthI-ghor3e, nATyakalA, bhagavAna neminAtha ke jIvana-prasaMga, vivAha, dIkSA Adi evaM gavAkSa meM baiThI rAjula kI AkRti manorama hai| aThArahavIM se chabbIsavI deharI ke gumbajoM meM bhI kalA ke vibhinna pakSoM ko ujAgara kiyA gayA hai| deharI 26 se 27 ke madhya meM vizAla hastizAlA nirmita hai| yahAM saMgamaramara ke behada sundara 10 hAthI haiN| yahAM maMdira nirmAtAoM evaM unake gurujanoM kI pratimAeM bhI haiN| 27 se 50 taka kI dehariyoM meM vibhinna prakAra ke dRzya aMkita haiM / pacAsaveM gumbaja meM sundara gahare jalAzaya kA kalAtmaka dRzya ubharA lUNavasahI maMdira ke bAhara dAyIM ora kuMthunAtha kA digambara jaina maMdira hai| vahAM se sIr3hiyAM utarane para kAle patthara kA kumbha stambha hai / san 1449 meM mevAr3a ke mahArANA kumbhA ne ise banavAyA thaa| yahIM dAyIM ora vRkSoM ke madhya yugapradhAna dAdA zrIjinadattasUri kI chatarI banI huI hai| isa mahAna camatkArI evaM jaina-dharma ke prabhAvazAlI AcArya dAdA jinadattasUri evaM dAdA jinakuzalasUri kI yahAM caraNa pAdukAeM hai / pItalahara maMdira - isa maMdira kA nirmANa bhImAzAha ne karavAyA thaa| ataH ise bhImAzAha kA maMdira bhI kahate haiN| maMdira kA nirmANa-kAla san 1374-89 mAnA jAtA hai| maMdira kA jIrNoddhAra gujarAta ke sundara evaM gadA ne karavAyA thaa| maMdira meM paMcadhAtu kI bhagavAna RSabhadeva kI 41 iMca kI pratimA virAjamAna hai| paMcadhAtu kA parikara ATha guNA sAr3he pAMca phuTa kA hai| isa pratimA meM pItala kI mAtrA adhika hone se ise pItalahara maMdira kahA jAtA hai| isa pratimA kI pratiSThA san 1468 meM AcArya lakSmIsAgara sUri ke karakamaloM se sampanna huI thii| maMdira meM aura bhI aneka saMgamaramara kI vizAla jina pratimAeM haiN| kharataravasahI pArzvanAtha maMdira-maMdira ke bAIM ora banA yaha maMdira kAphI vizAla hai| kharataragaccha ke anuvAyI zrAvaka maMDalika ne isa maMdira kA nirmANa krvaayaa| ataH ise kharataravasahI maMdira kahA jAtA hai| pAlItAnA tIrtha meM bhI kharataravasahI ke nAma se vizAla jina maMdira hai| isa tIna maMjile maMdira meM cAroM dizAoM kI ora muMha kie bhagavAna pArzvanAtha kI cAra pratimAeM virAjamAna haiM, isalie ise caumukhA maMdira bhI kahate haiN| isa vizAla maMdira kI pratiSThA san 1515 ASAr3ha kRSNA 1 ko AcArya zrI jinacandra sUri ke karakamaloM se huI thii| maMdira kA zikhara to suramya hai hI, sAtha hI 'mUlanAyaka zrI pArzvanAtha kI zvetavarNIya pratimAeM aura unakA parikara atyanta kalAtmaka hai| maMdira ke cAroM ora bar3e-bar3e raMgamaMDapa haiN| maMdira kI bAharI dIvAroM para digpAloM, yakSiNiyoM, sAla bhaMjikAoM aura striyoM kI zrRMgArika zilpa-kRtiyAM bhAvAbhivyakti kI dRSTi se manorama haiN| Jin Education International 60 For Pete & Personal Use Only lUNavasahI maMdira : kalA kA khajAnA staMbha kA eka aMza www.jainllbrary.org Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ational giranAra Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlanAyaka tIrthakara zrI neminAtha giranAra vaha pAvana sthalI hai jisase nemi-rAjula kI prema, viraha, vairAgya, kaivalya aura nirvANa kI atyanta loma harSaka gAthAeM jur3I huI haiM / kumAra ariSTanemi vivAha hetu rAjimatI ke dvAra para upasthita hote haiM, kintu dAvata ke lie ekatrita pazuoM kI karuNa cItkAra sunakara ariSTanemi vivAha se vimukha ho jAte haiN| pazu-vadhazAlA ke dvAra kholakara pazuoM ko mukta karavA diyA jAtA hai aura vivAha ke lie prastuta ariSTanemi rAjimatI kI varamAlA svIkAra karane kI bajAya giranAra parvata kI ora apane kadama bar3hA lete haiN| ariSTanemi ke isa abhiniSkramaNa kI kathA ko na kevala ghara-ghara meM gAyA-sunAyA jAtA hai, varana jaina-dharma ke teIsaveM tIrthaMkara pArzvanAtha bhI isa mahAn karuNA ke citrita dRzya ko dekhakara prabhAvita ho jAte haiM aura pravajyA svIkAra kara lete haiN| rAjimatI kI varamAlA usake hAthoM meM hI dharI raha jAtI hai| haldI aura meMhadI apanA raMga to le AtI hai, para mAMga bharane se pahale hI ahiMsA aura karuNA kA aisAamRta anuSThAna hotA hai ki ariSTanemi giranAravAsI zramaNa ho jAte haiM / rAjimatI bhI unake pAvana padacihnoM kA anusaraNa karatI hai| ariSTanemi ko giranAra parvata para sAdhanA karate hae dhyAna kI ujjvala bhUmikA meM paramajJAna upalabdha hotA hai| rAjimatI, jo kisI vakta neminAtha kI patnI hone vAlI thI, ariSTanemi ke sAdhvI saMgha kI pravartikA aura anuzAstA banI / ariSTanemi bhagavAna mahAvIra se karIba bahattara hajAra varSa pUrva hue| giranAra parvata para ariSTanemi aura rAjimatI ke atirikta anya anekAneka saMta, mahaMta aura siddha yogiyoM kA nirvANa huaa| sacamuca yaha vaha sthalI hai, jo bhAratIya ArAdhya sthaloM kA pratinidhitva karatI SEAR giranAra gujarAta ke jUnAgar3ha ke pAsa samudra-tala se 3100 phuTa U~cI parvatAvalI hai / gagana cUmatI parvata mAlAoM ke bIca parinirmita yaha pAvana tIrtha jaina-dharma aura hindu-dharma donoM kA pUjya ArAdhya sthala hai| jainoM meM bhI zvetAmbara aura digambara donoM hI AmnAya ke anuyAyI isa tIrtha kI pavitra mATI ko apane zISa para car3hAne ke lie Ate haiN| eka dRSTi se to yaha pAlItAnA mahAtIrtha kI pAMcavI DhUMka mAnA jAtA hai| yadyapi pahAr3a kI car3hAI kaThina hai, kintu saM. 1222 meM rAjA kumArapAla ke mahAmaMtrI Amradeva ke prayAsoM se durgama car3hAI ko apekSAkRta sarala banAyA huA hai| parvata para sthita maMdira eka prakAra se maMdiroM kA gAMva hI dikhAI parikara evaM zikhara kA eka bhAga 62 Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ILL giranAra kI nemata 63 Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ detA hai| maMdiroM kI bhavyatA aura suMdaratA apane Apa meM bemisAla hai| maMdiroM kA jaisA zilpa aura AkAra zAstrIya paramparAnusAra mAnya hai giranAra parvata ke maMdiroM ko usakA Adarza kahA jAnA caahiye| gujarAta ke mahAn dhuraMdhara zilpiyoM kI zilpakalA kA yahAM prAcIna khajAnA dekhane ko mila jAtA hai| maMdira ko cAhe bAhara se dekhA jAye, cAhe bhItara se zraddhA aura kalA donoM hI apane paripUrNa vaibhava ke sAtha mukharita huI haiN| giranAra-parvata bhI videzI AkrAmakoM se achUtA nahIM rahA hai, lekina isake bAvajUda samaya-samaya para aneka samrAToM tathA zreSThi zraddhAluoM ne tIrtha ke jIrNoddhAra evaM vikAsa meM mahatvapUrNa bhUmikA nibhAyI hai| saM.609 meM kAzmIra ke zreSThi zrI ajitazAha tathA ratnAzAha dvArA tIrthoddhAra kiye jAne kA ullekha prApta hotA hai / bArahavIM sadI meM siddharAja ke maMtrI zrI sajjana zAha tathA prasiddha mahAmaMtrI zrI vastupAla-tejapAla dvArA jIrNoddhAra hone kA zilAlekha yahAM utkIrNa hai| rAjA maMDalika ne terahavIM sadI meM yahAM svarNa-patroM se maMDita maMdira banavAyA thaa| caudahavIM sadI meM samarasiMha sonI, satarahavIM sadI meM vardhamAna aura padmasiMha ne tIrtha kA uddhAra krvaayaa| bIsavIM sadI meM narasI kezavajI dvArA punaroddhAra kA ullekha prApta hotA hai| inake atirikta bhI kaI aise aneka samrATa-sAmantoM ne isa tIrtha ke vikAsa meM apanI ahaM bhUmikA nibhAyI hai, jinameM rAjA saMprati, rAjA kumArapAla, giranAra : nemi-rAjula kA dhAma maMdira kA manorama dRzya mukti ke sopAna giranAra kI sarvocca coTI 64 Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parikara meM nRtyarata nRtyAMganAeM .65 Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SEEFITRA gaganacuMbI zikhara 99 Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ MEDIENCECEKESICLES 357252 paMcapuSpa kI adbhuta prastuti guMbaja meM laTakate jhUmara giranAra maMdira kA guMbaja, 67 Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20.00 KHKHKHKHKH120 5767 mi 7500 6565 Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15 ERV 164928 121215115 7212 wrwrw TT celele Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ FI taravAroroko ROO PAHEBSITEST RIES atimlai Gerill 32SSUGUA SHRE cro ko gavAkSa: zilpa ke ArapAra parikara meM utkIrNa nRtyAMganAeM 70 Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ EOS HOGOS SONGS `nkkkkk`l` adbhuta saMracanA: eka mukha,paMca.zarIra a irat SARDHANDIGrinsicror CUTICA krIr3A-keli 71 Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maMtrI sAmaMtasiMha, maMtrI saMgrAma sonI tathA maMtrI Amradeva Adi kA nAma ullekhanIya hai / giranAra parvata kI talahaTI meM do zvetAmbara evaM eka digambara maMdira hai| talahaTI ke maMdira ke nikaTa hI parvata kI car3hAI prArambha hotI hai / car3hAI kAphI kaThina hai| lagabhaga 3 ki. mI. lambe mArga meM kama se kama 4000 sIr3hiyAM haiM, para bhakta kA hRdaya jaba prabhu darzana ko lAlAyita ho to phira durgama, durgama kahAM raha pAtA hai ! car3hAI pUrNa hone para zrI neminAtha bhagavAna kI mukhya TraMka kA dvAra dikhAI detA hai| yahAM 90x130 phuTa ke vizAla cauka ke madhya meM parinirmita jinAlaya