Book Title: Tarksangraha
Author(s): Santoshanand Shastri, Shrutvarshashreeji, Paramvarshashreeji
Publisher: Umra S M P Jain Sangh
Catalog link: https://jainqq.org/explore/032148/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tarkasaMgraha * vivaraNakAra 5. saMtoSAnaMda zAstrI M.A. (Philosophy), (U.C.C.) NET Vedant Acharya * saMzodhikA - saMpAdikA * pU.sA. zrI kRtavarSAzrIjI ma.sA. pU.sA.zrI paramavarSAzrIjI ma.sA. Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ II zrI zaMkhezvarapArzvanAthAya namaH | AgamoddhAraka pa. pU. sAgarAnaMdasUrigurave namaH nyAyabodhinI-padakRtyavyAkhyopetatarkasaGgrahaH (savivaraNa) CAriNakAra ) paMDita zrI saMtoSAnandazAstrI saMzodhikA - saMpAdikA pa. pU.mRgendrazrIjI ma.sA.nA ziSyA ke zrutavarSAzrIjI ma., pU. paramavarSAzrIjI ma. Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -: prApti sthAna - zrI umarA je.mU.pU jaina saMgha somanAtha mahAdeva maMdira roDa, malabAra hIla, saragama zopiMga senTaranI pAchaLa, umarA, surata (gujarAta) phona : (0261) 6552614, pheksa : 266012 mobAIla: 90995 65944, 98981 26362 (ramezabhAI) mUlyaH paThana-pAThanA (pustaka jJAnadravyanuM hovAthI zrAvake A pustakanI mAlikI karavI nahIM.) AvRtti - prathama nakala : 1200 vi.saM. : 2002 Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ , anumodanA... - anumodanA... anumodanA... - ka jJAna dravyanI rAzino savyaya karIne prastuta pustakanA prakAzanano mahAna lAbha zrI umarA zve.mU.pU jena saMghe (surata) meLavyo che te badala khUba khUba dhanyavAda Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ HORRORIENCELExareerCRORSCRECISXcMESSAGRECTEXCRICARom ___pAtu vaH kAzIpatiH kiJcid prAstAvikam Dwarao5VOTags2005/ 15/2015065 DVOBODA COBASOVSKI OBRTBOOXOROLAS COPASYQUSTUSE prastuta tarkasaMgrahaH graMthakA prakAzana hone para atIva harSakI anubhUti ho rahI hai| kANAdaM pANinIyaJca sarvazAstropakArakam' isa prasiddha ukti ke anusAra nyAyazAstrakA upakArakatva sarva vidita hI hai| aura isI kAraNa se nyAya-vaizeSika darzanakA sammilita prakaraNagraMtha 'tarkasaMgraha', nyAyake prAraMbhika chAtro ke hRdayameM apanA sthAna banAye rakhane meM saphala rahA hai| tarkasaMgraha ke upara yadyapi saMskRta aura hindI, nAnA prakArakI vyAkhayAe pracalita hui hai| paraMtu pUjya jaina sAdhu-sAdhvIjIkI adhyayana jijJAsA ko lakSya meM rakhakara, atyaMta saraLatAse graMtha vidita ho zake isa prakArakI bhASA zailI isa vyAkhyAme rakhI gaI hai| ata eva kahI kahI thoDA bahuta vistAra bhI kiyA gayA hai| ___vyAkaraNa-zAstra 'gau mukha siMha' hai arthAt aisA siMha jIsakA mukha gau kI taraha hai| isakA Azaya yaha pratIta hotA hai ki vyAkaraNa-zAstra prAraMbhameM saraLa kintu uttarotara kaThina hotA hai| jabaki navyanyAya ko 'siMha mukha gau' kI upamA dI gaI hai| arthAt nyAya-zAstra prAraMbha meM kaThina hotA hai paraMtu jaise jaise chAtra gaNa usakA abhyAsa karate jAte hai vo ekadama saraLa ho jAtA hai| AzA hai ki mokSamArgAnugAmI pU. sAdhu-sAdhvIjI gaNa graMtha ke isa svabhAva-bheda aura upayogitA ko jAnakara nyAya-adhyayana kI aura prerita hoNge| prastuta vyAkhyA hindImeM hI likhI gaI thI kiMtu upayogitA ko dekhate hue pU. sAdhvIjI zrutavarSAzrIjI tathA pU.sA. paramavarSAzrIjIne / (sAgara samudAya) bahuta hI manoyogapUrvaka isakA gujarAtI anuvAda tathA 15/cracemovaisucesssxcecias DESHOREASTEORKSHETRIEARGESEASSETTERSECREXSIOSEKSHEELES Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ RamSMETIMESSXRESTINACKSXCLOTSXRELADICATEXCENTENCamera Opomocoon c saMzodhana kiyaa| vastutaH isa vyAkhyAkI preraNA, anumodanA tathA lekhanameM jo bhI zrama hai vo unakA hI hai, merA yogadAna to na ke barAbara hai| unakI isa sadruci, dhairya ora audArya ke prati meM apanI hArdika kRtajJatA vyakta karatA huN| unakI svAdhyAya vRttiko anekazaH nmn| zrI umarA jainasaMgha ke TrasTI ke prati apanA anekazaH hArdika AbhAra vyakata karatA huN| unake binA yaha graMtha prakAzita nahIM ho paataa| aMta meM svAdhyAya-rata sabhI jaina sAdhu-sAdhvIjI bhagavanto ko hRdaya se namana karatA huM, jinakI kRpA-varSA kA anubhava hamezA hotA rahetA hai| syAdvAda kI usa mahAna avirata dhArA ko koTizaH zraddhApUrvaka nmn| jo atyaMta durlabha hai, aura jisako samajhane se granthi-bheda nizcita hai aisI anekAntavAda kI karuNAmayI, samanvayaka draSTi ko anekazaH prnnaam| prakRta gujarAtI vyAkhyA kA parizIlana mere dvArA kiyA gayA hai phIra bhI koI truTi ho to parimArjanArtha avazya sUcita kreN| omo Storico Costa ORSOLASI OBICE 2015129evage YOGYAvauvagesvang Valveg Van Avagyagokage dinAMka 30-3-2016 arpaNa nAnapurA, sUrata. paM. saMtoSa AnaMda zAstrI M.A. (Philosophy), NET (U.G.C.) Vedant - Acharya DESEDXSETDASICORNSETDRASICORNSETDRASIESTERSITTISING Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSaya anubaMdhacatuSTaya bAlanuM lakSaNa padArtha nirUpaNa zaktivAda saptapada grahaNa anyatamatva dravya nirUpaNa tamovAda dravyanuM lakSaNa guNAdino sAmAnya paricaya pRthivI nirUpaNa pRthivInuM lakSaNa lakSaNanA traNa doSa traNa doSathI rahita lakSaNanI AvazyakatA nityanuM lakSaNa anityanuM lakSaNa zarIranuM lakSaNa ghrANendriyanuM lakSaNa viSayanuM lakSaNa jala nirUpaNa tejo nirUpaNa vAyu nirUpaNa vAyunuM pariSkRta lakSaNa ativyAptinuM niSkRSTa lakSaNa avyAptinuM niSkRSTa lakSaNa asaMbhavanuM niSkRSTa lakSaNa AkAzadravya nirUpaNa kAladravya nirUpaNa didravya nirUpaNa . ......... viSayAnukrama pR. viSaya 2 Atmadravya nirUpaNa manadravya nirUpaNa .5 6 rUpa nirUpaNa 8 rasa nirUpaNa 9 11 12 13 15 18 21 22 26 26 28 28 30 31 32 33 34 36 38 47 49 50 para 55 .58 gandha nirUpaNa . sparza nirUpaNa . pAkaja nirUpaNa pAkaja prakriyA saMkhyA nirUpaNa parimANa nirUpaNa pRthakksa nirUpaNa saMyoga nirUpaNa vibhAga nirUpaNa paratvAparatva nirUpaNa gurUtva nirUpaNa dravatva nirUpaNa sneha nirUpaNa zabda nirUpaNa buddhi nirUpaNa smRti nirUpaNa anubhava nirUpaNa yathArtha anubhava samUhAlambana jJAnanuM padakRtya ayathArtha anubhava yathArthAnubhavanA prakAra ......... pramANanA prakAra asAdhAraNa - sAdhAraNakAraNa padakRtya sahita vyApAranuM lakSaNa kAraNa nirUpaNa kArya nirUpaNa 2 I u 8 5 3 5 ........ pR. 59 61 63 68 69 71 73 75 76 78 79 6 .80 .83 ..84 86 .86 .88 92 93 95 96 99 100 102 104 105 .... 107 108 111 Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ..... 208 .................142 .............. ...... 214 viSayAnukrama viSaya viSaya samavAyakAraNa ............................... 112 anupasaMhArI anaikAntika ............186 asamavAya kAraNa ........ ...... 115 viruddha hatuM..... 187 nimittakaraNa. ...... ................ 120 sapratipakSa hetu................... karaNa nirUpaNa .. ............ ........... 121 asiddha hetu.... pratyakSapramANa nirUpaNa ...................... 123 svarUpAsiddha hetu ..... 191 pratyakSapramA nirUpaNa.. .............. 124 vyApyatvAsiddha hetu .................. 193 nirvikalpaka jJAna.. ..................... 126] upAdhibheda nirUpaNa ............................. 199 savikalpaka jJAna ... ........................... 127 bAdhita hetu .... sakirSa nirUpaNa ............................129 upamAna pariccheda | | anumAna pariccheda | zabda pariccheda | lakSaNA nirUpaNa anumAna nirUpaNa ....................... AkAMkSAdi nirUpaNa - 211 anumiti nirUpaNa ... 144 parAmarza nirUpaNa ... . ........ 146 vAkya nirUpaNa. vyApti nirUpaNa ... ............ vAkyarthajJAna 215 149 ........................ .... vyAptinuM lakSaNa .... . 216 saMzaya nirUpaNa ................................ ............. pakSadharmatA .... viparyaya nirUpaNa .. svArthanumAna ..... ................... tarka nirUpaNa .. parArthAnumAna.. ...... ......... 161 | sukha nirUpaNa .... paMcAvayavavAkya ......... 163 duHkha nirUpaNa. ......... liMgaparAmarza .............. 164 IcchA-dveSa-prayatna nirUpaNa ........... . 223 anvayavyatirekI hetu 165 dharmAdharma nirUpaNa .... ............... kevalAnvayI hetu ... ....... 168 saMskAra nirUpaNa ............................. kevalavyatirekI hetu ................ 171 karma nirUpaNa.................................. pakSa nirUpaNa .. 174 sAmAnya nirUpaNa.............................. sapakSa nirUpaNa.. 176 | vizeSa nirUpaNa ... .. ..... vipakSa nirUpaNa. 177] samavAya nirUpaNa . hetvAbhAsa nirUpaNa..... ... 178] abhAva nirUpaNa......................... sAdhAraNa anekAntika . 183 padArthono upasaMhAra asAdharaNa anaikAntika ... ... 184 | tarkasaMgrahanuM pepara ... ................. 0 \ 158 218 160 0 O 0 , 0 ja ............ 0 ra cha 0 cha ................ cha ............. 236 238 244 247 Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIzaMvezvara pArzvanAthAya nama: shriimdnnmbhttttprnniitH| shriitrksNgrhH| nyAyabodhinI - pdkRtyvyaakhyopetH| bhUmikA : A tarkasaMgraha eka dArzanika grantha che. darzana ghaNA che paraMtu hamaNA pracalanamAM navadarzana che. te A pramANe darzana vaidika darzana (6) avaidika darzana (3) sAmaveda, gUveda vagere vedone vedone je pramANabhUta je pramANabhUta mAne te na mAne te nyAya vaizeSika sAMkhya yoga mImAMsaka vedAnta jaina boddha cArvAka jema jainonuM mULa sUtra tattvArtha che ane syAdvAdamaMjarI, pramANanayAdi prakaraNa grantha che tema cha vaidika darzanamAMthI nyAya ane vaizeSika darzananA samanvayarUpa A tarkasaMgraha eka prakaraNa grantha che. zaMkA : A grantha nyAya ane vaizeSikanA samanvaya rUpa kaI apekSAe che? samA. : nyAyadarzana cAra pramANane ane soLa padArthane mAne che, jyAre vaizeSikadarzana be ja pramANane ane sAta padArthane svIkAre che. A tarkasaMgraha granthamAM pratyakSAdi cAra pramANo batAvyA che, je nyAyadarzananA AdhAre che ane dravyAdi sAta padArthonuM paNa nirUpaNa karyuM che, je vaizeSikadarzananA AdhAre che. AnA parathI samajI zakAya che ke, A tarkasaMgraha grantha nyAyavaizeSika ubhayane jaNAvanAro prakaraNa grantha che. zaMkA : tarkasaMgraha vagere ItaradarzananA grantho zA mATe bhaNavA joIe ? samA. : nyAyazAstra bhaNavAthI buddhi sUkSma thAya che ane tarkazakti khIle che, jenA kAraNe sarvadArzanika granthomAM sahelAIthI praveza karI zakAya che. eTale chAtra jainadarzanAdinA tAtvika granthone samajavAmAM paNa saphaLa banI zake che. kahevAyuM che ke "daMpaNinIyaM sarvazAstropawAranuM *mUla tarkasaMgraha grantha upara ghaNI TIkAo lakhAI che jemake - dIpikA, siddhAntacodaya, laghubodhinI, nirukti, nyAyabodhinI, padatya, vigere. emAMthI A mUlagrantha upara nyAyabodhinI ane padatya ema be TIkAnuM vivaraNa karavAno prayAsa karAya che. temAM mUlagranthanA racayitA annabhaTTAcArya, nyAyabodhinInA govardhana paMDita ane padakRtyanA caMdrasiMha che. Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ have e mUla granthano prAraMbha karatA pahelA mUlakArazrI maMgalAcaraNa kare che. kahevAyuM paNa che ke "mannAvani madrunamathyAni mattAntana va zAstra prathane vIrapuruSawifLa bhavantiA' A ukti anusAra zAstragranthanI AdimAM maMgalAcaraNa rUpI ziSTAcAranuM pAlana karavuM joIe. tethI tarkasaMgraha granthanA praNetA annabhaTTa ISTadevane namaskAra karavA rUpa maMgalAcaraNa karavA dvArA potAnA granthanI racanAno prAraMbha kare che. nidhAya hadi vizvezaM vidhAya guruvndnm| bAlAnAM sukhabodhAya kriyate trksNgrhH||1|| zlokArthaH vizveza = samasta jagatanA svAmI evA bhagavAna zaMkarane hRdayamAM dhAraNa karIne arthAt dhyAna karIne ane gurune vaMdana karIne bALajIvone sukhapUrvaka arthAt alpa prayAsa dvArA nyAyazAstranuM jJAna karAvavA mATe mArAvaDe 'tarkasaMgraha' granthanI racanA karAya che. vizeSArtha : granthanI AdimAM maMgala karavAmAM mukhya be prayojana che (1) granthamAM pratibaMdhakIbhUta je vipno che, tenA nAza dvArA granthanI samApti thAya. (2) anubaMdhacAturyanuM kathana thAya. * maMgala e vignanA dhvasa prati kAraNa che ke samApti prati kAraNa che? A viSayanuM tarkabaddha pratipAdana muktAvalI, dinakarI vagere granthomAM vistArathI karyuM che. jijJAsue vadhu jANavA mATe tat tat granthonuM avalokana karavuM joIe. anubaMdhacatuSTaya zaMkA : anubaMdhacatuSTaya kone kahevAya? samA. : prasthAdhyayanapravRttiprayogajJAnaviSayamanuvazvatvam' arthAt granthane bhaNavA mATenI je pravRtti karAya che. emAM prayojakIbhUta = kAraNabhUta je jJAna che, teno viSaya e anubaMdha che. zaMkA : granthanA prAraMbhamAM anubaMdhacatya nuM kathana zA mATe karavuM ? samA. : "viSayazAdhArI va sampanya% prayoganam vinAnubandhaM granthAdau maMgalaM naiva shsyte||' viSaya, prayojana, saMbaMdha ane adhikArI rUpa anubaMdhacatuSTaya vinA granthano jijJAsu vyakti granthane bhaNavA mATe pravRtta thaI zakato nathI. kAraNa ke granthane bhaNavAnI IcchA rAkhatA vyaktine svAbhAvika rIte cAra jijJAsA thAya che. (1) A granthamAM kayA viSayanuM pratipAdana karyuM che ? (2) granthane bhaNavAnuM prayojana zuM che ? (3) granthane bhaNavA mATeno adhikArI koNa che ? (4) grantha ane temAM nirUpaNa karAtA padArtho vacce kayo saMbaMdha che? vastutaH A cAra jijJAsAo zAMta thayA pachI ja ziSya granthane bhaNavAmAM pravRtta thAya che. tethI AdimAM anubaMdhacatuSTayanuM kathana anivArya che. Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zaMkA : zlokamAM kayA pada dvArA anubaMdhacatuSTaya darzAvyo che ? samA. : zlokanA pUrvArdhamAM maMgalAcaraNa karIne uttarArdhamAM (1) "tarkasaMgraha' pada dvArA kahevAyuM ke dravyAdipadArtha A granthano viSaya che. kAraNa ke taryanta-pramitiviSayazciyanta ti ta: " A vyutpatti dvArA pramitino = yathArthajJAnano viSaya dravyAdi sAta padArtha che.) (2) suravodhAya' pada dvArA sUcita karAyuM ke bALa jIvone alpaprayatna dvArA bodha karAvavo e prayojana che. (3) vAtAnAm' pada dvArA sUcita karAyuM ke jene nyAyazAstrano abhyAsa karyo nathI ane je nyAya zAstramAM praveza karavAnI IcchA rAkhe che, tevA jIva A granthane bhaNavA mATe adhikArI che. (4) saMbaMdha jo ke koI paNa pada dvArA sUcita thato nathI. paraMtu granthanA padArtho pratipAdya hovAthI ane grantha eno pratipAdaka hovAthI svAbhAvika ja grantha ane padArtho vacce pratipAdya - pratipAdaka saMbaMdha jaNAI ja jAya che. zaMkA : nyAyazAstranA nyAyasUtra, bhASyAdi ghaNA grantha upalabdha che jenuM adhyayana karI zakAya che chatAM A navA granthanA nirmANanuM prayojana zuM che? samA. : Ano uttara "vanAnAm suravanodhAya' pada dvArA apAI gayo che. Azaya e che ke - prAcIna nyAyasUtra ativistRta che. enI bhASA-zailI paNa kliSTa che. tathA e granthamAM rahelA viSayanI pratipAdanazailI paNa prAcIna che. jyAre tarkasaMgraha grantha eka prakaraNa grantha che. enI bhASA-zailI saraLa che, viSayavastu kramabaddha che, tathA padArthonuM pratipAdana saMkSipta hovA chatAM paNa nyAya ane vaizeSika granthonA sArabhUta tattvone sahelAIthI jaNAve che. tethI A granthanuM nirmANa yogya ja che. nyAyabodhinI akhilAgamasaMcAri-zrIkRSNAkhyaM paraM mhH| dhyAtvA govardhanasudhIstanute nyAyabodhinIm // 1 // zlokArtha : caturvedAdi samasta AgamomAM (varNanarUpe) saMcAra che jeno evA zrIkRSNa nAmanA parama tejanuM dhyAna karIne govardhana nAmanA vidvAn paMDita nyAyabodhinI nAmanI TIkAne race che. (jA) rizIrSitI granthI nirvinarasamAthamiSTavevatAnamajjArAtma maGgalaM ziSyazikSArthaM granthAdau nibadhnAti - nidhAyeti // 1 // karavAnI IcchAno viSayabhUta je grantha che, te granthanI nirvina parisamApti thAya te mATe karelA iSTadevatAnamaskArAtmaka maMgalane, ziSyazikSA mATe = potAnI paraMparAmAM AvelA ziSyavRndane potAno AcAra jaNAvavA mATe granthanI AdimAM nidhAya" ItyAdi glovaDe kare che. vizeSArtha : zaMkA : AzIrvAdAtmaka, vastunirdezAtmaka ane namaskArAtmaka ema traNa prakAre maMgala Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 hovA chatAM paNa granthakArazrIe namaskArAtmaka maMgalanI vivakSA zA mATe karI ? samA. : granthakArazrIe namaskArAtmaka maMgala 'svAparSanodhAnubhUlavyApAra' arthAt 'potAnA ISTa devatAnI apekSAe mArAmAM ghaNA alpaguNo rUpI saMpatti che' evuM jaNAvavA mATe karyuM che. padakRtyam zrIgaNezaM namaskRtya pArvatIzaMkaraM param / mayA candrajasiMhena kriyate padakRtyakam // 1 // yasmAdidamahaM manye bAlAnAmupakArakam / tasmAddhitakaraM vAkyaM vaktavyaM viduSA sadA // 2 // zlokArtha : zrI arthAt lakSmI sahita gaNezane namaskAra karIne, param = tyAra pachI pArvatI sahita zaMkarane namaskAra karIne candrajasiMha evA mArA vaDe A padakRtya karAya che. je kAraNathI huM A tarkasaMgraha granthanA padakRtyane bALajIvo mATe upakAraka mAnuM chuM, te kAraNathI hitakara evuM padakRtyasvarUpa vAkya vidvAnoe haMmezA kahevuM joIe. arthAt bALajIvone bhaNAvavuM joIe. vizeSArtha : * padakRtyakAre maMgalazlokamAM 'candrajasiMha' e rIte potAnuM nAma pragaTa karyuM che. jyotiSa zAstramAM budhane 'candraja' kahevAya che. kAraNa ke budhanI utpatti caMdrathI thaI che, evuM manAya che. AthI ja keTalAka vidvAnonuM mAnavuM che ke padakRtyakAranuM nAma 'budhasiMha' paNa saMbhava che. (50 )vizvezaM = nAra zrIsAmvamUrti, vi=manasi nidhAya-nitAM dhArayitvA, guruvandanaM ca vidhAya = kRtvetyarthaH / bAleti / atrAdhItavyAkaraNakAvyakozo'nadhItanyAyazAstro bAlaH / vyAsAdAvativyAptivAraNAya anadhItanyAyeti / stanaMdhaye'tiprasaktivAraNAya adhItavyAkaraNeti / sukheti / sukhena - anAyAsena, bodhAya = pdaarthtttvjnyaanaayetyrthH| tarkyante= pramitiviSayIkriyante iti tarkA:= dravyAdipadArthAsteSAM saG grahaH-saMkSepeNoddeza- lakSaNa - parikSA yasmin sa granthaH / nAmamAtreNa vastusaMkIrttanamuddezaH / yathA 'dravya, muLA' kRti| asAdhAradharmAM takSAm| yathA'gandhavattva pRthivyA: ' / bhakSitasya lakSaNaM saMbhavati na veti vicAraH parIkSA / atroddezasya pakSajJAnaM phalaM, lakSaNasyetarabhedajJAnaM, parikSAyA lakSaNe doSaparihAra iti mantavyam // * padakRtya vizve.......... vetvartha:| vizveza = je jagatnA kartA che = ambA (pArvatI) sahita je zaMkaranI mUrti che, tene hRdayamAM = manamAM atyaMta dhAraNa karIne tathA gurune vaMdana karIne... Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizeSArtha : zaMkA : vizvezano artha "jagatkartA' zA mATe karyo? samA. : vizvanuM nirmANa karanArane vizveza kahevAya che ane vizvane potAnA baLathI jItanAra cakravartIne paNa vizveza kahevAya che. ahIM 'vizveza' padathI jagatsarjaka ja ISTa che. tethI ahIM vizvezano artha "jagatkartA' karyo che. zaMkA : "jagatkartA" artha karyA pachI vizvezano artha "sAmbamUrti zA mATe karyo? samA. : jagatkartA arUpI hovAthI tenuM dhyAna karavuM azakya che. ane jo dhyAna ja na thaI zake to mULa granthano 'nidhAya hadi vijezaM' = "vizvezane hRdayamAM dhAraNa karIne Avo artha asaMgata thaze. te kAraNathI 'vizveza' padano artha, "sAamUrti karyo che. "sAmbamUrti rUpI hovAthI mUrtinuM dhyAna thaI zake che. ane hA, dhyAna e manano viSaya che. tethI mULagranthanA "nidhAya dRddhi' e padane saMgata karavAnA AzayathI "hadi'no artha "manasi karyo che. bAlanuM lakSaNa vAti-vyAttiA ahIM 'je vyAkaraNa, kAvya ane koza bhaNyA che ane nyAyazAstra nathI bhaNyA tene bAla kahevAya che. paraMtu dhAvatA bALakone athavA je thoDuM thoDuM samaje che tene bAla tarIke samajavAnA nathI.) * jo mAtra 'vyAkaraNa, kAvya ane kozanuM adhyayana jene karyuM hoya tene bAla kahevAya evuM ja kahIe to vyAsAdimAM ativyApti Avaze. arthAt vyAsa vagere je vyAkaraNa, kAvya, kozanA mahAna vettA che te paNa bAla kahevAze. paraMtu "anadhItanyAyazAstraH' e pada mUkavAthI bAlanuM lakSaNa vyAsAdimAM nahIM jAya. kAraNa ke vyAsa vagere jema vyAkaraNAdine bhaNelA che tema nyAyazAstrane paNa bhaNelA che. * jo mAtra manathItanyAyazAstra: vAta?" arthAt "je nyAyazAstra na bhaNyA hoya te bAla kahevAya" ATaluM ja bAlanuM lakSaNa karIe to staidhaya = dhAvatuM bALaka paNa nyAyazAstrane bhaNyo na hovAthI temAM ativyApti Avaze. paraMtu lakSaNamAM 'kathItAraNa..." e pada mUkazuM to stanaMdhayamAM ativyApti nahIM Ave kAraNa ke dhAvatuM bALaka bhale nyAya zAstra na bhaNyo hoya paraMtu vyAkaraNa, kAvya tathA koza paNa bhaNyo nathI. suti....maMtavyam suna = anAyAsena= alpaprayatnavaDe. bodhAya = padArthonuM tattvajJAna karavA mATe. yathArthajJAnano viSaya tarkakahevAya che. tAdeza viSaya dravyAdi sAta padArtha ja che ane e padArthono saMgraha = tarkasaMgraha arthAt saMkSepathI jemAM udeza, lakSaNa ane parIkSAno samAveza hoya evo graMtha te tasaMgraha grantha che. nAmamAtrathI vastunuM kathana karavuM te udeza kahevAya che. dA.ta. -- 'dravya, guNa, karma." ityAdi. vastunA asAdhAraNa dharmane lakSaNa kahevAya che. dA.ta. - anyavettvam A pRthvInI asAdhAraNadharmovAthI lakSaNa che ane lakSita = jenuM lakSaNa karyuM hoya, temAM lakSaNa ghaTe Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 che ke nahIM... evuM vicAravuM tene parIkSA kahevAya che. udezanA kathanathI pakSanuM jJAna thAya che, lakSaNathI ItarabhedanuM jJAna thAya che ane parIkSA karavAthI lakSaNamAM doSano parihAra thAya che. (dA.ta.- pRthivI, jala... ityAdithI pRthivInuM nAmamAtrathI kathana karyA pachI 'pRthvI, phataramevavatI, gandhavatttAt' evuM anumAna karIe tyAre pRthivIrUpa udeza 'pakSa' tarIke bhAsita thAya che, 'gandhavattva' rUpI lakSaNa anumAna karatI vakhate hetu tarIke bhAsita thAya che, ane tenA dvArA 'Itarabheda' rUpa sAdhyanI siddhi thAya che tathA parIkSA dvArA 'gandhAtmaka' lakSaNanA doSano parihAra thAya che.) vizeSArtha : : zaMkA 'gandha'ne ja pRthvIno asAdhAraNadharma kema kahyo, 'nIlatvAdi' dharmane kema nahIM ? kAraNa ke nIlatvAdi paNa pRthivI mAtramAM ja rahe che... ja samA. je lakSyatAvacchedakano samaniyata dharma bane te ja asAdhAraNadharma = lakSaNa kahevAya che. nIlatvAdi dharma pRthivI mAtramAM rahevA chatAM lakSyatAvacchedaka je pRthivItva che, eno samaniyata na hovAthI pRthivIno asAdhAraNa dharma na kahI zakAya. zaMkA : samaniyata dharma kone kahevAya? samA. jyAM 'A' vastu rahetI hoya tyAM 'B' vastu paNa avazya rahe, ane jyAM 'B' vastu rahetI hoya tyAM 'A' vastu paNa avazya rahe to 'A' ane 'B' vastu banne paraspara samaniyata kahevAze. prastutamAM lakSyatAvacchedakIbhUta pRthivItvano samaniyata 'gandha' che kAraNa ke jyAM jyAM pRthivItva che tyAM tyAM gandha che, ane jyAM jyAM gandha che tyAM tyAM pRthivItva paNa che. paraMtu 'nIlatva' dharma pRthivItva dharmano samaniyata nathI kAraNa ke jyAM jyAM nIlatva che tyAM tyAM pRthivItva rahevA chatAM paNa jyAM jyAM pRthivItva che tyAM tyAM nIlatva nathI, zvetavastramAM 'pRthivItva' to che paraMtu 'nIlatva' nathI. padArtha - nirUpaNa mUtam H dravyaguNakarmasAmAnyavizeSasamavAyAbhAvAH sapta padArthAH / dravya, guNa, karma, sAmAnya, vizeSa, samavAya ane abhAva A sAta padArtha che. vizeSArtha : zaMkA : uddiSTasya nakSaLam, lakSitasya vimArA 'granthamAM udiSTa = nAma mAtrathI jaNAvAyelI vastunuM sau prathama lakSaNa karavuM joIe ane pachI vibhAga ka2vo joIe' A niyamAnusAra mULamAM padArthanuM lakSaNa na karatA padArthano sIdho vibhAga zA mATe karyo che ? samA. : padArthano je sAmAsika vigraha che te ja padArthanuM lakSaNa che. Azaya e che ke 'pavastha arthA: = pArthA:' ahIM 'artha' zabda gatyarthaka 'R' dhAtu parathI banelo che ane gatyarthaka dhAtu jJAnArthaka paNa kahevAto hovAthI ahIM 'R' dhAtu jJAnArthaka samajavo, 'artha' padano vAcyArtha 'pratItiviSayatva' karavo, ane vigrahamAM je SaSThI che teno artha 'janyatva' Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karavo. A rIte padArtha zabdanI vyutpatti dvArA "patnanyapratItiviSayatvam' rUpa padArthanuM lakSaNa jaNAya ja jAya che tethI padArthano sIdho vibhAga karyo che. zaMkA : A sAteya padArthone sahelAIthI samajI zakAya evuM koI draSTAMta kharuM? samA. : hA, kema nahIM. ApaNe "ghaTanA draSTAMtathI sAteya padArthane samajIzuM. halanacalanAdi kriyA - samavAya rUpAdiguNa- samavAya -ghaTavajAti samavAya (ghaTanA dareka paramANumAM vizeSa) dravya - samavAya paTavAbhAva (1) dravya : guNa ane kriyAno je Azraya hoya te dravya che. dA.ta. - raktarUpa ane halana vagere kriyA ghaTamAM rahelI hovAthI ghaTa e dravya che. (2) guNa : dravyane je Azrita hoya te guNa che. dA.ta.- ghaTamAM rUpa, rasAdi (3) karma : UMce pheMkavuM, nIce pheMkavuM, gamana karavuM vagere kriyAone nyAyamate karma kahevAya che. (4) sAmAnya : vastumAM anugatAkAra = ekAkAranI pratIti karAvanAra padArthane sAmAnya kahevAya che. dA.ta. - "A paNa ghaTa che" "A paNa ghaTa che A rIte aneka judA judA ghaDA aMge paNa je samAna = anugata AkAravALI buddhi thAya che, tenuM kAraNa "ghaTatva' nAmanuM sAmAnya = jAti che. (5) vizeSa : je bhedanI buddhi karAve te vizeSa che. dA.ta. - "A paramANuthI A paramANuM judo che" AvuM ja jaNAve te vizeSa che. A vizeSa nAmano padArtha ghaTanA dareka paramANumAM alaga alaga che. (6) samavAya : ayutasiddha = apRthaka siddha = eka bIjAthI judA pADIne batAvI na zakAya tevA dharma-dharmI bhAvane pAmelA be padArtho vacceno je saMbaMdha, te samavAya che. dA.ta. -- ghaTamAM rahelA rUpAdi guNane ghaTathI alaga pADI zakAtA nathI tethI te ghaTa ane rUpAdi guNa ayutasiddha padArtha che ane baMne vacceno saMbaMdha samavAya che. (7) abhAva : ItaradharmanA niSedhane abhAva kahevAya che. dA.ta. - ghaTamAM paTavAbhAva. Ama, jIjJAsuo sAteya padArthane sahelAIthI samajI zake e mATe A padArthono sAmAnya paricaya Apyo che. (nyA0) atha pdaarthaanvibhjte-drvyeti| tatra saptagrahaNaM padArthatvaM dravyAdisaptAnyatamatvavyApya' miti vyaaptilaabhaay| nanu zaktipadArthasyASTamasya sattvAtkathaM saptaiveti ? Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8 tathA hi-vahnisaMyuktendhanAdau satyapi maNisaMyoge dAho na jAyate tacchUnyena tu jAyate / ato 'maNisamavadhAne zaktirnazyati, maNyabhAvadazAyAM dAhAnukUlA zaktirutpadyata iti klpyte| tasmAcchaktiratiriktaH padArtha iti cet / na / maNeH pratibandhakatvena maNyabhAvasya kAraNatvenaiva nirvAhe maNisamavadhAnAsamavadhAnAbhyAmanantazakti - taddhvaMsa- tatprAgabhAva kalpanAyA anyAyyatvAt / tasmAtsaptaiveti siddham // have padArthano vibhAga kare che - dravya, guNa, karma ItyAdi dvArA. tatra = mUlamAM 'sapta' zabdanuM grahaNa 'padArthatva dharma dravyAdisamAnyatamatvathI vyApya che' AvA prakAranI vyAptinA bodhamATe karyuM che. zaktivAda mImAMsaka zakti nAmano AThamo padArtha hovA chatAM tame 'sAta ja padArtha che' evuM zA mATa kaho cho ? kAraNa ke kASThAdirUpa IndhanamAM agnino saMyoga hovA chatAM paNa jo, tyAM caMdrakAntamaNi mUkavAmAM Ave to dAha thato nathI ane tyAMthI jo caMdrakAntamaNine laI levAmAM Ave to dAha utpanna thAya che. AthI amAruM mAnavuM che ke, maNi jyAre hAjara hoya tyAre vihnamAM dAhane anukula zakti = dAhane utpanna karanArI zakti nAza pAme che. (tethI dAha thato nathI.) ane maNine jyAre dUra laI javAmAM Ave tyAre, dAhane anukula zakti utpanna thAya che. (tethI dAha thAya che.) AthI e siddha thAya che ke zakti nAmano atirikta padArtha che. naiyAyika : mImAMsaka! calo, eka kSaNa mATe 'zakti' nAmanA padArthane mAnI paNa laIe, chatAM ame je sAta padArtho mAnyA che temAM ja teno samAveza karI laIzuM. - mImAMsaka : are bhAI! 'zakti'no sAta padArthomAMthI ekeyamAM samAveza thato nathI. te A pramANe (1) zaktti: dravya-muLa-bhinnA guNavRttittAt / zakti dravya, guNa ane karmathI bhinna che kAraNa ke zakti guNamAM rahe che ane dravya, guNa, karma to guNamAM rahetA nathI. zakti guNamAM kevI rIte rahe che ? 