apanI adbhuta chaTA bikheratA hai / isa jinAlaya ke sAmane hI mAnasaMga bhojarAja kI TraMka hai| maMdira ke mUlanAyaka zrI saMbhavanAtha hai| mukhya TraMka kI uttara dizA meM kucha dUrI para melakavasahI TraMka hai| siddharAja ke mahAmaMtrI sajjana seTha dvArA nirmApita isa TUMka meM mUlanAyaka zrI sahasraphaNA pArzvanAtha hai| isa TraMka meM tIrthaMkara AdinAtha kI eka vizAla pratimA hai jise loga 'adabhuta jI' bhI kahate haiM / yahAM se kucha dUrI para saMgrAma sonI kI TaMka hai| prApta ullekha se jJAta hotA hai ki isa maMdira kA nirmANa sonI samarasiMha aura mAladeva ne karAyA thaa| mukhya maMdira do maMjila kA hai jisake mUlanAyaka zrI sahasraphaNA pArzvanAtha hai| saMgrAma sonI kI TaMka ke Age kumArapAla rAjA kI TraMka hai| prApta sandarbhoM se jJAta hotA hai ki isa TraMka kA nirmANa rAjA kumArapAla ne terahavIM sadI meM kiyA thaa| yahAM ke mUlanAyaka zrI abhinandana svAmI haiN| yahAM nikaTa meM bhImakuMDa aura gajapada kuMDa bhI hai| isa TUMka meM kucha dUrI para vastupAla-tejapAla kI TraMka hai| vahAM utkIrNa zilAlekha se jJAta hotA hai ki saM. 1288 meM isa TUMka kA nirmANa huA thaa| TraMka meM zrI pArzvanAtha bhagavAna, zrI RSabhadeva bhagavAna evaM zrI mahAvIra svAmI ke maMdira haiN| RSabhadeva svAmI ke maMdira meM aba zrI zAmalA pArzvanAtha jI kI pratimA virAjamAna hai| 1 isa TUMka ke pAsa hI zrI saMprati rAjA kI TraMka hai| maMdira kAphI vizAla evaM prAcIna hai / maMdira ke mUlanAyaka zrI neminAtha bhagavAna hai| yahAM se kucha dUrI para kramazaH zrI caumukhajI, zrI saMbhavanAtha bhagavAna kI TraMka, dharmazI hemacandra jI kI TraMka, satI rAjulamati kI guphA, gaumukhI gaMgA evaM caubIsa jinezvara kI TraMka hai| giranAra kI pAMca TUkeM pracalita haiN| pahalI TraMka tIrthaMkara neminAtha kI hai| dUsarI TraMka zrI aMbAjI kI hai| tIsarI TraMka ko oghar3a zikhara kahate haiM jahAM neminAtha bhagavAna kI caraNa pAdukAeM pratiSThita haiN| cauthI TraMka para bhI neminAtha ke caraNa haiN| pAMcavI TraMka bIhar3a jaMgala meM parvata kI UMcI coTI para hai jisameM neminAtha evaM varadatta gaNadhara kI caraNa pAdukAeM haiN| prAkRtika suSamA se abhimaMDita isa pAvana tIrtha kI yAtrA jIvana kA saubhAgya hai / praNAma haiM, nemi aura rAjula ko jinake caraNa sparza se giranAra kI parvatAvalI dhanya huii| praNAma haiM, una AtmAoM ko bhI jo yahA~ kI pavitra mATI kA sparza kara dhanya hote haiN| Jan Education 72 atIta kA avazeSa rAjutamAtA kI guphA rAjimatI kI guphA www.jilibrary.org. Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * zaMkhezvara Ellion literational For Private BPrachal Use Only Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108 pArzvanAtha maMdira bhavya darzana zaMkhezvara bhAratavarSa ke jaina tIrtha sthaloM meM sarvAdhika camatkArI sarvasamAdRta mAnA jAtA hai / zaMkhezvara aura nAkor3A ye ve do tIrtha haiN| jinake bAre meM prasiddha hai ki yahA~ zraddhAluoM kI manovAMchAeM pUrNa hotI haiN| zraddhAlujana zaMkhezvara tIrtha kI ArAdhanA ke nimitta tIna upavAsa karate haiM, jinheM paraMparAgata zabdAvalI meM 'telA' yA 'aTThama' kahA jAtA hai| kahA jAtA hai ki aTThama tapa ke sAtha zaMkhezvara tIrtha kI gaI ArAdhanA saMkaTamocaka aura sukha-samRddhikAraka hotI hai| zaMkhezvara yAnI zaMkhoM kA adhipati / paurANika ullekhoM ke anusAra jarAsaMdha aura kRSNa ke bIca hae yuddha meM jarAsaMdha ne zrIkRSNa kI senA para 'jarA' pheMkI taba isI prabhu-pratimA ke caraNAbhiSikta jala ke dvArA jarA ke prabhAva ko nirmala kiyA gyaa| saMvat 1155 meM AcArya deveMdra sUri kI preraNA se siddharAja jayasiMha ke mahAmaMtrI sajjana zAha ne zaMkhezvara tIrtha kA jIrNoddhAra krvaayaa| mahAmaMtrI vastupAla-tejapAla ne AcArya zrI varddhamAna sUri ke upadeza se isa tIrtha kA Avazyaka nava-nirmANa karavAyA tathA yahA~ parinirmita bAvana devariyoM ke zikhara para svarNakalaza abhisikta kiyaa| saM. 1302 meM rAjA durjanasalya ke dvArA bhI isa tIrtha ke jIrNoddhAra kA ullekha prApta hotA hai| samrATa alAuddIna khilajI ke maMdira-virodhI abhiyAna evaM AkramaNoM ke tahata isa maMdira ko bhI bhArI kSati pahuMcAI gaI, kintu upa-zikhara kA manorama darzana gabaja kA gaharA svarUpa zaMkhezvara ke zikhara 74 For PHE Personal use only Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ PRARRIORAImrani zaMkhezvara ke zikharoM kI bhavyatA zikharoM kI katAra, 75 Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ guMbaja kA eka bhAga 78 Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ International maMdiroM se aisI hI divyatA pAeM 79 www.jainglibrary.org Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMgha dvArA pratimA ko pahale hI sthAnAntarita kara diyA gayA thaa| saM. 1656 meM bAdazAha zAhajahAM ne nagara-seTha zAMtiprasAda ko pharamAna jArI kara tIrtha ke nirmANa kI svIkRti pradAna kii| saM. 1760 meM AcArya vijayaratna sUri ke haste puna: pratiSThA hone kA ullekha milatA VOYOYAL zaMkhezvara tIrtha ke vizAla parakoTe meM mala maMdira ke atirikta kaI devariyAM nirmita haiN| isI kAraNa ise bAvana jinAlaya bhI kahA jAtA hai| maMdira ke aMdara-bAhara kaI maMdira haiM, jinameM Agama maMdira, 108 pArzvanAtha jinAlaya, dAdAbAr3I ityAdi ke nAma ullekhanIya mUla tIrtha-maMdira vizAla parakoTe ke madhya bhAga meM aisA lagatA hai mAno yaha dharatI para avatarita haA deva-vimAna ho / zikharoM para lagI choTI-moTI ghaMTiyAM havA ke jhauMkoM ke sAtha svata: DolAyamAna ho uThatI haiM / ghaMTiyoM kA ninAda saMgIta kA kAma karate hue zraddhAluoM ke hRdaya ko jhaMkRta kara detA hai| zaMkhezvara tIrtha soyI mAnavatA ko jAgRti kA saMdeza detA hai| jIvana kI vipadAoM se chuTakArA pAne ke lie zaMkhezvara sarva sukhoM kI khAna hai| mUlanAyaka zrI zaMkhezvara pArzvanAtha pArzvanAtha kI manorama pratimA dvArapAlikA 80 in Elound on temational For Prata Personal use only Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tAraMgA Fer Pelva Per cats Only Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gujarAta kI pAvana bhUmi meM zraddhA aura kalA kA adbhuta samanvaya haA hai / tAraMgA tIrtha isakA jIvanta pramANa hai / zaharoM kI kolAhala bharI jiMdagI se dUra zAMta-nIrava vAtAvaraNa meM parvatoM kI goda meM base isa tIrtha meM pahuMcate hI AtmazAMti kI anubhUti to hotI hI hai, maMdira kI kalAtmakatA ko nirakhakara darzaka aMcabhita bhI raha jAtA hai / maMdira ke bAhya bhAga meM khar3e hokara agara cAroM ora naz2ara daur3AI jAye to parvatoM kA anUThA sauMdarya dikhAI detA hai aura agara maMdira ke bhItara praveza kiyA jAye, to paramAtmA kI divya pratimA muMha bolatI najara AtI hai| jaina-zAstroM meM tAraMgA ke lie 'tAraura', 'tArAvara', 'tAraNagirI' Adi kaI nAma upalabdha hote haiN| saM. 1241 meM AcArya zrI somaprabha sUri dvArA nirmita kumArapAla pratibodha graMtha meM ullekha hai ki rAjA vatsarAya ne bappuTAcArya kI preraNA se yahA~ zrIsiddhAyikA devI ke maMdira kA nirmANa karavAyA thaa| prApta saMdarbho se jJAta hotA hai ki rAjA kumArapAla ne bhI yahAM saM. 1212 meM jinAlaya kA nirmANa karavAyA mUlanAyaka tIrthaMkara zrI ajitanAtha thaa| MADRA tIrtha meM upalabdha zilAlekhoM se jJAta hotA hai ki saM. 1284 meM saMghapati vastupAla ne AdinAtha bhagavAna kI do pratimAeM virAjamAna kI thii| yadyapi ye donoM hI pratimAeM Aja tIrtha-kSetra meM upalabdha nahIM haiM, para utkIrNa zilAlekha vAle donoM hI Asana maMdira meM Aja bhI upalabdha haiN| saM. 1479 meM IDara ke zrI goviMda sRSTi dvArA tIrtha ke uddhAra kA ullekha prApta hotA hai / tIrtha kA aMtima jIrNoddhAra AcArya zrI vijayasena sUri kI preraNA se huaa| isake atirikta isa maMdira meM anya bhI kaI logoM ne gokhaloM aura pratimAoM kA nirmANa karavAyA hai| mUla maMdira 142 phuTa UMcA, 150 phuTa lambA aura 100 phuTa caur3A hai| raMgamaMDapa kI vizAlatA darzanIya hai |mNdir meM tIrthaMkara zrI ajitanAtha kI padmAsana meM zvetavarNIya pratimA virAjamAna hai / 2.75 mITara kI yaha prAcIna pratimA Aja bhI apanI tejomaya AbhA bikhera rahI hai| ___mUla maMdira ke dakSiNa dizA meM koTi zilA hai| yahA~ aneka muniyoM ne AtmasAdhanA kara mukti pAI thI / mUla maMdira ke atirikta 4 zvetAmbara va5 digambara maMdira haiN| yahA~ se lagabhaga eka kilomITara dUra mokSabArI TraeNka hai, jahAM tIrthaMkara zrI ajitanAtha kI pratimA pratiSThita hai| yahA~ saM. 1255 meM nirmApita bhagavAna kI pratimA kA bhavya parikara hai| maMdira kA mukhabhAga 82 For Private Personal use only Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAhubalI kI mukhamudrA maMdira kA parikara : nRtyarata nRtyAMganAeM Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ATAL VAN ANG 50 OS MENTRE ******CD ECC CO For Private & Personal Use Of ATINary.org Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ VOO VVVEVO HIP In For Private Personal use only www.jinary.org Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1. rA.. an maMdira kA parikara: bArIka nakkAzI 86 Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ HILLLLLL ITTE RA nRtyAMganAeM : parikara meM kalA kI jIvaMtatA 87 InEducation international For Private Personal use only Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maMdira ke parikara meM kAla ki adbhuta prastuti huI hai| nRtya karatI huI devAMganAoM kA vividha rUpa AMkha, nAka evaM zarIra ke anya aMgoM ke utkIrNana meM gujarAta ke kalAkAroM ne apanI anUThI kalA kI prastuti kI hai| parikara meM saikar3oM nRtyAMganAoM kI mUrtiyAM hoMgI, lekina pratyeka pratimA kalA kI dRSTi se paraspara bhinna hai| yaha cAra maMjilA maMdira caMdanavarNa ke pASANa se nirmita kiyA gayA hai| nayAnAbhirAma gaMganacuMbI zikhara ko dekhakara yoM lagatA hai, "mAno yaha jaMgala meM maMgala kA pratIka banakara vizva-zAMti kA saMdeza prasArita kara rahA hai| FREE emaADHERAI aninARMERARY ANDARAMAHAana ANRAANAAAAARAATRALI MAANAMRAPAR pratiSThita haiM pratimA meM prANa zrI sahastrakUTa maMdira 88 in an international For Private Personal use only Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mehasAnA Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mehasAnA jaina dharma kA eka lokapriya tIrtha hai| AcArya zrI kailAza sAgara sUri jI kI preraNA se nirmita isa maMdira kI imArateM dUra se hI darzakoM kA mana moha letI hai| prAcInatA kI dRSTi se isa nagara meM nirmita maMdiroM meM 11vI 12vIM zatAbdI ke zilAlekha prApta hote haiM kintu hama jisa tIrtha maMdira ko vizva ke samakSa prastuta karanA cAha rahe haiM vaha arvAcIna yuga kA avadAna hai| mehasAnA kA zrI sImandhara svAmI jaina tIrtha maMdira 20vIM sadI kI dena hai isa sadI meM nae rUpa se sthApita tIrthoM meM mehasAnA tIrtha kA nAma sarvopari hai| maMdira kA nirmANa hue koI bahuta varSa nahIM bIte haiM para jisa gati se isa maMdira ne tIrtha kA rUpa dhAraNa kiyA hai vaha apane Apa meM eka Azcarya hai| jaina maMdiroM meM bharata kSetra meM hue tIrthaMkaroM kI pratimAeM virAjamAna rahatI haiN| kintu isa maMdira meM bhagavAna zrI sImandhara svAmI kI vizAlakAya pratimA pratiSThita hai jo isa samaya mahAvideha kSetra meM vihAra karate haiM / mahAvideha kSetra bharata kSetra kI taraha hI eka anya kSetra hai jahAM isa samaya bhI tIrthakaroM kA janma, kaivalya aura nirvANa sampanna hotA mUlanAyaka zrI sImandhara svAmI bhagavAna zrI sImandhara svAmI ke maMdiroM meM yaha maMdira sabase bar3A mAnA jAtA hai / bar3e hI sundara saMyojana evaM kalAtmaka prastuti ke sAtha maMdira kA nirmANa kiyA gayA hai vaha apane Apa meM auroM ke lie Adarza hai| maMdira kI bhavyatA aura zilpa se abhimaNDita vizAlakAya pratimA eka hI najara meM paryaTakoM tathA zraddhAluoM ko vazIbhUta kara letI haiN| isa maMdira ke alAvA nagara meM 14 anya maMdira bhI haiN| jaba kabhI avasara mile mehasAnA tIrtha kA avalokana jarUra kara lenA caahie| maMdira kA abhimukha 90 Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 19 acad HIGH HIGH CH aknaidaadid HECHO BASBAS HN *lD[ 6] 6 of Jal &EWA BEICH REPOR WARE TEX FREEDOMISES Thegioigu chi Y D sturyyy. DERBEDDEDUC 1010101010101010 A sedia BEBRENDAN maMdira kA bhavyatama zikhara 666 91 Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Jan Education Internation c parikramA kA eka bhAga DIDONCIAD TOT POGLED100 B tIrtha kA pravezadvAra 92 For Private & Peional Use Only Dine NO ENTRY painelibrary.org Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAlItAnA Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maMdira kA himAlayI zikhara pAlItAnA zraddhA aura kalA kI dRSTi se jaina-dharma kA sarvopari tIrtha-sthala hai| deza ke hara rAjya meM jaina-dharma ke pAvana tIrtha-sthala haiM, kintu hara tIrtha kI nAka pAlItAnA kI ora hai| yahAM anaginata santoM, mahAtmAoM aura zrAvakoM ne mahAnirvANa ko upalabdha kiyA hai| isa tIrtha ke kaNa-kaNa meM samAdhi aura kaivalya kI AbhA hai| yahAM kA kaMkara-kaMkara zaMkara hai / isa tIrtha kI mATI kA hara kaNa apane-Apa meM eka pavitratama maMdira hai| yahAM kI mATI ko apane zISa para car3hAnA bhava-bhava ke pApoM ko naSTa kara DAlane kA AdhArabhUta anuSThAna hai| kahA jAtA hai pAlItAnA kI miTTI ko apane zISa para car3hAne ke lie devatAgaNa bhI tarasate haiM / manuSya to kyA, deva bhI kRt-kRtya ho jAte haiM, yadi unheM pAlItAnA tIrtha kI yAtrA kA avasara mila jaaye| vastuta: pAlItAnA to vaha tIrtha hai, jahAM devoM kA divyatva hara dizA meM dekhA jA sakatA hai| kisI ke mana meM cAhe kaisI bhI ciMtA kyoM na ho. pAlItAnA vaha dhAma hai jahA~ zraddhAlu hara ciMtA se mukta, nizcinta ho jAtA hai| zAyada hI aisA koI jaina ho jisane jIvana meM pAlItAnA kI eka bAra yAtrA na kI ho / yaha mAnA jAtA hai ki jisane pAlItAnA aura sammeta zikhara ina do tIrthoM kI yAtrA na kI, usakA jaina kula meM janma lenA vyartha gyaa| jaina-dharma kA sarvAdhika sarvopari tIrtha sthala hone ke kAraNa yahA~ tIrtha yAtriyoM kI sadA bharamAra rahatI hai| isa tIrtha kI divyatA aura bhavyatA kA lekhA-jokhA saMsAra ke hara rASTra taka pahu~cA huA hai| sAmAnya taura para paryaTaka ghUmane ke lie bhArata AyA karate haiM, kintu pAlItAnA vaha pAvana dhAma hai, jahAM apane zraddhA-sumana samarpita karane ke lie paryaTaka yahA~ pahu~cate haiN| pAlItAnA jaina dharma ke pUjya sAdhu-sAdhvIvaMda kA sabase bar3A kendra-sthala hai| zAyada hI anya koI aisA nagara yA tIrtha ho, jahA~ jaina sAdhu-sAdhviyoM kI itanI vipula saMkhyA milatI ho / sAdhu-sAdhvI svayaM eka jaMgama tIrtha hai, isa dRSTi se pAlItAnA kI yAtrA jaMgama aura sthAvara donoM dRSTi se mahAn puNyakArI mAnI jAtI hai| isa tIrtha para jidhara bhI najara ghumAo, vahAM maMdira yA dharmazAlAeM hI dikhAI detI haiN| saikar3oM maMdira aura saikar3oM dharmazAlAeM isa tIrtha kI vizeSatAoM meM pramukha hai / pAlItAnA nagara ke karIba 5 ki. mI. ke pramukha mArga para dharmazAlAoM aura vizrAma-sthaloM kI lambI katAra hai| mArga meM Thaura-Thaura para pAvana jinAlaya bhI nirmita haiM, lekina jise hama tIrtha kaheM usakA prAraMbha pAlItAnA kI talahaTI se hotA hai / isa talahaTI gaganacumbI zikhara maMdira hI maMdira 94 Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrtha ke adhinAyaka tIrthaMkara zrI AdinAtha rAyaNa rUkha : AdinAtha kI sAdhanA-sthalI sUraja pola: mukti kA dvAra, 95 Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ S WYG so WA SPER CAFFE FreeREE PORNO Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zikhara-samUha talahaTI meM sthita kezariyAnAtha maMdira 97 For Private Personal use only Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Copy PLEURAS zatruMjaya : Dagara-Dagara para maMdira motI zAha seTha kI TraMka maMdiroM kA upanagara 98 Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Kundali LHILEHUED Castine bhavya zikhara 99 For Private Personal use only Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ para kadama rakhate hI zraddhAlugaNa bhAvAbhibhUta ho jAte haiN| unheM isa mahAtIrtha kI yAtrA kA parama saubhAgya prApta huA hai, isa bAta se unakA hRdaya paramAtmA kI kRpA ke prati kRtajJa ho jAtA hai| | pAlItAnA tIrtha ko eka prakAra se maMdiroM kA nagara kahA jAtA hai| jisa eka tIrtha para 8613 maMdira aura lagabhaga 33 hajAra mUrtiyAM hoM, bhalA usa tIrtha kI tulanA kisase kI jaaye| sacamuca, aisA sthAna to tIrthoM kA tIrtha hai, hara upamA se Upara-anupama hai| pAlItAnA kI tulanA meM kevala pAlItAnA ko hI rakhA jA sakatA hai| sampUrNa vizva meM yahI ekamAtra aisA parvata hai jahAM itane maMdira hai| parvatamAlAoM para suzobhita isa tIrtha para zraddhA evaM kalA kA aisA adbhuta saMgama huA hai ki mAno jaina-dharma ke prati AsthA rakhane vAle sajjanoM kA dhArmika vaibhava apanI sampUrNa zraddhA tathA bhakti ke sAtha mukhara ho uThA ho / parvata para nirmita nau TaMkoM meM motIzAha seTha kI TraMka maMdiroM kI jisa bhavyatA ko lie hue khar3I hai, usakI tulanA Akhira kisase kI jA sakatI hai? durgama pahAr3oM ke bIca itane vizAlakAya pASANoM ko le jAnA bhI kitanA kaThina rahA hogA, lekina jaba zraddhA sira car3hakara bolatI hai, to asaMbhAvita kArya bhI saMbhAvita ho jAte haiN| 1 pAlItAnA ko zAzvata tIrtha mAnA jAtA hai| yahA~ hajAroM-hajAra lAkhoM-lAkha AtmAoM ne samAdhi-maraNa svIkAra kiyA, mahAnirvANa kI mahAjyoti kA yahAM alakha jgaayaa| jaina-dharma ke caubIsa tIrthaMkaroM meM se bAIsa tIrthaMkaroM ne isa tIrtha kI sparzanA kara tIrtha kI mahimA ko aura adhika bddh'aayaa| bhagavAna RSabhadeva ne to isa tIrtha kI 99 ve 'pUrva' vAra yAtrA kI jaina dharma