'vAlarUpe ghaTarUpasya utpAvinA zatti: vartate' arthAt 'kapAlarUpamAM ghaTarUpanI utpAdaka zakti che' evuM manAya che. AthI 'zakti' dravya, guNa, karma svarUpa nathI. (2) zatti: sAmAnyAvivaminA utpattimattva sati vinAzazAktitvAt| sAmAnya, vizeSa ane samavAya to nitya che ane zakti utpattimad ane vinAzI che tethI zakti sAmAnya, vizeSa ane samavAya svarUpa nathI. have rahyo abhAva padArtha. te paNa cAra prakAre che. emAMthI atyaMtAbhAva ane anyonyAbhAva nitya hovAthI utpAda ane vinAzazAlI nathI. pradhvaMsAbhAva utpattimad hovA chatAM vinAzI nathI. tathA prAgabhAva vinAzI hovA chatAM utpattimad nathI. jyAre zakti to utpanna paNa thAya che ane nAza paNa pAme che. tethI 'zakti' abhAva svarUpa padArthanA pratyeka bhedathI paNa bhinna che. A rIte zaktino sAteya padArthamAM kyAMya samAveza thato na hovAthI, zaktine sAta Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padArthathI atirikta aSTama padArtha mAnavo joIe. naiyAyika : tamArI vAta yogya nathI kAraNa ke sauprathama to zaktipadArthane mAnavAnI ja koI jarUra nathI. kema? kArya mAtranI pratye pratibaMdhakano abhAva kAraNa manAya che. jevI rIte ghaTa banAvavo hoya to jema cakra, cIvara, pANI, mATI, dorI, daMDa vagere kAraNo che tema varSArUpa pratibaMdhakano abhAva paNa kAraNa che. varSo hoya to ghaTa na banI zake. tevI ja rIte dAha prati jema vani kAraNa che tema dAha prati maNine pratibaMdhaka mAnIne maNinA abhAva (pratibaMdhakAbhAva)ne kAraNa mAnI levAthI paNa nirvAha thaI ja jAya che. zakti nAmanA navA padArthanI kalpanA zA mATe karavI ? (jenI hAjarImAM kArya na thAya tene pratibaMdhaka kahevAya che. A sAmAnyathI svarUpa batAvyuM paraMtu zAstrIya paribhASA to "rImUnAmAvatiyoviM prativaMdhatvam' A prakAranI che. dA.ta. -- kAraNabhUta abhAva = ghaTa prati varSAbhAva, eno pratiyogI varSA e ghaTa prati pratibaMdhaka che.) mImAMsaka : tame dAha prati vani ane caMdrakAntamaNino abhAva= pratibaMdhakAbhAva rUpa be kAraNa mAnIne samAdhAna ApyuM ane ame dAha prati vanimAM rahelI dAtAnukula zakti mAnIne javAba Apyo. to AmAM tamAro mata zreSTha che evuM kaI rIte kahI zakAya. naiyAyika : jo dAha prati caMdrakAnta maNirUpa pratibaMdhakanA abhAvane badale zaktine kAraNa mAnavAmAM Ave to maNinA samavadhAnamAM (=hAjarImAM) anaMtazaktino nAza, maNinA asamavadhAnamAM ( gerahAjarImAM) anaMtazaktinI utpatti ane utpatti pUrve anaMtazaktino prAgabhAva mAnavo paDaze. ATalI badhI kalpanA karavI e anucita che. temAM mahAgaurava che. AthI padArtho dravya, guNa, karma vagere sAta ja che. tevuM mAnavuM ja yuktiyukta che. vizeSArtha : saptapada grahaNa tatra samagra zaMkA : mUlakArazrIe je "saptapadanuM gahaNa karyuM che te vyartha che. kAraNa ke "saptapada vinA ja nyUnAdhika saMkhyAno vyavaccheda to thaI ja jAya che. * nyUna saMkhyAno vyavaccheda A pramANe - niyama che "vasati vAdha dRzyatAdchehavyAparva vidheye mAte" arthAt koI bAdhaka na hoya to udezyAvacchedakano vyApaka vidheya bane che. ahIM dravyAdi sAtane udezIne padArthatvanuM vidhAna karavAnuM hovAthI "dravyAdi sAta'e udezya che ane 'padArthatva' e vidheya che ane dravyAdi sAtamAM rahelI udezyatAno avacchedaka (=anyUnAnatirikta dharma) je 'dravyAdisaptAnyatamatva che te uktaniyamathI vyApya (= jUna dezamAM rahenAro) banaze ane vidheya je "padArthatva che te vyApaka (=adhikakSetrI) banaze. tethI "yatra yatra dravyAkisatA tanavaMtatra tatra pavArthatvam' AvA prakAranI vyAptino lAbha thaze. eTale Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 ke vyApyanA dareka adhikaraNamAM padArthatva raheze. ahIM vyApya dravyAdisakhA tamatvanA sAta adhikaraNa nizcita che. tethI padArthatva vyApaka hovAthI tenA paNa sAta adhikaraNa to mAnavA ja paDaze. sAtathI ochA na mAnI zakAya. A rIte "saptapadanA grahaNa vinA ja 'mati vadha.." e niyamathI padArthanI nyUnasaMkhyAno vyavaccheda thaI jAya che ane * mUlakArazrIe abhAvathI AgaLa koI padArtha kahyo nathI. tethI adhika saMkhyAno paNa vyavaccheda thaI ja jAya che. mATe "sapta' padanuM grahaNa vyartha che. samA. : are bhAI! "ati vAdhache." e uktaniyamathI bhale nyUnasaMkhyAno vyavaccheda thAya che paraMtu adhika saMkhyAnI saMbhAvanA to UbhI che. te A pramANe - "tIrtharA: vatina: A draSTAMtamAM tIrthakarane udezIne kevalitvanuM vidhAna karavAnuM hovAthI udezyatAvacchedaka tIrthakarava' banaze ane teno vyApaka "kevalitva' vidheya banaze. have jevI rIte kevalitva' dharma vyApaka hovAthI jyAM jyAM tIrthakaratva raheze te te adhikaraNamAM paNa kevalitva raheze ane jyAM tIrthakaratva nathI tyAM paNa kevalitva raheze. evI ja rIte "ati vAdhaje...' e ukta niyamathI dravyAdisaptAnyatamatvano vyApaka padArtha hovAthI dravyAdisaptAnyatamatvanA sAteya adhikaraNamAM to padArthatva raheze ja paNa jyAM dravyAdisatA tamatva nathI rahetuM tyAM paNa padArthatvane rahevAnI saMbhAvanA Avaze. tethI padArthanI e adhika saMkhyAnA vyavaccheda mATe "sapta' padanuM grahaNa karyuM che. zaMkA : A "sapta' padanA grahaNathI adhika saMkhyAno vyavaccheda kevI rIte karazo? samA. : nyAyabodhinIkAre kahyuM che ke "saptapadanA grahaNathI "pArthataM dravyAdrisamAnyatatvavyAdhyam' arthAt 'padArthatvadharma dravyAdisakhA tamatvano vyApya che evA prakAranI vyAptino lAbha thAya che. tethI "padArthatva' dharma vyApya hovAthI vyApaka evA dravyAdisamAnyatamatvanA jeTalA paNa adhikaraNa che, te adhikaraNathI vadhu adhikaraNamAM na rahI zake. hA! vyApaka jeTalA ja vyApyanA adhikaraNa hoya to vAMdho nathI. have vyApaka evA dravyAdisamAnyatamatvanA adhikaraNa sAta che. tethI vyApya evA padArthatva dharmanA paNa sAtathI vadhAre adhikaraNa na mAnI zakAya. mATe 'padArthanI sAtathI adhika saMkhyA nathI e nakkI thayuM. Ama sama' padathI padArthanI adhika saMkhyAno vyavaccheda thAya che. zaMkAH hA! tamArI vAta barAbara che paraMtu pUrve tame je "ati vAMdha......'no je niyama Apyo che emAM 'vasati vadha' padanuM prayojana zuM che? samA.: jo koI bAdhaka na hoya to ja udezyatAvacchedakano vyApaka (= adhikadezavRtti) vidheya banaze, bAdhaka hoya to adhikadezavRttitvasvarUpa vyApakatva vidheyamAM na rahI zake. dA.ta. tIrtharA: vi aSTaprAtihAryavantaH ahIM 'va' kAra vidheyane adhikadezavRttisvarUpa vyApaka banavAmAM bAdhaka che. te A rIte..... uparokta niyamathI to jyAM jyAM udezyatAvacchedaka tIrthakaratva che tyAM tyAM Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 11 vidheya aSTaprAtihArya che ane jyAM jyAM tIrthaMkaratva na hoya tyAM paNa aSTaprAtihAryae rahevuM joIe. arthAt aSTaprAtihAryamAM adhikadezavRttitvasvarUpa vyApakatvanI prApti thavI joIe. paraMtu evuM thatuM nathI. kAraNa ke aSTaprAtihArya, tIrthaMkara sivAya bIje kyAMya paNa rahetuM nathI. tethI 'va' kAra vaDe uparokta niyamano bAdha thAya che. arthAt uddezyatAvacchedaka je tIrthaMkaratva che, tenuM adhikadezavRttitvasvarUpa vyApakatva vidheya evA aSTaprAtihAryamAM prApta thatuM nathI. samadezavRttitvasvarUpa vyApakatva maLI zakaze. anyatamatva zaMkA : dravyAdisasaniSTha 'dravyAdisaSThAnyatamatva'mAM 'anyatamatva'no artha zuM karazo? 'dravyAdisamAnyatamatva'='dravyAdisAbhinnabhinnatva' karazuM. tethI dravyAdi sAtathI bhinna jagatnI koI paNa vastu ane enAthI bhinna pAchA dravyAdi sAta thaze. samA. : zaMkA : dravyAdisamAnyatamatva'no artha 'dravyAdisamabhinnabhinnatva' nahIM karI zakAya kAraNa ke dravyAdi sAtathI bhinna jagatmAM bIjI koI vastu ja na hovAthI 'dravyAdisamAnyatamatva' aprasiddha banaze ane te kAraNe padArthatva paNa dravyAdisamAnyatamatvano vyApya nahIM banI zake. samA. ame navIna naiyAyikoe kalpelA pratiyogitA, viSayatA vagere sApekSa padArthamAM dravyAdisannabhinnatvane batAvIzuM ane tAdeza 'dravyAdisannabhinnabhinnatva' pAchuM dravyAdi sAtamAM batAvIzuM. A rIte 'dravyAdisamAnyatamatva' aprasiddha nahIM bane. zaMkA : pratiyogitA, viSayatA vagere mATe nyAyamAM be pakSa che. keTalAka naiyAyiko pratiyogitA vagerene ghaTAdi pratiyogIthI alaga padArtha mAne che. ane keTalAka atirikta padArtha nathI mAnatA arthAt svarUpasaMbaMdhAtmaka mAne che. have jo 1lA pakSano svIkAra karazo arthAt pratiyogitA vagerene atirikta padArtha mAnazo to 'saiva pArthA:' e pramANenI tamArI pratijJAno bhaMga thaze. ane bIjA pakSano svIkAra karazo arthAt pratiyogitA vagerene atirikta padArtha nahIM mAno to pAcho uparokta doSa AvIne Ubho raheze eTale ke dravyAdi sAtathI bhinna ja prasiddha nathI to dravyAdi sAtathI bhinnabhinnatva kyAMthI prasiddha thAya? TUkamAM banne pakSanA svIkAramAM doSa che. samA. : 'dravyAvisatAnyatamatva nAma dravyAvikSepannAmAvattvam' (dIpikA-TIkA) arthAt dravyAdisamAnyatamatvane ame 'dravyAdibhedasaptakAbhAvavattva' svarUpa mAnazuM. tethI doSa Avaze nahIM. kAraNa ke 'dravyAdibhedasaptakAbhAvavattva'= dravyAdi bhedano je samUha che teno abhAva dravyAdi sAteya padArthomAM maLI jAya che. te A pramANe - jevI rIte ghaTa paTasvarUpe kyAreya thavAno nathI tethI ghaTamAM paTano bheda maLe che ane paTa paNa ghaTasvarUpe kyAreya thavAno nathI tethI paTamAM ghaTano bheda maLe che. tevI rIte dravya paNa guNAdi cha svarUpe kyAreya thavAno nathI tethI guNabheda, karmabheda vagere chae padArthano bheda dravyamAM maLaze ane guNAdi cha paNa Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 kyAreya dravya svarUpe thavAnA nathI. tethI dravyano bheda paNa guNAdi chamAM maLaze. A rIte dravyAdibhedasaptaka prasiddha thayuM. e dravyAdibhedasaptaka dravyAdi sAtamAMthI ekeyamAM maLaze nahIM = dravyAdibhedasaptaka dravyamAM, guNamAM, karmamAM ema sAtamAMthI ekamAM paNa nahIM maLe, kAraNa ke svamAM svano bheda raheto nathI. tethI dravyAdi bhedasaptakano abhAva dravyAdi pratyekamAM maLaze. tethI dravyAdibhedasakAbhAvavAn dravyAdi sAta thaze. A pramANe 'dravyAdisaSThAnyatamatva' aprasiddha nahIM banavAthI 'padArthatva' enuM vyApya banI zakaze. dravya - nirUpaNa mUtram H tatra dravyANi pRthivyaptejovAyvAkAzakAladigAtmamanAMsi navaiva // taMtra = dravyAdi sAtapadArthamAM pRthvI, as (=jala), teja, vAyu, AkAza, kAla, dizA AtmA ane mana A nava ja dravyo che. vizeSArtha : zaMkA : dravyanA vibhAgano bodha to pRthvI, apU, teja, vAyu vagerenA pRthak , pRthak nAmollekhathI ja thaI jAya che to 'nava' padanuM grahaNa zA mATe karyuM ? dA.ta. - 'caitra, maitra, yajJadatta mitra mArA ghare AvyA che' AvuM bolavAthI khyAla AvI ja jAya che ke traNa mitra AvyA che. tethI 'traNa' zabda bolavAnI jarUra rahetI nathI. vyomAnerIzvarAtmatyevAntarbhUtatvAt samA. : 'pRthivyaplenovApvAtmana rUti padmava dravyAdhi manasathAsamavetabhUte'ntargAvAdrityAghurnavInA:' (muktA. dinakarI) navIno pRthivI, jala, teja, vAyu ane AtmA ema pAMca ja dravyo mAne che. AkAza, kAla ane dizAno IzvarAtmAmAM samAveza kare che ane manano 52mANumAM samAveza kare che. te navInonA matanuM nirAkaraNa karavA mATe eTale ke 'dravyo pAMca nathI paraMtu dravyo nava che' e rIte nyUna saMkhyAno vyavaccheda karavA mATe saMkhyA vAcI 'nava' padanuM grahaNa che. ane hA, pRthvI vagere dravyo nava ja che, adhika nathI. e rIte adhika saMkhyAno vyavaccheda karavA mATe 'va' padanuM grahaNa che. (nyA0 ) dravyANi vibhajate- pRthivIti / nanvandhakArasya dazamadravyasya sattvAtkathaM navaiveti / tathA hi- 'nIlaM tamazcalatI' ti pratIternIlarUpAzrayatvena kriyAzrayatvena ca dravyatvaM siddhm| na ca klRptadravyeSvantarbhAvAtkuto dazamadravyatvamiti vAcyam / AkAzAdipaJcakasya vAyozca nIrUpatvAnna teSvantarbhAvaH / tamaso nirgandhatvAnna pRthivyAmantarbhAvaH / jalatejasoH zItoSNasparzavattvAnna tayorantarbhAvaH / tasmAttamaso dazamadravyatvaM siddhamiti cet / na / tejo'bhAvarUpatvenaivopapattAvatiriktatatkalpanAyAM mAnAbhAvAt / na ca vinigamanAvirahAtteja eva tamo'bhAvasvarUpamastviti vAcyam / tejaso'bhAvasvarUpatve sarvAnubhUtoSNasparzAzrayadravyAntarakalpane gauravAt / tasmAduSNaspa Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13 rzaguNAzrayatayA tejaso dravyatvaM siddhm|tmsi nIlatvAdipratItistu bhrAntireva, dIpApasaraNakriyAyA eva tatra bhAnAt // nyAyabodhinI - tamovAda dravyano vibhAga kare che prathivI... ityAdi dvArA. (pRthivI vagere nava dravyo sivAya paNa aMdhakAra nAmanuM dazamuM dravya mImAMsaka mAne che eTale nanu padathI mImAMsaka zaMkA kare che.) mImAMsaka : aMdhakAra nAmanuM dazamuM dravya vidyamAna hovA chatAM 'dravya nava ja che" evuM zA mATe kaho cho? naiyAyika : he mImAMsaka! aMdhakAranI dazamA dravya tarIke siddhi karavI hoya to pahelA aMdhakAranI padArtha tarIke siddhi karavI paDe, tyAra pachI aMdhakAranI dravya tarIke siddhi karavI paDe ane tyAra pachI dazamA bheda tarIke siddhi karI zakAya. mImAMsaka : "zvara: pArtha paga pratItiviSayatvati yathA paTe:" arthAt jema ghaTapadathI janya ghaTajJAnano viSaya ghaTa bane che tethI ghaTa padArtha che. tevI ja rIte aMdhakArapadathI janya aMdhakArajJAnano viSaya paNa aMdhakAra bane ja che. tethI aMdhakAra e padArtha che. vaLI 'kanyA: dravya zucivit yathA dhaTa: arthAt jevI rIte ghaTamAM raktatA guNa tathA halanacalanAdi kriyA che tethI ghaTa dravya che. tevI ja rIte aMdhakAramAM paNa "nIrta tamakRti" arthAt "nIla = kALo aMdhakAra cAle che e pramANenI pratIti sahune thAya che. tethI nakkI thAya che ke aMdhakAra nIlarUpa ane calanAtmaka kriyAno Azraya che. A pramANe "aMdhakAra dravya tarIke paNa siddha thayuM. naiyAyika : aMdhakArane dravya tarIke bhale mAno paraMtu ame aMdhakArane kavRta(= svIkArelA) pRthivyAdi nava dravyomAM ja aMtarbhAva karazuM. mATe dazamA dravyanI siddhi thaze nahIM. mImAMsaka : nava dravyomAM to aMdhakArano samAveza thaI zakaze nahIM. te A pramANe na * tamo ne sAjAzAviSadravyarUpe pavandrIt iTAdvivat / aMdhakArano AkAza, kALa, dizA, AtmA ane mana A pAMca tathA vAyu ema 6 dravyomAM samAveza thato nathI kAraNa ke A 6 dravyo nIrUpa = rUparahita che, jyAre aMdhakAra to nIlarUpavALo che. * tamo ne pRthivIve abhyazUnyavat natAvitA aMdhakArano pRthivImAM paNa samAveza thato nathI kAraNa ke pRthivI gandhavALI che jyAre aMdhakAra gandharahita che. * tamo na jalarUpaM zItasparzAbhAvAt pustkaadivt| tamo ne tenopaM 3MAsparzamAvat Tihivat aMdhakArano jala ane tejamAM paNa samAveza thato nathI kAraNa ke jala zItasparzavALuM che ane teja uSNasparzavALuM che jyAre aMdhakAramAM to koI paNa jAtano sparza manAto nathI. A pramANe aMdhakArano 9 dravyomAMthI eka paNa dravyamAM samAveza thato na hovAthI aMdhakAra Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 dazamA dravya tarIke siddha thAya che. 9 naiyAyika : aMdhakArano bhale 9 dravyomAM samAveza na ho... paraMtu aMdhakArane tejanA abhAvasvarUpa mAnI levAthI teno, abhAva nAmanA padArthamAM ja samAveza thaI jAya che tethI tenI atirikta dravya tarIke kalpanA karavAmAM koI pramANa nathI. - mImAMsaka : tamAruM vacana yuktiyukta nathI. kAraNa ke ahIM vinigamanAno viraha che eka pakSane sAdhanA2I yuktino abhAva che. tethI aMdhakArane tejanA abhAvasvarUpa mAnavA karatAM teja ja aMdhakAranA abhAva svarUpa thAo....... naiyAyika : bhalA bhAI! amArI pAse vinigamanA che = sacoTa upAya che. jo tejane aMdhakAranA abhAvasvarUpa mAnIzuM to sarvane anubhavamAM AvanAro uSNasparzarUpa je guNa che teno Azraya kayuM dravya thaze? (aMdhakAranA abhAvarUpa teja to uSNasparzano Azraya banI na zake kAraNa ke abhAvamAM koI paNa guNa raheto nathI.) mATe uSNasparzanA AzrayabhUta koI bIjA dravyanI kalpanA karavI paDaze. Ama mAnavAthI gaurava thaze. tethI uSNasparza svarUpa guNanA adhikaraNa tarIke teja ja dravya che. ema siddha thayuM. (vaLI tamane tejanA abhAva svarUpa na mAnIe ane dazamuM atirikta dravya mAnIe to tamas dravyanA anaMtA avayavo, tenA anaMtA prAgabhAva, anaMtA dhvaMsa vagere mAnavA paDaze temAM mahAgaurava che. mATe tamasne abhAva svarUpa ja mAnavuM joIe.) mImAMsaka : tamArI vAta barAbara che. paraMtu tejanA abhAvasvarUpa aMdhakArane mAnazo to aMdhakAramAM to guNa ane kriyAnI pratIti thAya che jyAre abhAva to guNa ane kriyAthI rahita che. naiyAyika aMdhakAramAM nIlarUpa ane kriyAnI je pratIti thAya che te bhrama ja che kAraNa ke koI vyakti jyAre dIvo laIne jAya che tyAre 'aMdhakAra cAle che' evuM je jJAna thAya che te aMdhakAranA apasaraNathI nathI thatuM paraMtu dIvAne laI javArUpa kriyAnuM bhAna aMdhakAramAM thAya che. vizeSArtha : mImAMsaka H dorI dUra paDI hoya to emAM sarpanI bhrAnti thAya che paraMtu samIpamAM rahelI dorImAM sarpanI bhrAnti thatI nathI. jyAre 'nItaM tamazcattuti' AvI aMdhakAranI pratIti to sarvajana siddha che. to pachI Ane bhrAnti kevI rIte kahI zakAya? naiyAyika H bhrAnti be prakAranI hoya che. nirupAdhika ane sopAdhika (1) rajjumAM sarpanuM jJAna nirupAdhika che kAraNa ke sarpamAM je guNa ane kriyA che tenuM rajjumAM AdhAna thatuM nathI. evI ja rIte zuktimAM rajatano bhrama paNa samajavo. A nirupAdhika bhrama e janasAdhAraNa nathI. (2) 'svakSamIpativavArthe svastha muLasthAdhAnuM joti tAddazaH pArtha pAdhi:' arthAt potAnI samIpamAM rahelA padArthamAM potAnA guNonuM je AdhAna kare che te padArtha upAdhi kahevAya che. ane te upAdhithI janita bhramane sopAdhika kahevAya che. A bhrama sarvajanasAdhAraNa jema japAkusumarUpI upAdhi dvArA badhI ja vyaktine sphaTikanI raktatvena pratIti - P.13 '63 Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15. thAya che. arthAt sphaTika lAla che' evo sopAdhika bhrama thAya che. tevI ja rIte dIpamAM rahelI halana-calanAtmaka kriyA aMdhakAramAM je bhAse che te sopAdhikabhrama che. tethI "aMdhakAra cAle che" evI pratIti badhAne eka jevI thAya che. Ama, siddha thAya che ke aMdhakArane atirikta dazamuM dravya mAnI zakAze nahIM. (50)taratA tatra = sapArtha madhye rUtyarthaDAvyA navelya: parvatatre' tipadaM 'caturviMzatirguNA' ityaadinaa'pynveti| dravyatvajAtimattvaM guNavattvaM samavAyikAraNatvaM vA drvysaamaanylkssnnm|| * padakRtya : ahIM 'tatra' padano artha 'sAta padArthanI madhyamAM evo karavAno che ane pachI 'dravya, guNa, karmAdi sAte padArthomAM dravyo nava ja che" e rIte anvaya karavAno che. e pramANe tatra rUpa-ra nya-sparza... turvizata TEaa arthAt dravya, guNa vagere sAte padArthomAM guNo 24 che. taMtra parama... sAmAnya arthAt dravya, guNa vagere sAte padArthomAM para ane aparanA bhedathI sAmAnya be prakAre che. A rIte abhAva padArtha sudhI 'tatra' padano anvaya karavo. dravya kone kahevAya? je dravyatva jAtivALuM che, athavA je guNavALuM che, athavA je samavAyikAraNa che tene dravya kahevAya che. vizeSArtha : dravyanuM lakSaNa padatyakArazrI e dravyanA traNa lakSaNa batAvyA che. (1) dravyatvajJAtimavaMdravyastha nakSaNam (2) vivaM dravyartha nakSaNam (3) samavAyAratve dravyastha taikSaNam sAmAnyathI evuM kahevAya che ke pahelA lakSaNamAM koI doSa Avato hoya tyAre bIjuM lakSaNa banAvavAmAM Ave che ane bIjA lakSaNamAM jo doSa Avato hoya to trIjA lakSaNa sudhI javuM paDe che. to calo joIe, prathama lakSaNamAM zuM doSa che.... (1) dravyanuM dravyatvajJAtimattvam' evuM lakSaNa avyApti, ativyApti ane asaMbhava je lakSaNanA mukhya doSa kahevAya che, jenuM varNana AgaLa Avaze) tenA vALuM to nathI. paraMtu uparokta lakSaNa karavAthI "takSa-7tAva chevayoH ' (pratibiMba-TIkA) arthAt lakSaNa ane lakSyAvacchedaka banne eka thaI javAnI Apatti Avaze. te A pramANe - jenuM lakSaNa karavAnuM hoya te lakSya kahevAya che ane lakSyanA asAdhAraNa dharmane lakSaNa kahevAya che. ahIM dravyanuM lakSaNa karyuM hovAthI dravya e lakSya banaze. dravyamAM rahelI lakSyatAno avacchedaka dharma (lakSya karatA nyUna ke adhika dezamAM na raheto dharma) dravyatva jAti banaze ane ahIM dravyanuM lakSaNa paNa dravyatva jAti che. tethI lakSmatAvacchedaka ane lakSaNa banne eka banI jaze. Ama to sAmAnyathI jovA jaIe to lakSaNa haMmezA lakSyAvacchedakathI bhinna ja hoya che. Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 dA.ta. - "tirnakSayava75 phevatino saMkSaY" ahIM lakSya kevalI hovAthI, lakSmatAvacchedaka kevalitva ane lakSaNa ghAtikarmakSaya che. tethI bane paraspara bhinna che. tevI rIte banyavattvam pRthivyA nakSat' ahIM paNa lakSyA pRthvI hovAthI lakSmatAvacchedaka pRthvitva jAti ane lakSaNa gandhAtmaka che, je guNa che. tethI baMne paraspara bhinna che. zaMkA : lakSyAvacchedaka ane lakSaNane eka mAnavuM doSarUpa kema che? samA. : "nakSatakSyatavicchedyaratyenozyatavicchedravidheyatavicchedrayomevANIvadhAnumityorasiddhiH" (pratibimbaTIkA) arthAt lakSaNa ane lakSyAvacchedakanI ekatA vaDe udezyAvacchedaka ane vidheyAvacchedakamAM abheda thAya che. ahIM vidheyatAvacchedakathI vidheya paNa samajavuM. ane tethI zAbdabodha ane anumiti thatI nathI. te A pramANe - je lakSya che tene udezya kahevAya che ane lakSmatAvacchedakane udezyatAvacchedaka kahevAya che, je jJAta hoya che. tathA lakSaNane vidheya kahevAya che je ajJAta hoya che. (nahIM jaNAyelA arthanuM vidhAna karavuM te ja vidheya che.) have jo lakSyAvacchedaka ane lakSaNa bane eka hoya to udezyAvacchedaka ane vidheya banne eka thaI jaze. Ama udezyatAvachedaka dravyatvajAti je jJAta che tenuM ja punarvidhAna karavAthI punarukti thaze. je doSaprada manAze. ane arthane jANavAnI IcchA nahIM hovAthI zAbdabodha = vAkyartha bodha na thavAnI Apatti Avaze. (2) sAruM, to ame dravyanuM lakSaNa juvarvam' karazuM. tethI lakSmatAvacchedaka dravyatvajJAti ane lakSaNa 'guNa" banne bhinna hovAthI pUrvokta doSa nahIM Ave. ane A lakSaNa avyApti vagere doSavALuM paNa nathI kAraNa ke bhalene AkAza vagere amuka dravyamAM kriyA na rahetI hoya to paNa AkAzamAM zabda nAmano guNa, AtmAmAM jJAna vagere guNa to rahe ja che. hA, kAla ane dizA dravyamAM rUpa, rasa vagere guNo bhale draSTigocara thatA na hoya paraMtu saMyoga, vibhAga, saMkhyA, parimANa ane pRthakatva A pAMca guNo to badhA ja dravyomAM rahetA hovAthI kAla ane dizAmAM paNa dravyanuM "guNavattvam' lakSaNa sutarAM ghaTI jaze. zaMkA : "TUvittvam' lakSaNa hajI paNa avyApti doSathI dUSita che. "je lakSaNa lakSyanA eka dezamAM na ghaTe te lakSaNa avyAmi doSavALuM kahevAya che." "guNavattva A dravyanuM lakSaNa lakSyanA eka dezamAM nathI ghaTatuM kAraNa ke niyama che "utpanna kSavi dravya ni nikriye va tiSThati' arthAt utpanna thayeluM dravya AdyakSaNe guNa vinAnuM ane kriyA vinAnuM hoya che. tethI AkSaNamAM rahenArA ghaTAdi dravyamAM guNanI utpatti thatI nathI. tethI dravyanuM "guNavattva lakSaNa ucita nathI. pratizaMkA : paraMtu bhAI, tamArA "utpanna kSa dravyuM...' A niyamamAM prAmANya zuM che? samA. : nyAyadarzana e dravya ane guNa vacce kAryakAraNabhAva mAnyo che. arthAt dravya Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 17 kAraNa che ane guNa e dravyanuM kArya che evuM svIkAre che. have je kAraNa hoya te kAryanI pUrvekSaNamAM rahevuM joIe kAraNa ke "niyata vyavaditapUrvavartitva ratvam kAryanI utpattimAM je haMmezA vyavadhAna vagara kAryanI pUrvekSaNamAM rahe che te kAraNa kahevAya che. mATe jyAre ghaTAdi dravya utpanna thaze te samaye guNAdirUpa kAryanI utpatti nahIM thaI zake. nahitara ghaTAdi dravya ane guNa vacce kArya-kAraNa bhAvanA nAzanI Apatti Avaze kAraNa ke je be vastuo eka ja kALamAM utpanna thayelI hoya che te be vastuo vacce kArya-kAraNabhAva mAnI zakAto nathI. dA.ta. - gAyanA be ziMgaDA. AthI ja dravya ane guNamAM pUrvottara bhAva mAnavo paDaze. zaMkA : paraMtu jyAre ghaTAdi utpanna thAya che te kSaNe ghaTAdi sarvathA guNa vinAno jaNAto to nathI ja. tethI tamArI vAta yuktiyukta hovA chatAM paNa tame "dravya ane guNamAM pUrvottarabhAva hoya che" evuM je kahyuM e vAtano pratyakSanI sAthe virodha Ave che. samA. : ghaTa je kSaNe utpanna thAya che te kSaNe je rUpAdi bhAsita thAya che te rUpAdi ghaTanA nathI paraMtu ghaTanA avayava je kapAla che tenA che. AthI dravya ane guNanA pUrvAparabhAvano pratyakSanI sAthe koI virodha nathI. sAra e nIkaLyo ke dravyanuM "guNavattvam lakSaNa utpatti kAlIna ghaTAdi dravyomAM na jatuM hovAthI avyApti doSathI dUSita che. (3) sAruM, to ame dravyanuM lakSaNa "mavAIiRUvim" "je samavAyi kAraNa che tene dravya kahevAya evuM karazuM. tethI prathama doSa nahIM Ave kAraNa ke ahIM lakSyAvacchedaka dravyatva' ane lakSaNa "samavAritvi' banne bhinna bhinna dharmo che. tathA A lakSaNamAM bIjA lakSaNanI jema avyApti doSa paNa Avato nathI. kAraNa ke prathama kSaNe utpanna thayeluM dravya bhale guNavALuM na hoya chatAM samavAya kAraNa to banaze. kAraNa ke jemAM samavAyasaMbaMdhathI kArya utpanna thAya tene samavAkaya kAraNa kahevAya che. dA.ta. - ghaTarUpa ghaTamAM samavAya saMbaMdhathI utpanna thatuM hovAthI ghaTarUpa prati ghaTa samavAyikAraNa che. ahIM paNa = AghakSaNavRtti ghaTAdi dravyamAM paNa bIjI kSaNe samavAyasaMbaMdhathI ghaTarUpa utpanna thavAnuM ja che, tethI AdyakSaNavRtti ghaTAdi dravya samavAyikAraNa kahevAze. zaMkA : paraMtu jo ghaTAdi dravya utpanna thatA ja nAza pAmI jAya to emAM samavAyasaMbaMdhathI guNa utpanna thavAno ja nathI to pachI e ghaTAdidravya samavAyikAraNa kevI rIte kahevAze? samA. : kevI rIte vanamAM rahelo daMDa ghaTane utpanna karato nathI chatAM paNa e daMDamAM ghaTane utpanna karavAnuM sAmarthya to paDeluM ja che. tethI vanano daMDa svarUpayogya kAraNa kahevAya che. tevI rIte AvA ghaTAdi dravyo kAryane bhale utpanna na kare chatAMya temAM guNAdine utpanna karavAnI zakti hovAthI te AkSaNavRtti ghaTAdi dravyane svarUpayogya kAraNa kahevAya che. guNAdino sAmAnya paricaya Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 mUlam : ruuprsgndhsprshsNkhyaaprimaannpRthktvsNyogvibhaagprtvaaprtvgurutvdrvtvsnehshbdbuddhisukhduHkhecchaadvessprytndhrmaadhrmsNskaaraashcturviNshtirgunnaaH|| rUpa, rasa, ga, sparza, saMkhyA, parimANa, pRthakva, saMyoga, vibhAga, paratva, aparatva, gurutva, dravatva, sneha, zabda, buddhi, sukha, duHkha, IcchA, dveSa, prayatna, dharma, adharma ane saMskAra A covIsa guNo che. vizeSArtha : guNa' zabdanA bhinna bhinna arthe thAya che. jemake sukRti, uttamatA, khyAti, punarAvRtti, gauNa vagere. sAMkhyadarzanamAM prakRtino dharma guNa mAnelo che ane te guNa sattva, rajas ane taman nAmathI prasiddha che. vyAkaraNazAstramAM , mo, mar tathA an guNa che. jyAre nItizAstramAM sabdhi, vigraha, yAna, Asana, kaidhIbhAva ane saMzrayane guNa kahe che. ahIM dravyafmanave sati sAmAnyavAna' arthAt dravya ane karmathI je bhinna hoya ane sattA jAtivALo hoya tene guNa kahyo che. nyAyAnusAra sattAjAti dravya, guNa ane karma e traNa padArthomAM ja rahe che. tethI dravya ane karmathI bhinna ane sattA jAtivALo guNa ja pakaDAze. tethI guNanuM lakSaNa nirdoSa che. (AnuM vistRta varNana AgaLa Avaze.) zaMkA : nava dravyomAMthI kayA kyA dravyomAM keTalA keTalA guNo rahe che ? samA. : "vAyovaizitenopuOI:, ga7kSitiprAkRtAm vaturdazAviniyo:pagra SaDeva cAmbare mahezvare'STau manasastathaiva c||' (1) vAyumAM 9 guNo rahe che -- sparza, saMkhyA, parimANa, pRthakatva, saMyoga, vibhAga, paratva, aparatva tathA vega nAmaka saMskAra. (2) tejamAM 11 guNo rahe che vAyunA prathama ATha guNa tathA rUpa, dravatva ane vega. (3) jalamAM 14 guNo rahe che - tejanA agyAra guNa tathA gurutva, rasa ane sneha. (4) pRthivImAM 14 guNo rahe che - jalanA prathama tera guNa ane gadhe. (5) AtmAmAM 14 guNo rahe che - buddhi, sukha, duHkha, IcchA, dveSa, prayatna, saMkhyA, parimANa, pRthakatva, saMyoga, vibhAga, saMskAra, dharma ane adharma. (6) dizA ane kALamAM 5 guNo rahe che - saMkhyA, parimANa, pRthakatva, saMyoga ane vibhAga. (7) AkAzamAM 6 guNo rahe che - uparokta 5 guNa tathA zabda. (8) IzvaramAM 8 guNo rahe che - uparokta 5 guNa tathA nityajJAna, nitya IcchA ane nityaprayatna. (9) manamAM 8 guNo rahe che - uparokta 5 guNa tathA paratva, aparatva ane vega. mUlam : utkSepaNApakSepaNAkuJcanaprasAraNagamanAni paJca krmaanni|| karma ullaMpaNa (UMce pheMkavuM), apakSepaNa (nIce pheMkavuM), AkuMcana (ekaThuM karavuM), prasAraNa Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 19 (phelAvavuM) ane gamana (gati karavI) ema pAMca prakAre che. vizeSArtha : A pAMce karmathI atirikta bhramaNa, recana, svajana, urvajvalana, tiryagnamana vagere jeTalI paNa kriyAo che teno gamanamAM antarbhAva karavo. zaMkA : to pachI uttepaNa vagere kriyAono paNa gamana kriyAmAM antarbhAva kema na karyo? samA. : "svatantrachamyamurniyo paryanuyoIInardutvaviti' (muktAvalI-dInakarI) arthAt RSi svataMtra IcchAvALA che. tethI temane tame AvuM zA mATe kahyuM? e rIte niyoga = prazna ane paryanuyoga = temanI niMdA karI na zakAya. mUlam : paramaparaM ceti dvividhaM saamaanym|| sAmAnya be prakAre che (1) parasAmAnya ane (2) aparasAmAnya (pa.) paramaparaM ceti / parasAmAnyamaparasAmAnyamityarthaH / paratvaM cAdhikadezavRttitvam / aparatvaM nyUnadezavRttitvam // * padatya * para ane aparanA bhedathI sAmAnya be prakAre che. je sAmAnya adhika dezamAM rahe che te parasAmAnya ane je sAmAnya nyUnadezamAM rahe che te apara sAmAnya kahevAya che. vizeSArtha : A parApara sAmAnyane draSTAMtathI samajIe.... jaina dharmane pAmelA jInendra nAmanA manuSyamAM 'yaM nainaH','yaM manuSyaH', 'mayaM parthava:', "adravyam', "mAM sana vagere ghaNA prakAre samAna AkAranI buddhi thAya che. temAM kAraNabhUta jainatva, manuSyatva vagere 'pArthivatva ghaNI jAtio che. temAM jainatva jAti manuSyatvanI apekSAe (jainatva aparasAmAnya kahevAya che, kAraNa ke jyAM jyAM jainatva hoya tyAM tyAM manuSyatva maLaze. paraMtu manuSyatvanAM dareka adhikaraNamAM jainatva jAti nathI rahetI, kAraNa ke dareka manuSya jaina hotA nathI ane manuSyatva jAti jainatvajAtinI apekSAe adhika dezamAM rahenArI hovAthI parasAmAnya kahevAya che. e rIte AgaLa vicAravuM. zaMkA : sattAjAti konI apekSAe aparasAmAnya manAze? samA. : dravya, guNa ane karma A traNa sivAya bIje kyAMya jAti rahetI nathI ane sattA jAti dravya, guNa, karma ema traNeyamAM rahelI hovAthI mAtra para' ja che, enI epakSAe bIjI badhI jAtio alpadeza vRtti hovAthI "apara' ja che. sattA 'dravyatva ( manuSyatva Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 mUlam : nityadravyavRttayo vizeSAstvanantA eva / pRthvI, apa, teja, vAyu, A cAranA paramANu nitya che. temaja AkAza kAla, dizA, AtmA ane mana e pAMca paNa nitya che. A pramANe nitya dravyo anaMtA che ane te pratyeka nitya dravyamAM 'vizeSa' rahe che. tethI vizeSa paNa anaMtA che. vizeSArtha : zaMkA : "vizeSa nAmanA padArthanI kalpanA karavAnuM kAraNa zuM che? samA. : naiyAyiko evuM mAne che ke eka padArthathI bIjA padArthane judo batAvavo hoya to vyAvartaka koI padArtha joIe. dA.ta. - A baMne sADI judI kema che? kAraNa ke baMnenI sAmagrI judI che eTale vyAvartaka sAmagrI che, tenI jema eka ghaTathI bIjo ghaTa judo kema che? to kahevuM paDe ke bannenA avayavo = kapAlo judA che. to be kapAla judA kema che? to kahevuM paDe ke baMnenI kapAlikA judI che. be kapAlikA judI kema che? to e kapAlikAnA avayava judA che. ema karatA prazna thaze ke eka dhaNukathI bIjo kayaNuka judo kema che? to kahevAya ke dareka layaNukanA paramANu judA che. have prazna thAya che be paramANu judA kema che ? ahIM tenA avayavo judA che, evuM to kahI zakAtuM nathI kAraNa ke paramANu nitya che ane niravayava che. tethI be paramANumAM bheda pADanAra = bAvartaka evA "vizeSa' nAmanA padArthanI kalpanA karI che. hajI paNa prazna thaze ke be vizeSomAM bheda karanAra koNa ? jo anya vizeSa mAnIe to e anya vizeSano bheda karanAra koNa ? A pramANe anavasthA (=paraMparA) cAlaze. tethI lAghava thAya ane anavasthA na Ave mATe vizeSane svataH vyAvartaka mAnyo che. mUlam : samavAyastveka eva / vaLI samavAya to eka ja che. vizeSArtha : zaMkA : "samavAya' nAmanA padArthanI kalpanA kema karI? samA. : naiyAyika evuM mAne che ke koI paNa jagyAe vizeSaNathI viziSTa buddhi thAya che te koIne koI saMbaMdhane laIne ja thAya che. tethI taMtumAM paTa, ghaTamAM nIlarUpa, nartakamAM nRtyakriyA, ghaTamAM ghaTatva, nityadravyamAM vizeSa AvA AvA prakAranI je pratIti thAya che te paNa saMbaMdha mAnyA vagara ghaTI zake nahIM. to taMtumAM paTa' vagere uparokta draSTAMtomAM kayo saMbaMdha mAnavo? saMyogAdi saMbaMdha to na mAnI zakAya kAraNa ke avayava-avayavIthI bhinna be dravya vacce saMyoga saMbaMdha hoya che ane svamAM svano tAdAbhyasaMbaMdha hoya che tethI AvA ayuta = apRthaka siddha padArtho ke jene judA pADI na zakAya e benI vacce samavAyasaMbaMdha mAnyo che. mUlam : abhAvazcaturvidhaH - prAgabhAvaH prdhvNsaabhaavo'tyntaabhaavo'nyonyaabhaavshceti|| Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 21 abhAva cAra prakAre che-prAgabhAva, pradhvasAbhAva, atyaMtabhAva ane anyonyAbhAva. vizeSArtha : vastunI avidyamAnatA e abhAva che. keTalAka darzanakAro abhAvane svataMtra padArtha mAne che. teonuM kahevuM che abhAva jo vastu ja na hoya to te AkAzakusuma jevI asat vastu banI javI joIe, asat vastunI jema abhAvanuM paNa bhAna na thavuM joIe. paraMtu evuM dekhAtuM nathI. jevI rIte bhUtala upara ghaDo che' evuM jJAna saune thAya che, tevI ja rIte bhUtala upara ghaDAno abhAva che', "vAyumAM rUpano abhAva che evuM jJAna paNa saune thAya ja che. ane jJAna, viSaya vinA na thaI zake. tethI mAnavuM joIe ke jJAnanA viSaya tarIke ghaTAbhAva, rUpAbhAva vagere vastu che ja ane te svataMtra alaga padArtha che. te abhAva cAra prakAre che. (1) prAgabhAva : vastunI utpatti pahelA vastuno abhAva te prAgabhAva che. dA.ta. -- jyAM sudhI ghaTa utpanna thayo nathI, tyAM sudhI ghaTano prAgabhAva. (2) pradhvasAbhAva : vastunA nAza dvArA vastuno je abhAva thAya, te dhvasvarUpa abhAva che. dA.ta. - ghaDo phUTI gayA pachI ghaDAno abhAva te pradhvasAbhAva che. (3) atyaMtAbhAva : eka vastumAM bIjI vastuno niSedha karavo te atyaMtAbhAva che. dA.ta. - bhUtala upara ghaDAno abhAva. (4) anyonyAbhAva : "eka vastu bIjI vastu svarUpe na hovI AvA abhAvane anyonyAbhAva kahevAya che. dA.ta. - ghaTa e peTa svarUpa nathI. zaMkA : anyonyAbhAva ane atyaMtabhAvamAM pharaka zuM? samA. : anyonyAbhAva prathamA vibhaktimAM batAvAya che. jema - dhaTo na paTa: ane atyaMtabhAva saptamI vibhaktimAM batAvAya che. jema - maitanne paTAmAva: || dravyatnakSaprazaUT | pRthivI - nirUpaNa mUlam : tatra gandhavatI pRthivI / sA dvividhA-nityA'nityA ca / nityA prmaannuruupaa| anityA kAryarUpA / punastrividhA zarIrendriyaviSayabhedAt / zarIramasmadAdInAm / indriyaM gandhagrAhakaM ghrANaM nAsAgravartti / viSayo mRtpASANAdiH // tatra = pRthivI, jala, teja vagere navadravyomAM je pRthivI che te gandhavALI che. te nitya ane anitya bhedathI be prakAranI che. paramANurUpe pRthivI nitya che ane kayaNuka vagere kAryarUpe pRthivI anitya che. A anitya pRthivI zarIra, indriya ane viSaya bhede traNa prakAranI che. (1) ApaNA badhAnuM je zarIra arthAt manuSya, pazu, pakSI, vRkSa vagerenA je zarIra e zarIrarUpa anitya pRthivI che. (2) nAsikAnA agra bhAge rahelI, gandha nAmanA guNane grahaNa karanArI dhrANendriya, te indriyarUpa anitya pRthivI che. (3) mATI, paththara, ghaTa, paTa vagere viSayarUpa Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anitya prathivI che. (nyA0) gandhavatIti / gandhavattvaM pRthivyA lakSaNam / lakSyA pRthivI / pRthivItvaM lakSyatAvacchedakam / yaddharmAvacchinnaM lakSyaM sa dharmo lakSyatAvacchedakaH / yo dharmoM yasyAvacchedakaH sa taddharmAvacchinnaH / tathA ca lakSyatAvacchedakaM pRthivItvaM cellakSyatA pRthivItvAvacchinnA / gandhasamAnAdhikaraNadravyatvavyApyajAtimattvaM pRthivyA lakSaNam / evaM zItasparzavattvAdilakSaNeSu jalAdInAM lakSyatA jalatvAdInAM lakSyatAvacchedakatvaM ca bodhym|| * cAyabodhinI eka nyavattvam' e pRthivInuM lakSaNa che. (jenuM lakSaNa karavAmAM Ave te lakSya kahevAya che. ahIM pRthivInuM lakSaNa karavAmAM Ave che tethI ahIM) pRthivI e lakSya che ane pRthivI lakSya banavAthI pRthivImAM lakSmatA nAmano dharma Avyo. te lakSyatAno avacchedaka dharma 'pRthivItva banaze kAraNa ke je dharmathI yukta lakSya hoya che, te dharma lakSyatAno avacchedaka kahevAya che. have je dharma jeno avacchedaka hoya che, te dharmathI te avacchinna kahevAya che. ahIM lakSyatAno avacchedaka pRthivItva che, mATe lakSyatA pRthivItvathI avacchinna kahevAya che. mUlokta "zvavanta' lakSaNa avyAmidoSathI grasta che. tethI nyAyabodhinIkAre zvamAnadhivarAvyatvavyAkhyAtimattvam arthAt "gadhanA samAna adhikaraNamAM rahelI dravyatvanI vyApya ( nyUnadeza vRtti) pRthivItvajAti jemAM rahe che te pRthivI cheAvuM pRthivInuM nirdoSa lakSaNa banAvyuM che. (vistRta varNana mATe juo vizeSArtha.) evI rIte "zItasparzavatve nI nakSama', "3M/sparzavavaM te nasornakSAma', rUpamAvaviziSTa sparzavavaM vAyornakSaNam' A je jala, teja tathA vAyunA lakSaNo che temAM jala, teja ane vAyu lakSya hovAthI temAM lakSyatA jANavI ane jalatva, tejasva ane vAyutva e lakSyAvacchedaka dharmo jANavA. (pachI jalAdinA paNa pRthivInI jema nirdoSa lakSaNa vicAravA.) vizeSArtha : pRthivInuM lakSaNa nyavattva pRthivya nakSat' A lakSaNamAM gandha padane je mata (ma) pratyaya lAgyo che, te adhikaraNa arthane jaNAve che tethI anyaH gati ma0 = zvavat = "gandhanuM adhikaraNa" e pramANeno artha thaze. Avo artha thavAthI ganya Adheya ane pRthivI adhikaraNa banaze. mATe gandhamAM AdheyatA dharma ane pRthivImAM adhikaraNatA dharma Avaze. tethI pRthivInuM lakSaNa A pramANe banaze. "njiniSThAdheyatAnirUpitAdhirativarva pRthivyA nakSaNam' arthAt gandhamAM rahelI AdheyatAthI nirUpita=oLakhAyela adhikaraNatA jemAM che te pRthivI che. Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 23 AdheyatAvacchedaka saMbaMdhano niveza zaMkA : tame je prathivInuM lakSaNa karyuM che te kAlamAM ativyApta thAya che. kAraNa ke kahyuM che "gAnAM nana: to gAtAmAzrayo mataH' (muktAvalI) arthAt kAlika saMbaMdhathI kALa jagatano AdhAra manAyo che, tethI kAlika saMbaMdhathI kAla e gandhano paNa AdhAra banaze. A rIte kAlika saMbaMdhana sthanikAdheyatAnirUpitAdharatAvAna' kALa paNa banI jaze. lakSaNa hatuM pRthivInuM ane kALamAM paNa gayuM tethI ativyAmi doSa Avaze. samA. : A ativyAptine dUra karavA mATe ame lakSaNamAM AdheyatAvacchedaka saMbaMdhano niveza karazuM kAraNa ke avaracchedaka saMbaMdha ane avacchedaka dharmathI ja vastuno spaSTa bodha thAya che. AdheyatAno avacchedaka saMbaMdha kone kahevAya? "Adheya potAnA adhikaraNamAM je saMbaMdhathI rahe che te saMbaMdhane AdheyatAno avacchedaka saMbaMdha kahevAya che. ahIM gandha Adheya pRthivIrUpa adhikaraNamAM samavAyasaMbaMdhathI rahe che kAraNa ke guNa ane guNI vacce samavAyasaMbaMdha che. mATe AdheyatAno avacchedaka sabaMdha samavAya banaze. ane tethI AdheyatA paNa "ya: saMvanyo yAvacche: e tasaMnyAvacchinna' A niyamathI samavAyasaMbaMdhathI avacchinna banaze. mATe lakSaNa A pramANe thaze--samavAyasaMvatthAvarjhananyaniSThAdheyAtanirUpitadharatIvarva JthavyA nakSat AvuM pRthivInuM lakSaNa karavAthI kALamAM ativyApti Avaze nahIM kAraNa ke samavAyasaMbaMdhathI to gabdha mAtra pRthivImAM ja rahe che. AdheyatAvacchedaka dharmano niveza zaMkA : tamAruM AvuM paNa pRthivInuM lakSaNa ativyApti vagere doSavALuM che. te A pramANe jema gandhamAM gandhatva dharma rahe che tema guNatva, surabhitva, durabhitva vagere bIjA paNa ghaNA dharmo rahe che. emAMthI je dharmane AgaLa karIe tevA AkAranuM jJAna thAya che. jema ke - gandhatva dharmane AgaLa karIe to "A gabdha che' evuM jJAna thAya, surabhitva dharmane AgaLa karIe to "A surabhigabdha che" evuM jJAna thAya..... have koI vyakti guNatvadharmane AgaLa karIne gandhanuM guNa tarIke bhAna kare to samavAyasaMbaMdhathI guNavALA pRthivI vagere naveya dravya banI jaze. lakSaNa hatuM pRthivInuM ane jatuM rahyuM naveya dravyomAM, tethI ativyAptidoSa Avaze. temaja koI surabhitvadharmane AgaLa karIne gandhanuM surabhiguNa tarIke bhAna kare to samavAyasaMbaMdhathI sugaMdhavALI badhI ja pRthivI hotI nathI. A rIte pRthivInuM lakSaNa sarvapRthivamAM na javAthI avyApti doSa paNa Apaze. samA.: lakSaNamAM AvelI ativyApti ane avyAptidoSane dUra karavA ane lakSaNamAM Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 AdheyatAnA avacchedakadharmano niveza karazuM. te A pramANe. AdheyanI upasthiti vaktAne je dharmathI ISTa hoya, te dharma AdheyatAno avacchadeka dharma kahevAya. ahIM vaktAne gandhanI upasthiti gandhatva dharmathI ISTa che. tethI AdheyatAvacchedaka dharma gandhatva thaze ane AdheyatA 'co dharmo yasyAvacchedra : sa tattvaIcchinna:' A niyamathI gandhatva dharmathI avacchinna banaze. tethI lakSaNa A pramANe thaze - 'samavAyasaMbaMdhAvajIna-gandhAvajInagandhaniSThAdheyatAnirUpitA dharaLatAvattvam' AvuM pRthivInuM lakSaNa karatA ativyApti ke avyApti doSa Avaze nahIM kAraNa ke, samavAyasaMbaMdhathI gandhatvAvacchinna gandha lakSyabhUta ghaTa, paTAdi badhI ja pRthivImAM rahe che ane alakSyabhUta jalAdi dravyomAM raheto nathI. jAtighaTita lakSaNa zaMkA : are bhaI! pRthivInuM AvuM lakSaNa paNa doSaprada che. kAraNa ke, niyama che 'utpanna kSaNaM dravya nirmuLa niSkriyaO tivruti' arthAt koI paNa dravya potAnI utpattinI prathamakSaNamAM guNa ane kriyA vagaranuM hoya che. pRthivI paNa dravya che tethI utpattinA prathamakSaNe pRthivImAM paNa samavAyasaMbaMdhathI gandha raheze nahIM. Ama pRthivInuM lakSaNa pRthivInA ekabhAgarUpa AdyakSaNanI pRthivImAM nahIM javAthI avyAptidoSa Avaze. samA. : vRndhasamAna dhirAdravyatvavyApyAtimattvam' arthAt 'gandhanA adhikaraNamAM rahelI dravyatvanI je vyApya jAti che te jAtivALI pRthivI che' AvuM jAtighaTita lakSaNa karavAthI pUrvokta Apatti nahIM Ave. kAraNa ke gandhanuM adhikaraNa dvitIyAdikSaNamAM rahelI je pRthivI che, emAM rahenArI dravyatvanI vyApya jAti pRthivItva maLaze. (dravyatva nave nava dravyamAM rahe che, jyAre pRthivItva mAtra eka pRthvImAM ja rahe che.) ane te pRthivItva jAti to AdyakSaNamAM utpanna thayelI pRthivImAM paNa che. A rIte prathamakSaNa tathA dvitIyAdi kSaNanI badhI ja pRthivImAM lakSaNa javAthI avyAptidoSa Avaze nahIM. avacchedaka-avacchinnathI yukta pRthivInuM jAtighaTita lakSaNa -- 'samavAyasaMbaMdhAvacchinnagndhtvaavcchinn-gndhnisstthaadheytaaniruupitaadhikrnntaavdvRttidrvytvvyaapyjaatimttvN pRthivyA lakSaNam' samavAya avacchinna aviccha gandhatva gandha m AdheyatA avacchinna jhavacchina nirUpita, adhikaraNatA pRthivItva pRthivI tAdAtmya Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 25 zaMkA H pRthivInA lakSaNamAM dravyatvavyApya" A aMza ApavAnuM prayojana zuM che ? samA.jo "samavAyasaMbaMdhathI gandhanA adhikaraNamAM rahenArI jAtivALI je hoya te pRthivI che" ATaluM ja pRthivInuM lakSaNa karavAmAM Ave to samavAyasaMbaMdhathI gandhAdhikaraNa pRthivImAM jema pRthivItva jAti rahe che tema dravyatva jAti paNa rahe che ane te dravyatva jAtivALA to badhA ja dravyo che. tethI tAdeza dravyatvajAtimattva badhA ja dravyomAM jatuM raheze. Ama lakSaNa hatuM mAtra pRthivI dravyanuM ane gayuM naveya dravyomAM. ativyApti Avaze. paraMtu lakSaNamAM dravyatvavyApyAtipadanA nivezathI dravyatvajAtine laIne doSa Avaze nahIM kAraNa ke, dravyatvajAti gandhanA adhikaraNamAM rahelI hovA chatA paNa dravyatvanI vyApya = nyUnadezavRtti jAti nathI. kAraNa ke dravyatvajAti dravyatvanA tamAma adhikaraNamAM rahelI che.) zaMkAH are bhalA bhAI! vyApyanI paribhASAthI to dravyatvanI vyApyajAti dravyatva paNa banI zake che. te A pramANe vyApya = tamAdvadravRttitvam' arthAt tannA abhAvavALAmAM je na rahe te vyApya kahevAya che. dA.ta. dhUma vahnino vyApta che." A sthalamAM tad = vani, tadAbhAva = vani abhAva, tadAbhAvavat = vaninA abhAvavALo jalasarovara, temAM dhUma raheto nathI. eTale ke temAM dhUmanI avRtti che. tethI dhUma e vahnino vyApya banaze. evI ja rIte tad = dravyatva, tadAbhAva = dravyavAbhAva, tadAbhAvavat = dravyatvanA abhAvavALA je guNAdi che, emAM jema pRthivItvajAti nathI tema dravyatvajAti paNa rahelI nathI ja. tethI A paribhASA dvArA dravyatvanI vyApya 'dravyatva" jAti banI jaze ane tAdaza dravyatvajAtivALA badhA ja dravyo hovAthI lakSaNamAM dravyatvavyApyajJAti' e padanuM upAdAna karavA chatA ativyAptidoSa to Ubho ja che. samA.: 'dravyatvavyApyagati' A sthalamAM ame vyApyanI "tAdhALavRttvavaMtAvipratiyojitva' e paribhASA karazuM tethI doSa nahIM Ave. te A pramANe - tad = dravyatva, tadAdhikaraNa = jalAdi, emAM rahenAro abhAva = pRthivItvano abhAva, e abhAvano pratiyogI pRthivItva banaze ane tAdaza pratiyogitva pRthivItvamAM jaze. A rIte vyApyanI ukta paribhASAthI pRthivItva jAti dravyatvanI vyApya jAti banaze. jyAre dravyatvanA koI paNa jalAdi adhikaraNamAM dravyatvano abhAva maLaze nahIM. tethI dravyatva e abhAvano pratiyogI paNa banaze nahIM. Ama vyAkhanI ukta paribhASAthI dravyatvanI vyApya jAti dravyatva banI nahIM. A rIte dravyatvanI vyApyajAti pRthivItva banavAthI tAdeza pRthivItvajAtivALI pRthivI che. AthI uparokta jAtighaTita pRthivInuM lakSaNa nirduSTa che. (pa0) tadeva hi lakSaNaM ydvyaaptytivyaaptysNbhvruupdosstryshuunym| yathA goH Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 saasnaadimttvm| avyAptizca lakSyaikadezAvRttitvam / ata eva gorna kapilatvaM lakSaNaM tasyAvyAptigrastatvAt / ativyAptizca lakSyavRttitve satyalakSyavRttitvam / ata eva gorna zRGgitvaM lakSaNaM tasyAtivyAptigrastatvAt / asaMbhavazca lakSyamAtrAvRttitvam / yathA gorekazaphavattvaM na lakSaNaM tasyAsaMbhavagrastatvAt / nityeti / dhvaMsabhinnatve sati dhvaMsApratiyogitvaM nityatvam / dhvaMse'tivyAptivAraNAya dhvaMsabhinneti vishessnnm| ghaTAdAvativyAptivAraNAya vizeSyadalam / dhvaMsapratiyogitvaM prAgabhAvapratiyogitvam vA'nityatvam / yadbhogAyatanaM tadeva zarIraM ceSTAzrayo vA / indriyamiti / cakSurAdAvativyAptivAraNAya gandhagrAhakamiti / kAlAdAvatiprasaktivAraNAya indriyamiti / viSaya iti / zarIrendriyabhinnatve satyupabhogasAdhanaM viSayaH / zarIrAdAvativyAptinirAsAya satyantam / paramANvAdAvativyAptivAraNAya vizeSyadalam / kAlAdivAraNAya janyatve satItyapi bodhyam // padakRtya - lakSaNanA traNa doSa avyApti, ativyApti ane asaMbhava A traNa doSathI je rahita hoya tene lakSaNa kahevAya che. zaMkA : avyApti Adi traNa doSo kone kahevAya? samA. : (1) avyApti lakSyanA eka dezamAM lakSaNanuM na rahevuM te avyApti doSa kahevAya che. AthI ja gAyanuM ' pitRtva 'mAMjarAvarNavALI hoya te gAya' AvuM lakSaNa na karI zakAya kAraNa ke gAyanuM A lakSaNa gAyanA eka dezamAM = zvetAdi gAyamAM jatuM na hovAthI avyApti doSavALuM che. (pittatva, pitRrUpavattva, pittarUpa A paryAyavAcI zabda che.) (2) ativyA i lakSaNanuM lakSyamAM paNa rahevuM ane alakSyamAM paNa rahevuM te ativyApti doSa kahevAya che. AthI ja gAyanuM ' vRdbhuitva ' = 'ziMgavALI hoya te gAya' AvuM lakSaNa paNa na karI zakAya kAraNa ke gAyanuM A lakSaNa gAyamAM to jAya che paraMtu alakSya evA bheMsAdimAM paNa jatuM ke hovAthI ativyApti doSavALuM che. (vRtti, vRdAzrayatna ane zu A paryAyavAcI zabda che.) (3) asaMbhava : yAvat gAyamAM lakSaNanuM na rahevuM te asaMbhava doSa kahevAya che. AthI ja gAyanuM ' zavattvam ' = 'eka khuravALI hoya te gAya' AvuM lakSaNa paNa na karI zakAya kAraNa ke gAyanuM A lakSaNa koI paNa gAyamAM saMbhavatuM na hovAthI asaMbhava doSavALuM che. jyAre sAnnAtimattva ' = 'godaDIvALI hoya te gAya' AvA prakAranuM gAyanuM lakSaNa ja avyApti vagere traNa doSothI rahita nirdoSa che. kAraNa ke gAyanuM A lakSaNa yAvat gAyamAM ghaTe che ane gAyathI bhinna alakSya evA bheMsAdimAM paNa jatu nathI. traNa doSathI rahita lakSaNanI AvazkatA vizeSArtha : zaMkA : lakSaNa avyApti vagere traNa doSathI rahita hovuM kema jarUrI che ? " = Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 27 samA. lakSaNanuM prayojana (= phaLa) 'lakSyane itarathI vyAvRtta karavuM' e che. dIpikA TIkAmAM paNa kahyuM che ke 'vyAvRtti vyavahAro vA lakSaLasya tam'. jo lakSaNa avyApti vagere traNa doSothI rahita hoya to anumAna karatI vakhate lakSaNa 'savhetu' banI jaze. ane hA, lakSya'pakSa' bane ane Itarabheda 'sAdhya' bane ane te sahetu Itarabheda rUpa sAdhyanI siddhi karaze. jema ke kevalInuM lakSaNa ' dhAtirmakSayavattvam' evuM karIe to, anumAnAkAra A pramANe thaze... valI(pakSa) tarapina:(sAdhya) yAtimaMkSAt ( hetu) arthAt kevalIe ghAtikarmano kSaya karyo hovAthI ItarathI bhinna che. paraMtu jo lakSaNamAM traNa doSa dUra karavAmAM na Ave to anumAna karatI vakhate lakSaNa asad hetu banIne ItarabhedarUpI sAdhyane siddha nahIM karI zake. arthAt lakSaNanuM mukhya prayojana je 'Itara vyAvRtti' che te siddha nahIM thaI zake. te A pramANe... (1) lakSaNa jo avyApti doSavALuM haze to anumAna karatI vakhate avyAptidoSa e bhAgAsiddhadoSa = hetvAbhAsa banI jaze ane enAthI hetu dUSita banaze. (hetunuM pakSanA eka dezamAM na rahevuM te bhAgAsiddha hetvAbhAsa kahevAya che.) dA.ta. - kevalInuM avyApti doSavALuM 'aSTaprAtihAryavattva' lakSaNa karazuM to anumAna prayoga thaze......'vaLI phataramevavAn aSTaprAtihAryavattvAt' ahIM sAmAnya kevalI aSTaprAtihAryavALA na hovAthI 'aSTaprAtihArya' hetu kevalI rUpa pakSanA sAmAnya kevalI rUpa eka bhAgamAM ghaTato nathI. tethI 'aSTaprAtihArya' hetu bhAgAsiddha nAmanA doSathI dUSita banaze. enA kAraNe ItarabhedarUpa sAdhyane siddha nahIM karI zake. arthAt anumati nahIM thaI zake. (2) lakSaNa jo ativyApti doSavALuM haze to anumAna karatI vakhate ativyAptidoSa e vyabhicAra hetvAbhAsa banI jaze ane e doSathI hetu dUSita banaze. (sAdhyanA abhAvavALAmAM hetunuM rahevuM e vyabhicAra doSa kahevAya che.) dA.ta. - kevalInuM ativyApti doSavALuM 'upayo|vattva' lakSaNa karazuM to anumAna prayoga thaze...... vatI tAmevAn payo vitttAt ahIM 'upayo|vattva' hetu kevalIthI bhinna bIjA jIvomAM paNa hovAthI 'upayogavattva' hetu vyabhicAra doSathI dUSita banaze. enA kAraNe hetu ItarabhedarUpa sAdhyane siddha nahIM karI zake. ->> (3) lakSaNa jo asaMbhava doSavALuM haze to anumAna karatI vakhate asaMbhavadoSa e svarUpAsiddha hetvAbhAsa banI jaze ane e doSathI hetu dUSita banaze. (hetunuM pakSamAtramAM na rahevuM te svarUpAsiddha hetvAbhAsa kahevAya che.) dA.ta. kevalInuM asaMbhava doSavALuM 'mohanIyarmavattva'A lakSaNa karazuM to anumAna prayoga thaze...'vaLI phataramevavAn mohanIyarmavattvAt' mohanIyakarmavALA koI paNa kevalI hotA nathI. tethI 'modanIya maM' rUpa hetu pakSarUpa kevalI mAtramAM na rahetuM hovAthI svarUpAsiddha doSathI dUSita banaze. tethI hetu Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 ItarabhedarUpa sAdhyane siddha nahIM karI zake. tethI lakSaNa traNa doSathI rahita hovuM jarUrI che. mUlakAre pRthivI be prakAranI kahI che nitya, anitya. ahIM prazna thAya ke nitya kone kahevAya? anitya kone kahevAya? mATe ja TIkAkAre nitya tathA anityanuM lakSaNa jaNAvyuM che. - nityanuM lakSaNa che niti ! asafmanatve........vizeSyavatam ! "je dhvasathI bhinna hoya ane je dhvaMsano apratiyogI hoya tene nitya kahevAya che. dA.ta. -- paramANu, AkAza vagere padArtha dhvasathI bhinna paNa che ane "vasthAmAva: ra pratiyo' arthAt jeno nAza thAya te dhvasano pratiyagI = virodhI che ane jeno nAza thato nathI te dhvasano apratiyogI che. paramANu, AkAza vagereno nAza thato nathI tethI teo dhvasanA apratiyogI paNa che. Ama nityanuM lakSaNa nitya evA paramANu vageremAM jatuM hovAthI lakSaNa samanvaya thayuM. nityalakSaNanuM padakRtya zaMkA : nityanA lakSaNamAM 'vaMsamannatva' e vizeSaNa pada na mUkIe ane mAtra 'ghaMsApratiyotvi ATaluM ja nityanuM lakSaNa karIe to paNa cAlI zake tema che, kAraNa ke paramANu, AkAza vagere dareka nitya padArthano nAza na thato hovAthI teo dhvasanA apratiyogI ja banavAnA che. samA. : nityanuM uparokta lakSaNa karatA dhvasamAM ativyApti Avaze. kAraNa ke anitya evA dhvasano paNa nAza na thato hovAthI dhvaMsa paNa dhvasano apratiyogI banaze. paraMtu nityanA lakSaNamAM "asamannatve sati' padanA nivezathI dhvasamAM ativyApti Avaze nahIM kAraNa ke dhvasa e dhvaMsano apratiyogI hovA chatAM paNa dhvasa e dhvasathI bhinna nathI kAraNa ke svamAM svano bheda rahI zakato nathI. zaMkA : sAruM, to pachI "je dhvasathI bhinna hoya te nitya kahevAya" ATaluM ja nityanuM lakSaNa karo kAraNa ke nitya evA paramANu vagere tamAma padArtha dhvasathI to bhinna ja che. samA. : "asamannatva' ATaluM ja nityanuM lakSaNa nitya evA paramANu vageremAM to ghaTI jAya che paraMtu anitya evA ghaTa, paTa vageremAM paNa ghaTI jAya che kAraNa ke ghaTa, paTa vagere paNa dhvasathI to bhinna ja che. paraMtu "asAgapratiyogituM' padanA nivezathI ghaTAdimAM ativyApti Avaze nahIM kAraNa ke ghaTAdino nAza thato hovAthI ghaTAdi dhvasanA pratiyogI che, apratiyogI nathI. * anityanuM lakSaNa * asapratinitva....... vADanitvam "je dhvasano pratiyogI hoya athavA je prAgabhAvano pratiyogI hoya tene anitya kahevAya che." to dhvaMsa ane prAgabhAvano pratiyogI koNa bane? jeno dhvaMsa thAya te dhvasano pratiyogI bane che ane jenI utpatti thAya te Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 29 prAgabhAvano pratiyogI bane che. ghaTa, paTAdi darekano dhvaMsa paNa thAya che ane utpatti paNa thAya che mATe ghaTAdi dhvaMsanA paNa pratiyogI che ane prAgabhAvanA paNa pratiyogI che. tethI ghaTAda anitya padArtha kahevAya che. temaja prAgabhAvanI utpatti thatI na hovAthI prAgabhAva bhale prAgabhAvano pratiyogI na bane paraMtu prAgabhAva dhvaMsano pratiyogI banI jaze kAraNa ke 'ghaTapra||mAvo naSTa:' arthAt 'ghaTaprAgabhAvano dhvaMsa thayo' evI pratIti thAya che. tevI ja rIte dhvaMsano dhvaMsa thato na hovAthI dhvaMsa bhale dhvaMsano pratiyogI na bane paraMtu dhvaMsa e prAgabhAvano pratiyogI banI jaze. kAraNa ke 'ghaTadhvaMso maviSyati' arthAt 'ghaTano dhvaMsa thaze' evI pratIti thAya che. A rIte prAgabhAva ane dhvaMsa A banne kramazaH dhvaMsa tathA prAgabhAvanA pratiyogI banavAthI banne anitya che. A rIte ghaTAdi, dhvaMsa ane prAgabhAva svarUpa anityomAM anityanuM lakSaNa javAthI lakSaNa samanvaya thayuM. anitya lakSaNanuM padakRtya * jo 'dhvaMsapratitvim'ne ja anityanuM lakSaNa gaNIe to dhvaMsa e dhvaMsano pratiyogI na hovAthI uparokta anityanuM lakSaNa anitya evA dhvaMsamAM jaze nahIM. paraMtu 'prazamAvapratiyonitvam' pada bolazuM to anitya evA dhvaMsanuM paNa grahaNa thaI jaze kAraNa ke dhvaMsanI utpatti thatI hovAthI anitya evo dhvaMsa prAgabhAvano to pratiyogI che ja. * evI ja rIte mAtra 'prabhAvapratiyozitvam'ne ja anityanuM lakSaNa gaNIe to prAgabhAvanI utpatti na thatI hovAthI prAgabhAva e prAgabhAvano pratiyogI na banI zake tethI uparokta anityanuM lakSaNa anitya evA prAgabhAvamAM jaze nahIM. paraMtu 'dhvaMsapratiyonistvam' pada bolaze to anitya evA prAgabhAvanuM paNa grahaNa thaI jaze kAraNa ke prAgabhAva bhale prAgabhAvano pratiyogI na bane paNa prAgabhAvano dhvaMsa thato hovAthI prAgabhAva dhvaMsano pratiyogI to che ja. TUMkamAM anityanA lakSaNanuM 'dhvaMsapratiyogitva' pada anitya evA prAgabhAvane grahaNa karavA mATe ane 'prabhAvapratiyogitva' pada anitya evA dhvaMsane grahaNa ka2vA mATe jarUrI che. zaMkA : dhvaMsaprabhAvomayapratiyozitvamanityasya takSaLam' AvuM anityanuM lakSaNa karo. 'vA' padanI jarUra zuM che ? samA. je dhvaMsa tathA prAgabhAva ema bannenA pratiyogI hoya te anitya che' evuM kahevAmAM Ave to ghaTAdino nAza tathA utpatti paNa thAya che tethI ghaTAdi dhvaMsa ane prAgabhAva ema banneno pratiyogI banavAthI uparokta lakSaNa ghaTAdimAM to ghaTI jaze. paraMtu anitya evA dhvaMsa ke prAgabhAvamAM nahIM ghaTe kAraNa ke dhvaMsa e prAgabhAvano pratiyogI che, paraMtu dhvaMsano pratiyogI nathI tathA prAgabhAva e dhvaMsano pratiyogI che paNa prAgabhAvano pratiyogI nathI. dhvaMsa ke prAgabhAva A bannemAMthI eka paNa dhvaMsa tathA prAgabhAva ema bannenA ekI sAthe pratiyogI banatA nathI. tethI anitya evA dhvaMsa ane prAgabhAvamAM Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30. avyApti na Ave te mATe lakSaNamAM "vA padanuM upAdAna karyuM che. tethI lakSaNa thaze - asapratiyotiM prAmavipratiyotiM vADanityatvam' arthAt "dhvaMsa athavA prAgabhAva A bannemAMthI game te ekanA paNa pratiyogIne anitya kahevAya che." AvuM lakSaNa karavAthI anitya evA dhvaMsa tathA prAgabhAva bannenuM grahaNa thaI jaze. kAraNa ke prAgabhAva dhvaMsano pratiyogI banavAthI "asapratiyogitva' pada prAgabhAvamAM jaze ane dhvasa prAgabhAvano pratiyogI banavAthI "prabhAvapratiyojitva pada dhvasamAM jaze. Ama uparokta anityanA lakSaNathI anitya evA ghaTAdi, dhvaMsa tathA prAgabhAva badhAnuM grahaNa thaI jaze. tethI A lakSaNa niduSTa che. che zarIranuM lakSaNa yo yata ....chAyo vA 'motane zarI' arthAt je bhogonuM = sukhaduHkhanA sAkSAtkAranuM Ayatana = sthAna che eTale ke jemAM sukha duHkhano anubhava thAya che te zarIra che. zaMkA : sukha ke duHkhanI pratIti to jJAnasvarUpa che ane jJAnanuM adhikaraNa to AtmA che. tethI zarIranuM A lakSaNa zarIramAM na jatA AtmAmAM jatuM raheze. samA. : je padArtha AkhA adhikaraNamAM na rahIne koI bhAga vizeSamAM rahe te bhAga vizeSane nyAyamAM avacchedaka kahevAya che. dA.ta. - kapisaMyoga saMpUrNa vRkSamAM raheto nathI paraMtu zAkhA jeTalA bhAgamAM = zAkhA avacchedena rahe che. tethI zAkhA avacchedaka kahevAya. zabda AkAzano guNa hovA chatAM paNa saMpUrNa AkAzamAM utpanna thato nathI paraMtu bherIno avAja jeTalA bhAgamAM hoya teTalA bhAgamAM = bherI avacchedana zabda utpanna thAya che. tethI bherI avacchedaka kahevAya. evI rIte AtmA vibhu hovAthI badhI ja jagyAe rahelA AtmAmAM sukha ke duHkhanI anubhUti thatI nathI. paraMtu zarIra jeTalA bhAge rahelA AtmAmAM = zarIra avacchinna AtmAmAM ja sukha duHkhanI anubhUti thAya che tethI zarIra avacchedaka banaze ane zarIramAM avacchedakatA Avaze. tethI bhale samavAyasaMbaMdhathI sukha-du:khano sAkSAtkAra - jJAna AtmAmAM rahe che paraMtu zarIramAM rahelI avacchedaktA saMbaMdhathI to tAdaza jJAna zarIramAM raheze. Ama zarIranuM lakSaNa zarIramAM ghaTI javAthI amane koI Apatti nathI. zaMkA : are bhAI! Avo lAkSaNika prayoga karavAmAM gaurava thaze. samA. : sAruM, "veSTAzraya zarIra arthAt "ceSTAno je Azraya chete zarIra che evuM zarIranuM lakSaNa karazuM je lAghava che. samavAya saMbaMdhathI bhoga = sukha-duHkhano sAkSAtkAra bhale zarIramAM na rahI zake paraMtu samavAya saMbaMdhathI ceSTArUpa kriyAnuM adhikaraNa to zarIra sutarAM banI jaze. ceSTAnI paribhASA zuM che? 'hitAhitaprAptiparihArAnukUlakriyA'ne ceSTA kahevAya che arthAt Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 31 hitanI prApti mATe athavA ahitanA tyAga mATe je kriyA karAya che te ceSTA che. AvI kriyA samavAya saMbaMdhathI zarIramAM ja dekhAya che. AtmA to arUpI ane vibhu che tethI tevA prakAranI ceSTA AtmAmAM saMbhavatI nathI tathA ghaTAdi nirjIva padArthone koIka halAve tyAre ghaTAdimAM halana calana vigere kriyA hovA chatAM paNa upara kahelI ceSTA ghaTAdimAM paNa saMbhavatI nathI, kAraNa ke ghaTa potAnI najIkamAM lAvelA ISTa evA modaka vigerene levA mATe ane najIkamAM AvelA aniSTa evA sarpa vigerene dUra karavA mATe paNa koI kriyA karato nathI. Ama veNAzraya: zarIra zarIranuM A lakSaNa zarIramAM ja jaze paraMtu AtmA ke ghaTAdimAM jaze nahIM. zaMkA : chAvattvam' A zarIranuM lakSaNa manuSya, pazu, pakSI vagerenA zarIromAM to jAya che, paraMtu vRkSa vagerenA zarIromAM upara kahyA pramANenI koI ceSTA dekhAtI na hovAthI teonA zarIramAM lakSaNa kevI rIte ghaTaze? samA. : vRkSa vagere paNa hitakArI evA jalane grahaNa kare che ane ahitakArI evA paththara vagerene grahaNa nathI karatA arthAt parityAga kare che evuM dekhAya che AthI vRkSamAM paNa vechAvattva' lakSaNa jaze. (ahIM eTaluM samajavuM ke manuSya, pazu vageremAM ceSTA utkaTa = pragaTarUpe dekhAya che jyAre vRkSAdimAM ceSTA anutkaTa= apragaTarUpe dekhAya che.) Ama zarIranuM veSNavattva' lakSaNa nirdoSa che. padakRtya sahita ghrANendriyanuM lakSaNa che kSa yimiti "zvigrAhatve sati driyavaM prANI sUkSaNam' arthAt je indriya gandhane grahaNa kare che tene dhrANendriya kahevAya che. * have jo "azvagrAhattva prANasya nakSat' ATaluM ja dhrANendriyanuM lakSaNa karazuM to kAla vageremAM ativyApti Avaze. te A pramANe - gandhagrAhakano artha ahIM "gandhajJAnanuM kAraNa" evo thAya che. 0 badhI ja vastu koIne koI kAlamAM utpanna thAya che. tethI taiyAyika kArya mAtra prati kAlane kAraNe mAne che. Adi padathI O badhI ja vastu koIne koI dizAmAM utpanna thAya che tethI dizA paNa kAraNa che. temaja A pratibaMdhakanI hAjarImAM paNa koI paNa kArya na thaI zake. dA.ta. - varSArUpa pratibaMdhakanI hAjarImAM ghaTa kArya na thaI zake tethI pratibaMdhakano abhAva paNa kArya prati kAraNa che. tathA vastunuM na hovuM e svarUpa vastuno prAgabhAva paNa kArya prati kAraNa che. tathA 2 vyaktinuM potAnuM adRSTa ganvajJAna prati kAraNa che. temaja te Izvara, IzvaranuM jJAna, IzvaranI IcchA, IzvarakRti paNa kArya mAtra prati kAraNa che. Ama, kArya mAtra prati A naveya kAraNa hovAthI sAdhAraNa kAraNa che. D temaja samavAyathI AtmAmAM gandhajJAna utpanna thAya che tethI gattvajJAna prati AtmA paNa kAraNa che tathA gandharUpa viSaya na hovAthI gandhajJAna thatuM nathI. tethI gattvajJAna prati gabdha svarUpa viSaya paNa kAraNa che. tathA O gabdha ane dhrANendriyano sannikarSa paNa gabdhajJAna prati kAraNa che. Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3ra. ema kAlAdi vagere 12 kAraNo gandhanA jJAna prati kAraNa hovAthI A bAre bAra kAraNomAM lakSaNa jatuM raheze tethI ativyApti Avaze. tenA nivAraNa mATe lakSaNamAM "ndriyavaM' padano niveza karyo che. kAlAdi indriya na hovAthI temAM ativyApti nahIM Ave. * have jo "ndriyavaM prANasya nakSaNam' ATaluM ja kaho to cakSu vagere paNa indriya hovAthI emAM lakSaNa javAthI ativyApti Avaze. tenA vAraNa mATe lakSaNamAM "TOBhitve sati padano niveza karyo che. cakSu rUpane grahaNa kare che, gandhane grahaNa karatI nathI. tethI A lakSaNa cakSu vagere indriyomAM jaze nahIM. * viSayanuM lakSaNa padakRtya sahita viSaya ti ....vAdhyam ! mUlakAre zarIra, indriya ane viSayanA bhedathI anitya pRthivI traNa prakAre batAvI che. temAM viSaya rUpa pRthivInuM lakSaNa A pramANe che...zaundriyamannatve sati 35mo sAdhanaaviSayasthatakSaNaarthAtuje zarIra ane indriyathI bhinna hoya ane upabhoganuM sAdhana zreya tene viSaya kahevAya che. dA.ta. -ghaTa vagere zarIra ane indriyathI bhinna che tathA upabhoga= sukha ane duHkhanA sAkSAtkAranuM = jJAnanuM sAdhana paNa che. tethI ghaTa e viSayarUpa pRthivI che. * jo 37mo sadhanatva ATaluM ja viSayanuM lakSaNa karIe to zarIra ane indriya paNa upabhoganA sAdhana che. tethI temAM paNa lakSaNa javAthI ativyApti Avaze. te ativyAptine dUra karavA mATe "zarIra-ndriyamanatve sati' padanuM upAdAna karyuM che. zarIra ane indriya, upabhoganA sAdhana hovA chatAM paNa zarIra ane indriyathI bhinna to nathI ja tethI ativyApti nahIM Ave. * jo "zarIIndranitvam' ATaluM ja viSayanuM lakSaNa karIe to zarIra ane indriyathI bhinna paramANu, AkAza, kAla, dizA, AtmA, mana A badhA che. temAM lakSaNa javAthI ativyApti Avaze. mATe lakSaNamAM "rUpamo sidhanatva' e padanuM upAdAna karyuM che. paramANu vagere upabhoganA sAdhana na hovAthI emAM ativyApti Avaze nahIM. * "zarIrandriyamanatve sati 3pamI sadhanavam' e pramANe paNa viSayanuM lakSaNa karazuM to paNa kAla vageremAM ativyApti Avaze. kAraNa ke kAla vagere zarIra ane indriyathI bhinna paNa che ane kArya mAtranuM kAraNa hovAthI upabhoganuM kAraNa paNa che. paraMtu lakSaNamAM "kanyatve sati' padanA upAdAnathI kAlAdimAM ativyApti nahIM Ave kAraNa ke kAlAdi zarIra ane indriyathI bhinna tathA upabhoganA sAdhana bhale hoya paNa nitya hovAnA kAraNe janya nathI. (AnuM vistRta varNana muktAvalImAMthI jovuM) zaMkA : zarIra ane indriya paNa upabhoganA sAdhana hovAthI viSaya to che ja. to mUlakArazrIe anitya pRthivInA bheda tarIke zarIra ane indriyane alaga zA mATe grahaNa karyA? samA.: "vastutatu zarIravimavi viSaya thavA menTena kIrtanaM tu vAtavaizAyA' arthAt ziSyonI buddhi vizad karavA mATe zarIra ane indriyane alaga grahaNa karyA che. Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 33 jala - nirUpaNa mUlam : zItasparzavatya aapH| tA dvividhAH - nityAH anityaashc| nityAH prmaannuruupaaH| anityAH kaaryruupaaH| punastrividhAH - shriirendriyvissybhedaat| zarIraM varuNaloke prsiddhm| indriyaM rasagrAhakaM rasanaM jihvaagrvrti| viSayaH sritsmudraadiH|| ThaMDA sparzavALuM je hoya te jala che. te jala nitya ane anitya ema be prakAre che. paramANurUpe jala nitya che ane kAryarUpe jala anitya che. A anitya jala zarIra, indriya ane viSayanA bhedathI traNa prakAre che. (1) varUNa lokamAM je jIvo che, tenuM zarIra jalIya che. (2) jIllAnA agrabhAge rahenArI, rasane grahaNa karanArI rasanA nAmanI indriya jalasvarUpa che. (3) nadI, samudra, taLAva vigere viSayo jalasvarUpa che. __ (pa.) shiiteti| tejaAdAvativyAptivAraNAya shiiteti| (AkAzavAraNAya sprsheti|?) kAlAdAvatiprasaktivAraNAya samavAyasaMbandheneti padaM deym| indriymiti| tvagAdAvativyAptivAraNAya rasagrAhakamiti / rasanendriyarasasaMnikarSAdAvativyAptinirAsAya indriyamiti / sariditi / AdinA taDAgahimakarakAdInAM sNgrhH|| ka padakRtya : zIti ...ayam pRthivI, jala, teja vagere je nava dravyo che temAMthI pRthivI dravyanuM nirUpaNa pUrNa thayuM. have jala dravyanuM nirUpaNa karatA sau prathama jalanuM lakSaNa batAve che. zItasparzavatve nasya nakSat' arthAt "je zItasparzavALuM hoya tene jala kahevAya che." * have "je sparzavALu hoya te jala che" evuM jo jalanuM lakSaNa karIe to A lakSaNa teja, vAyu tathA pRthivImAM paNa ativyApta thaze kAraNa ke teja uSNasparzavALuM che tathA vAyu ane pRthivI anuSNAzItasparzavALA che. paraMtu lakSaNamAM "zIta' padanA upAdAnathI tejAdimAM ativyApti Avaze nahIM kAraNa ke te jAdi sparzavALA hovA chatAM zItasparzavALA nathI. * have jo jalanA lakSaNamAM "parza' padano niveza na karIe, "zItavatya: mApa:' eTale ke je zItavALuM hoya te jala" ATaluM ja kahIe to AkAzamAM ativyApti Avaze. te A pramANe kahyuM che ke "thafpadhAnaprayA: tulyanAmadheyA? (upadezarahasyanI mokSaratA TIkA) arthAtu vAcyArtha, pada ane jJAna A traNeyano eka ja zabdathI bodha thaI zake che. dA.ta.ghaTa zabdathI ghaTapadArtha, ghaTa zabda ane ghaTajJAna A traNeyano bodha thaI zake che. tevI rIte ahIM koI 'zIta' padane zabdarUpe grahaNa karI le to nyAyamate zabda AkAzano guNa hovAthI zItazabdavALo AkAza banI jaze. lakSaNa hatuM jalanuM ane AkAzamAM paNa ghaTI javAthI ativyApti Ave che. paraMtu lakSaNamAM "parza' padanA upAdAnathI ativyApti nahIM Ave. kAraNa ke AkAza zItazabavALuM Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 hovA chatAM paNa zItasparza svarUpa guNavALuM to nathI ja. ahIM 'kAzavivAraVTya pati' Avo je pATha maLe che, tene saMgata karavA mATe A rIte samAdhAna ApyuM che. noMdha :- paraMtu vAstavika rIte to lakSaNamAM "sparza' padano niveza karavA chatAM pUrvavat doSa Ubho ja che. jema "zIta' padane zabdarUpe grahaNa karI zakAya che tema "zItasparzane paNa koI zabdarUpe grahaNa kare to zItasparzarUpa zabdavALo pharI AkAza banI jaze. mAruM mAnavuM evuM che ke jalanA avayavamAM AvatI avyAptine dUra karavA mATe lakSaNamAM parza' padano niveza che. te A pramANe - jevI rIte "rakta" zabda dravya ane guNa banene jaNAve che, tevI ja rIte "zIta" zabda paNa dravyavAcI ane guNavAcI che. koI 'zIta' zabdane dravyavAcI tarIke grahaNa karI le to zIta = jala thaze ane samavAyasaMbaMdhathI te jalavALA jalanA avayavo thaze. lakSaNa hatuM jalanuM ane gayuM jalanA eka deza = jalAvayavamAM. tethI avayavIbhUta jalamAM avyApti doSa Ave che. paraMtu lakSaNamAM 'sparza' padanA upAdAnathI avyApti doSa Avato nathI. kAraNa ke "zIta' zabda bhale dravya ane guNane jaNAve che paraMtu "zItasparza A pada to guNane ja jaNAve che. tethI zItasparzavALuM jala ja banaze. * zItasparzavattvam AvuM paNa jalanuM lakSaNa karavA chatA kAlAdimAM ativyApti Avaze kAraNa ke kAlika saMbaMdhathI zItasparza kAlamAM ane AdithI anitya padArthamAM paNa rahe che. tethI zItasparzavALA kAlAdi paNa thaI jaze. paraMtu samavAyasaMbaMdhathI zItasparzavatve' laIzuM to kAlAdimAM ativyApti nahIM Ave kAraNa ke samavAya saMbaMdhathI zItasparza to mAtra jalamAM ja rahe che. ndripati ...saM . indriyanA lakSaNanuM padakRtya jaNAve che - "rasaprahatve sati yitve rasanendriyastha nakSat' arthAtu "je indriya rasane grahaNa kare che tene rasanendriya kahevAya che. tvagAdi indriyomAM ativyAptine dUra karavA mATe lakSaNamAM "rasapradaRtve sati' padanuM upAdAna che. ane rasanendriyanI sAthe rasano je sannikarSa che, temAM AvatI ativyAptine dUra karavA mATe lakSaNamAM "ndriyatva' padanuM upAdAna che. tathA mUlamAM "saritsamudrAdri' lakhyuM che, temAM Adi padathI taLAva, hima, karA vagerene paNa viSaya rUpe grahaNa karavA. vizeSArtha : ahIM jalanA "zItasparzavatvam lakSaNamAM AvatA doSono parihAra karatA "samavAyasaMvardhana zItasparzavavRttidravyatvavyAjJAtimattvam' A pramANe jalanuM nirdaSTa lakSaNa pRthivInA nirdaSTa lakSaNa pramANe jANavuM tathA rasanendriyanuM lakSaNa paNa prANendriyanA lakSaNa pramANe jANavuM. tejo - nirUpaNa mUlam : ussnnsprshvttejH| tacca dvividham-nityamanityaM c| nityaM prmaannuruupm| anityaM kaaryruupm| punstrividhN-shriirendriyvissybhedaat| zarIramAdityaloke prsiddhm| Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 35 indriyaM rUpagrAhakaM cakSuH kRSNatArAgravarti / viSayazcaturvidho bhaumadivyodaryAkarajabhedAt / bhaumaM vhnyaadikm| abindhanaM divyaM vidyudAdi / bhuktasya pariNAmaheturudaryam / AkarajaM suvarNAdi // jeno uSNasparza che tene teja kahevAya che. te teja nitya ane anitya ema be prakAre che. paramANurUpe teja nitya che ane kAryarUpe teja anitya che. te anitya teja paNa zarIra, indriya ane viSayanA bhedathI traNa prakAre che. (1) Aditya lokanA = sUrya lokanA jIvonuM je zarIra che te taijasa zarIra che. (2) je indriya kIkInA agra bhAge rahe che ane rUpane grahaNa kare che te cakSurindriya paNa tejasa = teja saMbaMdhI indriya kahevAya che. (3) viSayarUpa teja cAra prakAre che. * bhauma teja = bhUmi saMbaMdhI teja te bhauma teja che. dA.ta. - lAkaDA vagere indhanamAMthI je agni pedA thAya che te bhauma teja che. (mUmau mavuM = mauma) * divya teja = AkAza saMbaMdhI teja te divya teja che. dA.ta. - pANI che indhana jenuM arthAt pANIthI utpanna thanAra vijaLI vagere divya teja che. (vivi bhavaM = vii) * udarya teja udara saMbaMdhI teja te udarya teja che. dA.ta. - khAdhelI vastuone pacAvavAmAM kAraNabhUta je peTano agni che. te udarya teja che. (re mavaM = carca) * Akaraja teja = khANa saMbadhI teja te Akaraja teja che. dA.ta. - khANamAM je suvarNAdi sAta dhAtuo utpanna thAya che. te Akaraja teja che. (Are nAtaM =gAjaranuM) = vizeSArtha : zaMkA : he naiyAyika! haLadara pILI ane vajanamAM bhAre hovAthI jo tame ene pArthiva mAno cho to sonAne paNa haLadaranI jema pArthiva dravya ja kaho ne...... ane bIjI vAta tame to tejamAM uSNasparza ane bhAsvarazuklarUpa mAnyuM che. jyAre sonAmAM na to uSNasparza che ane na to bhAsvarazuklarUpa che, tethI paNa sonAne pArthiva dravya mAnavuM ja yogya che. samA. ame sonAne purA aMzamAM tejasvarUpa nathI svIkAratA. jevI rIte manuSya vagerenuM AkhuM zarIra pArthiva tattvathI nathI banyuM, paraMtu emAM jalAditattvonuM paNa mizraNa che. tevI ja rIte sonAmAM paNa je pILo bhAga ane bhArepaNu che te pRthivInA aMza che. arthAt sonu paNa taijasa ane pArthiva ema be tattvanA mizraNathI banyuM che, paraMtu suvarNa che to tejasa padArtha ja ane suvarNano je uSNasparza che te pArthiva padArthonI adhikatAmAM annadbhUta thaI gayo che. suvarNano amuka aMza taijas che emAM zuM pramANa che? enA karatA suvarNane saMpUrNa aMzamAM pArthiva ja mAnI lo ...Ano uttara muktAvalI vigere granthomAM vistArathI Avaze. ( pa0 ) uSNeti / jalAdAvativyAptinirAsAya uSNeti / kAlAdAvatiprasaGgavAraNAya samavAyasaMbandheneti padaM deyam / indriyamiti / ghrANAdAvativyAptivAraNAya rUpagrAhakamiti / Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36 kAlAdAvativyAptinirasanAya indriymiti|bhedaaditi padaM prtyekmbhisNbdhyte| bhaummiti| Adipadena khadyotagatatejaHprabhRteH prigrhH|vidyudaadiiti|aadinaa'rkcndraadiinaaN prigrhH| bhukteti| bhuktasyAnnAdeH pItasya jalasya pariNAmo jIrNatA, tasya heturudrymityrthH| suvrnnaadiiti| AdinA rjtaadiprigrhH| * padaka 3Moti.. "uM/sparzavattvam' A pramANe je tejanuM lakSaNa che. emAM jala, pRthivI ane vAyumAM ativyApti dUra karavA mATe "uM' padanuM upAdAna che. tathA kAlAdimAM ativyApti dUra karavA mATe "samavAyasaMbaMdhana padano niveza karavo. rUpiti... "paprohibrutve satA ndriyatvam' A cakSurindriyanuM lakSaNa che. emAM dhrANendriya vagere indriyomAM ativyApti dUra karavA mATe "paprAhibrutve sati' padano niveza che. tathA kAlAdimAM ativyAptinA vAraNa mATe ndriya padano niveza che. mUlamAM ApelA "bhUdApadano bhauma, divya, udarya ane Akaraja A eka ekanI sAthe anvaya karavAno che. dA.ta. bhaumabhedAtuM, divyabhedAn ityAdi. maumiti... mUlamAM bhUmi saMbaMdhI tejamAM 'vani vageremAM Adi padathI khajuA = AgiyA (jIvaDuM)no teja vagere paNa bhauma teja svarUpa gaNavA. tathA vidAdimAM je Adi pada che, tenAthI artha = sUrya, caMdra, graha, nakSatra, tArAne divya teja svarUpa gaNavA tathA mUlamAM "murustha pariNAmahetuphadraryam' A je paMkti ApI che teno "khAdhelA annAdinA tathA pIdhelA pANInA pariNAmamAM = jIrNatAmAM = pAcana thavAmAM kAraNabhUta udarya teja che" evo artha samajavo. ane suvarNAdimAM Adi padathI rajata vagere badhI ja dhAtune Akaraja teja svarUpa gaNavA. vizeSArtha : ahIM tejanA "SUsparzavatvam lakSaNamAM AvatA doSono parihAra karatA samavAyenA saMbaMdhana 3MJvavRttidravyatvavyApyanAtimattvam' A pramANenuM tejanuM nirdaSTa lakSaNa pRthivInA nirdaSTa lakSaNa pramANe jANavuM tathA cakSurindriyanuM lakSaNa paNa dhrANendriya pramANe jANavuM. vAyu - nirUpaNa mUlam : rUparahitaH sprshvaanvaayuH| sa dvividhaH - nityo'nityshc| nityaH prmaannuruupH| anityaH kaaryruupH| punastrividhaH - shriirendriyvissybhedaat| zarIraM vaayuloke| indriyaM sparzagrAhakaM tvak srvshriirvrti| viSayo vRkssaadikmpnhetuH| zarIrAntaHsaMcArI vAyuH praannH| sa caiko'pyupAdhibhedAt 'prANApAnAdi' saMjJAM lbhte|| rUpathI rahita hoya ane sparzavALI hoya tene vAyu kahevAya che. te vAyu nitya ane anitya ema be prakAre che. paramANu rUpe vAyu nitya ane kAryarUpe vAyu anitya che. te anitya vAyu paNa Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 37 zarIra, indriya ane viSayanA bhedathI traNa prakArano che. (1) vAyulokamAM jIvonuM je zarIra che te vAyu saMbaMdhI che. (2) je indriya saMpUrNa zarIramAM rahe che ane sparzane grahaNa kare che te tvam indriya paNa vAyu saMbaMdhI che. ane (3) vRkSa vigerene kaMpAvavAmAM je vAyu kAraNa che te vAyune viSayarUpa vAyu kahevAya che. manuSyAdinA zarIramAM pharanArA vAyune prANavAyu kahevAya che. te eka hovA chatAM upAdhinA bhedathI prANa, apAnAdi judA judA nAmone prApta kare che. (nyA0) evaM pRthivyAditrikaM nirUpya vAyaM nirUpayati - rUparahita iti| rUparahitatve sati sparzavattvaM vaayorlkssnnm| satisaptamyA viziSTArthaka tayA rUparahitatvaviziSTasparzavattvaM vaayorlkssnnm| vizeSaNAMzAnupAdAne sparzavattvamAtrasya lakSaNatve pRthivyAditrike'tivyAptiH, tadvAraNAya vishessnnopaadaanm| tAvanmAtropAdAne AkAzAdAvativyAptiH, tadvAraNAya vishessyopaadaanm| ka nyAyabodhinI eka e pramANe pRthivI, jala ane teja A traNanuM nirUpaNa karIne have mUlakArazrI vAyunuM nirUpaNa kare che. "parahitatve sati sparzavatvam' A vAyunuM lakSaNa che. lakSaNamAM je satisaptamI AvelI che, teno artha viziSTa' karavo ane tethI "parahitatvaviziSTa sparzavatvam' A pramANe vAyunuM lakSaNa thaze. (vAyunuM pariSkRta lakSaNa vizeSArthamAM jovuM.) * have jo vAyunA lakSaNamAM "parahitatva' vizeSaNa na ApIe ane "sparzavALo hoya te vAyu" eTaluM ja kahIe to pRthivI, jala ane teja A traNeyamAM ativyApti Avaze. (kAraNa ke sparzavALA to pRthivI vagere paNa che.) paraMtu lakSaNamAM "parahitatva' e vizeSaNanA nivezathI pRthivI vageremAM lakSaNa jaze nahIM. kAraNa ke pRthivI vagere rUparahita nathI. * have jo 'rUpAbhAvavALo hoya te vAyu" ATaluM ja vAyunuM lakSaNa karo to AkAza vageremAM ativyAti Avaze. (kAraNa ke AkAza vagere paNa rUpAbhAvavALA che.) paraMtu lakSaNamAM "sparzavatvam' e vizeSya padanA upAdAnathI AkAzAdimAM ativyApti nahIM Ave (kAraNa ke AkAzAdi sparzavALA nathI.) __ ativyApti ma alakSye lkssnnsttvm| yathA goH zRGgitvaM lakSaNaM kRtaM cellakSyabhUtagobhinnamahiSyAdAvativyAptistatrApi zRGgitvasya vidymaantvaat| avyAptirnAma lakSyaikadezAvRttitvam, lakSyaikadeze lakSyatAvacchedakAzrayIbhUte kvacillAkSye lkssnnaasttvmvyaaptirityrthH| yathA gornIlarUpavattvaM lakSaNaM kRtaM cellakSyatAvacchedakAzrayIbhUtazvetagavi avyAptiH, tatra niilruupaabhaavaat| asaMbhavo nAma lakSyamAtre kutrApi lkssnnaasttvm| yathA gorekshphvttvm| gosAmAnyasya dvizaphavattvena ekazaphavattvasya kutraapysttvaat| ativyAptyavyAptyasaMbhavAnAM niSkRSTalakSaNAni - lakSyatAvacchedakAvacchinna Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38 prtiyogitaakbhedsaamaanaadhikrnnymtivyaaptiH| avyAptistu lkssytaavcchedksmaanaadhikrnnaatyntaabhaavprtiyogitvm|asNbhvstu lakSyatAvacchedakavyApakIbhUtAbhAvapratiyogitvam // lakSaNanA traNa doSa hoya che. (1) ativyApti : "alakSyamAM lakSaNanuM rahevuM te ativyApti doSa che. dA.ta. - jo gAyanuM lakSaNa 'kRttei karavAmAM Ave to A lakSaNa gAyathI bhinna bheMsa vageremAM paNa jatuM raheze. kAraNa ke bheMsa vagere paNa ziMgavALA che. (2) avyAmi : "lakSyanA eka bhAgamAM lakSaNanuM na rahevuM = lakSyatAvacchedakanA AzrayabhUta koIka lakSyamAM lakSaNanuM na rahevuM te avyApti doSa che. dA.ta. - jo gAyanuM lakSaNa nIrnarUpavattva karIe to lakSyAvacchedaka je go che, tenA AzrayabhUta zvetagAyamAM lakSaNa nahIM javAthI abApti Avaze. kAraNa ke zvetagAyamAM nIlarUpano abhAva che. (3) asaMbhava : 'lakSya mAtramAM kyAMya paNa lakSaNanuM na rahevuM te asaMbhava doSa che. dA.ta. - jo gAyanuM lakSaNa "zivattva' = "eka khuravALI hoya te gAya" evuM karIe to A lakSaNa asaMbhava doSavALuM banaze. kAraNa ke badhI ja gAya be khuravALI hovAthI "zirvattva' lakSaNa koI paNa gAyamAM raheze nahIM. navyanyAyanI zailImAM ativyApti, avyApti ane asaMbhavanuM niSkRSTa lakSaNa A pramANe che. (1) lakSaNanuM lakSyAvacchedakanA adhikaraNamAM paNa rahevuM ane lakSyatAvacchedakAvacchinnapratiyogitAkabhedanA adhikaraNamAM paNa rahevuM te ativyApti doSa kahevAya che. (2) lakSyatAvacchedakanA adhikaraNamAM rahelA abhAvano pratiyogI thavuM arthAt lakSyamAM ja kyAMka lakSaNano abhAva rahevo te avyApti doSa kahevAya che. (3) lakSyatAvacchedakanA vyApakIbhUta abhAvano pratiyogI banavuM te asaMbhava doSa che. (AnuM vistRta varNana vizeSArthamAM juo.) vizeSArtha : vAyunuM pariSkRta lakSaNa mULamAM "parahitasparzavAna vAyu:' AvuM ja vAyunuM lakSaNa karyuM che. A lakSaNano pariSkAra nyAyabodhinI ke padakRtya TIkAmAM karyo nathI. to paNa ziSya buddhi vaizadyAya vAyunuM pariSkRta lakSaNa karAya che. parahitatve sati sparzavatvam' vAyunA A lakSaNamAM je satisaptamI che, teno artha viziSTa karavAthI "parahitatvaviziSTapparzavatvam' e pramANe vAyunuM lakSaNa thaze. ahIM "rahita' zabdano artha atyatAbhAvavAnuM samajavo. dA.ta. dhanarahitapuruSa: = "dhananA abhAvavALo puruSa' Avo artha thaze. tevI rIte "rUparahita padano "rUpanA abhAvavALo" evo artha thaze. have yasthAmAva: sa pratiyogI = jeno abhAva hoya te abhAvano pratiyogI kahevAya. ahIM rUpano abhAva che mATe rUpa pratiyogI (virodhI) banyuM, rUpamAM pratiyogitA Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 39 AvI ane e pratiyogitAne jaNAvanAra abhAva che. tethI rUpAbhAvane "rUpaniSTapratiyogitAmaviH' kahI zakAya. ta: vAyunuM lakSaNa thaze ... "niSTapratiyogitAmAvaviziSTasparzavatve vAyornakSanuM arthAt rUpamAM rahelI pratiyogitAne jaNAvanAra je rUpAbhAva che, tenAthI viziSTa sparzavALo je hoya tene vAyu kahevAya che. zaMkA ? jevI rIte svapitRtvasaMbaMdhathI rAmaviziSTa dazaratha kahevAya che, saMyogasaMbaMdhathI ghaTaviziSTa bhUtala kahevAya che, tevI rIte rUparahitatvathI viziSTa sparza kyA saMbaMdhathI kahyo che? samA. : niyama che "sati vadhata vaizia sarvatra sAmAnadhArapena vodhyam' arthAt satisaptamIthI jaNAvAyeluM vaizirya badhI jagyAe sAmAnAdhikaraNya saMbaMdhathI jANavuM joIe. ahIM paNa satisaptamI dvArA rUpAbhAvanuM vaizirya sparzamAM jaNAvAyuM hovAthI sAmAnAdhikaraNya saMbaMdhathI rUpAbhAvaviziSTa sparza thaze. arthAt rUpAbhAva ane sparza A baMne vAyumAM rahe che. evuM sUcita thaze. zaMkA : are bhAI! "satisaptA...."A niyamamAM zuM prAmANya che? arthAt sAmAnAdhikaraNya saMbaMdhathI ja vaiziSTraya kema levuM. yena kena saMbaMdhathI vaiziSTraya levAmAM zuM hAni che? samA. : jo rUpAbhAvanuM vaizizya sparzamAM koI bIjA ja saMbaMdhathI lezuM to pRthivI vageremAM ativyApti Avaze. te A pramANe- pRthivI vageremAM je sparza che, e sparzamAM rUpAbhAva svarUpa saMbaMdhathI (= abhAvIyavizeSaNatA saMbaMdhathI) rahe che. rUpAbhAva rUpAbhAva || - svarUpasaMbaMdha - svarUpasaMbaMdha sparza sparza 1 - samavAyasaMbaMdha 1 - samavAyasaMbaMdha pRthivI, jala, teja vAyu Ama, svarUpa saMbaMdhathI rUpAbhAvaviziSTa sparza jema vAyumAM che, tema pRthivI vageremAM paNa che. lakSaNa karyuM che vAyunuM ane gayuM prathivI vageremAM, tethI ativyApti Avaze. paraMtu satisaptamI dvArA jaNAvAyeluM vaiziSTraya sAmAnAdhikaraNya saMbaMdhathI laIzuM to lakSaNa pRthivI vageremAM jaze nahIM. kAraNa ke sAmAnAdhikaraNya saMbaMdhathI pRthvIno je sparza che te tyAre ja rUpAbhAva viziSTa bane jyAre pRthvImAM svarUpasaMbaMdhathI rUpAbhAva rahe. paraMtu evuM kyAreya banatuM nathI kAraNa ke pRthvImAM koIne koI rUpa to rahe ja che. jyAre vAyumAM rUpAbhAva ane sparza baMne hovAthI sAmAnAdhikaraNya saMbaMdhathI rUpAbhAvaviziSTa sparzavAnuM vAyu ja banaze. Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ | 40 4) sAmAnAdhikaraNya nIlAdirUpa sparza rUpAbhAva sparza pRthivI vAyuM tethI lakSaNa banaze. somanAthathasaMvaMdhena rUpaniSTapratiyogitAmAvaviziSTa sparzavatve vAyorlakSaNam rUpaniSTha pratiyogitAvacchedaka saMbaMdhano niveza zaMkA : uparokta vAyunuM lakSaNa doSavALuM che. kAraNa ke niyama che "saMbaMdhena tavaMtu sarveDA sArasaMvaMdhena tarvastunoDabhavaH' arthAt "eka saMbaMdhathI te vastu hovA chatAM paNa bIjA saMbadhathI te vastuno abhAva paNa kahevAya.' A niyamathI samavAya saMbaMdhathI rUpa bhale pRthivI vageremAM rahe che. paraMtu saMyogasaMbaMdhathI rUpa, pRthivI vageremAM rahetuM nathI. sAmAnAdhikaraNya sAmAnAdhikaraNya saMyogasaMbaMdhathI rUpano abhAva | sparza rUpAbhAva | sparza vAyu pRthivI AthI saMyogasaMbaMdhathI pRthivI vageremAM rUpAbhAva paNa che ane sparza paNa che. Ama lakSaNa karyuM che vAyunuM ane gayuM pRthivI vageremAM. ata: pRthivI vageremAM pharI ativyAmi doSa Avaze. samA. : ame lakSaNamAM pratiyogitAnA avacchedaka saMbaMdhano niveza karazuM tethI uparokta Apatti nahIM Ave. pratiyogitAno avacchedaka saMbaMdha kone kahevAya? "na saMbaMdhena thanAstItyute sama saMvaMdhaH tanikapratiyogitAyA vacchesaMvaMdha: arthAt je saMbaMdhathI je vastuno niSedha karAya che te saMbaMdhane vastumAM rahelI pratiyogitAno avacchedaka saMbaMdha kahevAya che. dA.ta. - jevI rIte bUta po nAsti' ahIM bhUtala upara ghaDo saMyogasaMbaMdhathI nathI evuM kahevuM che. tethI ghaTamAM rahelI pratiyogitAno avacchedaka saMyoga saMbaMdha thaze. tevI rIte vAyau rUpaM nAti' ahIM vAyumAM samavAyasaMbaMdhathI rUpa nathI evuM kahevuM ISTa che. tethI rUpamAM rahelI pratiyogitAno avacchedaka saMbaMdha samavAya thaze. A samavAya saMbaMdhathI rUpano abhAva pRthivI vageremAM maLato nathI kAraNa ke samavAya Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 41 saMbaMdhathI to rUpa pRthivImAM rahe che. jyAre samavAyasaMbaMdhathI rUpano abhAva vAyumAM maLaze ane tyAM sparza to che ja. sAmAnAdhikaraNya rUpa samavAya sparza samavAyathI rUpano abhAva pRthivI vAyu Ama vAyunuM lakSaNa vAyumAM ja javAthI nAtivyApti. tethI lakSaNa A pramANe che- samavAyasaMbaMdhAvacchinnarUpaniSThapratiyogitAkAbhAvaviziSTasparzavattvaM vAyorlakSaNam samavAyathI nIlarUpano sparza abhAva rUpaniSTha pratiyogitAvacchedaka dharmano niveza zaMkA jema vAyumAM samavAyasaMbaMdhathI rUpano abhAva che. tevI rIte lAla ghaDAmAM paNa samavAyasaMbaMdhathI nIlarUpa rahetuM na hovAthI nIlarUpano abhAva maLaze ane tyAM sparza to che ja. sAmAnAdhikaraNya sparza nIlarUpa |- samavAyasaMbaMdha nIlaghaTa raktaghaTa Ama, lakSaNa hatuM vAyunuM ane gayuM raktaghaTamAM. tethI ativyApti Avaze. samA. kaMI vAMdho nahIM, ame vAyunA lakSaNamAM rUpaniSTha pratiyogitAvacchedaka dharmano niveza karIzuM. pratiyogitAvacchedaka dharma = pratiyogImAM raheto anyunAnatiriktadharma = je pratiyogIthI adhika dezamAM paNa na raheto hoya ane nyUna dezamAM paNa na raheto hoya evo dharma. ane evA dharma tarIke ahIM rUpatva maLaze. have vAyunuM lakSaNa rakta ghaTamAM jaze nahIM. kAraNa ke raktaghaTamAM raktarUpa vidyamAna hovAthI nIlarUpano ja abhAva maLaze paraMtu rUpatvAvacchinna rUpano abhAva eTale ke dareka rUpano abhAva nahIM maLe. jyAre vAyumAM nIla, pItAdi eka paNa rUpa na hovAthI rUpatvAvacchinna rUpano abhAva maLaze ane sparza to che ja. Ama, vAyunuM lakSaNa vAyumAM ja jaze. tethI nAtivyApti. ataH vAyunuM lakSaNa A pramANe thaze......'samavAyasaMbaMdhAvacchinnapAvacchintarUpaniSThaprtiyogitaakaabhaavvishissttsprshvttvm' ItaradharmAnavacchinna evI pratiyogitAno niveza zaMkA : tamArI vAta barAbara che. paraMtu pRthivImAM paNa to 'rupa-zabdomayaM nAsti' AvA Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42. prakArano abhAva to dekhAya ja che. kAraNa ke samavAyasaMbaMdhathI bhale rUpa pRthivImAM rahetuM hoya paraMtu zabda AkAzano guNa hovAthI pRthivImAM raheto nathI ane "pa sarvefpa dayaM nAsti' eka hovA chatAM paNa baMne nathI" A niyamathI pRthivImAM rUpa hovA chatAM paNa "rUpa-zabda Ubhayano abhAva" kahevAze. ane e UbhayAbhAvathI nirUpita rUpa- zabdamAM rahelI pratiyogitA paNa rUpatnathI to avacchinna kahevAze ja. sparza rUpa-zabdobhayAbhAva (rUpid> pratiyogitA rUpa- zabda /-Ubhayatva pRthivI rUpa-zabdobhaya (pratiyogI) ane hA! jo tame ema kahetA hova ke A rUpa-zabda UbhayAbhAvIya pratiyogitA jema rUpatvathI avacchinna che, tema zabdatva ane Ubhayatva dharmathI paNa avacchinna to che ja ne.. to sAMbhaLo! 'dha pravirNana tahAni' A niyamathI rUpa-zabda UbhayAbhAvIya pratiyogitA bhale zabdatva, Ubhayatva evA adhika dharmathI avacchinna hoya paraMtu emAM rUpavAvacchinnano apalApa to na ja karI zakAya. AthI samavAyasaMvaMdhAvaMchanarUpatnIvaMchanarUpaniSTapratiyogitAmAva kahevAthI mAtra rUpAbhAva nahIM paraMtu rUpazabda UbhayAbhAva paNa grahaNa thaI jaze je pRthivImAM rahe che ane tyAM sparza to che ja. Ama lakSaNa hatuM vAyunuM ane gayuM pRthivImAM tethI ativyApti Avaze. samA. : A Apattine dUra karavA ame lakSaNamAM rUpAbhAvanI pratiyogitA ItaradharmathI anavacchinna laIzuM. arthAt pratiyogitA mAtra rUpa- dharmavALI ja hovI joIe, bIjA dharmovALI na hovI joIe. Ama karavAthI have lakSaNa pRthivImAM nahIM jAya kAraNa ke pRthivImAM rahelA rUpa-zabda UbhayAbhAvanI pratiyogitA jo ke rUpa-dharmathI yukta che. paraMtu sAthe sAthe zabdata vagere bIjA dharmothI paNa yukta che. jyAre vAyumAM rahelA rUpAbhAvanI pratiyogitA rUpatya dharmathI ja yukta che. ItaradharmathI yakta nathI. sAmAnAdhikaraNya . . nirUpita rUpata pratiyogitA nA. rUpAbhAva | sparza rUpa (pratiyogI) vAyu A rIte vAyunuM lakSaNa vAyumAM javAthI nAtivyApti. ata: vAyunuM lakSaNa thaze..... 'samavAyasaMbaMdhAvacchinna-rUpatvAvacchinna-itaradharmAnavacchinnarUpaniSThapratiyogitAkAbhAvaviziSTasparzavattvam' Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 43 rUpAbhAvaniSTha AdheyatAvacchedaka saMbaMdhano niveza zaMkA : jevI rIte saMyogasaMbaMdhathI vani parvata para rahevA chatA kAlikasaMbaMdhathI vani hRmAM paNa rahe che evuM kahevAya che, kAraNa ke te vaniH eTale ke "je kAlamAM sarovara che te kAlamAM vani che' AvI pratIti thAya che. tevI rIte rUpAbhAva abhAvIyavizeSaNatA saMbaMdhathI bhale vAyumAM raheto hoya paraMtu "ghaTachAne rUpAmAva:' eTale "je kAle ghaTa che te kAle rUpAbhAva che" AvI paNa pratIti thAya che. tethI rUpAbhAva kAlika saMbaMdhathI janya pRthivI vageremAM rahI jaze. ane janya pRthivI vagere sparzavALI to che ja. Ama lakSaNa hatuM vAyunuM ane gayuM janya pRthivI vageremAM tethI ativyApti Avaze. samA. : ame vAyunA lakSaNamAM rUpAbhAvamAM rahelI AdheyatAnA avacchedaka saMbaMdhano niveza karazuM tethI Apatti nahIM Ave. te A pramANe - rUpAbhAva vAyumAM raheto hovAthI rUpAbhAva e Adheya che tethI temAM AdheyatA Avaze. have niyama che ke "Adheya potAnA adhikaraNamAM je saMbaMdhathI vivakSita hoya tene AdheyatAno avacchedaka saMbaMdha kahevAya che ane AdheyatA te saMbaMdhathI avacchinna kahevAya che." abhAva mukhyatayA abhAvIyavizeSaNatA saMbaMdhathI potAnA adhikaraNamAM rahelo manAya che. tethI rUpAbhAvamAM rahelI AdheyatAno avacchedaka saMbaMdha abhAvIyavizeSaNatA saMbaMdha thaze. A abhAvIyavizeSaNatA saMbaMdhathI rUpAbhAva janyaprathivI vageremAM nahIM paraMtu vAyumAM maLaze ane tyAM sparza to che ja. Ama, lakSaNa hatuM vAyunuM ane gayuM paNa vAyumAM tethI nAtivyApti. gata: vAyunuM lakSaNa A pramANe thaze... "samavAyasaMvaMdhAInarUpatnIvaMchanarUtaradhanavcchinnruupnisstthprtiyogitaakaabhaavnisstthabhaaviiyvishessnntaasNbNdhaavcchinnaadheytaaniruupitaafdharati vatte sati svarNavattvam' arthAt samavAyasaMbaMdhathI rUpavena rUpa mAtrano abhAva, abhAvI vizeSaNatA saMbaMdhathI jyAM rahe ane sparza paNa rahe te vAyu che. niravacchinnAdhikaraNatAno niveza zaMkA : vAyanuM tAdeza lakSaNa karavA chatAM paNa 'utpanna kSa dravya nikuLa nikriyagra titi" arthAt "prathama kSaNe utpanna thayeluM dravya e guNa ane kriyA vagaranuM hoya che A niyamathI prathama kSaNanA ghaTamAM rUpAbhAva (abhAvIyavizeSaNatAnAmaka svarUpasaMbaMdhathI) che. ane dvitIyAdi kSaNanA e ja ghaTamAM sparza paNa che. Ama ghaTamAM paNa rUpAbhAva ane sparza banne rahe che. ata: lakSaNa hatuM vAyunuM ane gayuM alakSya evA ghaTamAM tethI pharI ativyApti Avaze. samA. : ame vAyunA lakSaNamAM rUpAbhAvanI adhikaraNatA niravacchinna laIzuM tethI amane koI doSa Avaze nahIM. te A pramANe - je padArtha potAnA adhikaraNamAM amuka deza ane amUka kALamAM raheto hoya te padArthanI adhikaraNatA sAvacchinna kahevAya che ane je padArtha potAnA adhikaraNamAM sarvadeza ke sarvakALamAM vyApIne raheto hoya te padArthanI adhikaraNatA Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ niravacchinna kahevAya che. ahIM = prakRtamAM prathama kSaNanA ghaTamAM bhale rUpa nathI rahetuM paraMtu dvitIyAdi kSaNanA ghaTamAM to rUpa AvI jAya che. tethI ghaTamAM rUpAbhAvanI adhikaraNatA sAvacchinna che ane vAyunA lakSaNamAM to rUpAbhAvanI adhikaraNatA niravacchinna kahI che. AvI rUpAbhAvanI niravacchinna adhikaraNatA to vAyumAM maLaze. kAraNa ke vAyumAM prathama kSaNamAM paNa rUpa nathI rahetuM ane dvitIyAdi kSaNamAM paNa rUpa nathI rahetuM. nirUpita nirUpita adhikaraNatA nirUpita , prathamakSaNIyaghaTamAM rUpAbhAva adhikaraNatA dvitIyAdikSaNIyaghaTamAM yAvadyaNIyavAyumAM Ama, lakSaNa hatu vAyunuM ane gayu paNa vAyumAM. tethI koI doSa nathI. ata: vAyunuM lakSaNa A pramANe thaze......... ' samavAyasaMbaMdhAvacchinnarupatnAvacchinnatAdharmAnavacchinnarUpaniSThapratiyogitaakaabhaavnisstthaa, yA abhAvIyavizeSaNatAsaMbaMdhAvacchinnAdheyatA tannirUpitaniravacchinnAdhikaraNatAvattve sati sparzavattvam ' rUpa 44 adhikaraNatA rUpAbhAva svarUpasaMbaMdha sparzaniSTha AdheyatAvacchedaka saMbaMdhano niveza zaMkA vAyunuM uparokta lakSaNa karazuM to A lakSaNa kAlamAM jatuM rahevAthI ativyApti Avaze. kAraNa ke rUpAbhAva jema abhAvIyavizeSaNatA saMbaMdhathI (svarUpasaMbaMdhathI) vAyumAM rahe che tema rUpAbhAva abhAvIyavizeSaNatA saMbaMdhathI kAlamAM paNa rahe che. (kAraNa ke jyAM svAbhAvika rIte rUpa nathI arthAt adhikaraNa arUpI che tyAM rUpAbhAva abhAvIyavizeSaNatA saMbaMdhathI rahe che.) ane saMpUrNa kAlane vyApIne rUpAbhAva rahelo hovAthI kAlamAM rUpAbhAvanI adhikaraNatA paNa niravacchinna ja che. Ama rUpAbhAvanuM adhikaraNa kAla banI jaze ane 'asmin jAte sparzaH' AvI pratIti paNa thAya che. tethI kAlika saMbaMdhathI kAla sparzanuM paNa adhikaraNa che. rUpAbhAva sparza -kAlikasaMbaMdha kAla Ama, kAlamAM rUpAbhAva ane sparza banne rahe che tethI lakSaNa hatuM vAyunuM ane gayuM kAlamAM. tethI ativyApti Avaze. samA. : vAyunA lakSaNamAM sparzamAM rahelI AdheyatAnA avacchedaka saMbaMdhano niveza karazuM. arthAt sparza je saMbaMdhathI vAyumAM rahe che te saMbaMdhane jaNAvazuM. tethI koI Apatti Avaze nahIM. kAraNa ke rUpAbhAva bhale abhAvIyavizeSaNatA saMbaMdhathI kAlamAM raheto hoya paraMtu Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 45 sparza e guNa che. tethI vAyumAM samavAyasaMbaMdhathI raheto hovAthI sparzamAM rahelI AdheyatAno avacchedaka saMbaMdha samavAya che. te samavAyasaMbaMdhathI sparzanuM adhikaraNa kAla nahI bane paraMtu vAyu ja banaze. Ama, rUpAbhAva ane sparza bannenuM eka adhikaraNa vAyu banavAthI nAtivyApti. gata: vAyunuM lakSaNa A pramANe thaze....' samavAyasaMbaMdhAvacchinna-patvAcchinnaitrdhrmaanvcchinn- rUpaniSThapratiyogitAkA bhAvaniSThaabhAvIyavizeSaNatAsaMbaMdhAvacchinnAdheyatAnirUpitaniravacchinnAdhikaraNatAvattve sati samavAyasaMbaMdhAvacchinnasparzaniSThAdheyatAnirUpitAdhikaraNatAzrayatvam ' sparzaniSTha AdheyatAvacchedaka dharmano niveza zaMkA : vAyunuM uparokta lakSaNa paNa doSavALuM che. kAraNa ke tAdaza rUpAbhAva viziSTa etad vAyavIya sparza = amuka sparza paNa che ane tenAvALo etad kAlIna vAyu thaze. Ama lakSaNa hatuM yAvad vAyunuM ane gayuM vAyunA eka bhAgamAM tethI avyApti Ave che. samA. ame vAyunA lakSaNamAM sparzamAM rahelI AdheyatAnA avacchedaka dharmano niveza karazuM tethI avyApti doSa Avaze nahIM. te A pramANe - AdheyamAM rahelo anyanAnatirikta dharma AdheyatAno avacchedaka dharma kahevAya che. A niyamathI sparzamAM rahelI AdheyatAno avacchedaka dharma 'svarNatva' banaze ane AdheyatA sparzAcchinna banaze. have jema gandhatvena gandha bolavAthI surabhi ane durabhi banne gandhanuM grahaNa thAya che. tevI rIte sparzavena sparza bolavAthI badhA ja vAyavIya sparzanuM grahaNa thaze ane e yAvad sparzavALo etadkAlIna vAyu nahIM paraMtu yAvad vAyu thaze. temaja abhAvIyavizeSaNatA saMbaMdhathI rUpAbhAva to vAyumAM rahyo ja che. tethI nAvyApti. ata: vAyunuM lakSaNa A pramANe thaze.... 'samavAyasaMbaMdhAvacchinna-patnAvacchinnaitrdhrmaanvcchinnruupnisstthprtiyogitaakaabhaavnisstthaabhaaviiyvishessnntaasNbNdhaavicchnnaadheytaaniruupitnir vacchinnAdhikaraNatAvattve sati samavAyasaMbaMdhAvacchinnasparzatvAvacchinnasparzaniSThAdheyatAnirUpitAdhikaraNatAzrayatvam' jAti ghaTita lakSaNano niveza zaMkA : are bhAI, vAyunuM ATaluM moTuM lakSaNa karavA chatA paNa hajI tamArA lakSaNamAM avyApti doSa Ubho to che ja kAraNa ke 'utpanna kSaLa dravya nirmuLa niSkriyaO tivrutti' A niyamathI prathama kSaNe utpanna thayelo vAyu guNa ane kriyA vagarano che. tethI prathama kSaNanA vAyumAM rUpAbhAva to rahe che. paraMtu sparza e guNa hovAthI nathI raheto. tethI vAyunuM lakSaNa vAyunA ja eka dezamAM nahIM ghaTavAthI avyApti doSa Ave che. samA. : vAyunuM A pramANe jAtighaTita lakSaNa karazuM. tethI avyAptidoSa nahIM Ave kAraNa ke rUpAbhAvathI 'tAdRzarUpAmAvaviziSTasvarNavavRttidravyatvavyApyajJAtimattva vAyorjakSaLam' Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 46 viziSTa sparzavALo dvitIyAdi kSaNano je vAyu che, temAM rahelI dravyatvanI vyApya jAti vAyutva che. te vAyutva jAtivALo jema dvitIyAdi kSaNano vAyu che tema AdyakSaNano paNa vAyu che. Ama AvuM jAtighaTita lakSaNa dvitIyAdikSaNanA vAyunI sAthe sAthe prathama-kSaNanA vAyumAM paNa javAthI avyApti Avaze nahIM. AthI vAyunuM lakSaNa A pramANe thaze. sAmAnadharathasaMbaMdhena samavayasaMvaMdhAvacchinnaruuptvaavcchinnitrdhrmaanvcchinnkhpnisstthprtiyogitaak-abhaaviiyvishessnntaasNbNdhaavcchinnaadheytaavaanbhaavvishissttsmvaaysNbNdhaavcchinnsprshtvaavcchinnaa yA AdheyatA, tnniruupitaafdhaUtividuvRttidravyatvavyANajJAtimattvam' arthAt samavAya saMbaMdhathI rahelA rUpamAtrano abhAva svarUpasaMbaMdhathI jyAM che ane te abhAvathI nirUpita niravacchinna adhikaraNatA jyAM che tathA samavAyasaMbaMdhathI sparzatvana sparzathI nirUpita adhikaraNatA jyAM che tyAM rahelI dravyatvanI vyApya jAtivALo je che te vAyu kahevAya che. ramavacchinuM vacchika sparzatva samavAya avani avacchika avacchinsa abhAvI vizeSaNatA AdheyatA AdheyatA -nirUpitasamavAya ratva pratiyogitA nirUpaka, rUpAbhAva adhikaraNatA | sparza dravyatva vyApyajAti vAyutva 25 vAyu - zaMkA : ativyApti, avyApti ane asaMbhava doSanAM lakSaNa to pahelA karI lIdhA che to pachI nyAyabodhinIkAre teonA niSkRSTa lakSaNa zA mATe karyA? samA. : nyAyabodhinIkAre ativyApti vagere traNeyanA nikRSTa lakSaNa karyA che e ja batAve che ke mULa lakSaNamAM kyAMka kyAMka doSa rahelo che. te A pramANe..... * "nIlarUpa" zvetagAyamAM na rahetuM hovAthI gAyanuM "nItarUpavartam lakSaNa jema avyApti doSavALuM che tema ativyApti doSavALuM paNa che. kAraNa ke nIlarUpa jema gAyamAM rahe che tema gAyathI Itara bheMsAdimAM paNa rahe che. A rIte "nIlarUpavattvam' A eka ja lakSaNamAM baMne doSano saMkara thayo. * evI ja rIte yAva kevalIne mohanIyakarmano udaya na hovAthI kevalInuM modanIyarmavettvam' A lakSaNa jevI rIte asaMbhava doSavALuM che, tevI rIte AvyApti doSavALuM paNa che. kAraNa ke lakSaNa jo yAva lakSyamAM na ghaTatuM hoya to lakSyanA ekadezamAM paNa na ja ghaTe. A rIte "mohanIyarmavettvam' A eka ja lakSaNamAM baMne doSano saMkara thayo. Ama ativyApti vagere doSo paraspara saMkarIta thAya che, tethI nyAyabodhinIkAre ativyApti vagerenuM paraspara asaMkIrNa evuM niSkRSTa lakSaNa banAvyuM che. Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 47 * ativyAptinuM niSkRSTa lakSaNa * -- lakSyatavacchedakasAmAnAdhikaraNye sati lkssytaavcchedkaavcchinnprtiyogitaakbhedsAmAnadharavRttivyaHiA " arthAtu je lakSaNa lakSyatAvacchedakanA adhikaraNamAM rahetuM hoya ane lakyatAvacchedakathI avacchinna je pratiyogitA che, te pratiyogitAno nirUpaka je bheda che tenAM adhikaraNamAM paNa jo rahetuM hoya to te lakSaNa ativyApti doSathI dUSita kahevAya che. dA.ta. gAyanuM lakSaNa "phitva karIe to lakSya gAya che, lakSmatA gAyamAM che, lakSmatAno avacchedaka gotva che. tenA adhikaraNa evA gAyamAM "phitva' rahe che, kAraNa ke gAya ziMgavALI hoya che. tathA lakSyAvacchedaka je gotva che, tenAthI avacchinna pratiyogitAne jaNAvanAra bheda te gorna-gobheda thaze. kAraNa ke jevI rIte nyAyanI bhASAmAM ghaTAbhAvane ghaTavAvacchinna ghaTaniSTha pratiyogitAka abhAva kahevAya che. tevI rIte go-bhedane govAcchinna goniSTha pratiyogitAka bheda kahevAya che. tenuM adhikaraNa mahiSAdi banaze. kAraNa ke svamAM svano bheda nahIM raheto hovAthI gono bheda gomAM nahIM maLe, paraMtu gone choDIne mahiSAdi darekamAM maLaze. temAM paNa "phittva lakSaNa rahI jAya che. kAraNa ke mahiSa vagere paNa ziMgavALA che. kRddhitva gotva lakyatA | | pratiyogitA pratiyogitA nirUpaka , gomeda zaktitva go-lakSya/pratiyogI mahiSAdi tethI gAyanuM zudrittva lakSaNa ativyApti doSavALuM che. zaMkA : ativyAptinuM AvuM paNa pariSkRta lakSaNa avyApti doSathI dUSita gAyanA nItarUpavattva' lakSaNamAM ghaTI jAya che. te A pramANe na "nItarUpavatve lakSaNa lakSyAvacchedaka gotranA adhikaraNa gAyamAM rahe che, kAraNa ke amuka gAya nIla hoya ja che ane nItarUpavattva lakSmatAvacchedakAvacchinnapratiyogitAkabheda = gobhedanA adhikaraNa ghaTapaTAdimAM paNa rahe che. nIlarUpa gotra lakSyatA | | pratiyogitA 223 gomeda nIlarUpa nIlago-lakSya/pratiyogI ghaTa-paTAdi A rIte eka ja lakSaNamAM baMne doSano punaH saMkara thayo. samA. : bhAI! tamArI vAta barAbara che. tethI ja ame ativyAptinA lakSaNamAMthI "sAmAnadharaLe sati padane dUra karI vyApakatve sati' padano niveza karazuM. tethI lakSaNa Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ banaza + lakSyatAvacchedakavyApakatve sati lkssytaavcchedkaavcchinnprtiyogitaakbhedsAmAnAdhirathamativyApti:| ' arthAt je lakSaNa lakSyatAvacchedakanuM vyApaka hovA sAthe lakSyatAvacchedakAvacchinnapratiyogitAka bhedanA adhikaraNamAM paNa rahetuM hoya te lakSaNane ativyApti doSavALuM kahevAya che. AvuM lakSaNa karavAthI have doSa nahIM Ave kAraNa ke gotvAvacchinnapratiyogitAkabheda = gobhedanA adhikaraNa ghaTa, paTa vageremAM nIlarUpa rahevA chatAM paNa lakSyatAvacchedaka gotvanuM vyApaka nIlarUpa nathI, kAraNa ke jyAM jyAM gotva che tyAM tyAM badhe ja nIlarUpa nathI. Ama, avyApti doSathI dUSita 'nItarUpavattva' lakSaNamAM ativyAptinuM lakSaNa jaze nahIM. jyAre lakSyatAvacchedaka 'zotva' jyAM jyAM che tyAM tyAM 'tRtvi' che. tethI zRtti mAM ja lakSyatAvacchedakanuM vyApakatva maLaze. tethI gAyanuM 'vRdrittva' lakSaNa ja ativyApti doSavALuM kahevAze. je ApaNe ISTa che. 48 " = ativyAptinA lakSaNanuM padakRtya * 'lakSyatAvache vyApa~' jo ATaluM ja ativyAptinuM lakSaNa karIe to sAcu lakSaNa paNa ativyApti doSavALuM kahevAze. kAraNa ke kevalInuM sAcuM lakSaNa je 'dhAtirmakSayavattva yAtirmakSaya' che, te paNa jyAM jyAM kevalitva che tyAM tyAM maLatuM hovAthI lakSyatAvacchedaka kevalitvanuM vyApaka bane che. (vyApaka be prakAranA hoya che (1) adhikadezavRtti vyApaka ane (2) samaniyatavyApaka. ahIM samaniyatavyApakatA levAnI che kAraNa ke ahIM vyApya ane vyApakanA samAna adhikaraNa che.) paraMtu ativyAptinA lakSaNamAM vizeSyAMzanuM grahaNa karavAthI sadbhakSaNamAM ativyApti nahIM Ave kAraNa ke lakSyatAvacchedakAvacchinnapratiyogitAkabheda = je kevalIbheda che, tenuM adhikaraNa je chadmastha manuSyAdi che, temAM ghAtikarmakSaya na rahevAthI kevalIbhedanuM sAmAnAdhikaraNya 'ghAtikarmakSaya'rUpa sadlakSaNamAM nahIM jaze. * 'lakSyatAvaoAvacchinnapratiyogitAmevasAmAnadhiranzyam' ATaluM ja ativyAptinuM lakSaNa karIe, to A lakSaNa asaMbhavadoSathI grasta evA kevalInA 'mohanIyarmavattva' lakSaNamAM cAlyuM jaze kAraNa ke 'mohanIyakarma' rUpa lakSaNa lakSyatAvacchedakakevalitvAvacchinnapratiyogitAkabheda = kevalibheda, tenuM adhikaraNa je chadmasthamanuSyAdi che, temAM paNa rahI jAya che. arthAt kevalIbhedanuM sAmAnAdhikaraNya'mohanIyarmavattva' rUpa asaMbhavadoSavALA lakSaNamAM jatuM rahe che. paraMtu lakSaNamAM 'lakSyatAva chevyApatve kRti' padanuM upAdAna karavAthI koI doSa Avaze nahIM, kAraNa ke jyAM jyAM kevalitva hoya tyAM tyAM mohanIyakarma kyAreya saMbhavatuM na hovAthI lakSyatAvacchedaka kevalitvano vyApaka 'mohanIyakama' na banI zake. A rIte asaMbhavadoSathI dUSita evA kevalInA 'mohanIyakarma' rUpa lakSaNamAM ativyAptinuM lakSaNa jaze nahIM. Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 49 Ama, ativyApti doSanA lakSaNanA banne pado sArthaka che. * avyAptinuM niSkRSTa lakSaNa * ' lakSyatAvacchedakasAmAnAdhikaraNye sati lkssytaavcchedksmaanaadhikrnnaatyntaabhaavpratiyotvi-vyAHi: ' arthAt je lakSaNa lakSyAvacchedakanA adhikaraNamAM rahetuM hoya ane lakSyAvacchedakanA adhikaraNamAM rahelo je atyaMtAbhAva che, teno pratiyogI hoya te lakSaNa avyApti doSavALuM kahevAya che. | dA.ta. - gAyanuM lakSaNa nItarUpavattva = naunarUpa' karIe to lakSyAvacchedaka gotvanA adhikaraNa evA gAyamAM "nIlarUpa rahetuM hovAthI "nIlarUpa" gotvanuM samAnAdhikaraNa che. tathA A nIlarUpa, lakSyAvacchedaka gotvanA jeTalA adhikaraNo che = jeTalI gAyo che te badhAmAM nathI. arthAt zvetAdigAyamAM nIlarUpAbhAva maLaze. te nIlarUpAbhAvano pratiyogI paNa nIlarUpa banaze. lakyatA gotva nIlarUpa lakSyatA gotva nIlarUpAbhAva nIlago (lakSya) zvetAdigo (lakSya) Ama, "nIlarUpatta = nIlarUpamAM avyAptinuM lakSaNa ghaTI javAthI gAyanuM "nItarUpavattva lakSaNa avyApti doSavALuM bane che. avyAptilakSaNanuM padakRtya * avyAptinuM "ttaryAtavicchesamAdhisaraLatyiktAmavipratiyotvim' ATaluM ja lakSaNa karIe, to asaMbhava doSathI dUSita 'modanIyarmavettva' lakSaNamAM A avyAptinuM lakSaNa jatuM raheze. te A rIte - "mohanIyakarma" lakSyAvacchedaka kevalitvanA adhikaraNa kevalImAM nathI. eTale ke kevalImAM "mohanIyakarmano abhAva che. ane e abhAvano pratiyogI mohanIyakarma banaze. tethI lakSmatAvacchedakasamAnAdhikaraNAtyantAbhAvanuM pratiyogitva "mohanIyakarmamAM jaze. Ama, avyAptinuM lakSaNa asaMbhavadoSathI dUSita "mohanIyakarmavattva' lakSaNamAM javAthI ativyApti doSavALuM bane che. paraMtu lakSaNamAM nyAyabodhinIkAre nahIM ApelA ane pAThAntaramAM maLatA evA 'ttasthatIvaeNsAmAnadhikaraNe sati' padanA nivezathI pUrvokta Apatti Avaze nahIM. kAraNa ke "mohanIyakarma lakSyatAvacchedaka je kevalitva che tenA adhikaraNa evA kevalImAM rahetuM nathI. * jo avyAptinuM 'ttaryAtAvache sAmAnadhAraNam' ATaluM ja lakSaNa karIe to ativyApti doSathI dUSita lakSaNamAM tathA salakSaNamAM A avyAptinuM lakSaNa jatuM raheze. kAraNa ke kevalInuM ativyApti doSathI dUSita "upayopavittva' lakSaNa ane kevalInuM traNa traNa doSathI rahita dhArmikSayavattva e saddhakSaNa lakSyAvacchedaka kevalitvanA adhikaraNa evA Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pa0 kevalImAM rahetA hovAthI lakSmatAvacchedaka kevalitvanA samAnAdhikaraNa che. paraMtu lakSaNamAM "saMsthatI vacchesanAdhipatyiktAmavipratiyogitva' A padanA nivezathI pUrvokta Apatti nahIM Ave, kAraNa ke lakSyAvacchedaka kevalitvanuM adhikaraNa je kevalI che, te kevalI upayAgavALA ane ghAtikarmakSayavALA hovAthI kevalImAM upayogavattva ane "ghAtikarmakSayavattva' te banne lakSaNano atyaMtabhAva maLato nathI. AthI tAdaza atyaMtAbhAvanA pratiyogI "upayogavattva" tathA "ghAtikarmakSayavasva' A lakSaNo banatA nathI. Ama, avyApti doSanA bane pado sArthaka che. * asaMbhavanuM nikRSTa lakSaNa * naphsatAvajIvIpImUnAmAvatiyotvimasaMmava: arthAt je lakSaNa lakSyAvacchedakanA vyApakIbhUta abhAvano pratiyogI hoya, te lakSaNa asaMbhavadoSavALuM kahevAya che. dA.ta. - gAyanuM lakSaNa 'zahvettva' karIe to lakSya gAya che, lakSmatA gAyamAM che, lakSyAvacchedaka gotva che. A lakSyatAvacchedaka - jyAM jyAM che tyAM tyAM zivattvano = ekakhurano abhAva hovAthI, lakSmatAvacchedakano vyApaka evo abhAva "zahvasvAmI che. te abhAvano pratiyogI "ziva' hovAthI tAdazapratiyogitva "zivatva mAM jaze. Ama "zahvarvamAM asaMbhavanuM lakSaNa ghaTI javAthI gAyanuM "zivatve' lakSaNa asaMbhavadoSavALuM che. * asaMbhavanA lakSaNamAM vyApakIbhUtAbhAva' ne badale "samAnAdhikaraNAbhAva' pada lakhIe eTale ke "naMtIvasamanadharaNAmAvatiyotvinuM AvuM lakSaNa karIe to A asaMbhavanuM lakSaNa avyAptidoSathI dUSita evA lakSaNamAM jatuM rahevAthI ativyApti doSavALuM bane che. te A rIte kevalInuM "aSTaprAtihAryavanta' A lakSaNa avyApti doSavALuM che. kAraNa ke badhAM ja kevalI aSTaprAtihAryavALA hotA nathI paraMtu kevalIno ekadeza tIrthakara ja aSTaprAtihAryavALA hoya che. have lakSyAvacchedaka kevalitvanuM adhikaraNa je sAmAnya kevalI che, te aSTaprAtihAryavALA na hovAthI temAM 'aSTapratihAryavasva'no abhAva che. ane e abhAvano pratiyogI aSTaprAtihAryavattva che. tethI temAM tAdezapratiyogita svarUpa asaMbhavadoSanuM lakSaNa jatuM rahaze. paraMtu lakSaNamAM "samAnAdhikaraNa' padane badale "vyApaka" pada mUkavAthI asaMbhavanuM lakSaNa avyApti doSavALA "aSTapratihAryavarta lakSaNamAM nahIM jAya. kAraNa ke jyAM jyAM kevalitva che tyAM badhe ja kaMI "maSTaprAtihAryavattvano abhAva na hovAthI lakSmatAvacchedaka kevalitvano vyApaka "aSTapratihAryavattva' nahIM banI zake. vaLI, * asaMbhavanA lakSaNamAM "abhAva' padathI anyonyAbhAva levAmAM Ave to A asaMbhavadoSanuM lakSaNa salakSaNamAM javAthI pharI ativyAptidoSavALuM banaze. te A rIte na zvavettva = anya' e pRthvInuM salakSaNa che. lakSya pRthvI che, lakSmatAvacchedaka je pRthvItva che Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 51 teno vyApaka evo abhAva = gandhabheda che. kAraNa ke jevI rIte bhUtala upara ghaTa rahevA chatAM paNa ghaTa e bhUtala svarUpa nathI. tethI ghaTano bheda (anyonyAbhAva) bhUtalamAM maLe che. tevI rIte pRthvI e gandha svarUpa na hovAthI pRthvImAM pRthvItvanI sAthe gandhabheda paNa raheze. te bheda svarUpa abhAvano pratiyogI gabdha che. tethI tAdezapratiyogitya svarUpa asaMbhavadoSanuM lakSaNa gandha' rUpa saddhakSaNamAM jatuM raheze. paraMtu "abhAva' padathI atyantAbhAvanuM grahaNa karazuM to koI Apatti nahIM Ave kAraNa ke lakSyAvacchedaka pRthvItvano vyApakIbhUta atyaMtAbhAva tarIke gandhano abhAva nahIM laI zakAya. kAraNa ke jyAM jyAM pRthvItva che tyAM tyAM gandhano abhAva to nahIM ja maLe. (gadhu e pRthvIne choDIne bIje kyAMya rahetI nathI. tethI tAdazaabhAvanuM pratiyogitva 'gabdha' rUpa saddhakSaNamAM na javAthI nAtivyApti. (pa0 ) rUpeti / ghaTAdivAraNAya vishessnnm| AkAzAdivAraNAya vishessym| indriymiti| cakSurAdivAraNAya sprshgraahkmiti|kaale'tivyaaptivaarnnaay indriymiti| vRksseti| Adipadena jlaadiprigrhH| shriiraantriti| mahAvAyvAdAvativyAptivAraNAya vishessnnm| manaAdivAraNAya vishessym| dhanaMjayavAraNAya sNcaariiti| upaadhiiti| mukhanAsikAbhyAM nirgamanapravezanAtprANaH, jalAderadhonayanAdapAnaH, bhuktapariNAmAya jATharAnalasya samunnayanAtsamAnaH, annAderunayanAdudAnaH, nADImukheSu vitananAdvyAna iti kriyArUpopAdhibhedAttathA vyavahriyata ityarthaH // * padakRtya che * "pahita sati sparzavatvama' vAyunA A lakSaNamAM mAtra, "je sparzavALo che te vAyu kahevAya che" ATaluM ja kahIe to ghaTAdi paNa sparzavALA hovAthI temAM lakSaNa jatuM raheze paraMtu parahitatve sati' A vizeSaNAMzanA nivezathI ghaTAdimAM vAyunuM lakSaNa jaze nahIM kAraNa ke ghaTAdimAM rUpano abhAva nathI. jo parahitatva' ATaluM ja kahIe to AkAza, kAla, AtmA ane mana paNa rUparahita hovAthI temAM ativyApti Avaze. paraMtu lakSaNamAM 'sarNavattva' padanA nivezathI AkAzAdimAM vAyunuM lakSaNa jaze nahIM. kAraNa ke AkAzAdi sparzavALA nathI. * 'sparzagrAhatve pati dvayatva'vagindriyanA A lakSaNamAM 'ndriyaM tva' ATaluM ja kahIe to cakSu vagere paNa Indriya hovAthI temAM ativyApti Avaze. "arzAda' padanA nivezathI ativyApti nahIM Ave kAraNa ke cakSu vagere Indriya sparzagrAhaka nathI. jo "ndriya' padanuM upAdAna na karIe to kAryamAtramAM kAraNabhUta kAla, dizA, pratibaMdhakAbhAva vagere sparzagrAhaka hovAthI temAM ativyApti Avaze. "ndriya' padanA nivezathI kAla vagere Indriya na hovAthI temAM ativyApti nahIM Ave. vRkSAviSpana hetu:' A pramANe mULamAM je Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ para vRkSAdi' pada che, temAM AdipadathI jala vagerene paNa grahaNa karavuM. zarIrAti ............ saMvArIti | * "zarIrIntaH saMvAra vAyuH prApa:' prANavAyunA A lakSaNamAM jo 'vAyu: prApa:' arthAt je vAyu che tene prANavAyu kahevAya" ATaluM ja kahIe to mahAvAyu = vaMToLIyo vagere paNa vAyu hovAthI tene paNa prANavAyu kahevAnI Apatti Avaze. "zarIrantaH saMvArI" A vizeSaNa padanA nivezathI mahAvAyumAM prANavAyunuM lakSaNa jaze nahIM kAraNa ke mahAvAyu zarIramAM saMcAra karato nathI. * jo lakSaNamAM "zarIrantaH saMvArI" ATaluM ja kahIe to mana, rUdhira vagere paNa zarIranI aMdara saMcAra karatA hovAthI temAM ativyApti Avaze. paraMtu vAyu:' A vizeSya padanA upAdAnathI uparokta Apatti Avaze nahIM kAraNa ke mana vagere vAyu svarUpa nathI. | * "zarIrIntaH vAyuH prApa:' arthAt "zarIranI aMdara rahenArA vAyune prANavAyu kahevAya che" ATaluM lakSaNa karIzuM to dhanaMjaya nAmano vAyu paNa zarIranI aMdara raheto hovAthI temAM paNa prANavAyunuM lakSaNa jatuM raheze. "saMvArI' padanA nivezathI uparokta Apatti nahIM Ave. kAraNa ke dhanaMjaya vAyu zarIramAM rahelo jarUra che paraMtu sthira rahelo che, saMcAra karato nathI. 3pathati rU tyarthaH | mukha ane nAsikAvaDe nIkaLatA ane praveza karatA vAyane 'prANavAyu" kahevAya che, pIdhelA pANIne tathA khAdhelA annane nIce laI jatA vAyune "apAnavAyuM kahevAya che, khAdhelA annanuM pAcana thAya te mATe jaTharAgnine je pradipta kare te vAyune "samAnavAyu" kahevAya che, anna vagerene upara laI jatA vAyune "udAnavAyu" kahevAya che, nADIonA mukhamAM vistRtarUpathI vyApelA vAyune 'vyAnavAyu" kahevAya che. A rIte judI judI kriyArUpa upAdhithI eka ja prakAranA A prANavAyuno apAna, udAna vagere rIte vyavahAra karAya che. AkAzadravya - nirUpaNa mUlam : zabdaguNakamAkAzam / taccaikaM vibhu nityaM ca // zabda che guNa jeno, tene AkAza kahevAya che. te AkAza eka, vibhu ane nitya che. vizeSArtha : AkAzanI dravya tarIke siddhi ka cArvAka : he naiyAyika! tamAre AkAzane alaga dravya mAnavAnI jarUra ja nathI kAraNa ke pRthivI vagerenuM na hovuM e ja to AkAza che. eTale ke pRthivI vagereno abhAva jyAM maLe tene AkAza kahevAya che. vaLI jayotiSacakranI je bAra rAzi che te rAzi vibhAgamAM paNa cAra ja tattva batAvyA che. pAMcamuM AkAza tattva batAvyuM nathI. tethI AkAzane abhAva svarUpa ja mAnavuM joie. naiyAyika : juo! zabda e guNa che ane guNa kayAreya paNa potAnA dravyane ( Azrayane) choDIne rahetA nathI. tethI jayAre mukhathI bolAyelo zabda vIcItara nyAyathI kAna sudhI pahoMce che, te vakhate paNa te zabda nirAzrita to nahIM ja pahoMce. eno koine koi to Azraya hovo ja Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 53 joie. tethI zabdanA Azraya tarIke ame AkAzane mAnIe chIe. zaMkA : pRthivI vagere AThamAMthI koipaNa ekane zabdano Azraya mAnI lyo ne... samA. : zabda, pRthivI vagere cArano (= pRthivI, apa, teja, vAyu) ane AtmAno guNa nathI kAraNa ke A pAMcanA rUpAdi vizeSaguNo zrotrathI grAhya nathI, jayAre zabda to zrotrathI grAhya che. temaja dizA, kALa ane mana A traNa dravyomAM paNa zabda nathI raheto kAraNa ke dizA, kALa ane manamAM koi vizeSaguNa raheto nathI, jayAre zabda to vizeSaguNa che. tethI AThathI bhinna zabdaguNa mATe guNI tarIke AkAza dravya mAnavuM joie. (nyA0) AkAzaM lakSayati - shbdgunnkmiti| guNapadam AkAze zabda eva vizeSaguNa' iti dyotanAya na tvativyAptivAraNAya, samavAyena zabdavattvamAtrasya smyktvaat| tccaikmiti|anektve mAnAbhAvAditi bhaavH| vibhviti |srvmuurtdrvysNyogitvN vibhutvm| mUrtatvaM ca kriyaavttvm| pRthivyaptejovAyumanAMsi muurtaani| pRthivyaptejovAyvAkAzeti paJcaka bhuutpdvaacym| bhUtatvaM nAma bahirindriyagrAhyavizeSaguNavattvam // * nyAyabodhinI (pRthivI vagerenA lakSaNamAM kyAMya "guNa" padano niveza nathI ryo. dA.ta. "TnyavatI pRthivI kahyuM che paraMtu "sthApavatI pRthavI' nathI kahyuM. tenI jema) "samavAyena zavamAzasya nakSat' phakta ATaluM ja AkAzanuM lakSaNa samyak hovA chatAM paNa, AkAzanA lakSaNamAM "guNa' padano niveza ame ativyAptinA vAraNa mATe nathI karyo. paraMtu (pRthivI vageremAM rUpa, rasa vagere ghaNAM vizeSaguNo rahe che jyAre) AkAzamAM ekamAtra "zabda' ja vizeSaguNa che, evuM batAvavA mATe karyo che. tasvaimiti ghaTAkAza, paTAkAza dvArA AkAzane aneka mAnavAmAM koI pramANa nathI. kAraNa ke ghaTAkAza, paTAkAza vagere AkAzanA bhedo ghaTa, paTa vagere upAdhithI karAyA che, vAstavika bhedo nathI. tethI AkAza eka che. viMitti vibha kone kahevAya ? sarva mUrtadravyonI sAthe jeno saMyoga hoya tene vibhu kahevAya che. AkAzano paNa sarvamUrtidravyonI sAthe saMyoga che, tethI AkAza vibhu che. mUrtavaM mUrtadravya kone kahevAya? je dravya kriyAvALuM che tene mUrtadravya kahevAya che. pRthivI, jala, teja, vAyu ane mana A pAMca dravyo kriyAvALA hovAthI mUrtadravyo kahevAya che. mUtatva bhUtadravya kone kahevAya? jeno vizeSaguNa manathI atirikta cakSu vagere bahirindriyathI grAhya hoya te dravyone bhUta kahevAya che. bahirindriya je pAMca che, emAMthI cakSu dvArA rUpa, sneha ane sAMsiddhika dravatvanuM, ghANa dvArA gandhanuM, rasanendriya dvArA rasanuM, zrotra dvArA zabdanuM, vadda dvArA sparza, sneha ane sAMsiddhikadravatvanuM jJAna thAya che ane e vizeSaguNavALA pRthivI, jala, teja, vAyu ane AkAza ja che. tethI pRthivyAdi pAMca ja bhUtadravyo che. vizeSArtha : Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 54 zaMkA : vizeSaguNo kayA kayA che ? samA. : pantho rasaH sparza: nedaH sAMsiddhio drava: buddhayAdibhAvanAntAzca zabdo vaizeSikA guNAH // 'rUpa, rasa, gandha, sparza, sneha, sAMsiddhikadravatva, buddhi, sukha, duHkha, icchA, dveSa, prayatna dharma, adharma, bhAvanAtmaka saMskAra ane zabda" A vizeSaguNo che. A vizeSaguNanuM koI svataMtra lakSaNa nathI. te mAtra eka pAribhASika saMjJA che. zaMkA : "AkAzamAM ekamAtra zabda ja vizeSaguNa che' evuM dyotana karavA mATe AkAzanA lakSaNamAM tame "guNa' pada lakhyuM che, to pachI vAyumAM paNa "sparza' nAmano eka ja vizeSaguNa hovAthI vAyunA lakSaNamAM "guNa' padano niveza kema nahIM? samA. : tamArI vAta barAbara che. tethI ja tarkasaMgrahanI vAkyavRtti, siddhAMtacaMdrodaya vagere TIkAmAM kahyuM che ke "maTTAnAM mate zabdastha dravyatvena nira/sArtha gupamupattim' arthAt bhATu mImAMsako zabdane dravya mAne che. temanA matanuM nirAsana karavA mATe AkAzanA lakSaNamAM guNa' padano niveza che. AvuM kahevuM vadhAre yogya che. vimudravya.. * vibhunA lakSaNamAM 'mUrtadravyasaMyotvi' ATaluM ja kahIe to ghaTAdine paNa vibhu kahevAnI Apatti Avaze. kAraNa ke ghaTAdino paNa pRthivI, jala, teja ane vAyunI sAthe saMyoga to che ja. jyAre eka ja samayamAM sarva dezamAM rahelA pRthivI vagere badhA ja murta dravyonI sAthe saMyoga to AkAzAdi vibhu dravyo ja karI zake. mATe lakSaNamAM sarva pada jarUrI che. jo "sarva dravyano je saMyoga kare che te vibhu che ATaluM ja kahIe to keTalAka naiyAyikonI mAnyatA che ke, vibhuno vibhunI sAthe saMyoga na hoya arthAt AkAzano AkAza, kAla ane dizA A traNa dravyanI sAthe saMyoga na hoya, tevI rIte kAla ane dizAno paNa AkAzAdi traNanI sAthe saMyoga na hoya. Ama AkAza, kAla ane dizA je vibhu che emAM vibhunuM lakSaNa na ghaTavAthI asaMbhava doSa Avaze. paraMtu vibhunA lakSaNamAM mUrti padanA nivezathI asaMbhava doSa nahIM Ave kAraNa ke AkAza, kAla ane dizA A traNa mUrtadravyo nathI. noMdha : nyAyadarzanamAM viSNu ane vyApaka e banne zabdamAM pharaka che. vyApaka = vyAkhano "sApekSa' padArtha. jevI rIte vani dhUmanI apekSAe vyApaka che. jyAre vibhu = sarvatra sthitivAna, sarvatra astitvavAnuM, sarvatra vidyamAna evo artha jANavo. bhUtadravya. ... "IndriyathI grAhya vizeSaguNavALAne bhUta kahevAya che eTaluM ja bhUtadravyanuM lakSaNa karIe to, mana-indriya dvArA paNa sukha, duHkha vagere vizeSaguNono anubhava thato hovAthI sukha, duHkhAdivALA AtmAne paNa bhUtadravya kahevAnI Apatti Avaze. tethI bhUtanA lakSaNamAM 'bahira" padano niveza che. zaMkA : bhUtanuM bahirindriya...' ityAdi lakSaNa karavA chatAM paNa paramANumAM avyApti Ave che. kAraNa ke paramANunuM rUpa vizeSaguNa hovA chatAM paNa bahirindriya evI Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ papa cakSu dvArA grAhya nathI, tethI te vizeSaguNavALA paramANune bhUta kahI zakAze nahIM. samA.. tamArI vAta barAbara che. tethI ame 'mAtmADavRttivizeSaguNavAna mUtaH' arthAt AtmAmAM nahIM rahenArA evA vizeSaguNavALAne bhUta kahIzuM. tenA kAraNe uparokta Apatti nahIM Ave. kAraNa ke AtmAmAM nahIM rahenArA evA vizeSaguNathI paramANunuM rUpa pakaDAze ane tadvAn paramANu e bhUta kahevAze. (A rIteno bhUtanA lakSaNano pariSkAra anya graMthomAM batAvyo che.) (pa0 ) shbdeti| zabdo guNo yasya tttthaa| asaMbhavavAraNAya zabdaguNobhayam / vibhivti| sarvamUrtadravyasaMyogi // * padakRtya : mUlakAre dezadragupamA zam' AvuM je AkAzanuM lakSaNa karyuM che temAM 'zabda che guNa jeno tene AkAza kahevAya che' A pramANe badvIti samAsa thayo che. (ane bahuvrIhi samAsanA kAraNe ' pratyaya thayo che.) * lakSaNamAM "zabda' ane 'guNa' A baMne padamAMthI eka ja padanuM upAdAna karIe to, bahuvrIhi samAsa thaI zakato na hovAthI "zabda e ja AkAza che', guNa e ja AkAza che e pramANe AkAzanuM lakSaNa thaze. jayAre AkAza e zabda ke guNa svarUpa to nathI. tethI AkAzanA A lakSaNo AkAza mAtramAM ghaTatA na hovAthI asaMbhava doSa Ave che. jayAre lakSaNamAM banne padonuM upAdAna karIe to bahuvrIhi samAsathI "zabdaguNavALo AkAza che" AvuM AkAzanuM lakSaNa thavAthI asaMbhava doSa nahIM Ave. kAladravya - nirUpaNa mUlam : atItAdivyavahArahetuH kAlaH / sa caiko vibhurnityazca // atItAdi vyavahAranuM = zabdaprayoganuM ja kAraNa che tene kAla kahevAya che. te eka, vibhu ane nitya che. vizeSArtha : * kAlanuM astitva che : (1) "paTa utpanna thayo," "paTa vidyamAna che,' 'paTa utpanna thaze A rIte jagatumAM atItAdino je zabdAtmaka vyavahAra thAya che, (2) "A vastu jUnI che,' 'A vastu navI che" AvI parAparatvanI je pratIti thAya che, (3) "A vyakti AyuSyamAM moTo che', "A vyakti AyuSyamAM nAno che" AvI je jayeSThatva-kaniSThatvanI buddhi thAya che, temaja (4) koIpaNa kAryanI utpatti, sthiti ane vinAza thAya che, tenA kAraNa tarIke naiyAyiko kAladravyane mAne che. * kAla eka ja che: jevI rIteM eka ja vyakti jayAre bhaNAvartI hoya tyAre te paMDita, Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAra calAvato hoya tyAre te cAlaka, rasoI banAvato hoya tyAre te pAcaka kahevAya che, arthAt vyakti eka hovA chatAM paNa upAdhinA vazathI enI judI judI saMjJA thAya che. tevI rIte kSaNa vagere upAdhinA kAraNe "A zubha divasa che', "A azubha divasa che" vagere kAlanA judA judA bhedo bhAsita thAya che. paraMtu kAla to eka ja che. * kAla vibhu che : kAlanI pratIti badhI ja jagyAe thAya che, tethI kAla vibhu che. * kAlanitya cheH atItAdi vyavahAranI pratIti traNeya kAlamAM thAya che. tethI kAla nitya che. pUrve samavAyasaMbaMdhathI pRthivI vageremAM koIne koI guNa rAkhIne tenA samavAyikAraNa tarIke lakSaNo karyA che. dA.ta. - "je gandhavALI hoya te pRthivI che" vagere. paraMtu kAlamAM koI vizeSaguNa raheto na hovAthI tenuM samavAyikAraNa tarIke lakSaNa na thaI zake. (nyA0) kAlaM lakSayati-atIteti / vyavahArahetutvasya lakSaNatve 'ghaTa' iti vyavahArahetubhUtaghaTAdAvativyAptiH / tadvAraNAya atItAdIti vizeSaNopAdAnam // eka nyAyabodhinI ja jo vyavahArahetutvam ' ATaluM ja kAlanuM lakSaNa karIe ane 'pratItAdri' na lakhIe to A ghaTa che e pramANe zabdAtmaka vyavahAranuM kAraNa ghaTAdi vastu paNa hovAthI emAM ativyApti Avaze. paraMtu kAlanA lakSaNamAM 'pratItAdri' padanA nivezathI ghaTAdi vastumAM ativyApti Avaze nahIM kAraNa ke atItAdi vyavahAranuM kAraNa ghaTAdi nathI paNa kAla ja che. (pa.) atiiteti| 'atIta' ityAdiryo vyavahAro'tIto bhaviSyanvartamAna ityAtmakastasyAsAdhAraNahetuH kAla ityartha: / nanvidaM lakSaNamAkAze'tivyAptaM, vyavahArasya zabdAtmakatvAditi cet / na, atra hetupadena nimitthetorvivkssittvaat| na caivaM kaNThatAlvAdyabhighAte'tivyAptiriti vAcyam, vibhutvasyApi nivezAt / * padakRtya che mUlamAM je kAlanuM lakSaNa ApyuM che teno artha A pramANe samajavo - "A thaI gayuM, "A thAya che', "A thaze" e pramANenA vyavahAranuM je asAdhAraNakAraNa che tene kAla kahevAya che. * uparokta kAlanuM lakSaNa AkAzamAM ativyApta thaze. kAraNa ke atItAdi vyavahAra e zabdAtmaka hovAthI tenuM (atItAdi zabdanuM), asAdhAraNa samavAyikAraNa AkAza paNa thaze. paraMtu hetu padathI "nimittakAraNa' levAthI AkAzamAM ativyApti nahIM Ave. kAraNa ke atItAdi zabdAtmakavyavahAranuM AkAza nimittakAraNa nathI. * hA, AvuM paNa kAlanuM lakSaNa karavA chatAM kaMTha ane tAla vagereno je abhighAta = saMyogavizeSa che, temAM ativyApti Avaze. kAraNa ke zabdAtmaka vyavahAranuM nimittakAraNa to kaMTha Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 57. ane tAlvAdino saMyoga paNa che. paraMtu lakSaNamAM "vimutva' padanA nivezathI kaMThatAlvAdinA saMyogamAM ativyApti nahIM Ave. kAraNa ke kaMThatAlvAdino saMyoga vibhu" nathI. tethI kAlanuM lakSaNa A pramANe thaze - "vimutve sati atItAdrivyavahAranamittajaritvam' vizeSArtha : * ATaluM lakSaNa karavA chatAM paNa izvara ane dizAmAM kAlanuM lakSaNa jatuM raheze. kAraNa ke vAva kArya prati izvara ane dizA nimittakAraNa che ane vibhu paNa che. jayAre asAdhAraNa padanA nivezathI lakSaNa izvarAdimAM nahIM jAya. kAraNa ke izvarAdi, atItAdi vyavahAranuM sAdhAraNa nimittakAraNa che. tethI kAlanuM nirdaSTa lakSaNe A pramANe thaze - "vimutve sati satItAtivyavahAranAdhAranimittArapUrvam' athavA to "vItAsaMvaMdhAjIna-atItAvyivahAratvIvacchinnahAryatAnirUpitatIvAbhyasaMvaMthAvacchinAra tAvandra trisya nakSaNam' A prakAre kAlanuM lakSaNa karavAthI koI doSa nahIM Ave, ane vibhutvAdino paNa niveza karavAnI jarUra raheze nahIM. te A pramANe - "vyavahAra prati vyavahartavya ram' arthAt "zabdaprayoga prati padArtha kAraNa che A niyamathI "atItakAlano A ghaTa che" evA zabdaprayoga prati ghaTa padArtha paNa kAraNa kahevAze. Ama kAlanuM lakSaNa ghaTAdi padArthamAM javAthI ativyApti Ave che. paraMtu jo uparokta kAlanuM lakSaNa karazuM to A Apatti nahIM Ave kAraNa ke jevI rIte ghaTazabda samavAyasaMbaMdhathI AkAzamAM, kAlikasaMbaMdhathI kAlamAM, daizikasaMbaMdhathI dizAmAM raheze. paraMtu ghaTazabdathI vAcya to ghaTapadArtha ja che tethI vAtAsaMbaMdhathI ghaTapada e ghaTapadArthamAM ja raheze. arthAt vAcyatAsaMbaMdhathI ghaTapadanuM kAraNa ghaTapadArtha ja banaze. (kArya) ghaTavyavahAra AkAza (kAraNa) ghaTavyavahAra kAla 4 - tAdAbhya samavAya - kAlika - - tAdAbhya AkAza kAla ghaTavyavahAra dizA ghaTavyavahAra ghaTa dezika - - tAdAbhya - tAdAbhya viAdhyatA - dizA ghaTa tevI rIte atItAdivyavahArAtmaka zabdaprayoga samavAyasaMbaMdhathI AkAzamAM, dezikasaMbaMdhathI dizAmAM raheze. paraMtu atItAdipadathI vAcya to kAla ja che. tethI vAcyatAsaMbaMdhathI atItAdi zabda e kAlamAM ja raheze arthAt vAcyatAsaMbaMdhathI atItAdi zabdanuM kAraNa kAla ja banaze. Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 58 atItAdivyavahAra AkAza atItAdivyavahAra dizA - tAdAbhya je atItAdivyavahAra kAla. samavAya - dezika - - tAdAbhya vAcyatA - AkAza /- tAdAbhya | dizA kAla Ama vAcyatAsaMbaMdhathI atItAdi vyavahArarUpa kAryamAM rahelI kAryatAthI nirUpita tAdAmya saMbaMdhAvacchinna kAraNatAvALo kAla ja banaze. tethI ghaTapadArtha, AkAza ane kaMTha-tAluM saMyogamAM have ativyApti Avaze nahIM. | divya - nirUpaNa mUlam : prAcyAdivyavahAraheturdik / sA caikA nityA vibhvI ca // prAcyAdi vyavahAranuM je kAraNa che tene dizA kahevAya che. e paNa (kAlanI jema) eka, nitya ane vibhu che. vizeSArtha : * dizAnuM astitva che : "A pUrva dizA che', 'A pazcima dizA che' Adi jagamAM je vyavahAra thAya che tathA "A dUra che", "A najIka che" evI daizika parAparatvanI buddhi thAya che. tenA kAraNa tarIke naiyAyika dizAne mAne che. * dizA eka ja che : jo dizAne eka na mAnIe to pUrva dizAmAM haMmezA pUrva dizAno ja, pazcima dizAmAM haMmezA pazcima dizAno ja vyavahAra thavo joIe, paraMtu evuM thatuM nathI. dA.ta. - surata, muMbaInI apekSAe uttara dizAmAM che tathA amadAvAdanI apekSAe dakSiNa dizAmAM che. tethI dizAnA pUrva, pazcima vagere je bhedo che te paNa kAlanA bhedonI jema mAnasika kalpanA che. vastutaH "dizA eka ja che." tathA dizAmAM niyatva ane vibhutva kAlanI jema samajavuM. (ca) kizo nakSaUTHda - prati 3yAratnanihitA thA vihasa prAvI . astAcalasannihitA yA dik sA pratIcI / meroH sannihitA yA dik sodIcI / merorvyavahitA yA dik sA'vAcI // A nyAyabodhinI ka (sUryodaya vagere upAdhinA kAraNe dizAnA nAnA bhedo A pramANe jANavA-sUrya je tarapha udaya pAme che tenI najIkanI dizAne pUrva dizA kahevAya che, sUrya je tarapha asta pAme che tenI najIkanI dizAne pazcima dizA kahevAya che, meru parvatanI najIkanI dizAne uttara dizA Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pa9 kahevAya che ane meru parvatanI sAmenI dizAne dakSiNa dizA kahevAya che. (5) pravIti "yaM pravI' "phathamavArI' "phayaM pratI' "phayamuvIra' tyadivyavhaaraasaadhaarnnN kAraNaM digityartha : / heturdigityucyamAne paramANvAdAvativyAptiH syAttadvAraNAya prAcyAdivyavahAraheturiti / AkAzAdivAraNAyAsAdhAraNetyapi bodhym| * padakRtya che mULamAM ApelA dizAnA lakSaNano A pramANe artha karavo - "A pUrva, A dakSiNa, A pazcima ane A uttara dizA che AvA vyavahAranA asAdhAraNa kAraNane dizA kahevAya che. * dizAnuM "turvisa" = "je kAraNa hoya tene dizA kahevAya" ATaluM lakSaNa karIe to paramANu vageremAM ativyApti Avaze kAraNa ke paramANu vagere paNa hayaNukAdinA kAraNa che. paraMtu lakSaNamAM pravyivahAra' padanA nivezathI paramANu vageremAM lakSaNa jaze nahIM. kAraNa ke paramANu vagere prAcyAdivyavahAranA kAraNa nathI. * "prAdrivyavahAranurvi' AvuM paNa dizAnuM lakSaNa karIe to AkAza, kAla vageremAM ativyApti Avaze. kAraNa ke prAcyadivyavahAra e zabda svarUpa hovAthI tenuM samavAyikAraNa AkAza thaze ane kAlAdi to kArya mAtranuM kAraNa hovAthI prAcyAdivyavahAranuM paNa kAraNa banaze. paraMtu lakSaNamAM sAdhAraNa' pada mUkavAthI AkAza, kAlAdimAM ativyApti nahIM Ave. noMdhaH jevI rIte padakRtyakAre pUrve kAlanA lakSaNa samaye AkAzamAM AvatI ativyAptinA vAraNa mATe "hetu'no artha "nimittakAraNa' karyo hato. tevI rIte ahIM paNa 'sadhAratu padano artha 'asAdhAranimittArA' karazuM to dizAnuM lakSaNa AkAzAdimAM jaze nahIM kAraNa ke AkAza e prAcyAdivyavahAranuM asAdhAraNa samavAdhikAraNa che ane kAlAdi prAcyAdivyavahAranuM sAdhAraNa nimittakAraNa che. vizeSArtha : kAlanI jema dizAnuM paNa "vimutve sati prItivyavahArIsadhAra nimittawAratvam' AvA prakAranuM athavA to "vArthatA saMvaMdhAvacchinna-pravyivahAratvIvajInAryatAnipitatAvAsaMvaMdhAvajIna-arativartam ' AvA prakAranuM nirdaSTa lakSaNa jANavuM Atmadravya - nirUpaNa mUlam : jJAnAdhikaraNamAtmA / sa dvividhaH jIvAtmA paramAtmA ceti / tatrezvaraH sarvajJaH paramAtmA eka eva / jIvastu pratizarIraM bhinno vibhurnityazca / jJAna guNanuM je adhikaraNa che tene AtmA kahevAya che. te AtmA jIvAtmA ane paramAtmA rUpa be prakArano che. temAM paramAtmA izvara, sarvajJa ane eka ja che. jayAre jIvAtmA pratyeka Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zarIramAM bhinna bhinna, vibhu ane nitya che. vizeSArtha : SSO pAMca AtmAnuM astitva che AtmAthI bhinna je ATha dravya che, emAM pRthivI vagere bhUta dravyonA gandha vagere guNonuM jJAna bAhya indriyathI thAya che, ane AtmAnA buddhi vagere je vizeSaguNo che, tenuM jJAna manathI thAya che. A bhedanA kAraNe buddhi vagere guNo, pAMcabhUta dravyonA to nahIM hoi zake. temaja vizeSaguNa hovAthI dizA, kAla ane mana A traNanA paNa nahIM mAnI zakAya. kAraNa ke A traNamAM to sAmAnyaguNa ja rahe che. tethI buddhi vagere guNono Azraya pRthivI vagere ATha dravyothI bhinna AtmA ja che. * AtmA (jIvAtmA) aneka che : jIvAtmA pratyeka vyaktimAM bhinna bhinna che. kAraNa ke badhI ja vyaktine eka sAthe sukha-duHkhanI anubhUti thatI nathI. temaja koi vyakti dhanavAn to koi garIba, koi mUrkha to koi paMDita dekhAya che. * AtmA (jIvAtmA) vibhu che nyAyavaizeSikanuM kahevuM che ke vyakti je vastuno upabhoga kare che, te vastunI utpattimAM anya kAraNonI sAthe e vyaktinuM 'adRSTa = puNya - pApa' paNa eka kAraNa che. have jIvane upabhogamAM AvatI vastu badhI ja jagyAe rahelI che. e vastunI utpattimAM e vyaktinuM 'adRSTa' kAraNa che mATe ema mAnavuM paDaze ke badhI ja jagyAe adRSTano saMbaMdha che ane e adRSTa AtmAno guNa hovAthI guNI vagara rahI na zake. mATe AtmAnI sattA paNa badhI ja jagyAe mAnavI joIe. tethI AtmA vibhu ja che. * AtmA (jIvAtmA) nitya che H navuM janmeluM bALaka koi vastune joine hase che athavA to raDe che, enA parathI jANI zakAya che ke amuka vastu ene game che ane amuka vastu nathI gamatI. pUrvanA bhavomAM pADelA saMskAranA kAraNe ja e bALaka hasavAnI, raDavAnI pravRtti kare che. tethI siddha thAya che ke 'AtmA nitya che' (nyA0) AtmAnaM nirUpayati - jJAnAdhikaraNamiti / adhikaraNapadaM samavAyena jJAnAzrayatvalAbhArtham / * nyAyabodhinI 'jJAnadhiraLatva'A AtmAnuM lakSaNa che. ahIM 'dhira' pada e samavAyasaMbaMdhathI jJAnAzrayatvanA lAbha mATe che. kahevAno Azaya e che ke AtmAnA lakSaNamAM 'adhikaraNa' pada na mUkIe to pRthivI vagerenI jema 'jJAnavAna AtmA' e pramANe matur pratyayAMta lakSaNa thaze. ane AvuM lakSaNa ka2zuM to kAlikasaMbaMdhathI jJAna kAlamAM rahI jatA temAM ativyApti Avaze. tene dUra karavA mATe samavAyasaMbaMdhathI jJAnano Azraya levo. Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 61 noMdha : sAMkhya yoga, vedAnta, mImAMsaka, bauddha A badhA ja darzanakAro jJAna ane AtmAno abheda mAne che. arthAt "AtmA e jJAna svarUpa che evuM mAne che. jyAre naiyAyika AtmA ane jJAnamAM bheda mAne che. badhA darzanakArothI A mata alaga che evuM vizeSa dyotana karavA mATe "jJAnAvI AtmA' e pramANe AtmAnuM lakSaNa na karatA "jJAnAdhikaraNAtmA' e pramANenuM lakSaNa karyuM che evuM lAge che. (pa.) jJAnAdhikaraNeti / bhUtalAdivAraNAya jJAneti / kAlAdivAraNAya samavAyenetyapi deyam / Izvara iti / samavAyasambandhena nityajJAnavAnIzvaraH / jIva iti| sukhAdisamavAyikAraNaM jIva ityarthaH // ke "jJAna" zabda na lakhIe ane "je adhikaraNa che te AtmA che. A pramANe AtmAnuM lakSaNa karIe to bhUtala vagere paNa adhikaraNa hovAthI bhUtala vageremAM ativyApti Avaze. paraMtu lakSaNamAM jJAna' padanA nivezathI temAM ativyApti nahIM Ave. kAraNa ke bhUtalAdi jJAnanA adhikaraNa nathI. * kAla, viSayAdimAM AvatI ativyAptinA vAraNa mATe AtmAnA lakSaNamAM "samavAyena padano niveza karavo. (nyAyabodhinImAM jaNAvyuM che.) samavAyasaMbaMdhathI nitya jJAnavALA izvara che, ane sukha-duHkhanuM je samavAyikAraNa che te jIvAtmA che. vizeSArtha : zaMkA : mUlakAre izvarane ja parama = zreSThAtmA kahyo, jIvane kema nahIM? samA. : (1) izvara anAdi mukta che. kyAreya paNa baMdhanothI baMdhAyelA na hatA ane baMdhAze paNa nahIM, jayAre jIva amuka baddha ane amuka mukta hoya che. tethI parama = zreSTha nathI. (2) izvaramAM anAdi sarvajJatA ane sRSTikartutva che, jayAre jIva mukta thAya to paNa emAM sarvajJatA ke sRSTikartRtva nahIM Ave. tethI jIva parama nathI. (3) izvaramAM nitya jJAna che, jayAre baddhAvasthAmAM jIvamAM anitya jJAna che, ane jIva mokSamAM jAya tyAre jIvamAM jJAnano abhAva hoya che. mATe jIva parama nathI. (4) Izvara ja jIvone karma pramANe phaLa Ape che jIva na ApI zake. tethI paNa jIva zreSTha nathI. (5) izvara eka ja che, advitIya che, emanA jevuM bIjuM koI nathI jayAre jIva nAnA che. tethI izvara parama che, jIva nahIM. (6) izvara zarIra vagara sRSTine utpanna karavArUpa kArya karI zake, jayAre jIva zarIra rUpa upAdhi dvArA ja nAnAmAM nAnuM kArya karI zake. tethI paNa jIva zreSTha nathI. (7) jIva mukta avasthAmAM paNa AvA paramatattvane prApta nahIM karI zake tethI paNa jIva zreSTha nathI. manadravya - nirUpaNa mUlam : sukhAdyupalabdhisAdhanamindriyaM mnH| tacca pratyAtmaniyatatvAdanantaM paramANurUpaM nityaM ca // Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 62 sukha ane duHkhanI upalabdhi = sAkSAtkAranuM je kAraNa che ane indriya che, tene mana kahevAya che. te mana pratyeka AtmAmAM niyata = cokkasa rIte hovAthI (AtmAnI jema) anaMta che, paramANu svarUpa che ane nitya che. vizeSArtha : * mananuM astitva che : AtmA, indriya ane padArthano sakirSa hovA chatAM paNa vastunuM jJAna thatuM nathI. tethI bIjuM paNa evuM tattva che ke je hoya to jJAna thAya ane je na hoya to jJAna na thAya, te tattva mana che. mAtmakriyArthasaMnijharvejJAnastha mAvoDamAvaza manaso tim !' kaNAda. * mana aneka che : sukha-du:kha vigerenI anubhUtio badhAne judI judI thAya che. tethI siddha thAya che ke pratyeka AtmAnI sAthe joDAyeluM mana paNa juduM juduM ja che. * mana aNu che : mana je indriyanI sAthe joDAyeluM hoya te indriyanA ja viSayanuM jJAna kare che. jo mana vibhu hoya to dareka IndriyanA viSayanuM jJAna karavuM joIe. paraMtu evuM thatuM nathI. tethI mana aNu che. * mana nitya che : A mana parama aNurUpa che, tethI nitya che. jo A mana paramANurUpa nahIM hota ane madhyamaparimANavALuM hota to utpanna thatuM hovAthI anitya banI jAta. (nyA0) mano nirUpayati - sukhaadiiti| upalabdhirnAma sAkSAtkAraH / tathA ca sukhaduHkhAdisAkSAtkArakAraNatve sati indriyatvaM manaso lkssnnm| indriyatvaM' mAtroktau cakSurAdAvativyAptirataH sukhAdisAkSAtkArakAraNatvavizeSaNam / vizeSyAnupAdAne AtmanyativyAptiH, AtmanaH sukhAdikaM prati smvaayikaarnntvaat| ata 'indriyatva' rUpavizeSyopAdAnam // ka nyAyabodhinI ka mULamAM mananA lakSaNamAM je 'upalabdhi pada ApyuM che, teno artha sAkSAtkAra che. tethI lakSaNa thaze - "sukha-duHkhAdisAkSAtkAranuM je kAraNa che ane je indriya che te mana che.' * jo lakSaNamAM "je indriya che, te mana che" ATaluM ja kahIe to cakSu vagere paNa indriya hovAthI temAM ativyApti Avaze. paraMtu cakSu vagere sukhaduHkhAdi sAkSAtkAranuM kAraNa na hovAthI suraudu:svAdrisAkSArakAratva'A padanA nivezathI ativyApti nahIM Ave. * jo lakSaNamAM je sukha-duHkhAdisAkSAtkAranuM kAraNa che, te mana che." ATaluM ja kahIe to AtmA, upalakSaNathI Atma-manasaMyoga, pratibaMdhakAbhAva, vyaktinuM adRSTa, ghaTAdi viSaya A badhA paNa sukhAdinA jJAna prati kAraNa che. tethI temAM ativyApti Avaze. "ndriyatna' padanA nivezathI temAM ativyApti nahIM Ave. kAraNa ke AtmA vagere indriya nathI. (pa0) sukheti / AtmamanaHsaMyogAdivAraNAya indriyamiti / cakSurAdivAraNAya Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sukheti // iti dravyanirUpaNam / padakRtya spaSTa che. vizeSArtha : mananA lakSaNamAM 'jJAnanuM ja kAraNa che ane indriya che te mana che" ATaluM ja kahIe to cakSu vagere indriya paNa rUpAdi jJAnanuM kAraNa hovAthI temAM ativyApti Avaze. paraMtu lakSaNamAM "suraudu:svAdri' padanA nivezathI cakSu vagere indriyomAM ativyApti nahIM Ave kAraNake, cakSu vagere indriyo jJAnanuM kAraNa to che paraMtu sukha, duHkha vagere je AtmAnA vizeSa guNo che tenA jJAnanuM kAraNa nathI. che atha putikSaNapraznara || nava dravyanuM nirUpaNa pUrNa thayuM. have 24 guNamAMthI prathama rUpanuM nirUpaNa karAya che. kAraNa ke "sarvapArthInAmafmasjinimittatvI rUpaM nirUpati' (cA.va.) rUpa - nirUpaNa mUlam : atha guNA nirUpyante-cakSurmAtragrAhyo guNo ruupm| tacca zuklanIlapItaraktaharitakapizacitrabhedAtsaptavidham / pRthivIjalatejovRtti / tatra pRthivyAM sptvidhm| abhAsvarazuklaM jle| bhAsvarazuklaM tejasi // je guNa, mAtra cakSu indriyathI bAhya che tene "rUpa" kahevAya che. A rUpa sapheda, kALuM, pILuM, lAla, lIluM, bhUkharuM tathA kAbaracitarUM ema sAta prakAranuM che. (A rUpa kyAM rahe che?) A rUpa pRthivI, jala ane temAM rahe che. temAM pRthivImAM sAta prakAranuM rUpa che. jalamAM abhAsvara zukla rUpa che ane temAM bhAsvara zukla rUpa che. (bhAsvara = dedIpyamAna) vizeSArtha : sAteya prakAranuM rUpa dareka pRthivImAM hotuM nathI paraMtu sAteya prakAranuM rUpa maLe to pRthivImAM ja maLe jalAdimAM na ja maLe evo artha karavo. zaMkA : nIlAdi chae prakAranA rUpanuM mizraNa ja to citrarUpa che. to pachI tame sAtamuM citrarUpa zA mATe mAno cho? samA. : rUpa potAnA adhikaraNanA sarva aMzamAM vyApine ja rahe che. have eka ja vastramAM traNa, cAra varNa hoya to eka paNa varNa vastramAM saMpUrNa vyApine rahyo na kahevAya. tethI saMpUrNa vyApine rahenAro koi eka varNa to mAnavo paDaze. te ja citrarUpa che. (nyA0) rUpaM lakSayati - cakSuriti / cakSurmAtragrAhyatvaviziSTaguNatvaM rUpasya lkssnnm| vizeSyamAtropAdAne rasAdAvativyAptiH / ata 'zcakSurmAtragrAhyatvaM' vizeSaNam / tAvanmAtropAdAne rUpatve'tivyAptiH / yo guNo yadindriyagrAhyastanniSThA jAtistadindriyagrAhye' ti niyamAt, tadvAraNAya vishessyopaadaanm| cakSurmAtragrAhyatvaM' nAma cakSurbhinnendriyAgrAhyatve sati Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64 ckssuhytvm| mAtrapadAnupAdAne saMkhyAdisAmAnyaguNe'tivyAptiH, saMkhyAdAvapi cakSurgrAhyatvaviziSTaguNatvasya sttvaat| atastadvAraNAya mAtrapadaM, saMkhyAdezcakSurbhinnatvagindriyagrAhyatvAccakSurmAtragrAhyatvaM naasti|atiindriygurutvaadaavtivyaaptivaarnnaay ckssurgraahyeti|atr lakSaNe 'grAhyatvaM' nAma pratyakSaviSayatvam / agrAhyatvaM' nAma tdvissytvm| tathA ca cakSurbhinnendriyajanyapratyakSAviSayatvesati cakSurjanyapratyakSaviSayatva' miti phlito'rthH| nanu prabhAghaTasaMyoge rUpalakSaNasyAtivyAptiH, tasya cakSurmAtragrAhyaguNatvAditi cenn|gunnpdsy vishessgunnprtvaat| na caivaM vizeSaguNatvaghaTitalakSaNe saMkhyAdAvativyAptyabhAvAnmAtrapadavaiyarthyamiti vaacym| jalamAtravRttisAMsiddhikadravatvAdAvativyAptivAraNAya tdupaadaanaat| athavA cakSurmAtragrAhyajAtimadguNatvasya lakSaNatvAnna prbhaaghttsNyogaadaavtivyaaptiH|sNyogtvjaateshckssurmaatrgraahytvaabhaavaat| ghaTapaTasaMyogasya tvagindriyagrAhyatvAttadgatajAterapi tvgindriygraahytvaat|yo guNo yadindriyagrAhyastanniSThajAterapi tdindriygraahytvaat| atra jAtighaTitalakSaNe guNatvAnupAdAne cakSurmAtragrAhyajAtimati suvarNAdAvativyAptiratastadvAraNAya tdupaadaanm| evaM rasAdilakSaNe vizeSaNAnupAdAne lkssybhinngunnaadaavtivyaaptiH| vizeSyAnupAdAne lkssymaatrvRttirstvgndhtvaadaavtivyaaptiH|ato vishessnnvishessyyorupaadaanm| * nyAyapodhinI * rUpaM lakSayati...... ckssaahyeti| 'cakSurmAtragrAhyatvaviziSTaguNatvaM rUpasya lakSaNam' mahI viziSTa 56 satisaptamIna arthamA cha bhATe 'cakSurmAtragrAhyatve sati guNatvam' 2 // prbhaae| 35nuM lakSaNa thaze. + rUpanA A lakSaNamAM vizeSapadanuM ja upAdAna karIe eTale ke "je guNa che te ja rUpa che ATaluM ja kahIe to rasAdi paNa guNa hovAthI rUpanuM lakSaNa rasAdimAM jatuM rahevAthI ativyApti sAvaze. paraMtu 'cakSurmAtragrAhyatva' mA vizeSa phn| nivezathI 2sAhimAM ativyApti nahIM Ave kAraNa ke rasAdi guNa cakSurmAtragrAhya nathI. ___* ho 'cakSurmAtragrAhyatva' vishess| 54na 4 74Ana me to 'ThendriyathA 4 gugarnu jJAna thAya che, te IndriyathI te guNamAM rahelI jAti ane te guNanA abhAvanuM paNa jJAna thAya che? A niyamathI rUpatyajAti, upalakSaNathI rUpAbhAva, rUpavAbhAva, nIlava, nIlAbhAva, nIlavAbhAva A dareka paNa cakSurmAtragrAhya che. tethI rUpasvAdimAM lakSaNa javAthI ativyApti Avaze. paraMtu 'guNatva' 56n| uhAnathI 35tvAti vigerebha. sakSaL \ nahI. // 29 // 3 35tvAti vagere guNa nathI. Ama rUpanA lakSaNamAM baMne padanI AvazyakatA che. __(niyama to 'yenendriyeNa yA vyaktigRhyate tadgatajAtistadabhAvazca tenaivendriyeNa gRhyate' prabhA cha. meTale 'yA' vyatithI dravya, guebhane bhatraya sAvaze. paraMtu nyAyapodhinIhAre 'yo guNo...' A niyama eTalA mATe lakhyo che ke ahIM guNanuM lakSaNa hovAthI ATalo ja aMza upayogI che.) Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 65. (zaMkA : "carmAtrathI je grAhya hoya ane guNa hoya te rUpa che AvuM paNa rUpanuM lakSaNa asaMbhava doSavALuM che. kAraNa ke cakSurindriyathI ja rUpanuM jJAna thAya che, evuM nathI. "bAmra: tapavAnu patalA A anumAna dvArA paNa etaddasa hetuthI etad rUpanuM jJAna thAya che.) samA. are bhAI! "vaphurmAtraprAsthitva no artha 'cakSurindriyathI grAhya hoya ane ItarasarvathI agrAhya hoya evo levAno nathI. nyAyabodhinIkAre "mAtra' padano vakSaMndriyAprarzitva karyo che. arthAt "je cakSuthI grAhya hoya ane cakSarbhinna IndriyathI agrAhya hoya tene rUpa kahevAya che' evo artha karyo che. AthI rUpanuM jJAna anumAnathI bhale thatuM hoya paraMtu cakSuthI bhinna indriyathI rUpanuM jJAna thatuM na hovAthI koI kSati AvatI nathI. tethI rUpanuM lakSaNa A pramANe thaze. "vasudaitve sati vakSurninendriyAprIitve sati gukhyatve rUpasya lakSaNam' * jo mAtra' padanuM upAdAna na karIe ane "je cakSuthI grAhya hoya ane guNa hoya tene rUpa kahevAya che" ATaluM ja kahIe to saMkhyA, saMyoga, vibhAga, parimANa vagere sAmAnya guNamAM ativyApti Avaze. kAraNa ke A badhA cakSuthI grAhya paNa che ane guNa paNa che. paraMtu "varmakriyApraIitva' padanA upAdAnathI saMkhyAdi guNomAM ativyApti nahIM Ave, kAraNa ke saMkhyAdi guNo mAtra cakSuthI grAhya che evuM nathI paraMtu cakSuthI bhinna vagendriyathI paNa grAhya che. * to pachI "vaphurmakriyagrAhyatve sati putvam' ATaluM ja rUpanuM lakSaNa karIe to rUpa, cakSuthI bhinna evI rasanendriya vagerethI agrAhya che ane guNa paNa che. tethI rUpanA lakSaNamAM avyApti bhale na Ave paraMtu gurUtva, saMskAra, dharma, adharma vagere je atIndriya guNo che te koI paNa IndriyathI grAhya na hovAthI carbhinna IndriyathI paNa agrAhya ja kahevAya ane guNa to che ja, tethI gurUtva vagere guNomAM ativyApti Avaze. paraMtu lakSaNamAM "vasuhyatva' padanA nivezathI gurUtva vageremAM ativyApti nahIM Ave, kAraNa ke gurUtva vagere guNo koIpaNa IndriyathI grAhya na hovAthI cakSuthI paNa grAhya nathI. matra nakSatakupAtAna zaMkA : "vadhutraprAdyatve sati varSArmisendriyagrAhyatve sati khatvam' AvuM je rUpanuM lakSaNa karyuM che emAM prasthitva' kone kahevAya ane "prAhitvi' kone kahevAya? samA. : "tvi ' "pratyakSaviSayatva' jenuM pratyakSa thAya te pratyakSano viSaya kahevAya che. dA.ta. ghaTAdi padArthonuM pratyakSa jJAna thAya che, mATe ghaTAdi padArtho pratyakSanA viSaya kahevAya che. e ja pramANe "grAhyatva' "pratyakSaviSayatva' jenuM pratyakSa na thAya te pratyakSano aviSaya kahevAya che. dA.ta. rUpanuM jJAna cakSu sivAya koIpaNa IndriyathI thatuM nathI, mATe rUpa e tvagAdi pratyakSano aviSaya che. tethI rUpanuM "vasurnacapratyakSaviSayatve sati, va ndriyananyapratyakSAviSayatve sati guNatvam' A pramANe lakSaNa thaze. arthAt cakSuthI janya jJAnano je viSaya hoya ane cakSuthI bhinna IndriyathI janya jJAnano je aviSaya hoya ane je guNa hoya tene Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 66 rUpa kahevAya che. zaMkA : rUpanuM AvuM lakSaNa karavA chatA paNa prabhA-ghaTanA saMyogamAM ativyApti Avaze, kAraNa ke prabhA-ghaTano saMyoga cakSuthI grAhya che, cakSuthI bhinna tvagAdi IndriyathI agrAhya che tathA guNa paNa che. (prabhA=evo prakAza je mAtra cakSu dvArA grAhya hoya ane jemAM uSNasparzanI anubhUti na hoya te.) samA. : rUpanA lakSaNamAM je 'guNa' pada che, teno artha vizeSaguNa karavAthI prabhA - ghaTasaMyogamAM ativyApti Avaze nahIM kAraNa ke saMyoga e sAmAnyaguNa che jyAre rUpAdi vizeSaguNa che. zaMkA : 'guNa' padano artha 'vizeSaguNa' karavAthI ja saMkhyA, parimANAdinI ativyApti dUra thaI jAya che kAraNa ke te sAmAnyaguNa che, to have saMkhyAdinI ativyApti dUra karavA mATe 'mAtra-cakSuminnendriyAprAzrvatva' padanI AvazyaktA nathI. samA. tamArI vAta barAbara che. paraMtu jalamAtramAM sAMsiddhika dravatva nAmano je guNa rahelo che te cakSurgAhya paNa che ane vizeSaguNa paNa che mATe sAMsiddhika dravatvamAM ativyApti Avaze. paraMtu 'mAtra= -cakSuminnendriyAprAtRtva' pada mUkavAthI sAMsiddhika dravatvamAM ativyApti nahIM Ave kAraNa ke sAMsiddhika dravatva jema cakSuthI grAhya che tema cakSuthI bhinna evI tvagendriyathI paNa grAhya che. ('A pANI thIjeluM che ke pravAhIrUpa che' evuM tvagendriyathI paNa jaNAI jAya che.) tethI 'mAtra' pada paNa Avazyaka che. zaMkA rUpanuM AvuM nirdoSa lakSaNa karavA chatAM paNa paramANu AdinA rUpamAM avyApti Avaze. (AdipadathI hrayaNuka levuM) kAraNa ke paramANu AdimAM mahat parimANa nahIM hovAthI paramANu vage2e cakSuthI grAhya nathI. - ' samA. ame paramANu AdinA rUpamAM Avati avyAptine dUra karavA mATe rUpanuM jAti ghaTita lakSaNa karazuM 'vadhumAMtraprAdyanatimattve mati muLatyuM rUpasya lakSaLam' arthAt 'cakSurmAtrathI grAhya jAtivALuM hoya ane guNa hoya te rUpa che.' have paTAdanA zuklaziMde rUpa cakSurmAtrathI grAhya che mATe 'yo muLo A niyamathI zuklAdirUpamAM rahenArI rUpatva jAti paNa cakSurmAtrathI grAhya banaze. ane te rUpatvajAtivALuM paramANu AdinuM rUpa paNa che vaLI te rUpa guNa to che ja. tethI rUpanuM jAtiTita lakSaNa ka2vAthI paramANu Adi rUpamAM avyApti Avaze nahIM. (noMdha :- nyAyabodhinIkA2e 52mANunA rUpamAM avyApti jaNAvI nathI paraMtu 'athavA' karIne AgaLano graMtha lakhyo che.) athavA to A jAtighaTita lakSaNa karavAthI ja prabhA-ghaTanA saMyoganI ativyApti dUra thaI jAya che kAraNa ke saMyogatvajAti cakSurmAtrathI grAhya nathI. te A pramANe...........prabhA-ghaTano saMyoga bhale cakSumAMtra grAhya hoya paraMtu ghaTa-paTa vagerenA keTalAka saMyoga mAtra cakSurindriyathI grAhya nathI, tvagendriyathI paNa grAhya che mATe 'yo zuLo vindriya......' Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 67 A niyamathI saMyogatvajAtinuM grahaNa cahyuM ane tvam banne IndriyathI thaze. A rIte jAti ghaTita lakSaNa karavAthI pUrve prabhA-ghaTa saMyogamAM AvatI ativyAptine dUra karavA mATe je 'guNa'padano artha 'vizeSaguNa karyo hato te karavAnI have jarUra rahetI nathI. tethI 'kSaItraprAIinatimatte sati guNatvam' A rUpanuM paryavasita lakSaNa che. * jo lakSaNamAM 'tvi' pada na mUkIe ane rUpanuM lakSaNa vadhuItraprIiMnAtima' ATaluM ja karIe to suvarNa vageremAM ativyApti Avaze. kAraNa ke suvarNa e teja hovAthI tenuM jJAna cakSurindriyathI ja thAya che. tethI jenendriyeLa yA vyakti...' A niyamathI suvarNatvajAti paNa cakSurindriyathI grahaNa thaze ane te suvarNatva jAtivALA suvarNamAM A lakSaNa ghaTI jaze. paraMtu putva' padanuM upAdAna karavAthI suvarNAdimAM lakSaNa nahIM jAya kAraNa ke suvarNa e dravya che guNa nathI. (suvarNAdimAM Adi padathI rajata, caNaka vagerenuM grahaNa karavuM) vuiM...vizeSyopAlAna A ja pramANe rasAdinuM paNa lakSaNa karavuM. jema ke "rasanamItraprohItve sati guNavaMrasa nakSaNam' ItyAdi. ahIM paNa "sanama trAhItva' ityAdi vizeSaNa padanuM upAdAna na karIe to lakSya evA rasAdithI bhinna guNAdimAM ativyApti Avaze ane vizeSya evA "tvapadanuM upAdAna na karIe to lakSya evA rasAdimAM rahenArI rasatva, gandhatva vagere jAti ane upalakSaNathI rasAbhAva, rasavAbhAva vageremAM paNa ativyApti Avaze. mATe lakSaNamAM vizeSaNa ane vizeSya bane pada Avazyaka che. (Ama to rasAdinA uparokta lakSaNamAM paNa doSo Ave che. tethI rasAdinuM lakSaNa paNa rUpanI jema jAtighaTita samajavuM.) (pa.) ckssuriti| rUpatvAdivAraNAya gunnpdm| rasAdivAraNAya cakSuAhya iti| saMkhyAdivAraNAya mAtrapadam / yadyapi prabhAbhittisaMyogavAraNAya guNapadena vizeSaguNasya vivakSaNIyatayA tata eva saMkhyAdivAraNaM saMbhavatIti mAtrapadaM vyarthaM, tathApi sAMsiddhikadravatvavAraNAya tdaavshykm| vastutastu paramANurUpe'vyAptivAraNAya cakSurmAtragrAhyajAtimattvasya vivakSaNIyatayA vizeSapadaM na deym| tryaNukAdivAraNAya guNapadaM tu deym| spteti| 'rUpa' mitynussjyte|| padakRtya ke variti......... yam | A spaSTa che. capuiita..... "vasutraprAIMjJAtimattva' ATaluM ja rUpanuM lakSaNa karIe to trasareNu vageremAM ativyApti Avaze. kAraNa ke trasareNu mAtra cakSuthI ja grAhya che. tethI temAM rahelI traNatva' jAti paNa cakSurmAtrathI grAhya banaze. te ativyAptine dUra karavA mATe rUpanA lakSaNamAM guNatva' padanuM upAdAna che. noMdha - nyAyabodhinIkAre "putva'padanA anupAdAnamAM suvarNamAM je ativyApti ApI che te ucita lAgatI nathI kAraNa ke cakSu dvArA jovA mAtrathI 'A sonu che evuM kyAM jANI zakAya Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 68 che. ane kadAca cakSu dvArA sonuM pratyakSano viSaya banavA chatAM paNa 'A sonAnA alaMkAra che ke khoTA che' evo saMzaya to rahe ja che. tethI cakSumAMtra grAhya suvarNa nA kahI zakAya. e vicAratA ja padamRtyakAre 'guNatva' padanA anupAdAnamAM RNukamAM ativyApti ApI haze evuM lAge che ane te vadhAre Ucita paNa che. kAraNa ke sUryanA prakAzanI dhArA sAthe je rajakaNo Ave che tene RNuka kahevAya che. te RNuka sparza dvArA jANI zakAtA nathI, mAtra cakSuthI ja jANI zakAya che. rasa - nirUpaNa mUlam : rasanagrAhyo guNo rasaH / sa ca madhurAmlalavaNakaTukaSAyatiktabhedAt ssddvidhH| pRthivIjalavRttiH / tatra pRthivyAM SaDvidhaH / jale madhura eva // je guNa rasanendriyathI grahaNa thAya tene rasa kahevAya che te. rasa madhura = mITho, Amla = khATo, lavaNa = khAro, kaTuka = kaDavo, kaSAya = turo, tikta = tikho Ama cha prakAre che. A rasa guNa pRthivI ane jalamAM rahe che. pRthivImAM cha prakArano rasa che, jyAre jalamAM madhura ja rasa che. (* cha e prakAranA rasa dareka pRthivImAM hotA nathI paraMtu cha prakAranA rasa maLe to pRthivImAM ja maLe che. tathA jalamAM madhura ja rasa che paraMtu keTalIka vakhata khArA pANIno je anubhava thAya che te pANImAM bhaLI gayelA pRthivInAM aMzane kAraNe che.) (pa0 ) rasaneti / rasatvAdivAraNAya guNa iti / rUpAdAvativyAptivAraNAya rasaneti / tatreti pRthivIjalayorityarthaH / SaDvidha iti / atra 'rasa' ityanuvartate // *pakRtya * * rasatva, AdithI rasAbhAva, rasatvAbhAva, madhuratva, madhurAbhAva, madhuratvAbhAva vageremAM ativyApti dUra karavA mATe rasanA lakSaNamAM 'zuLa' padanuM upAdAna che. * rUpAdi 23 guNamAM ativyApti dUra karavA mATe 'rasanagrAhya' padanuM upAdana che. bAkInuM spaSTa che. vizeSArtha : zaMkA : vadhumAMtraprAhyo guLo rUpam' A pramANe rUpanA lakSaNamAM 'mAtra' padanuM grahaNa karyuM hatu to rasanA ane have pachI AvatA gandhanA lakSaNamAM 'mAtra' padanuM grahaNa kema na karyuM? samA. sAMsiddhika dravatva, saMyoga, parimANa vagere guNo cakSuthI to grAhya hatA paNa sAthe sAthe cakSuthI bhinna indriyathI paNa grAhya hatA. tethI sAMsiddhika dravatva vagere guNomAM AvatI ativyAptinA vAraNa mATe rUpanA lakSaNamAM 'mAtra' pada jarUrI hatuM. paraMtu evo eka paNa guNa nathI ke je rasanendriyathI paNa grAhya hoya ane rasanendriyathI bhinna indriyathI paNa grAhya hoya athavA je ghrANendriyathI paNa grAhya hoya ane ghrANendriyathI bhinna IndriyathI paNa grAhya hoya. tethI rasa ane gandhanA lakSaNamAM 'mAtra' padanI AvazyakatA ja nathI. kahyuM paNa che 'vyaminAreLa vizeSaLamarthavat'. jyAM vyabhicAra doSa Avato hoya tyAM vizeSaNa sArthaka che. Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 69 gandha - nirUpaNa mUtnam : prALagrAhyo puLo dhaH / sa dvividhaH / sumirasutimazca / pRthivImAtravRtti: 1 je guNa ghrANendriyathI grAhya che tene gandha kahevAya che. te gandha surabhi = sugaMdha ane asurabhi = durgaMdha bhedathI be prakArano che ane te phakata pRthivI dravyamAM ja rahe che. (pa0) ghrANagrAhya iti / gandhatvAdAvativyAptivAraNAya guNa iti / rUpAdAvativyAptivAraNAya ghrANagrAhya iti / pRthivIti / 'pRthivIsaMbandhasattve gandhapratItisattvaM' 'pRthivIsaMbandhAbhAve gandhapratItyabhAva' ityanvayavyatirekAbhyAM pRthivIgandhasyaiva jale pratItirbodhyA / evaM vAyAvapi / nanu dezAntarasthakastUrIkusumasaMbaddhapavanasyaitaddeze sattvAtkusumAdisaMbandhAbhAvAd gandhapratItyanupapattiH / na ca vAyvAnItatryaNukAdisaMbandho'styeveti vAcyaM, kastUryA nyUnatApatteH, kusumasya ca sacchidratvApatteriti cenna / bhoktradRSTavizeSeNa pUrvavattryaNukAntarAdyutpatteH / karpUrAdau tu tadabhAvAnna tathAtvamiti // *pakRtya * mULamAM 'prALagrAhyo guLo nagnya:' AvuM je gandhanuM lakSaNa karyuM che tyAM gandhatva ane AdithI gandhAbhAva, gandhatvAbhAva, surabhitva, surabhyAbhAva, surabhitvAbhAva vageremAM AvatI ativyAptine dUra karavA 'muLa' padanuM upAdAna che. rUpAdi 23 guNamAM ativyAptine dUra karavA mATe 'prALahyo'padanuM upAdAna che. (tethI gandhanA lakSaNamAM baMne pada sArthaka che.) jyAM pRthivIno saMbaMdha hoya che tyAM gandhanI pratIti thAya che. (anvaya) ane jyAM pRthivIno saMbaMdha na hoya tyAM gandhanI pratIti thatI nathI. (vyatireka) A pramANe pRthivInI sAthe gandhano anvaya - vyatireka hovAthI jalamAM kayAreka je gandhanI pratIti thAya che, te pRthivInA gandhanI pratIti jANavI. tathA vAyumAM paNa gandhanI pratIti pRthivInA saMbaMdhane kAraNe thAya che. zaMkA : dezAntaramAM rahelI kastUrI athavA to puSpane sparzIne Avelo pavana A dezamAM che ane ahIM to kastUrI ane puSparUpa pRthivI nathI. tethI gandhanI pratIti na thavI joie. paraMtu evuM banatuM nathI. tethI pRthivI sivAya vAyumAM paNa gandha rahe che. evuM mAnavuM joie. samA. : anyadezamAM rahelA kastUrI ane puSpane sparzIne Avelo pavana kastUrI vagerenA RNakane laIne A dezamAM Ave che. teno ghrANendriya sAthe saMbaMdha hovAthI gandhanI pratIti A dezamAM thAya che. mATe gandha e pRthivImAM ja rahe che. * 'kastUrI vagerene sparzIne Avelo pavana RNuka, caturNaka vagere laIne ja jo Avato hoya to kastUrI ochI thaI javI joIe ane puSpa vageremAM chidro paDI javA joIe' evuM jo tame kahetA hova to na kahevuM kAraNa ke bhoktAnA adRSTavizeSa (= puNya)nA kAraNe navA navA trasarelu vagere tyAM AvI jAya che. tethI kastUrI paNa nyUna thatI nathI ane puSpa vageremAM paNa Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 chidro dekhAtA nathI. vaLI, kapUra, DAmaranI goLI vageremAM bhoktAno adRSTavizeSa na hovAthI kapUra vageremAM navA trasareNu AvatA nathI. tethI kapUra vageremAM nyUnatA dekhAya che. mATe vAyumAM gandhanI je pratIti thAya che te vAyunI nahIM paNa pRthivInI ja che. (adRSTa = puNya ane pApa, adRSTavizeSa = puNya athavA pApa koI paNa laI zakAya. ahIM adRSTavizeSathI puNya ISTa che.) = noMdha : uparokta bAbatamAM prazna e thAya che ke evuM te kevuM bhoktAnuM sAmUhika karma ke jenAthI kapUra vageremAM navA RNukanI utpatti na thAya ane stUrI vageremAM thAya? zuM eka paNa bhoktAnuM evuM puNya nathI ke je karpUra vageremAM RNukanI utpatti karAvI zake? te vidvAnone puchavuM joIe. ame to yathAzruta vyAkhyA karI che. sparza - nirUpaNa mUlam : tvagindriyamAtragrAhyo guNaH sparzaH / sa ca trividhaH, zItoSNAnuSNAzItabhedAt / pRthivyaptejovAyuvRttiH / tatra zIto jale / uSNastejasi / anuSNAzItaH pRthivIvAyvoH // je guNanuM jJAna mAtra tvagindriya = sparzendriyathI ja thatuM hoya te guNane sparza kahevAya che. te sparza zIta, uSNa ane anuSNAzIta bhedathI traNa prakArano che. A sparzaguNa pRthivI, jala, teja ane vAyumAM che. tatra = pRthivI vagere cAramAMthI jalamAM zItasparza che, tejamAM uSNasparza che, tathA pRthivI ane vAyumAM anuSkAzItasparza che. (nyA0 ) sparzaM lakSayati - tvagindriyamAtragrAhya iti / atrApi mAtrapadaM saMkhyAdisAmAnyaguNAdAvativyAptivAraNAya / anyavizeSaNakRtyaM pUrvavad bodhyam / 'grAhyatva' padArtho'pi pUrvavadeva pratyakSaviSayatvarUpa eva bodhyaH // 'iindrayamAtrathrAhyatve sati mukhatvam' A sparzanuM lakSaNa che. ahIM paNa pUrve rUpanA lakSaNamAM jaNAvyA mujaba saMkhyAdi sAmAnya guNomAM AvatI ativyAptine dUra karavA mATe lakSaNamAM 'mAtra' padanuM upAdAna che. A 'mAtra' pada sivAyanA paNa sparzanA lakSaNamAM je vizeSaNo tathA vizeSya che, tenuM prayojya rUpanA lakSaNamAM jaNAvyA mujaba samajI levuM. 