ke prathama tIrthakara zrI RSabhadeva dvArA kI gaI yaha mahAn yAtrA jaina-dharma ke anuyAyiyoM ke lie svayaM eka preraNA hai| Aja bhI prativarSa hajAroM zraddhAlu isa tIrtha kI 99 bAra yAtrA karate haiM, jise 'navANu' yAtrA kahA jAtA hai| bhagavAna AdinAtha kA isa mahAtIrtha se vizeSa sambandha hone ke kAraNa unakI ArAdhanA hetu kiye jAne vAle varSItapa kI tapasyA kA pAraNA bhI loga yahAM Akara karate haiM, jise akSaya tRtIyA yA AkhAtIja kahate haiN| prativarSa hajAroM varSItapa ke tapasvI isa tIrtha kI yAtrA karake isa tapa kI yahAM pUrNAhUti karate haiN| jaina-dharma tapa pradhAna hai| varSItapa sabase lambA aura kaThina tapa mAnA jAtA hai, lekina hajAroM jaina prativarSa isa tapa kI ArAdhanA karate haiN| isa tapa meM eka dina upavAsa kiyA jAtA hai aura agale dina bhojana liyA jAtA hai; yaha krama pUre eka varSa taka calatA hai| varSItapa kA pAraNA hastinApura aura pAlItAnA donoM hI sthAnoM para karane kA mahattva hai| 1 pAlItAnA vAstava meM pAdaliptapura kA apabhraMza huA vartamAna nAma hai / zatruoM dvArA avijita rahane ke kAraNa ise zatruMjaya bhI kahA jAtA hai| zAstroM meM zatruMjaya tIrtha ke kula 108 nAmoM kA ullekha huA hai, jinameM puMDarika girI, vimalAcala, siddhAcala Adi nAma pracalita haiN| 100 1000 SEELTA ito TZEPT Ett 7421274TF CORAT TEOR Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pttm HAT SH m pos| alaal ITS THITHTTUTTU pttttm kai e naakaarmaa PANIEERALorp a e aasacaoxanana ELIZE BESESSEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEPEEDIADOS THIL A LAN NINAI kttukktrraarraarraaprrrrrri prraarraarraaraaraar mrrrrrrrrrrrrrrrrrvm. ITCOICOTIONERIESTERIES HISTO R ICISIOTHERTISIS rm E mmallonal Fer Pilva Penal Use Only WAWalnuaryam Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lain Education International bhavyatA aura kahA~ aisI 102 308239818 Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ stambhAyita mahAmandira SAKAL Tamil KANGOOOLI aluka TA pAlItAnA : jahAM hara ora maMdira aura zilpa hai 103 Education international For Private Personal use only www.jainelibrary.ory Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zikhara- upazikhara navaTUMkoM meM eka Lain Education Intemitional 104 Personal use only For Private Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hastagiri sthita bhagavAna AdinAtha 105 For PEPE Only Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna RSabhadeva vartamAna kAla cakra ke tIsare samaya-kalpa meM hue kintu isa pAlItAnA / zatruMjaya tIrtha kA astitva unase pahale bhI mAnA jAtA rahA hai| svayaM bhagavAna RSabhadeva ke putra cakravartI bharata dvArA isa mahAtIrtha ke jIrNoddhAra kA ullekha zAstroM meM prApta hotA hai| samaya- samaya para aura bhI kaI daphA usa tIrtha para nava nirmANa aura jIrNoddhAra kA kArya huA, jinameM mahArAjA sagara, bhagavAna zrI rAma tathA pAMDavoM dvArA karavAyA gayA jIrNoddhAra vizeSa ullekhanIya hai| tIrtha ke bAre meM solaha uddhAra prasiddha hai| tIrtha para Aja jo maMdira upasthita haiM, unakA nirmANa samaya-samaya para aneka zreSThi sAmantoM ne krvaayaa| pAlItAnA tIrtha para sAla meM cAra bAra vizeSa mele bhI Ayojita hote haiN| kArtika pUrNimA, phAlguna zukla trayodazI, caitrI pUrNimA aura vaizAkha zukla tRtIyA ke dina Ayojita hone vAle ina meloM ke atirikta vaizAkha kRSNA 6 ke dina bhI melA Ayojita hotA hai| vastutaH isa dina maMtrI karmAzAha dvArA mukhya TraMka meM pratiSThita karavAye gaye bhagavAna AdinAtha kI pratiSThA kA divasa hai| phAlguna zuklA trayodazI ko tIrtha kI cha: kosa kI pradakSiNA lagAI jAtI hai, jisameM eka lAkha se bhI adhika loga zAmila hote haiN| zatruMjaya tIrtha kI jitanI mahimA hai aisI hI zatruMjaya nadI kI bhI mahimA bakhAnI jAtI hai| zatruMjaya tIrtha kI parvatamAlAoM ke eka ora pravAhamAna yaha nadI utanI hI pAvana mAnI jAtI hai, jitanI vaidika-dharma meM mA~ bhagIrathI gNgaa| zatruMjaya nadI meM snAna karake tIrtha kI yAtrA karanA vizeSa phaladAyI mAnA jAtA hai| zatrujaya pahAr3I para sthita yaha maMdiroM kA nagara pAlItAnA zahara ke dakSiNa meM hai / yahAM ke maMdira parvata kI do jur3avA coTiyoM para nirmita haiM, jo samudra kI sataha se 600 mITara U~cI hai| 320 mITara laMbI isa pratyeka coTI para ye maMdira paMktibaddha rUpa se nirmita haiN| yaha paMkti dUra se dikhane meM aMgrejI ke 'esa' akSara ke AkAra kI dikhAI detI | hai vibhinna AkAra-prakAra ke ina bahusaMkhyaka maMdiroM meM virAjamAna jina pratimAeM vItarAga-saMdeza ko prasArita kara rahI haiN| zatruMjaya pahAr3I ke ye maMdira kalA kI dRSTi se bhale hI delavAr3A yA rANakapura ke samakakSa na jA sakeM, para yahAM ke asaMkhya maMdiroM kA samagra prabhAva, vAtAvaraNa meM vyApta nIravatA kucha aisI vizeSatAeM haiM jo darzakoM ke lie AkarSaka bana jAtI haiN| pAlItAnA tIrtha parvatamAlAoM ke bIca suzobhita hai| isa tIrtha kI yAtrA ke lie hameM karIba battIsa sau sIr3hiyAM car3hanI par3atI haiN| rAstA atyanta sApha-sutharA hai| prakRti kI suSamA dekhate hI banatI hai| talahaTI para hI eka bhavya maMdira nirmita hai, jisakA nirmANa saM. 1950 meM zreSThi dhanapatasiMha lakSmIpatasiMha dvArA karavAyA gyaa| isa maMdira meM bAvana devariyAM hone ke kAraNa ise bAvana jinAlaya bhI kahA jAtA hai| mArga meM choTI-moTI anya bhI kaI devariyAM AtI haiM, jinameM cakravartI bharata, bhagavAna neminAtha ke gaNadhara varadatta, bhagavAna AdinAtha, pArzvanAtha kI caraNa pAdukAeM evaM vArikhilla, nArada, rAma, bharata, zuka parivrAjaka thAvaccA putra, selakasUri jAli, mayAli tathA anya gas atel 106 ECOENS samavasaraNa : navInatama prastutikaraNa Mag parikara : hara koNa para kalA aMka praveza dvAra aura parikara 108 . Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ devI-devatAoM kI pratimAoM kI devariyAM hai / bIca mArga meM kumArapAla kuMDa aura sAlA-kuMDa bhI Ate haiN| sAlA-kuMDa ke pAsa jinendra-TraMka hai, jisameM adhiSThita guru mUrtiyA~ evaM devamUrtiyoM meM mAM padmAvatI devI kI pratimA kalA kI dRSTi se kAphI sundara hai| kucha aura Age bar3he, to vahAM se rAstA vibhAjita hotA hai jisameM eka nava DhUMkoM kI ora jAtA hai tathA dUsarA bhagavAna AdinAtha kI mukhya TraMka kI ora jAtA hai / mukhya DhUMka kI ora jAne para sarvaprathama rAmapola aura gAdhaNa pola dikhAI detI hai| Age hAthI pola meM praveza karate samaya sUrajakuMDa, bhImakuMDa evaM IzvarakuMDa dikhAI dete haiN| nava TraeNkoM ke mArga meM pahalI TraMka seTha narazI kezavajI kI hai| saM. 1921 meM zrI narazI kezava jI ne isa DhUMka kA nirmANa karavAyA thaa| isa manorama jinAlaya meM tIrthaMkara zAMtinAtha kI pratimA pratiSThita MedapaduITICS hai| pAlItAnA : maMdiroM kA mahAnagara dUsarI kharataravasahI DhUMka hai / ise caumukha jI kI DhUMka bhI kahate haiN| yaha maMdira isa parvata ke uttarI zikhara para nirmita hai| zatrujaya meM nirmita DhUMkoM meM yaha sarvocca TraeNka hai / kAphI dUra se hI isa maMdira kA uttuMga zikhara dekhA jA sakatA hai / isa uttuMga jinAlaya kA nava nirmANa saM. 1675 meM seTha sadAsoma jI ne karavAyA thaa| maMdira meM bhagavAna AdinAtha kI caumukhajI ke rUpa meM cAra vizAla pratimAeM virAjamAna haiN| isI TraeNka meM tIrthaMkara RSabhadeva kI mAtA marudevI kA maMdira bhI nirmita hai / isI maMdira ke pRSTha bhAga meM pAMDava-maMdira hai, jisameM pAMca pAMDava, mAtA kuntI evaM draupadI kI mUrtiyAM haiN| tIsarI DhUMka kA nirmANa chIpA bhAiyoM ne karavAyA, ata: ise chIpAvasahI DhUMka kahate haiM / saM. 1791 meM nirmita isa maMdira meM tIrthaMkara RSabhadeva mUlanAyaka ke rUpa meM virAjamAna haiN| cauthI TraMka sAkaravasahI hai / seTha sAkaracaMda premacanda dvArA saM. 1893 meM nirmApita isa TraMka meM RSabhAnana, caMdrAnana, vAriSeNa aura vardhamAna ina cAra zAzvata jinezvaroM kI pratimAeM virAjita haiN| chaThI hImavasahI DhUMka kA nirmANa hImA bhAI dvArA saM. 1886 meM huA hai| yahAM zrI ajitanAtha bhagavAna mUlanAyaka haiN| sAtavIM premavasahI DhUMka hai| modI zrI premacandra lavajI dvArA saM. 1843 meM nirmApita isa maMdira ke mUlanAyaka tIrthaMkara zrI RSabhadeva HE DO TI fui Ion bhakti meM tanmaya gujarAtI zilpa AThavIM bAlAvasahI DhUMka hai / maMdira kA nava nirmANa saM. 1193 meM bAlA bhAI dvArA huA hai| maMdira ke mUlanAyaka AdinAtha bhagavAna navamI motIzAha TraeNka hai| seTha motIzAha ne isa vizAlatama maMdira kA nirmANa karavAyA thA evaM unake suputra khemacaMda ne saM. 1893 meM pratiSThA karavAI thii| maMdira apane Apa meM kaI choTe-moTe maMdiroM kA samUha hai| maMdira ke mUlanAyaka zrI AdinAtha bhagavAna hai| premavasahI DhUMka ke pAsa eka vizeSa maMdira banA huA hai| isameM tIrthaMkara AdinAtha kI 18 phuTa kI padmAsanastha vizAla pratimA hai| chajjA