'prAhyatva' padArthano artha paNa pUrvanI jema 'pratyakSaviSayatva' ja jANavo. (pa0) sparzatvAdAvativyAptivAraNAya guNa iti / rUpadAvativyAptivAraNAya tvgindriyeti| saMkhyAdivAraNAya mAtrapadam / tatreti / pRthivyAdicatuSTaye / zIta itizItasparzaH / kabja kRti-3AsparzaH // * padakRtya * sparzanA lakSaNamAM sparzatva, AdithI sparzAbhAva, sparzatvAbhAva vigeremAM AvatI ativyAptinA vAraNa mATe 'muLatva' padanuM upAdAna che. rUpAdimAM AvatI ativyAptine dUra karavA mATe lakSaNamAM 'tvanindriyamAtrathrAhyatva' padanuM upAdAna che. saMkhyAdimAM AvatI ativyAptinA vAraNa mATe 'mAtra' padanuM upAdAna che. mULamAM je 'tatra' zabda Apyo che teno Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 71 pRthivI, jala, teja ane vAyu A cArane viSe evo artha che. zIta zabdano zItasparza ane uSNa zabdano uSNasparza artha che. _ vizeSArtha : 52bhAnA sparzabhata mAvatI avyAptine 62 42vA mATe 'tvagindriyamAtragrAhyajAtimattve sati guNatvam' mA sparzana tighaTita sakSa! nirduSTa che. tighaTita sakSamA 'guNatva' 54- 3AhAna na rIme to vAyumA ativyApti Avaze kAraNa ke vAyumAM be mata che - prAcIna vAyune anumeya mAne che tethI emanA manamAM vAyutva jAti vagindriyamAtra grAhya nathI. paraMtu navIna vAyune tvagindriya mAtra grAhya mAne che tathI navIna mate to vAyutpati 59! tvagindriya mAtra prAya che. paraMtu sakSama 'guNatva' padanA upAdAnathI vAyumAM ativyApti Avaze nahIM kAraNa vAyu guNa nathI. 44 - ni359|| 24 guNamAMthI rUpAdi cAra ja pAkaja che - teja saMyogathI janya che. tethI rUpAdi cAranuM varNana samApta thatAM ja prasaMgopAta vacce pAkajanuM svarUpa jaNAve che. mUlam : rUpAdicatuSTayaM pRthivyAM pAkajamanityaM ca / anyatrApAkajaM nityamanityaM ca / nityagataM nityam / anityagatamanityam // paramANu svarUpa nitya pRthivImAM ane ghaTAdi svarUpa anitya pRthivImAM je rUpa, rasa, ganya ane sparza che te pAkaja ane anitya che. jayAre paramANu svarUpa nitya jalAdimAM rUpAdi apAkaja ane nitya che tathA kayaNukAdi svarUpa anitya jalAdimAM rUpAdi apAkaja ane anitya che. (nyA0 ) rUpAdicatuSTayamiti / etattattvanirNayazcettham -pAko nAma vijAtIyastejaHsaMyogaH / sa ca nAnAjAtIyarUpajanako vijaatiiystejHsNyogH| tadapekSayA rasajanako vijAtIyaH / evaM gandhajanako'pi tato vijAtIya eva / evaM sparzajanako'pi tathaiva / evaM prakAreNa bhinnabhinnajAtIyAH pAkAH kAryavailakSaNyena klpniiyaaH| yathA tRNapuJjanikSipte AmrAdau USmalakSaNavijAtIyatejaHsaMyogAtpUrvaharitarUpanAzena rUpAntarasya pItAderutpattirna tu rasAderupattiH / pUrvarasasyAmlasyaivAnubhavAt / kvacitpUrvaharitarUpasattve'pi rasaparAvRttirdRzyate / vijAtIyatejaHsaMyogarUpapAkavazAtpUrvatanAmlarasanAzena madhurarasasyAnubhavAt / tasmAdrUpajanakApekSayA rasajanako vilakSaNa evAGgIkAryaH / evaM gandhajanako vilakSaNa eva, rUparasayoraparAvRttAvapi pUrvagandhanAze vijAtIyapAkavazAtsurabhigandhopalabdheH / evaM sparzajanako'pi, pAkavazAtkaThinasparzanAzena mRdusparzAnubhavAt / tasmAdrUpAdijanakA vijAtIyA eva paakaaH| ata eva pArthivaparamANUnAmekajAtIyatve'pi pAkamahimnA vijaatiiydrvyaantraanubhvH| yathA gobhuktatRNAdInAmAparamANvantabhaGge tRNArambhakaparamANuSu Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vijAtIyatejaHsaMyogAtpUrvarUpAdicatuSTayanAze tadanantaraM dugdhe yAdRzaM rUpAdikaM vartate tAdRzarUparasagandhasparzajanakAstejaHsaMyogA jAyante / taduttaraM tAdRzarUparasAdaya utpdynte| tAdRzarUparasAdiviziSTaparamANubhirdugdhadvayaNukamArabhyate tatastryaNukAdikrameNa mahAdugdhArambhaH / evaM dugdhArambhakaiH paramANubhireva ddhyaarbhyte| evaM pAkamahimnA dadhyArambhakaireva paramANubhirnavanItAdikamiti dik // eka nyAyabodhinI pRthivImAM rahenArA rUpa, rasa, gandha ane sparza pAkaja ane anitya che. pAka kone kahevAya ? vijAtIya tejanA saMyogane pAka kahevAya che. vijAtIya eTale vilakSaNa = judA prakArano teja saMyoga. jemake aneka prakAranA rUpane utpanna karanAra je tejasaMyoga che te vilakSaNa che, tenI apekSAe rasane utpanna karanAra tejasaMyoga judo che. e ja pramANe rasajanaka je tejasaMyoga che, tenI apekSAe gandhane utpanna karanAra tejasaMyoga judo. e ja pramANe gandhajanaka je tejasaMyoga che, tenI apekSAe sparzane utpanna karanAra tejasaMyoga judo che. (Ama 'judA'nA arthamAM vijAtIyano prayoga karyo che.) (zaMkA : rUpa, rasa, gabdha ane sparza A cAreya eka ja tejasaMyogathI utpanna thAya che evuM mAnI laie, judA judA tejasaMyogane mAnavAnI zI jarUra che ?) samA. : kAryanI vilakSaNatAne joine judA judA tejasaMyoganI kalpanA karavAmAM Ave che. dA.ta. jyAre kerIne pakavavA mATe ghAsanA DhagalAmAM kerIne nAkhavAmAM Ave che tyAre keTalIka vakhata ghAsamAM rahelA uSmA = bApha svarUpa vilakSaNa tejasaMyogathI kerImAM je pahelA lIluM rUpa hatuM teno nAza thAya che ane pILuM rU5 utpanna thAya che paraMtu rasa, gandha ane sparzanuM parAvartana thatuM dekhAtuM nathI. rasa pUrvanI jema khATo ja rahe che, gandha pUrvanI jema asurabhi ja rahe che ane sparza paNa pUrvanI jema kaThIna ja rahe che. keTalIka vakhata vilakSaNa tejasaMyogathI kerImAM je pahelA khATo rasa hato teno nAza thAya che ane madhura rasanI utpatti thAya che jyAre pUrvanA harita rUpa, gandha ane sparzanuM parAvartana dekhAtuM nathI. tethI mAnavuM ja paDe ke rUpane utpanna karanAra tejasaMyogathI rasane utpanna karanAra tejasaMyoga judo ja che. e pramANe gabdha janaka tejasaMyoga paNa judo ja che. kAraNa ke keTalIka vakhata evuM paNa jovA maLe che ke vijAtIya tejasaMyogathI kerImAM je asurabhi gabdha hatI teno nAza thAya che ane surabhi gandhanI utpatti thAya che ane e vakhate pUrvanA rUpa, rasa, ane sparzamAM koI pheraphAra thato dekhAto nathI. evI ja rIte sparza janaka tejasaMyoga paNa vilakSaNa ja che. kAraNa ke keTalIka vakhata evuM paNa jovA maLe che ke vijAtIya tejasaMyogathI kerInA kaThina sparzano nAza thAya che ane komaLa sparza utpanna thAya che ane e vakhate pUrvanA rUpa, rasa ane gandhamAM koI pheraphAra dekhAto nathI.tethI Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 73 mAnavuM ja paDe ke rUpa vagerene utpanna karanArA tajasaMyogo judA judA ja che. A kAraNathI ja pArthiva paramANuo samAna hovA chatAM paNa vijAtIya tejasaMyogarUpa pAkanA mahimAthI vijAtIya dravyAntararUpe = bhinna jAtivALA anya dravyarUpe anubhavAya che. dA.ta. - gAye khAdhelA je tRNAdi che te dAMta dvArA cavAI javAnA kAraNe tRNAdino paramANu sudhI bhaMga thAya che. (A paramANuothI tRNano AraMbha thayo hoya che. tethI A paramANuo tRNAraMbhaka kahevAya che.) A tRNAraMbhaka paramANuomAM jaTharAgni svarUpa vijAtIya tejasaMyogathI pahelAnA rUpAdi catuSTaya che te nAza pAme che. tyAra pachI dudhamAM kevA prakAranA rUpAdi hoya che tevA prakAranA rUpa, rasa, ganya ane sparzane utpanna karanArA tejasaMyogo utpanna thAya che. ane tyAra pachI tAdaza rUpa, rasAdi utpanna thAya che. tRNAraMbhaka paramANuomAM dudhanA jevA rUpa, rasAdi utpanna thavAthI have te paramANuo tRNAraMbhaka rahetA nathI paraMtu dugdhAraMbhaka banI jAya che. Ama, pArthiva paramANu samAna hovA chatAM pahelA te tRNAraMbhaka hatA ane have te dugdhAraMbhaka rUpa bhinna dravyarUpe anubhavAya che. te dugdhAraMbhaka paramANuothI dudhanA yaNukanI utpatti thAya che. tenAthI caNuka..... Ama kramathI mahAdUdhanI utpatti thAya che. e pramANe dudhanA paramANuothI dahInI utpatti thAya che. e pramANe dahInA paramANuothI mAkhaNanI utpatti thAya che ane te utpatti vijAtIya tejanA saMyogarUpa pAkanA kAraNe thAya che. (te paNa upara pramANe samajI levuM.) vizeSArtha : zaMkA : agninA saMyogane pAka na kahetAM tejanA saMyogane pAka kema kahyo ? samA. : jo pAkano artha agnino saMyoga karavAmAM Ave to kAcA ghaDAmAM to vAMdho nahIM Ave kAraNa ke jyAre kAcA ghaDAne agnimAM tapAvavAmAM Ave che tyAre kAcA ghaDAmAM to agninA saMyoga rUpa pAka manAze. paraMtu kAcI kerIne to ghAsamAM mUkavAmAM Ave che, tyAM agnino saMyoga na hovAthI pAka kevI rIte manAze. tethI agnine badale teja kahyo che. enA kAraNe agni, mukhanI ukhA, ghAsanI uSmA, bhaTTAno agni, jaTharAgni vagere sarvanuM grahaNa thaI jAya che. zaMkA : pRthivInA je rUpAdi guNo che te pAkaja che, jalAdinA nahIM' AvuM mUlamAM kahyuM che paraMtu pANIne garama karavAmAM Ave che tyAre ThaMDA sparzanA sthAne uSNa sparzano anubhava to saune thAya che to pachI jalAdinA guNo pAkaja kema nahIM? samA. : jalamAM je uSNasparza dekhAya che te pAkaja nathI, aupAdhika che. jo jalamAM pAkaja uSNasparza mAnIe to jala haMmezA garama ja rahevuM joIe. jevI rIte kAcI kerImAM tejanA saMyogathI kaThIna sparzanA sthAne ekavAra mRdu sparza utpanna thayA pachI haMmezA eno sparza mRdu rahe che tevuM pANImAM banatuM nathI. pANI garama karyA pachI pharI pUrvanI avasthAne prApta karI le che arthAt pharI ThaMDu thaI jAya che mATe jalAdinA rUpAdi aupAdhika che. * pAkaja - prakriyA Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74 _ * kyAreka tejanA saMyogarUpa pAkathI vastu mULabhUta svarUpathI tadana badalAI gaI hoya che - jema ke annanuM maLa banI javuM, dUdhanuM dahIM banI javuM ItyAdi. * kyAreka tejanA saMyogarUpa pAkathI vastunA mULabhUta svarUpamAM bahuM pharaka dekhAto nathI - jema ke kAcA ghaDAne agnimAM tapAvavAmAM Ave tyAre paNa e vastu ghaDAne AkAre ja rahe che. A baMne prakAranA pAkane nyAya ane vaizeSika baMne darzana mAne che. paraMtu kevI rIte parAvartana pAme che e prakriyA viSayaka sidhdhAMtamAM pharaka che. (1) vaizeSika pIlupAkavAdI che. pIlumAM = paramANumAM pAka mAne che. * tejanA saMyogathI vastunA mULabhUta svarUpamAM pheraphAra dekhAto hoya tyAM paNa pIlupAka mAne che. te A pramANe na vyaktie khAdheluM je anna che te dAMta dvArA cavAI javAnA kAraNe te annanA dareka paramANu chUTA paDI jAya che ane e paramANumAM jaTharAgnirUpa teja dvArA pUrvanA rUpAdino nAza thAya che ane maLane yogya rUpAdinI utpatti thAya che ane pachI e paramANunA saMyogathI maLa utpanna thAya che. * temaja tejanA saMyogathI vastunA mULabhUta svarUpamAM pheraphAra dekhAto na hoya tyAM paNa paramANumAM ja pAka mAne che. te A pramANe jyAre ghaDAne agnimAM tapAvavAmAM Ave che tyAre ghaDo naSTa thatAM paramANurUpe bane che ane e paramANumAM tejasaMyogathI zyAmarUpano nAza thAya che ane lAlarUpanI utpatti thAya che ane pachI e lAla paramANuonA saMyogathI lAla ghaDAnI utpatti thAya che. (2) naiyAyika pIlupAkavAdI tathA piTharapAkavAdI ema UbhayapAkavAdI che. arthAt kyAMka paramANamAM ane kyAMka avayavImAM pAka mAne che. je tejanA saMyogathI vastunA mULabhUta svarUpamAM ghaNo pheraphAra dekhAto hoya tyAM to vaizeSikanI jema paramANumAM ja pAka mAne che karaNa ke tyAM navA dravyanI anubhUti thAya che. paraMtu ka tejanA saMyogathI vastunA mULabhUta svarUpamAM pheraphAra dekhAto na hoya tyAM pinDamAM pAka mAne che. te A pramANe - kAcA ghaDAne jyAre agnimAM tapAvavAmAM Ave che tyAre ghaDo naSTa thato nathI paraMtu ghaDAnI sAthe agninA saMyogathI kALA rUpano nAza thAya che ane lAla rUpa utpanna thAya che. Ama ghaTa pinDamAM ja pAkaprakriyA thAya che. (A bAbatamAM taiyAyikanI sAme vaizeSika zaMkA kare che.) vaizeSika : jo avayavI ghaTamAM ja pAka mAno to ghaTanI aMdara rahelA paramANuomAM agnino praveza thaI zakaze nahIM tethI aMdaranA avayavo lAla nahIM thavA joIe. paraMtu ghaDAne toDavAmAM Ave to aMdaranA paNa avayavo lAla ja dekhAya che. tethI paramANumAM ja pAka mAnavo ucita che. naiyAyika : are bhAI! avayavI ra%= chIdravALuM hoya che. tethI temAM sUkSma evo agni aMdaranA avayavo sudhI pahoMcI jAya che. mATe ghaTanA dhvaMsa vagara ja ghaTa aMdarathI paNa lAla thaI jAya che. ane bIjI vAta e che ke zyAma ghaTano nAza thayA pachI rakta ghaTanI utpatti mAnIe to je vakhate agninA bhaTTAmAM zyAma ghaDo paDyo hoya che te vakhate kuMbhAra tyAM navo ghaDo banAvavA to jato nathI to tyAM lAla ghaDAnI utpatti kevI rIte thAya che? ane kadAca navo ja Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7pa ghaDo utpanna thayo che evuM mAnI paNa laIe to "sotha{= 'te A ja ghaDo che" evI pratIti na thavI joIe. paraMtu thAya to che ja. tethI ghaDo e no e ja che, mAtra emAM tejasaMyogathI zyAmarUpano nAza thAya che ane lAlarUpanI utpatti thAya che, evuM mAnavuM vadhAre Ucita che. saMkhyA - nirUpaNa mUlam : ekatvAdivyavahArahetuH sNkhyaa|saa nvdrvyvRttiH|ektvaadipraardhpryntaa| ekatvaM nityamanityaM c| nityagataM nitym| anitygtmnitym| dvitvAdikaM tu srvtraanitymev|| 'eka', 'be ItyAdi vyavahAranA kAraNane saMkhyA kahevAya che. te saMkhyA pRthivI, jala, teja vagere naveya dravyomAM rahe che. (te saMkhyA keTalI che?) ekatvathI laIne parArdha sudhInI saMkhyA che. temAMthI nitya dravyamAM rahenArI ekatva saMkhyA nitya che ane anitya dravyamAM rahenArI ekatva saMkhyA anitya che. Ama, ekatva saMkhyA nitya paNa che ane anitya paNa che jyAre nitya ane anitya dravyomAM rahenArI ddhitva, tritva vagere saMkhyA to anitya ja che. vizeSArtha : ekatva saMkhyAno nAza dravyanA nAzathI thAya che. AkAzAdi dravyano nAza thato nathI tethI nitya evA AkAzAdi dravyomAM rahelI ekatva saMkhyA nitya jANavI ane ghaTAdi dravyono nAza thAya che tethI anitya evA ghaTAdi dravyomAM rahelI ekatva saMkhyA anitya jANavI. jyAre dvitva vagereno nAza apekSA buddhithI thAya che. te A pramANe - jyAre koI vyaktine AkAza ane kAla evA be nitya dravyamAM 'yogya:' evI je buddhi thAya che te ja apekSA buddhi che. AvA prakAranI buddhithI nitya evA AkAza ane kAla baMne dravyamAM athavA anitya evA baMne ghaTamAM dvitya saMkhyA utpanna thAya che ane A apekSA budhdhi nAza pAme tyAre dvitvasaMkhyA paNa nAza pAme che. Ama, nityadravya ke anityadravyamAM rahenArI dvitva saMkhyA anitya ja che. evI rIte tritva vagere saMkhyA paNa samajavI. (pa.) ektvaadiiti| ekatva' mityAdiryo vyavahAra:- 'eko dvA' vityAdyAtmakastasya hetuH saMkhyA ityrthH| ghaTAdivAraNAya ektvaadiiti| kAlAdivAraNAya asAdhAraNetyapi deym| nanusaMkhyAyA avadhirasti na vetyata aah-ektvaadiiti|tthaa ca ekaM dazazataMcaiva sahastramayutaM tathA |lkssNc niyutaM caivakoTirarbudameva ca ||vndNkho nikharvazcazataH padmazca saagrH|antyN madhyaM parArdhaM ca dazavRddhyA ythaakrmm||iti mahadukteH parArdhaparyantaiva saMkhyA iti bhAvaH // * padakRtya * * "vyavahArano je hetu che te saMkhyA che. ATaluM ja saMkhyAnuM lakSaNa karIe to "yaM paTa:' vagere vyavahAranuM kAraNa ghaTAdi hovAthI ghaTAdimAM ativyApti Avaze. paraMtu lakSaNamAM "vAri' padanA nivezathI ghaTAdimAM ativyApti nahI Ave. kAraNa ke ghaTAdi ekatvAdi vyavahAranuM Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAraNa nathI. * ane hA! "etvAdi vyavahAranuM je kAraNa che te saMkhyA che. jo ATaluM ja lakSaNa karIe to kAla vageremAM ativyApti Avaze. kAraNa ke kAla vagere kArya mAtra prati sAdhAraNakAraNa che tethI ekatvAdi vyavahAranuM paNa kAraNa manAze. te ativyAptine dUra karavA mATe lakSaNamAM sAdhAraNa' padano niveza karavo. kramasara ekatvAdi saMkhyAne 10 vaDe guNavAthI eka, daza, so, hajAra, dazahajAra, lAkha, dazalAkha, karoDa, dazakaroDa, vRnda, kharva, nikharva, zaMkha, padma, sAgara, anya, madhya, ane parArdha sudhInI saMkhyA AptapuruSoe kahI che. vizeSArtha : padakRtyamAM saMkhyAnuM "vivAdrivyavahArIsadhAraNAratva' A je lakSaNa ApyuM che te paNa nirdaSTa nathI tethI AkAzamAM AvatI ativyAptine dUra karavA mATe kAlanA lakSaNanI jema saMkhyAnA lakSaNamAM paNa nimitta' padano niveza karavo tathA kaccha-tAlu abhivAtamAM AvatI ativyAptine dUra karavA mATe kAlanA lakSaNanI jema saMkhyAnA lakSaNamAM 'vibhutva' padano niveza na karatA paha-tAveMmapAtafmannatva' padano niveza karavo. tethI saMkhyAnuM nirdaSTa lakSaNa A pramANe thaze....... "i tAsvamidhAmiratve sati putvAdrivyavahI rasadhAra nimittAratvam' athavA to (kArya) ekatvavyavahAra ekasaMkhyA (kAraNa) vALatAsaMvaMdhArjIna-arvavyavaha ratvAvacchinakAryatAnirUpitatAdAtmyasaMbaMdhAva chinA2tIvitvam' ekasaMkhyA ( - tAdAbhya. vAtA - kAlanA lakSaNa pramANe saMkhyAnA ane have pachI AvatA parimANa ane pRthatvanA paNa nirdaSTa lakSaNo jANavA. parimANa - nirUpaNa mUlam : mAnavyavahArAsAdhAraNaM kAraNaM primaannm| nvdrvyvRtti| taccaturvidhamaNu mahad dIrgha husvaM ceti|| "AnuM mApa nAnuM che', "AnuM mApa moTuM che e pramANe mAna vyavahAranA asAdhAraNa kAraNane parimANa kahevAya che. A parimANa pRthivI vagere naveya dravyomAM rahe che. te aNu, mahatuM, dIrdha ane hasva ema cAra prakAranuM che. (aNu = nAnuM, mahatu = moTuM, dIrgha = lAMbu, hava = TUMka) noMdha : jevI rIte "nIla" pada dravyavAcI paNa che ane guNavAcI paNa che tevI rIte aNu vagere zabda paNa dravyavAcI ane guNavAcI bane che. prastutamAM guNanuM nirUpaNa cAlu che mATe ahIM koI aNu vagere parimANane dravyavAcI na samajI le tethI mUlamAM aNu, mahatuM, vagere je lakhyuM che tenAthI aNutva, mahattva, dIrghatva, hasvatva parimANa samajavuM. (dIpikA, siddhAntacandrodaya vagere TIkA) Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (pa0) maaneti|maanN-primitistsyaa yo vyavahAra:-'idaM mahadidamaNu' ityAdyAtmakaH, tasya kAraNaM primaannmityrthH| daNDAdivAraNAya maaneti| kAlAdivAraNAya asaadhaarnneti|shbdtvvaarnnaay kaarnnmiti| nvdrvyeti| caturvidhamapi paramamadhyamabhedena dvividham / tatra paramANuhUsvatve prmaannumnsoH| madhyamANuhUsvatve dvynnuke| paramamahattvadIrghatve ggnaadau| madhyamamahattvadIrghatve ghaTAdau / 'etanmauktikAdidaM mauktikamaNvi' ti vyavahArasyApakRSTamahattvAzrayatvAd gauNatvaM bodhym| evameva ketanAd vyajanaM hasvamityatrApi nikRSTadIrghatvAd gaunntvm|| * padakRtya mAna = mApa, tenA 'DyuM mahat', 'dmapu' ityAdi vyavahAranA asAdhAraNa kAraNane parimANa kahevAya che. * jo parimANanA lakSaNamAM "mAna pada na mUkIe ane vyavahAra/sAdhAraNAratvam' ATaluM ja lakSaNa karIe to "A daMDAdi che" evA prakAranA vyavahAranuM asAdhAraNa kAraNa daMDAdi hovAthI temAM ativyApti Avaze. paraMtu lakSaNamAM "mAna' padanA nivezathI daMDAdimAM ativyApti nahIM Ave kAraNa ke daMDAdi mAnavyavahAranuM kAraNa nathI. * "mAnavyavahAra parimANam' ATaluM ja jo lakSaNa karIe to mAna vyavahAranuM sAdhAraNa kAraNa to kAlAdi paNa hovAthI temAM ativyApti Avaze. paraMtu lakSaNamAM sAdhAra' padanA nivezathI kAlAdimAM ativyApti nahIM Ave kAraNa ke kAlAdi to sAdhAraNa kAraNa che. +"mAnavyavahAradhAratvam' arthAt "mAnavyavahAranuM je asAdhAraNa hoya tene parimANa kahevAya" ATaluM ja jo lakhIe to asAdhAraNathI asAdhAraNa dharma levo ke asAdhAraNa kAraNa levuM te spaSTa jaNAvyuM na hovAthI koI asAdhAraNa dharma laI le to zabdatvamAM ativyApti Avaze kAraNa ke mAnavyavahAra zabdAtmaka hovAthI teno asAdhAraNa dharma zabda- thaze. paraMtu lakSaNamAM 'Arapa' padanA nivezathI "zabdatva" mAM ativyApti nahIM Ave kAraNa ke "zabdatva e mAnavyavahArano asAdhAraNa dharma che paraMtu asAdhAraNa kAraNa nathI. mUlamAM parimANanA aNutva, mahattva vagere je cAra prakAra batAvyA che te pratyekanA parama ane madhyama ema be bheda che. (dA.ta.- paramANutva parimANa, madhyamaaNutva parimANa ityAdi) temAM * paramANutva ane paramasvatva parimANa - paramANu ane manamAM che. * madhyamaaNutva ane madhyamahUsvatva parimANa - dvayaNukamAM che. * paramamahattva ane paramadIrdhatva parimANa - AkAza vageremAM che. * madhyamahattva ane madhyamadIrdhatva parimANa - ghaTa, paTa vageremAM che. ane hA! motImAM madhyamamahattva hovA chatAM paNa "A motI karatA A motI aNu nAnuM che" evo aNutva parimANano je vyavahAra thAya che te gauNa = aupacArika che. kAraNa ke Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 78 motImAM to apakRSTa mahattva (= alpa mahattva) raheluM che. te ja pramANe ketana = dhvajA karatA paMkho hrasva che" A pramANe paMkhAmAM je hrasvatva parimANano vyavahAra thAya che te paNa gauNa che kAraNa ke paMkhAmAM nikRSTa dIrghatva (= alpa dIrghatva) raheluM che. vizeSArtha : parimANanuM nIce pramANenuM niSkRSTa lakSaNa saMkhyAnA lakSaNa pramANe jANavuM. 'hatattvamadhAmannatve sati mAnavyavahAra/sAdhAranimittAtvim' athavA 'DhuM mahat' e pramANe mAnavyavahAra parimANa "vArthatA saMvaMthAvacchinna-manavyavahAratva vacchinnakAryatAnirUpitasamavAyasaMbaMdhAvacchinna samavAya vAtA saMbaMdha saMbaMdha rapatAvatvam' ghaTAdi pRthatva - nirUpaNa mUlam : pRthagvyavahArAsAdhAraNakAraNaM pRthaktvam / sarvadravyavRtti // pRthak e pramANenA vyavahAranuM je asAdhAraNa kAraNa che tene pRthakatva kahevAya che. te naveya dravyomAM rahe che. (pa.) pRthagiti / ayamasmAtpRthagi ti yo vyavahArastasya kAraNaM pRthaktvamityarthaH / daNDAdivAraNAya pRthagityAdi / kAlAdivAraNAya asaadhaarnneti| pRthagvyavahAratvavAraNAya kaarnnmiti|| A AnAthI pRthak che e pramANenA vyavahAranuM je asAdhAraNa kAraNa che tene pRthatva kahevAya che. daMDAdimAM AvatI ativyAptine dUra karavA mATe pRthakatvanA lakSaNamAM "pRthakve' padanuM upAdAna che. kAlAdimAM AvatI ativyAptine dUra karavA mATe "sAdhAraNa' padanuM upAdAna che. pRthavyavahAratvaHzabdatvamAM AvatI ativyAptine dUra karavA mATe "raNa" padanuM upAdAna che. (pRthakatvanA lakSaNanuM padakRtya parimANanA lakSaNanI jema jANavuM.) vizeSArtha : pRthakvanuM nIce pramANenuM niSkRSTa lakSaNa saMkhyAnA lakSaNa pramANe samajavuM. jhatAveMmapAtratve sati pRthavyavahAra sAdhAraNanimittAtvim' athavA pRthakuvyavahAra pRthatva "vAkyatAsaMvaMdhAvacchinna-pRtha[vyavahAratvI samavAya vacchinnAryatAnirUpita-samavayasaMvanAvacchinna saMbaMdha varatAvatvam' pRthak ghaTAdi saMyoga - nirUpaNa mUlam : saMyuktavyavahArahetuH saMyogaH / sarvadravya vRttiH // vAcyatA - saMbaMdha Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 79 A baMne saMyukta che" e pramANenA vyavahAranuM je asAdhAraNa kAraNa che tene saMyoga kahevAya che. te naveya dravyomAM rahe che. ___ (pa0) saMyukteti / imau saMyuktA' viti yo vyavahArastasya hetuH saMyoga ityarthaH / daNDAdivAraNAya saMyuktavyavahAreti / kAlAdivAraNAya asAdhAraNetyapi deyam / saMyuktavyavahAratve'tiprasaktivAraNAya heturiti / upadarzitalakSaNacatuSTaye'sAdhAraNapadaM deyam / kvacitpustake parimANapRthaktvalakSaNe 'IzvarecchAdivAraNAyAsAdhAraNe 'ti dRzyate, tattvAdhunikaiya'stamiti bodhyam // * padakRtya che A baMne saMyoga pAmelA che e pramANenA vyavahAranuM kAraNa saMyoga che. * daMDAdimAM AvatI ativyAptine dUra karavA mATe saMyoganA lakSaNamAM saMyuktavyavahAra' padanuM upAdAna che. kAlAdimAM AvatI ativyAptine dUra karavA mATe "asAdhAraNa' padanuM upAdAna che. saMyuktavyavahAratva dharmamAM AvatI ativyAptine dUra karavA mATe hetu' padanuM upAdAna che. (A rIte saMyoga lakSaNanuM padakRtya saMkhyA vagerenA lakSaNa pramANe jANavuM.) saMkhyA, parimANa, pRthakatva ane saMyoga A cAreyanA jaNAvelA lakSaNamAM "asAdhAraNa' pada ApavuM joie. (AnA parathI e samajI zakAya che ke prAcIna pustakonA mULa graMthamAM "asAdhAraNa" pada nathI paraMtu) keTalAka pustakomAM parimANa ane pRthakatvanA mULa graMthanA lakSaNamAM je asAdhAraNa" pada dekhAya che te Adhunikoe mUkeluM jANavuM. vizeSArtha : zaMkA : kAlAdi ane saMyogaguNanA lakSaNamAM zuM bheda che? samA.: judA judA saMbaMdhathI kAraNa ghaNA hoi zake che. jemake "nodarAvAnuM sAdhuH' e pramANenA vyavahAra prati jema sAdhu kAraNa che tema rajoharaNa vagara "A rajoharaNavALA sAdhu che' evuM bolI zakAtuM na hovAthI rajoharaNa paNa kAraNa che. paraMtu sAdhue tAdAmya saMbaMdhathI kAraNa che = kAraNatAno avacchedaka saMbaMdha tAdAbhya che ane rajoharaNa e saMyogasaMbaMdhathI kAraNa che = kAraNatAno avacchedaka saMbaMdha saMyoga che kAraNa ke kAraNa potAnA adhikaraNamAM je saMbaMdhathI rahe tene kAraNatAno avacchedaka saMbaMdha kahevAya. (kArya) "rajoharaNavAnuM sAdhu" vyavahAra vyavahAra 3 rajoharaNa (kAraNa) (kArya) "rajoharaNavAna sAdhu sAdha (kAraNa) tAdAbhya vAcyatA - saMbaMdha vAcyatA - saMyoga saMbaMdha saMbaMdha saMbaMdha sAdhu sAdhu Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 80 tevI rIte rUma saMyuau ' = "ghaTa-paTa A banne saMyogavALA che" A vyavahAra prati jema ghaTAdi tAdAbhya saMbaMdhathI kAraNa che, tema saMyoga samavAyasaMbaMdhathI kAraNa che. (kArya) saMyukta vyavahAra saMyoga (kAraNa) vAcyatA - samavAya saMbaMdha saMbaMdha ghaTAdi ahIM saMyoganA lakSaNamAM saMyogane vizeSaNa vidheyA kAraNa tarIke lIdhuM che. tethI kAraNatAno avacchedaka samavAyasaMbaMdha banaze. kAraNa ke saMyoga guNa ghaTAdimAM samavAya saMbaMdhathI rahe che. (e ja rIte pRthakatva, parimANanI kAraNatA paNa samajavI.) jayAre kAla, dizA ane saMkhyAne tAdAbhya saMbaMdhathI kAraNa kahyA hatA. A rIte kAlAdi ane saMyoganA lakSaNamAM bheda jANavo. tethI saMyoganuM niSkRSTa lakSaNa A pramANe thaze. 'vAcyatAsaMbaMdhAvicchanna-saMyuktavyavahAratvAvicchanna-kAryatAnirUpitasamavAyasaMbaMdhAvacchinnakAraNatAvattvam' * A saMyoga be prakAranA che. karmaja saMyoga ane saMyogaja saMyoga. karmaja saMyoga paNa be prakArano che- (1) ekakamaja saMyoga ane (2) dvayakarmaja saMyoga. jo eka ja vastu saMyoga karavA mATe kriyA karatI hoya to te saMyogane eka karmaja saMyoga kahevAya che. dA.ta. uDIne AvelA pakSinuM niSkriya parvatanI sAthe je saMyoga te. jo baMne vastu saMyoga karavA mATe kriyA karatI hoya to te saMyogane drayakarmaja saMyoga kahevAya che. dA.ta. baMne kustIbAja doDatA AvIne ekabIjAnI sAthe TakarAvArUpa je saMyoga kare che. saMyogathI utpanna thayelA saMyogane saMyogaja saMyoga kahevAya che. dA.ta. hAtha ane pustakanA saMyogathI zarIra ane pustakano je saMyoga utpanna thAya che te * bIjI rIte paNa saMyoganA be bheda che. je saMyogathI zabda utpanna na thAya te saMyoga nodana saMyoga che ane je saMyogathI zabda utpanna thAya che te saMyoga abhighAta saMyoga che. vibhAga - nirUpaNa mUlam : saMyoganAzako guNo vibhAgaH sarvadravyavRttiH // je guNa saMyogano nAza kare te guNane vibhAga kahevAya che. te naveya dravyomAM rahe che. (nyA0 ) vibhAgaM lakSayati- saMyogeti / saMyoganAzakatvaviziSTaguNatvaM vibhAgasya lkssnnm| vizeSaNamAtropAdAne kriyAyA api saMyoganAzakatvAttatrAtivyAptistadvAraNAya 'guNatva' miti vizeSyopAdAnam // Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * nyAyabodhinI eka "saMyo nAzavatve sati guNatvam' vibhAganA A lakSaNamAM mAtra "saMcoDAnAzakatva' rUpa vizeSaNa padanuM ja upAdAna karIe to kriyA paNa saMyoganA nAzanuM kAraNa hovAthI kriyAmAM paNa vibhAganuM lakSaNa javAthI ativyApti Avaze. paraMtu lakSaNamAM vizeSya evA "putvapadanA upAdAnathI kriyAmAM ativyApti nahIM Ave. kAraNa ke kriyA e guNa svarUpa nathI. (pa.) saMyogeti / saMyoganAzajanaka ityarthaH / kAle'tiprasaktivAraNAya gunnpdm| IzvarecchAdivAraNAya asAdhAraNe' tyapi bodhyam / nanu asAdhAraNapadopAdAne guNapadasya vaiyarthya syAditi cet / na / kriyAyAmatiprasaktivAraNAya tasyApyAvazyakatvAt // * padakRtya che "saMyoganAzaka'no "saMyoganAzajanaka' A pramANe artha karavAno che. * vibhAganA lakSaNamAM jo "yuga' padanuM upAdAna na karIe. arthAt "saMyoganA nAzanuM je kAraNa hoya te vibhAga che eTaluM ja kahIe to kAla vageremAM ativyApti Avaze. kAraNa ke kArya mAtra prati kAla e kAraNa che. paraMtu lakSaNamAM guNa' padanA upAdAnathI kAlAdimAM ativyApti nahIM Ave kAraNa ke kAlAdi e guNa nathI. * "je saMyoganA nAzanuM kAraNa hoya ane je guNa hoya tene vibhAga kahevAya che. AvuM paNa kahIe to Izvara IcchA vageremAM ativyApti Avaze. kAraNa ke Izvara IcchA e paNa kAryamAtranuM sAdhAraNa kAraNa che ane guNa paNa che. paraMtu lakSaNamAM sAdhAraNa' padanA nivezathI izvaraicchA vagere (Adi padathI izvarakRti, izvarajJAna vagere)mAM ativyApti nahIM Ave. kAraNa ke IzvaraicchA vagere sAdhAraNa kAraNa che. 'vibhAganA lakSaNamAM "asAdhAra' padanA nivezathI kAlAdinI ativyApti dUra thaI jaze. kAraNa ke kAla vagere paNa izvara icchAdinI jema sAdhAraNa kAraNa ja che. tethI pUrvakAlAdinI ativyAptine dUra karavA mATe je gukha' padanuM upAdAna karyuM hatuM te vyartha che." evuM na kahevuM kAraNa ke 'guga' padanuM upAdAna na karIe to saMyoganA nAzanuM kAraNa jema vibhAga che tema kriyA paNa hovAthI kriyAmAM ativyApti Avaze paraMtu lakSaNamAM '' padanA upAdAnathI kriyAmAM ativyApti nahIM Ave (kAraNa ke kriyA e guNa svarUpa nathI.) tethI vibhAganA lakSaNamAM guNa pada paNa Avazyaka che. | vizeSArtha: zaMkA : are bhAi! vibhAganuM "saMyo nAgAsAdhAraNaIRUtve sati guNatvam' AvuM paNa lakSaNa hajI ativyApti doSavALuM che. kAraNa ke jevI rIte ghaTa vinA ghaTano nAza na thato hovAthI ghaTanA nAzanuM asAdhAraNa kAraNa ghaTa che tevI rIte saMyoganA nAzanuM asAdhAraNa kAraNa saMyoga che. ane saMyoga e guNa paNa che. tethI lakSaNa karyuM che vibhAganuM ane gayuM saMyogamAM. ativyApti Avaze. Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 82 samA. : "nAzakanavaM pratiyotisaMvatthAnavacchinnAryatAnirUpita pradyum' arthAt kAryatAno avacchedaka saMbaMdha pratiyogitA bhinna (abhAvIya vizeSaNatA rUpa) svarUpasaMbaMdha laizuM. Ama karavAthI vibhAganuM lakSaNa have saMyogamAM nahIM jAya. te A pramANe.. (kArya) saMyoganAza saMyoga (kAraNa) (kArya) saMyoganAza vibhAga (kAraNa) - samavAya svarUpa - pratiyogitA -- - tAdAbhya sabaMdha saMyoga saMbaMdha saMbaMdho saMbaMdha dravya saMyoganAza e kArya che. kArya potAnA adhikaraNamAM je saMbaMdhathI rahe che tene kAryatAno avacchedaka saMbaMdha kahevAya che. tethI jyAre saMyoganAzanuM kAraNa saMyoga laIe tyAre kAryatAno avacchedaka saMbaMdha pratiyogitA bane che ane jyAre saMyoganAzanuM kAraNa vibhAga laIe tyAre ja kAryatAno avacchedaka svarUpasaMbaMdha bane che. kAraNa ke "saMyoganAzae abhAva svarUpa hovAthI sAmAnyatayA svarUpasaMbaMdhathI potAnA adhikaraNamAM rahe che. Ama, kAryatAno avacchedaka pratiyogitA bhinna svarUpasaMbaMdha levAthI lakSaNa thaze 'svruupsNbndhaavcchinn-sNyognaashtvaavcchinnkaarytaaniruupit-smvaaysNbNdhaavcchinnkaarnntaavarva vibhaNya taikSaNam' tethI saMyogamAM ativyApti nahIM Ave. zaMkA : jyAM "A banne vibhakta che e pramANe vibhAganI anubhUti thAya che. tyAM "A AnAthI pRthak che e pramANe pRthanI paNa anubhUti thAya che. ane jyAM pRthanI anubhUti thAya che tyAM "ghaTa paTathI bhinna che' e pramANe bhedanI paNa anubhUti thAya che to vibhAga, pRthakatva ane bhedamAM taphAvata zuM che? samA. : vibhAga e pRthakRtva ane bhedano vyApya (nyUnadezavRtti) kahevAya. kAraNa ke jyAM jyAM vibhAga hoya tyAM tyAM pRthakatva ane bheda maLaze. paraMtu je pRthak hoya, je bhinna hoya te badhA ja vibhakta na kahI zakAya. dA.ta.