maMdiroM kA mahAnagara zatrujaya 107 Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ For Pille & arconal Use Only WWE Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 Jain Education Wemational F rivate Pers www brary.org Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isa pratimA ko adbhuta bAbA ke nAma se bhI pahacAnA jAtA hai| zatrujaya parvata kI mukhya DhUMka meM tIrthaMkara RSabhadeva kI pratimA virAjamAna hai / zvetavarNIya yaha pAvana pratimA 2.16 mITara kI hai| isa atizayavAna pratimA ke darzana-pUjana ke lie loga tarasate rahate haiM / pratimA ke darzanamAtra se zraddhA kA sAgara umar3a par3atA hai| isa parvata aura pratimA kI pAvanatA ke lie hI to kahA gayA, 'jiNa zatraMjaya tIrtha nahIM bheTyo, te garbhavAsakahaMta re|' mUla maMdira ke pRSTha bhAga meM rAyaNa vRkSa hai / vRkSa kAphI prAcIna hai| kahA jAtA hai yahAM isI vRkSa kI chAyA meM tIrthaMkara AdinAtha ne sudIrgha tapasyA-sAdhanA kI thii| yahAM tIrthaMkara AdinAtha ke 47425 iMca kI vizAla caraNa pAdukAeM pratiSThita haiN| pAlItAnA meM parvata ke atirikta talahaTI meM samavasaraNa maMdira, Agama maMdira, jambU dvIpa, vizAla myUjiyama Adi bhI darzanIya haiN| isa mahAtIrtha kI yAtrA sacamuca jIvana kA saubhAgya hai| pAlItAnA gAMva evaM talahaTI: virATa darzana zatrujaya ke sopAna T DAMDiyA rAsa zatrujaya-nadI 110 Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * rAjagRhI FORPrVIE SPersonal use only www.iainelibrary.cird Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI munisunnalasmAmI mUlanAyaka munisuvrata svAmI rAjagRha kA paurANika dRSTi se apanA mahatva hai| yaha bhagavAna mahAvIra tathA bhagavAna buddha kI karma-sthalI rahI hai| bhagavAna mahAvIra ne rAjagRha meM bAraha cAturmAsa sampanna karake isa janapada ko apane AdhyAtmika amRta se abhisiMcita kiyA hai| bhagavAna mahAvIra ke vrataniSTha lagabhaga sAta lAkha zrAvaka-zrAvikAoM meM se cauthAI loga to rAjagRha janapada ke hI rahe haiN| isa dRSTi se yaha kahA jA sakatA hai ki bhagavAna mahAvIra kA rAjagRha janapada para aparisIma prabhAva rhaa| bhagavAna buddha kA rAjagRha se vizeSa sambandha rhaa| vastuta: rAjagRha ke nAgarika dharma aura adhyAtma kA pUrA sammAna karate rhe| unhoMne bhagavAna mahAvIra aura bhagavAna buddha meM bhagavattA aura sambodhi kI jo suvAsa dekhI usI se una donoM mahApuruSoM kA yahAM pUrA varcasva rhaa| usI kA yaha natIjA hai ki rAjagRha ke irda-girda sthita parvatamAlAoM evaM kandarAoM meM jaina-muni tathA bauddha bhikSu donoM hI Atma sAdhanArata rahate the| bhagavAna buddha ke nirvANa ke bAda bauddha bhikSuoM kA jo prathama sammelana Ayojita huA thA, vaha rAjagRha meM hI huA thaa| Aja hama jise 'saptaparNI' guphA kahate haiM vahI vAstava meM bauddha bhikSuoM ke prathama sammelana/saMgIti kA sthAna hai / rAjA zreNika, rAjA ajAtazatru (kuNika) Adi jina narezoM kA jaina tathA bauddha zAstroM meM bar3e hI Adara ke sAtha ullekha kiyA gayA hai, ve vAstava meM isI janapada ke nareza rahe / rAjA zreNika ko bhagavAna mahAvIra ke pramukha zrAvakoM meM eka mAnA jAtA rahA hai| zreNika ne bhagavAna se unake kaivalya se niSpanna jJAnAnubhUti ko rasAsvAdita kiyA aura eka samrATa hote hue bhI anAsakta aura samatApUrNa jIvana kA nirvAha kiyA / yaha alaga bAta hai ki zreNika kI apamRtyu huI, kintu usane jIvana meM itanA puNyopArjana aura samyaktva-prApti ke nimitta upalabdha kara liye the ki jaina-dharma kI mAnyatA ke anusAra bhaviSya meM hone vAle caubIsa tIrthaMkaroM meM apanA sthAna banA liyaa| hama jinheM padmaprabha svAmI kahate haiM ve vAstava meM rAjA zreNika ke hI jIva haiN| ___metArya, dhannA, zAlibhadra, meghakumAra, abhayakumAra, jambUsvAmI, pUrNiyA Adi Adarza puruSoM kI janmasthalI yahI rAjagRha nagarI rhii| rAjagRha sAdhanA ke atirikta vyApAra, samRddhi aura paryaTana kI dRSTi se bhI apanA mahatva rakhatI AyI hai / Aja rAjagRha meM nagarI ke nAma para kevala dhvaMsAvazeSa hI bace hue haiM lekina jaina, bauddha aura hindu-dharma kA samAna rUpa se ArAdhanA-sthala hone ke kAraNa yahAM sadA yAtriyoM kA tAMtA lagA rahatA hai| parvatoM para sthita jaina-tIrtha-bhUmi ke maMdira ke caukhaTa para uSA kI dastaka 112 Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samavasaraNa maMdira 113 Fer Private Personal use only Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alAvA yahAM para bauddha stUpa tathA garma pAnI kA bahmakuMDa bhI vikhyAta hai| yahAM zikSA, sevA aura kalA ke lie vIrAyatana bhI nirmita hai| yaha tIrtha kula pAMca parvatoM para nirmita hai| sarvaprathama talahaTI para banI jaina dharmazAlA se kucha hI dUrI para vipulagirI parvata hai| lagabhaga 2 ki.mI. kI car3hAI car3hane para vipulagirI kI TraMka hai / parvata para zvetAmbara digambara donoM paramparAoM ke maMdira haiN| vipulAcala parvata se lagabhaga 2 ki. mI. utarane aura 2 ki. mI. punaH car3hane para dvitIya ratnAgirI parvata AtA hai| isa ratnagirI parvata para zrI zvetAmbara va digambara maMdira nirmita haiM / ratnAgirI parvata ke sAmane gRdhakUTa parvata para bhagavAna buddha kA vizAla maMdira hai| ratnAgirI parvata se karIba 4 ki. mI. para udayagirI parvata hai / parvata kI car3hAI kAphI kliSTa hai / cauthA parvata svarNagirI hai| ise zramaNagirI bhI kahA jAtA hai| yaha parvata dharmazAlA se pAMca ki. mI. dUra hai| car3hAI lagabhaga 3 ki. mI. hai / isa parvata ke dakSiNa bhAga meM do guphAeM haiM / guphAoM meM dIvAroM para jina pratimAeM utkIrNa haiN| yahAM se 2 ki. mI. para vaibhAragirI parvata hai| parvata para jina maMdira ke atirikta zAlibhadra kA maMdira hai| isa maMdira kI bAyIM aura eka prAcIna bhagna maMdira hai| isameM aneka prAcIna tathA kalAtmaka pratimAeM haiN| parvata yAtrA ke atirikta yahA~ anya kaI prAcIna arvAcIna bhavya jinAlaya haiN| tIrtha kI yAtrA antaryAtrA meM sahAyaka ho sakatI hai| vIrAyatana meM nirmita mahAvIra kI manorama jhAMkI vipulAcala parvata 114 rAjagRha parvata para sthita maMdira parvata para AsIna bhagavAna mahAvIra kI divya pratimAeM Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1110 * pAvApurI Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAvApurI jaina dharma ke kalyANaka sthaloM meM sarvAdhika priya hai| yaha vaha mahAn pAvana bhUmi hai, jahAM jaina dharma ke carama tIrthaMkara bhagavAna zrI mahAvIra svAmI kA mahAnirvANa huA thaa| pAvApurI kI mATI ko hI yaha mahAna saubhAgya prApta huA hai, jahAM bhagavAna ne apanI prathama dezanA dI / mahAmuni indrabhUti gautama jaise mahApuruSoM ko tattvabodha pradAna kiyaa| yaha bhI eka mahAna saMyoga kI hI bAta hai ki bhagavAna ne apane dehotsarga ke lie bhI pAvApurI kI pAvana bhUmi kA hI cayana kiyaa| bhagavAna ne apane nirvANa se pUrva solaha prahara taka anavarata dezanA dii| sacamuca, bihAra bhArata kA vaha saubhAgyazAlI rAjya hai, jahA~ bhagavAna mahAvIra aura buddha jaise amRta-puruSoM kA avataraNa kaivalya aura mahAparinirvANa huA / pAvApurI aura rAjagRha donoM karIba hI haiM ye donoM hI sthala bhAratavarSa ke pAvanadhAma haiM yahA~ kI yAtrA bhagavAna mahAvIra aura buddha ke caraNa sparzita kalyANaka-bhUmi kI yAtrA hai| jaina dharma kI yaha mAnyatA rahI hai ki dIpAvalI parva kA zubhArambha bhagavAna mahAvIra ke nirvANa ke bAda yahIM se huA thaa| dIpAvalI ke pravartana ke rUpa meM pahale dIpa ko prajvalita karane kA saubhAgya isI pAvApurI kI pAvana mATI ko prApta huA / bhagavAna mahAvIra ke mahAnirvANa ke bAda jisa sthala para utsarga deha kA aMtyeSTi-saMskAra huA, vahA~ kI mATI ko zISa para dhAraNa kara loga apane gharoM meM lekara gaye tathA apane pUjA-sthaloM meM adhiSThita kiyaa| bUMda-bUMda kara kalaza bharatA hai, vahIM bUMda-bUMda kara kalaza risatA hai| bhale hI loga do-do cAra-cAra byUTI hI mATI lekara gaye hoMge, para agara hajAroM-hajAra loga yaha bhUmikA adA kareM to usa sthAna kA gaDDhA ho jAnA Azcaryajanaka nahIM hai| bhagavAna mahAvIra ke agraja bhAI nareza naMdIvarddhana ne usa sthAna para eka jalAzaya aura madhya meM maMdira kA nirmANa karavAyA, jo ki jala-maMdira ke rUpa meM vikhyAta huaa| maMdira bhale hI bahuta bar3A na ho lekina kamala ke phUloM se ghire jalAzaya ke bIca nirmita yaha maMdira behada suramya aura nayanAbhirAma lagatA hai| prativarSa hajAroM-lAkhoM loga isa jala-maMdira meM Akara bhagavAna zrI mahAvIra ko apanI zraddhAbharI puSpAjaMli arpita karate haiN| jala maMdira meM garbhagRha ke andara bhagavAna zrI mahAvIra kI prAcIna caraNa-pAdukAeM pratiSThita haiN| ina caraNoM ke pAsa dasa minaTa ke lie baiThanA bhI bhava-bhava ke pApa ko naSTa karane ke lie paryApta hai| yaha sthala bhagavAna mahAvIra kI AbhAmaMDala se itanA Urjasvita hai ki yahA~ AnA 116 Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhI eka sAdhaka ke lie kisI jAgrata caitanya-puruSa kA sAnnidhya pAne ke samAna hai| jala-maMdira ke pAsa bhagavAna mahAvIra kA eka aura bar3A maMdira hai, jahAM digambara AmnAya ke anusAra paramAtmA kI pUjA hotI hai / kucha aura Age bar3heM, to eka bhavya samavazaraNa maMdira kA darzana hotA hai| mAnyatA rahI hai ki yaha vaha pavitra sthala hai jahAM bhagavAna ne apanI antima dezanA dI thI / pAvApurI gA~va ke madhya eka aura vizAla maMdira hai| yaha vaha sthala mAnA jAtA hai jahAM bhagavAna ne apane mahAnirvANa ke lie dehotsarga kiyaa| itihAsa meM prasiddha rAjA hastipAla kI rajjukazAlA yahI vaha sthAna hai| rAjA hastipAla magadha nareza ajAtazatru ke mAMDalika rAjA rahe the| isa maMdira ke pAsa hI yAtriyoM ke ArAma karane ke lie vizAla dharmazAlA nirmita hai| sacamuca, pAvApurI kI pAvana bhUmi jana-jana ko zAnti, sAdhanA, tyAga aura mukti kA saMdeza detI hai| tIrtha para bikharatA AbhAmaMDala jala-maMdira meM bhagavAna mahAvIra prabhu ke caraNa darzana ke lie katArabaddha khar3e bhaktagaNa samavasaraNa maMdira meM mUlanAyaka mahAvIra 118 For Private & Pensaal Use Only JainEducation international Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * sammetazikhara in Education Intematonal For Pria Penal Use Only woww.jainelibrary.org Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ talahaTTI para sthita koThI maMdira wweconomenormocoming GionCOCOLANNIORKomano ROM ReadR518363 COOKICKAR sammeta zikhara aura zatrujaya bhAratavarSa ke sampUrNa jaina tIrthoM meM pramukha hai| pazcimI bhArata ke zikhara para zatrujaya tIrtha hai aura pUrvI bhArata meM sammeta zikhara / kisI eka tIrthaMkara ke, kisI eka kalyANaka se jaba koI bhUmi tIrtha bana jAyA karatI hai, taba usa tIrtha kI pAvanatA aura zakti kA Akalana karanA to mAnava buddhi ke lie asambhava hogA, jahAM bIsa-bIsa tIrthaMkaroM ne nirvANa kI akhaNDa jyoti jalAI ho / yadyapi nirvANa kI pahalI jyoti aSTApada (himAlaya) meM jalI thI, lekina Aja hamAre lie vaha tIrtha adRzya hai / aisI sthiti meM sammeta zikhara vaha tIrtha haiM, jise hama nirvANa kI Adi jyoti kA zikhara kaha sakate haiN| saca to yaha hai ki nirvANa kI sarvocca jyoti hI sammeta zikhara hai| jaina-dharma ke caubIsa tIrthaMkaroM meM ajitanAtha, sambhavanAtha, abhinandanaprabhu, sumatinAtha, padmaprabhu, supArzvanAtha, candraprabhu, suvidhinAtha, zItalanAtha, zreyAMsanAtha, vimalanAtha, anantanAtha, dharmanAtha, zAMtinAtha, kuMthunAtha, aranAtha, mallinAtha, munisuvrata svAmI, naminAtha evaM pArzvanAtha-ina bIsa tIrthaMkaroM ne isI mahAna parvata para jIvana kI sAMdhyavelA pUrNa kI evaM paramapada mokSa prApta kiyaa| hara tIrthaMkara ne apanI AbhA se isa sthAna kI ghanatva zakti ko sacetana karane ke prayatna kiye aura pariNAmata: lAkhoM varSoM se yaha sthAna spandita, jAgrata aura abhisiMcita hotA rahA hai| sacamuca, sammeta zikhara adbhuta, anUThA, jAgrata puNya-kSetra hai| sammeta zikhara kA vAyumaMDala Aja bhI eka pavitratA liye hai| isa parvata kI yaha apanI vizeSatA hai ki yaha apane para sthita vizAla caMdana vana ke sugaMdhita vRkSoM se sadA mahakatA rahatA hai| kaI durlabha vanauSadhiyAM isa parvata para hotI haiN| parvata para bahate zItala jharanoM kA kala-kala ninAda hamAre hRdaya ko AnaMdita karatA hai| sammeta zikhara kA sarvAdhika prAcIna ullekha jJAtAdharma kathA nAmaka Agama ke mallijina adhyayana meM huA hai| vahAM tIrthaMkara mallinAtha ke nirvANa kA varNana karate hae isa parvata ke lie do zabdoM kA prayoga kiyA gayA hai- 'sammeya pavvae' aura 'sameya sela sihre'| kalpasUtra ke pArzvanAtha caritra meM tIrthaMkara pArzva ke nirvANa kA varNana karate hue sammeta zikhara ke lie sammeya sela siharaMmi' zabda abhihita hai| madhyakAlIna sAhitya meM sammeta zikhara ke lie samidigirI yA samAdhigiri nAma bhI prApta hotA hai| sthAnIya janatA isa parvata ko anuttarayogI bhagavAna pArzvanAtha : koThI maMdira ke mUlanAyaka pArzvanAtha DhUMka meM prabhu ke pAvana caraNa 120 in Education Intematona For Private Personal Use Only www.jainalibrary.org Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pArasanAtha hila nAma se sambodhita karatI hai| yaha bhI ullekhanIya hai ki isa tIrtha ko zvetAmbara paramparA meM sammeta zikhara kahA jAtA hai aura digambara paramparA meM sammeda zikhara / isakA mukhya kAraNa paramparA bheda nahIM, apitu prAcIna bhASA ke bheda kA hai| zvetAmbara paramparA meM ardhamAgadhI prAkRta pracalita hai aura digambara paramparA meM saursenii| jaisA ki bhASAvida jAnate haiM ki saurasenI prAkRta meM 'ta' kA 'da' prayoga ho jAtA hai isalie digambara paramparA meM sammeta ko sammeda kahA jAtA pArzvanAtha DhUMka : tIrtha kA sarvocca zikhara zikharajI ke bhomiyAjI mahArAja jagavikhyAta haiM / jaina dharma meM adhiSThAyaka deva ke rUpa meM do zaktiyAM jaga prasiddha haiM- rAjasthAna meM nAkor3A bhairava evaM bihAra meM zikharajI ke bhomiyAjI / sammeta zikhara ke vizAla pahAr3a para rAta ke bAraha baje hoM yA dina ke,zraddhAlu yAtrA karate pAye jAte haiM Akhira ina sabakI rakSA bhomiyAjI mahArAja hI to karate haiN| bhomiyAjI mahArAja tIrtha-rakSA to karate hI haiM, sAtha hI bhaktoM kI manokAmanAeM bhI pUrNa karate haiN| talahaTI jise madhuvana kahA jAtA hai vahA~ bAbA bhomiyA kA manohArI maMdira evaM ojasvI pratimA hai| loga tela aura sindUra se bAbA kI pUjA karate haiM aura apanI zraddhA bAbA ke dvAra para luTAte haiN| prativarSa holI ke dina bAbA ke dvAra para zikharajI meM eka bhavya melA lagatA hai| navIM sadI meM AcArya yazodeva sUri ke praziSya zrI pradyumnasUri ne lambe arse taka magadha deza meM vihAra kiyA thaa| isI krama meM ve sAta bAra sammeta zikhara tIrtha bhI padhAre the| navIM zatAbdI ke prArambha meM sammeMta zikhara dharmAndhatA kA zikAra huA aura vahA~ ke sAre maMdira dhvasta kara diye gaye / isI sadI ke anta meM tIrtha kA jIrNoddhAra huaa| samrATa akabara ne san 1592 meM AcArya zrI hIravijaya sUri ke vyaktitva se prabhAvita hokara yaha parvata unheM bheMTa de diyA thaa| AgarA ke zrI kumArapAla sonapAla lor3hA ne san 1670 meM yahA~ jinAlayoM kA jIrNoddhAra karavAyA thaa| san 1752 meM dillI ke aThArahaveM bAdazAha abu alIkhAna bahAdura ne murzidAbAda ke seTha mahatAbarAya ko jagata seTha kI upAdhi se vibhUSita kiyA tathA madhuvana koThI, jayapAra nAlA, jalaharI kuMDa, pArasanAtha talahaTI pahAr3a upahAra meM diyaa| saM. 1809 meM murzIdAbAda ke seTha mahatAba rAya jI ko dillI ke samrATa bAdazAha ahamada zAha ne unake kAryoM se prabhAvita hokara madhuvana koThI, jaya pAranAlA, jalaharI kuMDa evaM pArasanAtha pahAr3a kI talahaTI kI 301 bIghA bhUmi upahAra meM dI / saM. 1812 meM bAdazAha abUalIkhAna bahAdura ne isa pahAr3a ko kara-mukta ghoSita kiyA thaa| seTha mahatAba rAya kI yaha prabala icchA thI ki isa pUNya tIrtha kA jIrNoddhAra ho / saMyogavazAt jIrNoddhAra kA kArya prArambha hone se pUrva hI seTha zrI mahatAba rAya jI kA dehAnta ho gyaa| unake putra seTha khuzAlacanda ke netRtva meM sammeta zikhara tIrtha kA jIrNoddhAra kArya prArambha huA evaM daivika saMketa se bIsa DhUMkoM ke sthAna kA cayana kara tIrtha yAtrA kara rahe yAtrIgaNa pArzvanAtha DhUMka - 121 Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ For late & Personal Use Only Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ www.jalnelibrary.org Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vahA~ DhUMkoM kA nirmANa karavAyA gyaa| isakI pratiSThA saM. 1825 mAgha zuklA tRtIyA ko AcArya zrIdharmasUri ke karakamaloM se huii| isI jIrNoddhAra kArya ke antargata hI pahAr3a para jala-maMdira, madhuvana meM sAta maMdira, dharmazAlA va pahAr3a ke kSetrapAla zrI bhomiyAjI ke maMdira kA bhI nirmANa huA evaM pratiSThA huii| ___saM. 1925 se 1933 taka isa tIrtha kA puna: jIrNoddhAra kA kArya haa| isa jIrNoddhAra ke antargata hI bhagavAna AdinAtha, bhagavAna vAsupUjya, neminAtha, mahAvIra tathA zAzvata jinezvara zrI RSabhAnana, caMdrAnana, vAriSeNa, vardhamAna Adi kI naI dehariyoM kA bhI nirmANa huaa| kAlacakra ke pravAha meM parvata para eka saMkaTa aura aayaa| pAlagaMja rAjA ne pahAr3a vikraya kI sArvajanika ghoSaNA kii| sUcanA pAkara kalakattA ke rAyabahAdura zrI badrIdAsa jauharI evaM murzidAbAda ke zrI bahAdurasiMha dUgar3a ne bhAratIya stara kI zvetAmbara saMsthA Ananda jI kalyANa jI kI per3hI ko yaha pahAr3a kraya karane kA saMketa diyaa| donoM puNya puruSoM ke sakriya sahayoga se per3hI ne yaha pahAr3a 9.3.1918 ko 242200 rupaye meM kraya kara liyA aura sucArU rUpa se tIrtha kA vikAsa prArambha huaa| sAdhvI zrI suraprabhA zrI ke athaka prayAsoM se saM. 2012 meM isa tIrtha kA puna: jIrNoddhAra prArambha huA, jo saM. 2017 meM pUrNa huaa| yaha isa tIrtha kA teisavAM uddhAra thaa| Aja hama tIrtha para jo kucha dekha rahe haiM vaha isI jIrNoddhAra kArya kA antima rUpa hai| isa pAvana tIrtha kI yAtrA saMkaTahArI, puNyakArI aura pApanAzinI hai / bhomiyA bAbA ke maMdira meM dhoka lagAkara yAtrA prArambha kI jAtI hai| lagabhaga 3 ki. mI. kI car3hAI car3hane para gaMdharvanAlA AtA hai| yahAM yAtrIgaNa kucha samaya ke lie vizrAma karate haiN| yahIM 'bhAtAghara' bhI hai jahAM vApasI meM loga nAztA karate haiM / yahA~ se karIba 2 ki. mI. evaM 500 sIr3hiyAM car3hane para samatala bhUmi AtI hai| yahAM cAroM ora tIrthaMkaroM kI DhUMkeM banI huI haiN| pahalI TraeNka gaNadhara gautama svAmI kI hai / isameM caubIsa tIrthaMkara aura dasa gaNadhara kI caraNa pAdukAeM virAjita haiN| inameM zyAmavarNIya caraNa gautama svAmI ke haiM / inakI pratiSThA saM. 1825 meM huI thii| yahAM se kucha kadama dUrI para hI zrI kuMthunAtha kI TraeNka hai| jisakI pratiSThA saM. 1825 meM huI thii| kuMthunAtha bhagavAna kI TraMka ke pAsa hI zrI RSabhAnana zAzvata jina kI TraeNka hai| pAsa meM hI candrAnana zAzvata jina kI TraMka hai| isI ke nikaTa pAMcavI TraeNka tIrthaMkara zrI naminAtha kI hai| chaThI TraeNka tIrthaMkara aranAtha kI hai| prabhu ne yahAM mArgazIrSa zuklA dazamI ko nirvANa prApta kiyA thaa| yahA~ virAjita caraNa pAdukAeM saM. 1825 mAgha zuklA 3 ko pratiSThita huI haiN| tIrthaMkara aranAtha kI DhUMka ke pazcAt tIrthaMkara zrI mallInAtha kI TraeNka hai| yahA~ caraNa-sthApanA saM. 1825 meM huI thii| isake Age AThavI TraMka tIrthaMkara zrI zreyAMsanAtha kI hai / yahA~ para bhI caraNa-sthApanA saM. 1825 meM hI huI thii| 124 For PrintesPenotatUse Only Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ GiENRSKAR A VIDIEN sammeta zikhara ke adhiSThAyaka zrI bhomiyA jI mahArAja Tan Education International For Private Penal Use Only Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tanika-sA aura Age bar3hane para navamI TraMka hai / yahA~ navameM tIrthakara zrI suvidhinAtha ne nirvANa prApta kiyA thA / dasavIM TUka tIrthaMkara zrI padmaprabhu kI hai| kucha hI dUrI para tIrthaMkara zrI munisuvrata svAmI kI gyArahavIM TraMka hai| yahA~ UMce zikhara para eka pyArI sI TraMka dikhAI detI hai| yaha TraMka hai tIrthaMkara zrI candraprabhu kii| sacamuca yahA~ pahu~cakara hRdaya itanA praphullita ho jAtA hai ki basa yahA~ prabhu ke zyAmavarNIya caraNa haiN| caraNa-sthApanA saM. 1825 meM huI thii| yahA~ eka vizAla guphA bhI hai| jo pahAr3a kI anya guphAoM se adhika gambhIra aura anukUla hai| yahA~ se jala maMdira 2 ki. mI. hai| mArga meM bhagavAna zrI AdinAtha kI TraMka ke darzana hote haiM / yahA~ se kucha hI dUrI para caudahavIM TuMka hai| isa TUMka meM caudahaveM tIrthaMkara zrI anantanAtha ke caraNa pratiSThita haiM / pandrahavIM TraMka tIrthaMkara zrI zItalanAtha kI hai| solahavIM TuMka zrI saMbhavanAtha kI hai| 1 satarahavIM TUMka bhagavAna zrI vAsupUjya kI hai| caraNa saM. 1825 meM virAjamAna hue the / aThArahavIM TraMka tIrthaMkara zrI abhinandana svAmI kI hai| yahA~ bhI caraNa-sthApanA saM. 1825 meM huI thii| yahA~ se kucha dUrI para jala-maMdira hai| pavitra pahAr3oM kI goda meM, hare-bhare vizAla vRkSoM ke madhya nirmita yaha jina maMdira sacamuca sRSTi ko bhaktoM kI anupama bheMTa hai| sampUrNa sammeta zikhara parvata para yahI eka aisA maMdira hai jisameM tIrthakara kI pratimAeM virAjamAna hai| maMdira QUERADO bIsa jinAlaya maMdira kA zikhara-darzana 126 . Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parvatoM kA goda meM jalamaMdira Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ke tInoM ora prAkRtika jala-kuMDa hai isalie ise jala-maMdira kahate haiN| maMdirajI meM mUlanAyaka ke rUpa meM virAjamAna zAmaliyA pArzvanAtha bhagavAna kI saumya-zAnta pratimA anAyAsa hI mana ko bhakti-bhAva se ota-prota kara detI hai| isa maMdira kA nirmANa jagat seTha zrI khuzAla candajI ne karavAyA thaa| una dinoM yAtAyAta ke sAdhana nahIM the| ata: nirmANa kI sArI sAmagrI madhuvana meM ekatrita kI jAtI thI aura phira hAthiyoM dvArA yahA~ taka lAyI jAtI thii| jala-maMdira se pArasanAtha DhUMka jAte samaya mArga meM sarvaprathama bIsavIM DhUMka zrI zubha gaNadhara svAmI kI hai / isake Age ikkIsavIM TraMka tIrthaMkara zrI dharmanAtha kI hai| TraMka meM sthApita caraNa san 1825 meM pratiSThita haiN| isI ke Age mArga meM zrI vAriSeNa zAzvata jina kI TraeNka hai / kucha dUrI para caubIsavIM DhUMka tIrthaMkara zrI sumatinAtha kI hai| yahA~ caitra zuklA navamI ko bhagavAna ne nirvANa prApta kiyaa| paccIsavIM TraeNka tIrthaMkara zrI zAMtinAtha kI hai| chabbIsavIM DhUMka tIrthaMkara mahAvIra svAmI kI hai| sattAIsavIM TraeNka tIrthaMkara zrI supArzvanAtha bhagavAna kI hai / isI ke Age aTThAIsavIM TraeNka tIrthaMkara zrI vimalanAtha kI hai| untIsavIM TraMka tIrthaMkara zrI ajitanAtha kI hai| tIsavIM DhUMka tIrthaMkara neminAtha kI hai| yahAM saM. 1934 meM prabhu ke caraNa sthApita kiye gaye the| sammeta zikhara mahAtIrtha kI antima aura sarvocca TraeNka bhagavAna zrI zAMtinAtha TraeNka : zAMti kA sukhada sthala MIN RSE FAIRTER parama pitA kA samAdhi maMdira zrI zubhasvAmI kI TraeNka 128 Personal use only JainEducation international For Private Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Coelleloda jaina myUjiyama meM bhagavAna pArzvanAtha : dhyAnayoga kI parAkASThA 129 Jain Education international For Private Personal use only Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pArzvanAtha kI TraeNka hai / sampUrNa vizva meM isase U~cA jaina maMdira kA koI bhI zikhara nahIM hai isaliye yaha zikhara bhagavAna pArzvanAtha kA hI nahIM sampUrNa jainatva kA zikhara hai| isakI U~cAI itanI hai ki kabhI-kabhI to pUrA maMdira bAdaloM se Dhaka jAtA hai isalie ise meghADambara TraeNka kahA jAtA hai| maMdira kA zikhara 30 ki. mI. dUra se bhI dRSTigocara hotA hai| yahAM tIrthaMkara pArzvanAtha ke zyAmavarNIya caraNa pratiSThita haiM / samudra tala se 4479 phuTa Upara hai yaha TraeNka / sammeta zikhara kI yaha aMtima DhUMka hai| sammeta zikhara parvata kI talahaTI ko madhuvana kahA jAtA hai| isake cAroM ora madhu bikheratI vizAla vRkSa ghaTAeM haiN| sambhavata: isIlie ise madhuvana kahA jAtA hai |yhaaN anya bhI kaI darzanIya sthala jaina myujiyama meM nirmita manorama jhAMkI LTHIEFFEE zvetAmbara koThI evaM maMdira koThI meM praveza karate hI tIrtha rakSaka zrI bhomiyAjI mahArAja kA maMdira hai / maMdira kAphI nayanAbhirAma hai| koThI meM hI gyAraha maMdiroM ke samUha rUpa vizAla jina maMdira haiN| ise talahaTI maMdira bhI kahA jA sakatA hai / isameM mUlanAyaka ke rUpa meM zAmaliyA pArzvanAtha bhagavAna kI 90 se.mI. kI pratimA virAjamAna hai| dharmazAlA ke pRSThabhAga meM dAdAvAr3I hai, jo darzanIya hai| digambara jaina teraha paMtha koThI- isake madhya meM zrI candraprabhu bhagavAna kA bhavya maMdira hai| isI maMdira ke tRtIya dvAra ke bAMyI ora samavasaraNa maMdira nirmita hai| caubIsa TUka- yahA~ praveza karate hI sarvaprathama bAhubalI kI 25 phuTa kI bhavya pratimA hai| yahA~ caubIsa tIrthaMkara kI caubIsa Take banI huI haiM / isa maMdira kSetra meM samavasaraNa maMdira nirmita hai / kacchI bhavana- isameM bAvana jinAlaya nirmita hai| maMdira meM aneka jaina tIrthaMkaroM kI pratimAeM virAjamAna haiN| maMdira kA zikhara kAphI suhAvanA hai| jaina myUjiyama- zikhara jI tIrtha ke darzanIya sthaloM meM yaha pramukha hai / myUjiyama kA nirmANa gaNivara zrI mahimAprabha sAgara jI ma. kI preraNA se zrI jitayazA phAuMDezana, kalakattA ne kiyA hai / myUjiyama ke prathama tala meM jaina dharma se sambandhita vividha sAmagrI saMkalita hai| vizAla haoNla meM sAmane hI bhagavAna pArzvanAtha kI 6 phuTa kI bhavyatama dhyAnastha pratimA virAjamAna hai| cAroM ora dIvAroM para jaina sthApatya kalA ko darzAne vAlI citra-pradarzanI lagI hai| sampUrNa bhAratavarSa meM yahI eka mAtra aisA myUjiyama hai, jahAM jaina-dharma para prasArita samasta DAka TikiToM kA saMkalana hai| prathama tala meM hI prAcIna hAthI dAMta evaM caMdana kI kalAkRtiyoM kA saMkalana hai / myUjiyama ke dvitIya tala meM jaina-dharma ke vizeSa ghaTanA krama ko darzAtI 50 jhAMkiyAM nirmita haiN| jhAMkiyAM itanI jIvanta haiM ki Apa dila de baittheNge| inake atirikta dharmamaMgala vidyApITha, bhomiyA bhavana, madhya loka Adi bhI darzanIya haiN| samavasaraNa maMdira : atIta kI navInatama prastuti jaina gyajiyama kalA kA keMdra : jaina myUjiyama 130 nin E ton International For Private Personal Use Only . Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * hastinApura Lain Education Intem tonal For Private Personal use only Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hastinApura deza kI prAcInatama rAjadhAnI mAnI jAtI hai mahAbhArata sambandhI sArI rAjanIti kA maMca yaha nagara hI rahA hai| hastinApura meM kaurava aura pAMDava, dharma aura adharma, satya aura asatya ke saMgrAma lar3e gaye / hastinApura nagara kI mATI ne bhISma pitAmaha jaise mahApuruSa ko janma diyA, jinhoMne rAjanIti aura dharmanIti ke yuga-yugIna saMdeza diye| vidura nItiyoM kA nirmANa bhI hastinApura kI hI dharatI para huaa| sacamuca hastinApura bhArata ke itihAsa kA vaha saMvibhAga rahA hai jisake dharAtala para kAlacakra ne Atma-taTasthatA se kaI utAra-car3hAva dekhe haiN| hastinApura kA itihAsa ukta saMdarbha-samaya se bhI prAcIna rahA hai| jaina dharma ke prathama tIrthaMkara bhagavAna AdinAtha se hastinApura kA aitihAsika sambandha rahA hai| bhagavAna zAMtinAtha, kuMthunAtha evaM arahanAtha ke vyavana, janma, dIkSA evaM kaivalya kalyANaka yahIM para hue the| jisa sthAna se cAra tIrthaMkaroM kA sambandha rahA ho, vaha sthalI to pAvanatA se Alor3ita rahatI hai| zrI bharata cakravartI se lekara kula 12 cakravartI hue, jinameM 6 cakravartiyoM ne hastinApura meM janma pAyA parazurAma kA janma bhI yahIM huaa| zAstrIya ullekhAnusAra prathama tIrthaMkara zrI RSabhadeva ne yahAM rAjA zreyAMsa kumAra dvArA eka varSa kI apanI sudIrgha tapasyA kA pAraNA kiyA thaa| tIrthaMkara RSabha muni-dIkSA svIkAra karane ke bAda eka varSa taka zuddha AhAra upalabdha nahIM kara paaye| supAtradAna kI vidhi se anabhijJa hone ke kAraNa bhaktajana unheM ratna, hAthI, ghor3e ityAdi bheMTa karanA cAhate the, lekina eka zramaNa ke liye bhalA inakI kyA AvazyakatA / RSabhadeva ko lagabhaga 400 dinoM taka nirAhAra rahanA pdd'aa| anta meM nareza zreyAMsa ne ikSurasa pradAna kara bhagavAna ke sudIrgha tapa kA pAraNA karavAyA / yaha tapa varSItapa kahalAtA hai| hastinApura meM bhagavAn dvArA yaha pAraNA kiye jAne ke kAraNa hI loga yahAM Akara varSItapa kA pAraNA karate haiM / yaha dina akSaya puNya kA dina mAnA jAtA hai, isIlie ise akSaya tRtIyA kahate haiM / samrATa azoka ke pautra saMprati ne yahAM jinAlayoM kA nirmANa karavAyA thaa| AcArya zrI yakSadeva sUri, siddhasUri, ratnaprabhasUri kakkasUri jaise prabhAvaka AcAryoM kA yahAM saMgha sahita Agamana huA thaa| AcArya zrI jinaprabha sUri saM.1335 meM eka yAtrA saMgha lekara 132 tIrthAdhirAja zrI zAMtinAtha bhagavAna maMdira ke zikhara Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna RSabhadeva evaM nareza zreyAMsa ikSurasa se varSItapa kA pAraNA 133 www.jainelbrary.org Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caraNa pAdukA maMdira jaMbudvIpa kA eka bhAga jaMbadvIpa in E lon Interational 134 Personal use only For Private Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ K Ruchenorm Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hastinApura Ae the / prApta sandarbho se jJAta hotA hai ki usa samaya yahAM bhagavAna zAMtinAtha, arahanAtha evaM mallinAtha ke maMdira nirmita the| saM. 1627 meM AcArya jinacandra sUri jI kA bhI hastinApura padArpaNa huA thA taba yahAM cAra maMdira nirmita the| abhI vartamAna meM yahAM zvetAmbara evaM digambara donoM ke vizAla maMdira haiM / zvetAmbara maMdira kA aMtima jIrNoddhAra 2021 meM pUrA huA thA evaM digambara maMdira kI pratiSThA saM. 1853 meM huI thii| zvetAmbara maMdira ke pRSTha bhAga meM pAraNA maMdira nirmita hai jahAM bhagavAna RSabhadeva ko pAraNA karAte hue zreyAMsa kI bhavya pratimA virAjamAna hai| isI maMdira ke bAhara vizAla prAMgaNa meM varSItapa kA pAraNA hotA hai| isake lie prabandhaka samiti ne eka vizAla parisara meM haoNla banA rakhA hai| yaha pAraNA-divasa vAstava meM hastinApura ke lie eka vizAla melA dharmazAlA aura bhojanazAlA ke atirikta bhagavAna AdinAtha kA eka aura maMdira hai, jahAM bhagavAna ne pAraNA kiyA thaa| usa pAvana prasaMga kI smRti meM vahAM bhagavAna kI caraNa pAdukA sthApita kI huI hai| Ikha kI samRddha khetI se yaha kSetra phalA-phUlA huA hai| jaMbudvIpa hastinApura-tIrtha kI eka pramukha vizeSatA hai / jaMbudvIpa kI ujjvala dhavala racanAtmaka prastuti ke sAtha yahA~ nirmita kamala maMdira bhI apane Apa me apratima hai| prAcIna caraNa maMdira kamala maMdira 136 Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ RTER zravaNabelagolA Main Education Intematonal For Private Personal use only Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zravaNabelagolA bhagavAna bAhubalI kA pavitratama atizayukta tIrtha sthala hai| yaha vaha tIrtha-sthalI hai jahAM bhagavAna bAhubalI kI eka aisI pratimA parinirmita hai, jo saMsAra kI sabase bar3I mUrtiyoM meM eka ginI jAtI hai / sAmAnyatayA bhagavAna bAhubalI kI bhArata meM jahA~ para bhI pratimAeM haiM, unakI U~cAI adhika hI hotI hai / zravaNabelagolA meM sthita bAhubalI kI mUrti 57 phITa kI hai| khAsa bAta yaha hai ki mUrti parvata ko kATakara banAI gaI hai| parvata kA patthara aura mUrti kA patthara donoM saMlagna, saMbaddha aura akhaMDa hai| yaha parvata talahaTI se 595 mITara UMcA hai| zravaNabelagolA ke bAhubalI ko gomaTezvara bhI kahA jAtA hai / 'gomaTa' zabda zikhara kA vAcaka hai| parvata ke zikhara para bAhubalI kI vizAla pratimA hone ke kAraNa hI yaha gomeTezvara ke nAma se vikhyAta huI hai| isa virATa pratimA kI prasiddhi videzoM taka hai| hajAroM videzI paryaTaka isa vizAla mUrti ko dekhane ke lie yahAM taka Ate haiN| vArSika tIrtha yAtriyoM kI saMkhyA lAkhoM taka hai| prati bAraha varSa meM gomeTaravara bAhubalI kA mahAmastakAbhiSeka saMpanna hotA hai| isa abhiSeka meM sammilita honA saubhAgya aura puNyodaya mAnA jAtA hai| pradhAnamaMtrI zrImatI iMdirA gAMdhI bhI isa abhiSeka meM sammilita ho cukI hai| rASTra ne bAhubalI kI pratimA ko apane atIta kA gaurava mAnate hue isa para DAka TikaTa bhI jArI kiye haiN| bhagavAna bAhubalI kI yaha pratimA vikrama kI gyArahavIM sadI meM nirmita huI thI / prApta aitihAsika saMdarbhoM ke AdhAra para rAjA gaMgarasa ke pradhAna zrI cAmuMDarAya kI mAtuzrI saM. 1037 meM bAhubalI ke darzana ke lie podanApura jA rahI thii| unhoMne vidhyagirI parvata ke sammukha sthita caMdragirI parvata para vizrAma liyaa| yahIM unheM kisI adRzya zakti ke dvArA vidhyagirI parvata para bhagavAna bAhubalI kI isa prakAra kI vizAla mUrti sthApita karane kI preraNA milii| zrI cAmuMDarAya ne apanI mA~ kI icchA pUrti ke lie apane dhana kI tijoriyA~ khola dIM / yaha eka zramasAdhya kArya thA, kintu isa nirmANa ke pIche kisI parAzakti kA bhI hAtha rhaa| pariNAmasvarUpa yaha vizAla pratimA sAkAra huii| pratimA ke pratiSThA mahotsava meM eka dilacaspa ghaTanA ghttii| zrI caMdragirI parvata 138 100 Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ in E lan International For Private Petal Use Only www.anallbrany Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAhubalI para nIra-kSIra- caMdana kA kiyA jA rahA abhiSeka unake mAthe se sIdhA jamIna para DharA calA jA rahA thaa| mastaka para DAlA gayA nIra-kSIra jaba taka caraNoM kA sparza na kara le pratiSThA apUrNa kahalAtI hai / lAkha koziza ke bAvajUda jaba yaha kArya saMpanna na huA, to anta meM ajjikAgulI nAmaka eka nirdhana mahilA ko isa adhUrI raha rahI pratiSThA ko pUrNa karAne kA gaurava prApta huA / dUra gAMva se pattoM ke daunoM meM lAye gaye zuddha dUdha ko bhagavAna ne svIkAra kiyaa| isa aho bhAvapUrita ghaTanA kI smRti meM ajjikAgulI kI pratimA bhI yahA~ banAI gii| viMdhyagirI parvata ke sAmane hI caMdragirI parvata hai| vidhyagirI para kula sAta maMdira haiM, jabaki caMdragirI parvata para kula caudaha maMdira haiN| kahA jAtA hai ki lagabhaga 2000 varSa pUrva AcArya bhadrabAhu svAmI ke sAtha samrATa caMdragupta bhI yahAM Aye the| samrATa ne tapasyA karate hue yahIM para apanA samAdhimaraNa liyaa| isI se isa parvata kA nAma caMdragirI parvata pdd'aa| yahAM bhagavAna AdinAtha kA prAcInatama maMdira hai| AcArya bhadrabAhu svAmI kI pAdukAeM hai| eka adhaghar3I mUrti bhI hai, jo bhagavAna AdinAtha ke putra cakravartI bharata kI kahI jAtI hai| zravaNabelagolA meM eka jaina maTha bhI hai, yahAM navaratnoM kI divya sataraha pratimAeM bhI dekhane ko milatI hai| * ABB bAhubalI : saMsAra kI sabase bar3I pratimAoM meM eka 140 www.jainnelbrary.org Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna bAhubalI 'bAhubalI sAdhanA ke pratIka Jain Education Intemational www.jainlibrary.org Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAhubalI ke zrIcaraNa Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 201 sahavartI pratimA : dakSiNa zilpa kA namUnA 144 n For Pra Pe y Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ LLL WWW. VASTA GLORY VA EL