-sUrya e caMdrathI pRthaku che paNa vibhakta kahI zakAya nahIM. ghaTa e paTathI bhinna che paNa vibhakta che evuM kahI zakAya nahIM. kAraNa ke je saMyukta che tene ja vibhakta kahI zakAya. evI ja rIte pRthatva paNa bhedano vyApya kahevAya che. kAraNa ke jyAM jyAM pRthakva che tyAM badhe bhedanI pratIti thaze paraMtu jyAM jyAM bhedanI pratIti thAya che tyAM badhe ja pRthakatva rahetuM nathI. dA.ta.ghaTatva e ghaTathI bhinna che, paraMtu ghaTava e ghaTathI pRthak nathI. kAraNa ke ghaTavA ghaTamAM apRthak bhAvathI rahe che. mATe vibhAga, pRthakatva ane bheda A traNeyane eka na kahI zakAya. jo traNeyane eka mAnazo to teonI vacce vyApya - vyApaka bhAva nahIM mAnI zakAya. * vibhAga paNa saMyoganI jema traNa prakAre jANavo. (1) jo eka ja vastu chUTA paDavA Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 83 mATe kriyA karatI hoya to te vibhAgane ekakarmaja vibhAga kahevAya. dA.ta. - parvata uparathI pakSI UDI jatAM parvata ane pakSIno je vibhAga te. (2) jo baMne vastu chUTA paDavA mATe kriyA karatI hoya to te vibhAgane dvayakarmaja vibhAga kahevAya. dA.ta. - banne kustIbAja athaDAine chUTA paDe tyAre temano thayelo vibhAga te... (3) vibhAgathI utpanna thayelA vibhAgane vibhAgaja vibhAga kahevAya che. dA.ta. - hAtha ane pustakanA vibhAgathI zarIra ane pustakano je vibhAga utpanna thAya che te... paratvAparatve - nirUpaNa mUlam : parAparavyavahArAsAdhAraNakAraNe paratvAparatve / pRthivyaadictussttymnovRttinii| te ca dvividhe| dikkRte kAlakRte ceti / dUrasthe dikkRtaM paratvam / samIpasthe dikkRtamaparatvam / jyeSThe kAlakRtaM paratvam / kaniSThe kAlakRtamaparatvam // 'A AnAthI para che' e pramANe para vyavahAranA asAdhAraNa kAraNane paratva kahevAya che ane 'A AnAthI apara che' e pramANe apara vyavahAranA asAdhAraNa kAraNane aparatva kahevAya che. A baMne guNo pRthivI, jala, teja, vAyu ane manamAM rahe che ane dikRta (daizika) ane kAlakRta (kAlika) bhedathI be prakAranA che. dUra rahelA dravyamAM daizika paratva che. samIpa rahelA dravyamAM daizika aparatva che. jenI utpattimAM vadhAre kAla thayo hoya evA jayeSThamAM kAlika paratva che. jenI utpattimAM ocho kAla thayo hoya evA kaniSThamAM kAlika aparatva che. (pa0 ) pareti / paravyavahArAsAdhAraNaM kAraNaM paratvam / aparavyavahArAsAdhAraNaM kAraNamaparatvamityarthaH / daNDAdivAraNAya paravyavahAreti / kAlAdivAraNAya asAdhAraNeti / paravyavahAratvavAraNAya kAraNeti / evameva dvitIye'pi bodhyam // *pakRtya * para ane apara vyavahAranA asAdhAraNa kAraNane anukrame paratva ane aparatva kahevAya che. ahIM paratvanA lakSaNamAM vyavahAranA asAdhAraNa kAraNa daMDamAM ativyAptine dUra karavA mATe 'paravyavahAra' padanuM utpAdana che. sAdhAraNa kAraNa evA kAlamAM ativyAptine dUra karavA mATe 'asAdhAraNa' padanuM utpAdana che. paravyavahAratvamAM ativyAptine dUra karavA mATe 'AraNa' padanuM upAdAna che. e pramANe bIjAmAM = aparatvanA lakSaNamAM paNa jANavuM. (A paratvAparatva lakSaNanuM padakRtya parimANanA lakSaNa pramANe jANavuM.) vizeSArtha : * daizika paratvAparatvanI utpatti H (e) ghaNA mUrtadravyonA saMyoganA jJAnathI daizika paratva utpanna thAya che. dA.ta. - suratanI apekSAe amadAvAdathI bombe dUra che. to ahIM suratanI apekSAe amadAvAda ane bombe vacce mUrtadravyono saMyoga vadhAre che. tethI suratanI Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 84 apekSAe amadAvAda avadhika bombemAM daizika dUratva che. (bI) ochA mUrtadravyonA saMyoganA jJAnathI daizika aparatva utpanna thAya che. dA.ta. - amadAvAdanI apekSAe suratathI bombe najIka hovAthI amadAvAdanI apekSAe surata-bombe vacce mUrtano saMyoga ocho che. tethI amadAvAdanI apekSAe surata avadhika bombemAM daizika aparatva che. AnA parathI jANI paNa zakAya ke daizika paratvAparatvane samajavA mATe traNa vastunI jarUra paDe. jemAM paratvAparatva rAkhavuM che tenuM jJAna hovuM joie, jenI apekSAe paratvAparatva AvyuM che tenuM paNa jJAna hovuM joie ane jenAthI paratvAparatva AvyuM hoya tenuM jJAna paNa jarUrI che. * kAlika paratvAparatvanI utpatti H (e) sUryanuM paribhramaNa je vastu utpanna thayA pachI vadhu thayuM hoya te vastumAM kAlika paratva utpanna thAya che. dA.ta. - mArI apekSAe gurujI uMmaramAM moTA hovAthI gurujIne utpanna thayA pachI mArI apekSAe sUryanA paribhramaNa vadhAre thayA che. tethI gurujImAM kAlika paratva che. (jayeSThatva) (bI) sUryanuM paribhramaNa je vastu utpanna thayA pachI ochuM thayuM hoya te vastumAM kAlika aparatve utpanna thAya che. dA.ta. - gurujInI apekSAe huM uMmaramAM nAnI hovAthI mane utpanna thayA pachI sUryanA paribhramaNa ochA thayA che. tethI mArAmAM kAlika aparatva che. (kaniSThatva) Ama, apekSA buddhi utpanna thavAthI paratvAparatve utpanna thAya che ane apekSAbuddhi nAza thatA te paratvAparatvano paNa nAza thAya che. samA. : zaMkA : zuM dezika paratvAparatva ane kAlika paratvAparatva pRthivI vagere pAMceyamAM rahe che? nA, daizika paratvAparatva mUrtamAtramAM arthAt nitya ane anitya evA pRthivI, jala, teja, vAyu ane mana ema pAMceya dravyomAM rahe che. jayAre kAlika paratvAparatva jayadravyamAtramAM=anitya evA pRthivI, jala, teja, ane vAyu ema cAra ja dravyomAM 2he che. arthAt * daizika paratvAparatva AkAzAdi koipaNa vibhu dravyamAM rahetuM nathI. kAraNa ke AkAzAdi koinI najIka paNa nathI ane koithI dUra paNa nathI. jayAre pRthivI vagerenA nitya paramANumAM vaizika paratvAparatva rahe che kAraNa ke yogIone paramANu pratyakSa hovAthI teo to kahI zake che ke 'A paramANu najIka che', 'A paramANu dUra che.'* kAlika paratvAparatva pRthivI vagere cAranA nitya paramANumAM na rahe kAraNa ke A jalIya paramANu, A pRthivI paramANuthI ATalA varSa nAno ke moTo che evuM bolI zakAtuM nathI. be sadAkALathI che ane sadAkALa rahevAnA che. vaLI AkAza, kALa, dizA ane AtmA A cAramAM daizika paratvAparatvanI jema kAlika paratvAparatva paNa nathI rahetuM kAraNa ke A cAreya dravyo nitya che. gurutva - nirUpaNa mUlam : AdyapatanAsamavAyikAraNaM gurutvaM, pRthivIjalavRtti // Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 85. prathamakSaNanI patanakriyAnuM je asamAvAyikAraNa che tene gurutva kahevAya che. te pRthivI ane jalamAM rahe che. (nyA0)guratvaM lakSayati-Adyeti / dvitIyapatanakriyAyAM vegasyAsamavAyikAraNatvAttatrAtivyAptivAraNAya Adyeti / uttaratra syandane 'Adya' vizeSaNamapi pUrvavadeva yojanIyam // * nyAyabodhinI eka mAdyapatanasamavavijApu gurutvam' gurutvanA lakSaNamAM 'bAgha' padano niveza na karIe to vegamAM ativyApti Ave che kAraNa ke bIjI vagere kSaNanI patanakriyAnuM asamavAyi kAraNa vega che. paraMtu mAdya' padanA nivezathI vegamAM ativyApti nahIM Ave kAraNa ke AdhakSaNanI patanakriyAnuM asamavAdhikAraNa vega nathI. AgaLa paNa dravatvanA lakSaNamAM "candra" padanA 'nAdya' vizeSaNanuM prayojana paNa A pramANe samajI levuM. (pa.) Adyeti / daNDAdivAraNAya asamavAyIti / rUpAdivAraNAya pataneti / vege'tivyAptivAraNAya aadyeti|| padakRtya * "masamavAya' pada na mUkIe ane 'bApatanAram' ATaluM ja gurutvanuM lakSaNa karIe to daMDAdimAM ativyApti Avaze. kAraNa ke daMDanA prahArathI phalAdinuM patana thatuM hovAthI daMDa e patanakriyAnuM nimitta kAraNa che ane Adi padathI AmramAM paNa ativyApti Avaze. kAraNa ke kerI jayAre nIce paDe che tyAre patanakriyA kerImAM samavAyasaMbaMdhathI rahe che. tethI patana kriyAnuM samavAyikAraNa Amra banaze. paraMtu gurutvanA lakSaNamAM samavayi' padanA nivezathI daMDAdimAM ativyApti nahIM Ave kAraNa ke AdyapatananI kriyAmAM daMDa e nimittakAraNa che ane Amra e samavAyikAraNa che. ke mAtra samavathikAraNe gurutvam' ATaluM ja kahevAmAM Ave to rUpAdimAM ativyApti Avaze kAraNa ke kapAlAdinuM rUpa ghaTAdinA rUpa prati asamanAyikAraNa che. paraMtu gurutvanA lakSaNamAM "patana' padanA nivezathI rUpAdimAM ativyApti nahIM Ave kAraNa ke rUpAdi patana kriyAnA kAraNa nathI. * have 'patanA samavayikAra gurutvam' ATaluM ja kahIe to vegamAM ativyApti Avaze kAraNa ke patanakriyAnuM asamavAyikAraNa vega paNa che paraMtu lakSaNamAM 'mA' padanA nivezathI ativyApti nahIM Ave kAraNa ke vega dvitIyAdi kSaNanI patanakriyAnuM asamavAdhikAraNa che, Adya kSaNanI nahIM. Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 86 vatva - nirUpaNa mUlam : AdyasyandanAsamavAyikAraNaM dravatvam / pRthivyaptejovRtti / tada dvividhaM - sAMsiddhikaM naimittikaM ca / sAMsiddhikaM jale, naimittikaM pRthivItejasoH / pRthivyAM ghRtAdAvagnisaMyogajaM dravatvam / tejasi suvarNAdau // prathama kSaNanA spandananuM = vahevAnuM je asamAyikAraNa che tene dravatva kahevAya che. te pRthvi, jala ane tejamAM rahe che. tathA sAMsiddhika = svAbhAvika pravAhIpaNuM ane naimittika = nimittathI thatuM pravAhIpaNuM bhedathI be prakAranuM che. sAMsiddhika dravatva jalamAM che ane naimittika dravatva pRthivI ane temAM che. (te kevI rIte ?) dhRta, lAkha, moma vagere pRthivI ane suvarNa, rajata vagere teja agnino saMyoga maLatA pravAhI rUpe thAya che. tethI vRtAdi pRthivImAM ane suvarNAdi tejamAM naimittika dravatva manAyuM che. (pa.)Adyasyandaneti / daNDAdivAraNAya asamavAyIti / rasAdivAraNAya syndneti|| sugama che. sneha - nirUpaNa mUlam : cUrNAdipiNDIbhAvaheturguNaH snehaH / jalamAtravRttiH // cUrNAdinA piMDIbhAvanuM kAraNa je guNa che tene sneha kahevAya che. te mAtra jalamAM ja rahe che. vizeSArtha : (kArya). (asamavAyikAraNa) piDIbhova (saMyoga) cUrNanI kriyA sneha (nimittakAraNa) Ljala. samavAya saMbaMdha a-svasamavAsiyoga saMbaMdha cUrNAdi (samAyikAraNa) * ahIM pippIbhAva je eka vilakSaNa saMyoga che, tenI prati cUrNAdi samavAyikAraNa che. kAraNa ke kArya jemAM samavAya saMbaMdhathI rahetuM hoya tene samavAdhikAraNa kahevAya che. * pippIbhAva prati cUrNanI kriyA asamAvAdhikAraNa che. asamAyikAraNanuM lakSaNa to AgaLa Avaze. chatAM sAmAnyathI kArya ane kAraNa baMnenuM samavAyasaMbaMdhathI eka adhikaraNa hoya athavA to svasamavAsimaveta saMbaMdhathI jo kAraNa kAryanA adhikaraNamAM rahetuM hoya to e kArya prati e kAraNane asamavAdhikAraNa kahevAya che. ahIM kArya evA piDIbhAvanI sAthe Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 87 eka ja adhikaraNamAM kAraNa evI cUrNanI kriyA paNa samavAyasaMbaMdhathI rahe che tethI cUrNanI kriyA e asamavAyikAraNa che. * paraMtu piztIbhAva prati sneha asamavAyikAraNa na banI zake kAraNa ke sneha jalamAM rahIne cUrNamAM rahe che. arthAt sneha kAryanA adhikaraNa evA cUrNamAM svasamavAyasaMyoga saMbaMdhathI rahe che, svasamavAsimaveta saMbaMdhathI nathI raheto. tethI sneha asamAyikAraNa na banatA nimittakAraNa che. (nyA0 ) snehaM lakSayati-cUrNAdIti / cUrNAdipiNDIbhAvahetutve sati guNatvaM snehasya lkssnnm| piNDIbhAvo nAma - cUrNAderdhAraNAkarSaNahetubhUto vilakSaNaH saMyogaH / tAdRzasaMyoge snehasyaivAsAdhAraNakAraNatvaM na tu jalAdigatadravatvasya / tathA sati drutasuvarNAdisaMyogena cUrNAdeH piNDIbhAvApatteH / ataH sneha evAsAdhAraNaM kaarnnm| vizeSaNamAtropAdAne kAlAdAvativyAptiratastadvAraNAya vishessyopaadaanm| vastutastu drutajalasaMyogasyaiva piNDIbhAvahetutvaM, snehasya piNDIbhAvahetutve maanaabhaavaat| jale druttvvishessnnaatkrkaadivyaavRttiH|| ka nyAyabodhinI eka "yUlipivmAvahetutve sati guNatvam snehanA A lakSaNamAM pippIbhAva = loTa vagere cUrNane dhAraNa ane AkarSaNa karavAmAM kAraNabhUta evo vizeSa prakArano saMyoga. AvA prakAranA vilakSaNa saMyogamAM sneha ja asAdhAraNa kAraNa che, jalAdimAM raheluM dravatva nahIM. * jo pippIbhAvamAM jalAdigata dravatvane kAraNe mAnIe to dravelA pIgaLelA suvarNAdinA saMyogathI paNa cUrNAdino piMDa thavo joIe paraMtu evuM thatuM nathI. AthI sneha ja pippIbhAvanuM asAdhAraNa kAraNa che. * jo lakSaNamAM vRdvipinkImavihetutva' e pramANe vizeSaNa mAtranuM upAdAna karIe to kAryamAtranuM kAraNa kAlAdi hovAthI kAlAdimAM ativyApti Avaze. paraMtu "TUtva' padanA upAdAnathI kAlAdimAM ativyApti nahIM Ave kAraNa ke kAlAdi guNa nathI. vastunuM vAstavika rIte to snehane pippIbhAvanuM kAraNa mAnavAmAM koI pramANa nathI kAraNa ke jo snehane pippIbhAvanuM kAraNa mAnIe to barapha, karA vagere jala svarUpa hovAthI emAM paNa sneha guNa to che ja. tethI baraphAdithI cUrNAdino piMDa thavo joIe. paraMtu evuM banatuM nathI. A to sau koIne pratyakSa ja che. tethI kUtajalanA pravAhIrUpa pANInA saMyogane ja pippIbhAvanuM kAraNa mAnI levuM. zaMkA : mAtra jalanA saMyogane ja piDIbhAvanuM kAraNa mAno ne. jalamAM tatva vizeSaNa zA mATe ApyuM? samA. : are bhAi! Ama karavAthI to karAdi jala svarUpa hovAthI karAdithI pharI piMDa thavAnI Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 88 Apatti Avaze. e Apattina Ave mATe nyAyabodhinIkAre jalamAM drutatva vizeSaNa ApyuM che. (pa0) cuurnnaadiiti|cuurnnN piSTaM tadevAdiryasya mRttikAdeH sa cUrNAdistasya piNDIbhAvaH saMyogavizeSastasya heturnimittakAraNaM sneha ityrthH| kAlAdAvativyAptivAraNAya gunnpdm| rUpAdAvativyAptivAraNAya piNDIbhAveti / cUrNapadaM spaSTArtham // * padakRtya : cUrNa = piSTa, te ja che Adi je mATI vagerenuM te cUrNAdi. teno je pippIbhAva = saMyogavizeSa che, teno hetu = nimittakAraNa sneha che. e pramANe mULanI paMktino artha jANavo. | snehanA A lakSaNamAM guNa' padanuM upAdAna kAlAdimAM AvatI ativyAptine dUra karavA mATe che. lakSaNamAM "pinDamAvata' padanA upAdAnathI rUpAdimAM ativyApti nahIM Ave kAraNa ke rUpAdi pippIbhAvanA kAraNa nathI. lakSaNamAM "pUrNa pada koi avyApti vagere doSane dUra karavA mATe nathI mUkayuM, paraMtu spaSTatA mATe ja mUkayuM che. vizeSArtha : * "papnamAMvahetu: nedaH AvuM paNa snehanuM lakSaNa izvaraicchAdimAM javAthI ativyApti Avaze. kAraNa ke izvaraicchAdi kArya mAtra prati kAraNa che ane guNa che. paraMtu lakSaNamAM asAdhAra' padanA nivezathI ativyApti nahIM Ave kAraNa ke izvaraicchA asAdhAraNakAraNa nathI. tethI lakSaNa banaze "fpavmAvAsadhAraNaUAM gu: ne?' * jo ke "sAdhAraNa' padanA nivezathI Izvara IcchAnI jema, sAdhAraNakAraNa evA kAlAdimAM paNa ativyAptinuM vAraNa thaI ja jaze. tethI kAlAdimAM ativyAptinA vAraNa mATe "' padanI jarUra nathI paraMtu cUrNAdi paNa pippIbhAvanuM asAdhAraNa samavAyikAraNa hovAthI temAM ativyAptinA vAraNa mATe snehanA lakSaNamAM gu' pada Avazyaka che. pUrvAtivyAtivArAya purvamutvam' (laghubodhinI) ' zabda - nirUpaNa mUlam : zrotragrAhyo guNaH zabdaH / AkAzamAtravRttiH / sa dvividhaH - dhvanyAtmako varNAtmakazca / tatra dhvanyAtmako bheryAdau / varNAtmakaH saMskRtabhASAdirUpaH // zravaNendriyathI je guNanuM pratyakSa thAya che tene zabda kahevAya che. te zabda mAtra AkAzamAM ja rahe che. tathA dhvani ane varNa svarUpe be prakArano che. temAM bherI, mRdaMga vagere vAjiMtrano avAja te dhvani svarUpa zabda che. ane saMskRta, prAkRta bhASArUpa zabda te varNa svarUpa zabda che. (nyA0) zabdaM lkssyti-shrotreti| zabdatve'tivyAptivAraNAya guNa iti| rUpAdAvativyAptivAraNAya shrotreti| sa trividhaH - saMyogajo vibhAgajaH shbdjshceti| Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 89 , yathA bherIdaNDasaMyogajo bhAMkArAdizabdaH, hastAbhighAta-saMyogajanyo mRdnggaadishbdH| vaMze pATyamAne dldvyvibhaagjshcttcttaashbdH| zabdotpattidezamArabhya zrotradezaparyantaM vIcItaraGganyAyena kadambamukulanyAyena vA nimittapavanena zabdadhArA jaaynte| tatra uttarottarazabde pUrvapUrvazabdaH kaarnnm|| ka nyAyabodhinI ka * "zrotramrAhyo guna: zabdaH" zabdanA A lakSaNamAM "zrotramrAhya' padanuM ja upAdAna karIe to, "je indriyathI je guNanuM jJAna thAya che, te indriyathI temAM rahelI jAtinuM paNa jJAna thAya che' A niyamathI zabdanI jema zabdamAM rahelI zabda- jAti paNa zravaNendriyathI grAhya kahevAze. tethI zabda- jAtimAM ativyApti Avaze. paraMtu lakSaNamAM "gukha padanA upAdAnathI ativyApti nahIM Ave kAraNa ke zabda- e jAti che, guNa nathI. * lakSaNamAM mAtra "TM' padanuM ja upAdAna karIe to rUpAdi paNa guNa hovAthI temAM ativyApti Avaze. paraMtu lakSaNamAM 'zrotraprAhi?' padanA upAdAnathI rUpAdimAM ativyApti nahIM Ave kAraNa ke rUpAdi zravaNendriyathI grAhya nathI. A zabda traNa prakArano che - saMyogaja, vibhAgaja ane zabdaja (1) saMyogathI je zabda utpanna thAya che tene saMyogaja zabda kahevAya che. dA.ta. - bherI ane daMDanA saMyogathI je bhAMkArAdi avAja nIkaLe che te, tathA hastanA abhighAta = saMyogathI utpanna thato je mRdaMgAdi vAjiMtrano avAja che te saMyogaja zabda kahevAya che. (2) be vastuno vibhAga karavAthI je zabda utpanna thAya tene vibhAgaja zabda kahevAya che. dA.ta. -vAMsane cIravAmAM be paTTIonA vibhAgathI utpanna thato je caTa avAja che, te vibhAgaja zabda kahevAya che. (3) jemAM pachI pachInA zabdo prati pahelA pahelAnA zabdo kAraNa bane tene zabdaja zabda kahevAya che. dA.ta. - bherI vagere vAjiMtra je dezamAM hoya te dezamAM utpanna thayelo zabda potAnA sadaza bIjA zabdane, bIjo zabda potAnA saMdeza trIjA zabdane utpanna kare che. e rIte prathama zabda jyAM utpanna thayo che te pradezathI mAMDIne dUra rahelA puruSanA zrotradeza = zravaNendriyanA pradeza sudhI vIcItaraMganyAyathI athavA kadaMbamukula nyAyathI nimittabhUta pavanavaDe zabdanI dhArA utpanna thAya che eTale dUra rahelA puruSane paNa te zabda saMbhaLAya che. temAM pachInA zabdo prati pahelA pahelAnA zabdo kAraNa bane che. tethI uttarottaranA zabdo "zabda" zabda kahevAya che. vizeSArtha : zaMkA : mukhAdithI nIkaLelo eka ja zabda kAna sudhI pahoMce che. evuM mAno ne... vacce zabdaja zabda mAnavAnI zI jarUra? samA. : mukhAdithI nIkaLelo e eka ja zabda kAna sudhI jato hoya to pachI anya vyakti e zabdane sAMbhaLI na zake. paraMtu e zabda badhAne ja saMbhaLAya che. tethI zabdathI Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ co nAnA zabdanI utpatti mAnavI Avazyaka che. zabda kSaNika hovAthI tarata ja naSTa thaI jAya che. ahIM prathama zabda saMyoga ke vibhAgathI utpanna thaze ane pachInA zabdo pUrva pUrvanA zabdothI utpanna thaze. zaMkA : vIcItaraMganyAya ane kadambamukula nyAyathI zabda kevI rIte utpanna thAya che? samA. : * vIcItaraMga nyAya : jevI rIte taLAvamAM paththaro nAMkhatA taraMga utpanna thAya che ane te bIjA bIjA aneka taraMgone utpanna kare che. tevI rIte saMyoga ke vibhAgathI utpanna thayelA prathama "ka" zabda daze dizAmAM "ka' zabdane utpanna kare che. ane te dazeya dizAno 'ka' zabda potapotAnI dizAmAM eka eka "ka" zabdane utpanna kare che. A rIte zrotAnA kAna sudhI "ka" zabda pahoMce che. * kadamba mukula nyAya : jevI rIte eka nALa- vALA adhikaraNa vizeSamAM kadamba puSya potAnA samIpa dezamAM AThe dizAmAM svajAtIya puSpone utpanna kare che te puSpo te ja adhikaraNamAM potAnA samIpa dezamAM AThe dizAmAM anya svajAtIya puSpone utpanna kare che. tevI rIte saMyoga ke vibhAgathI utpanna thayelI prathama 'ka' zabda dazeya dizAmAM 'ka' zabdane utpanna kare che. ane te dazeya "ka" zabdo bIjA daza daza "ka" zabdane utpanna kare che. A rIte zrotAnA kAna sudhI 'ka' zabda pahoMce che. pinka ka6- ka 8- >ka->ka h cha kaTaka vIcItaraMga LyAya - kadaLamukula ke kadamba mukula nyAya - ka Daka -> >> va ka ka ka hA, paNa je dizAmAM pavana vadhAre hoya te dizAmAM zabdo spaSTa saMbhaLAya che ane je dizAmAM pavana ocho hoya te dizAmAM zabdo saMbhaLAtA nathI. zaMkA : zabdono nAza kevI rIte thAya che? samA. : Ama to guNano nAza dravyanA nAzathI thAya che. jema ghaTarUpano nAza ghaTa dravyanA nAzathI thAya che. paraMtu AkAzadravya nitya hovAthI teno nAza thato nathI. tethI pUrva pUrva zabdano nAza uttarottara zabdanA nAzathI mAnyo che. tenI prakriyA A pramANe che - koipaNa zabdanI prathamakSaNe utpatti, rajIkSaNe sthiti ane 3jIkSaNe vinAza hoya che. emAM je rajIkSaNano sthitizIla "ka" zabda che, te navA "ka" zabdane utpanna kare che ane e rajakSaNano navo 'ka' zabda pUrvanA "ka" zabdano nAza karI pote sthitizIla bane che. have pharI sthitizIla banelo navo "ka" zabda bIjA 'ka' zabdane utpanna kare che ane e "ka" zabda pUrvanA "ka" zabdano nAza karI pote sthitizIla bane che. Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 91 kSaNa 2 3 4 5 nAza. prathama "ka" zabda utpatti sthiti nAza bIjo "ka" zabda utpatti sthiti nAza trIjo "ka" zabda utpatti sthiti nAza A rIte pUrva pUrvano zabda uttarottara zabdane utpanna karato jAya che. ane uttarottarano zabda pUrva pUrvanA zabdano nAza karato jAya che. zaMkA : paraMtu anya zabdano nAza kevI rIte thaze? samA. : keTalAka evuM kahe che ke sundopasuMda nyAyathI anya zabda upAjya zabdano nAza kare che ane upAjya zabda anya zabdano nAza kare che.(saMda ane upasuMda baMne bhAio tapanA prakarSathI ekabIjA sivAya bIjI koipaNa vyaktinA hAthe na maravAnuM varadAna meLavyuM hatuM. paraMtu koI kAraNosara paraspara yuddha karIne ekabIjAnA hAthe baMne mRtyu pAmyA.) ahIM "anya zabda upanya zabdathI nAza pAme che" AvuM kahevuM yogya lAgatuM nathI. kAraNa ke niyama che "kAraNa e haMmezA kAryanI avyavahita pUrva kSaNamAM rahevuM joie" ahIM to anya zabdanA nAzanI pUrvekSaNamAM upAjya zabdano to nAza thaI jAya che. eTale upAjya zabda, anya zabdanA nAzarUpa kAryanI pUrvekSaNamAM na hovAthI anya zabdanA nAzanuM kAraNa na banI zake. tethI 'satyazabdanAzastUpAjyazabdanAzaneti vIdhyam' (siddhAMtacaMdrodaya) arthAt anya zabdano nAza upAjya zabdathI nahIM paraMtu upAjya zabdanA nAzathI mAnavo vadhAre ucita che. kAraNa ke anya zabdano nAza e kArya che ane tenI avyavahita pUrvekSaNamAM ja upAnya zabdano nAza rahelo che. zaMkA : jevI rIte be cAra ghaTamAM A ghaTa pahelA banyo, A ghaTa pachI banyo e rIte kramanuM jJAna thAya che. tevI rIte jo zabdanI dhArA cAlatI hoya to "A zabda naSTa thayo" "A zabda utpanna thayo e pramANenI zRMkhalA buddhithI jJAta kema nathI thatI? samA. : jayAre prathamakSaNano zabda trIjIkSaNe naSTa thAya che tyAre bIjIkSaNe utpanna thayelo zabda sthiti kAlamAM AvI jAya che ane jyAM bIjIkSaNe utpanna thayelo zabda cothIkSaNe nAza pAme tyAM to trIjIkSaNe utpanna thayelo zabda sthiti kAlane prApta karI le che. tethI vaccenI kSaNomAM zabdanI utpatti ane nAzano kAla jJAta thato nathI. (pa0) zrotreti |shbdtve'tivyaaptivaarnnaay guNa iti| rUpAdivAraNAya zrotragrAhya iti / vastutastu zrotrotpannazabdasyaiva zrotragrAhyatvena tadbhinne'vyAptivAraNAya zrotragrAhyajAtimattve tAtparyAd 'guNa' padamanupAdeyameva // Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * padakRtya * vastutastu vAstavika rIte to "zrotrakRdyitve sati gupatvim' AvuM paNa zabdanuM lakSaNa nirdaSTa nathI, kAraNa ke zabda jyAMthI utpanna thAya che tyAMthI karNadeza sudhI pahoMcatA vacce ghaNA zabdo utpanna thAya ane nAza pAme che. te zabdo zravaNendriya grAhya banatAM nathI. mAtra karNadeza sudhI pahoMcelA aMtima zabdo ja zravaNendriyathI grAhya bane che. Ama zabdanuM lakSaNa vaccenA zabdomAM na javAthI avyApti Ave che. paraMtu "zrotraprAInAtimattvam' A rIte zabdanuM jAtighaTita lakSaNa karavAthI zravaNendriyathI agrAhya zabdomAM avyApti doSa Avaze nahIM. kAraNa ke zrotragAhya je zabda- jAti che, te zabdatva jAtivALA to zravaNendriyathI grAhya nahIM thayelA evA paNa zabdo che. ane hA ! pUrve zabdatvajAti, zabdatAbhAva vageremAM AvatI ativyAptinA vAraNa mATe lakSaNamAM 'padanuM upAdAna vyartha che. kAraNa ke zabda vagere zravaNendriyathI grAhya jAtivALA na hovAthI temAM ativyApti AvatI nathI. vizeSArtha : zaMkA : "zrotraprAInAtimattvam zabdanuM AvuM paNa lakSaNa guNamAM ativyApta thaze. kAraNa ke zrotragrAhyajAti jema zabdava che tema guNatva paNa che. ane te guNatvavALA badhA guNo thaze. samA. : zabdanA lakSaNamAM mAtra padanA upAdAnathI guNomAM ativyApti nahIM Ave. kAraNa ke guNatvajAti, zravaNendriya mAtrathI grAhya nathI paraMtu cakSu vagere indriyathI paNa grAhya che. Ama zabdanuM niSkRSTa lakSaNa A pramANe thaze. "zotramItraprasthAtimattva zabdarzanakSaNanuM buddhi - nirUpaNa mUlam : sarvavyavahAraheturguNo buddhirjnyaanm| sA dvividhA-smRtiranubhavazca / sarva vyavahAranuM kAraNa je guNa che, tene buddhi arthAt jJAna kahevAya che. te buddhi smRti ane anubhavanA bhedathI be prakAranI che. vizeSArtha : * nyAyazAstramAM buddhi, upalabdhi ane jJAna A traNeya zabdo ekArthaka che. vRdhipatnavyijJanamityanantaram (nyAyasUtra 1/1/15) chatAM paNa mULa gandhamAM buddhinA samAnArthaka tarIke je "jJAna" pada ApyuM che te sAMkhyonA matanuM khaMDana karavA mATe che. kAraNa ke sAMkhyonuM kahevuM che ke mahattattva padArtha ja buddhi che. ane te buddhi dravyasvarUpa che jyAre jJAna e guNa che. (nyA0) budherlakSaNamAha - sarvavyavahAreti / vyavahAraH - shbdpryogH| jJAnaM vinA zabdaprayogAsaMbhavAt / 'zabdaprayogarUpavyavahArahetutvaM' jJAnasya lkssnnm| buddhiM vibhajate-sA dvividheti / Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -3 * nyAyabodhinI ka vyavahAra e zabdaprayoga svarUpa che. (ane A) zabdano prayoga jJAna vinA saMbhavI zakato nathI. kahyuM paNa che 'artha vRdhdhA dravanA'(nirukti) A nyAyathI nakkI thAya che ke zabdaprayogarUpa vyavahAranA kAraNane jJAna kahevAya che. mULamAM "sA vidhA' ema kahIne buddhino vibhAga kare che. (pa0) buddhilakSaNamAha - sarveti / sarve ye vyavahArA AhAravihArAdayasteSAM heturbuddhirityarthaH / daNDAdivAraNAya sarvavyavahAreti / kAlAdivAraNAya 'asAdhAraNe' tyapi deyam / * padakRtya ka sarvavyavahArahetuLo vRddha' A mULagraMthano, 'AhAra, vihAra vagere je sarva vyavahAro che tenuM kAraNa buddhi che' evo artha karavo. * lakSaNamAM 'hetudhiH eTaluM ja kahIe to daMDa vigere paNa ghaTAdinA kAraNa hovAthI daMDAdimAM ativyApti Avaze. paraMtu lakSaNamAM "sarvavyavahAra padanA nivezathI daMDAdimAM ativyApti nahIM Ave kAraNa ke daMDAdi sarvavyavahAranuM kAraNa nathI. * "sarvavyavahArahetuH AvuM paNa buddhinuM lakSaNa kArya mAtranuM kAraNa evA kAlAdimAM ativyApta banaze. paraMtu lakSaNamAM sAdhAraNa' padanA nivezathI kAlAdimAM ativyApti nahIM Ave kAraNa ke kAlAdi e sAdhAraNakAraNa che. noMdha :- padakRtyakAre Apelo "blavivaraNaya sarvavyavahAti tathA nAddivArA) rasadhArane 'tyapi' A pATha ucita lAgato nathI kAraNa ke lakSaNamAM kahelA "guNa' padanA kAraNe daMDamAM ke kAlamAM ativyApti AvatI ja nathI. tethI "pavivAra, sarvavyavahAti' ane 'rUzvarecchAvivAra3 sAdhArantyafpa' A pATha ucita lAge che. athavA to jayAre padatya lakhAtuM haze tyAre mULamAM "guNa" pada nahIM hoya. smRti - nirUpaNa mUlam : saMskAramAtrajanyaM jJAnaM smRtiH // saMskAramAtrathI janya jJAnane smRti kahevAya che. __ (nyA0 ) smRtiM lkssyti-sNskaareti| saMskAramAtrajanyatvaviziSTajJAnatvaM smRterlkssnnm| vizeSaNAnupAdAne pratyakSAnubhave'tivyAptistadvAraNAya vishessnnopaadaanm| saMskAradhvaMse'tivyAptivAraNAya vishessyopaadaanm| dhvaMsaM prati pratiyoginaH kAraNatvAt saMskAradhvaMse'pi saMskArajanyatvasya sttvaat| pratyabhijJAyAmativyAptivAraNAya maatrpdm|| Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 94 * nyAyabodhinI * * 'saMAramAtrananyatve mati jJAnatvam ' smRtinA A lakSaNamAM 'saMskAramAtrananyatva'e vizeSaNapadanuM upAdAna na karIe ane je jJAna che te smRti che' ATaluM ja kahIe to pratyakSa svarUpa anubhava paNa jJAna hovAthI temAM ativyApti Avaze. paraMtu lakSaNamAM 'saMAramAtrananyatva' e vizeSaNapadanA upAdAnathI pratyakSAnubhavamAM ativyApti Avaze nahIM. kAraNa ke pratyakSAnubhava e saMskArathI janya nathI. indriya ane padArthanA sannikarSathI janya che. * lakSaNamAM 'saMskAramAtrathI janya hoya te smRti che' eTaluM ja kahIe to saMskAradhvaMsamAM ativyApti Avaze kAraNa ke dhvaMsanI prati pratiyogI kAraNa hoya che. jevI rIte ghaTadhvaMsa e pratiyogI ghaTa vinA zakaya nathI tevI rIte saMskAradhvaMsa prati paNa pratiyogI saMskAra kAraNa che. tethI saMskArathI janya saMskAradhvaMsa paNa kahevAze. paraMtu lakSaNamAM 'jJAnatva' padanA upAdAnathI saMskAradhvasaMmAM ativyApti nahIM Ave kAraNa ke saMskAradhvaMsa e jJAnasvarUpa nathI. * jo lakSaNamAM 'mAtra' padanuM upAdAna na karIe ane 'saMskArathI janya je jJAna che te smRti che' eTaluM ja kahIe to pratyabhijJA je jJAna svarUpa che temAM ativyApti Avaze. te A pramANe - 'tattavantAvAhinI pratIti: pratyamijJA' arthAt 'ttattA' ane 'vantA' A baMne aMzane jaNAvanAruM je jJAna che tene pratyabhijJA kahevAya che. dA.ta. 'soya vevavatta:' arthAt 'te A devadatta che' A jJAnane pratyabhijJA kahevAya che. kAraNa ke 'sa:' pada tattAMzane = pUrve joyelA padArthane jaNAve che ane 'ayaM' pada idantAMzane - sAme rahelA padArthane jaNAve che. AmAM 'tattAMza' smaraNAtmaka hovAthI saMskArathI janya che ane 'indatAMza' pratyAkSAtmaka hovAthI indriya ane padArthanA sannikarSathI janya che. Ama, pratyabhijJA jJAna e saMskArathI janya paNa che ane jJAna svarUpa paNa che tethI smRtinuM lakSaNa pratyabhijJA jJAnamAM paNa javAthI ativyApti Avaze. paraMtu smRtinA lakSaNamAM 'mAtra' padanA upAdanathI pratyabhijJA jJAnamAM ativyApti nahIM Ave kAraNa ke pratyabhijJA saMskAramAtrathI janya nathI, indriyArthasajJikarSathI paNa janya che. (pa0 ) sNskaareti| saMskAradhvaMse'tivyAptivAraNAya jJAnamiti / anubhave'tivyAptivAraNAya saMskArajanyamiti / tathApi pratyabhijJAyAmativyAptivAraNAya 'saMskAramAtrajanyatvaM' vivakSaNIyam / kvacittathaiva pAThaH / na caivaM satyasaMbhavastasya 'saMskArajanyatve' satIndriyArthasaMnikarSAjanyArthakatvAt // * padakRtya * smRtinA lakSaNamAM 'jJAna' pada saMskAradhvaMsamAM ativyAptinA vAraNa mATe che. 'saMArananya' pada anubhavamAM ativyAptinA vAraNa mATe che. to paNa pratyabhijJAmAM ativyApti Ave che tethI lakSaNamAM 'mAtra' padanI vivakSA karavI joie. ahIM 'saMsjhAramAtrananyattva vivakSaLIyam' Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 95 A padathI padakRtyakArano Azaya e che ke prAcIna pustakomAM mAtra' pada vinA saMskArajhanyajJAna mRtiH' Avo pATha che ane "vittarthava pati? keTalAka pustakomAM mULamAM ja "saMskAramatrigarca jJAnaM sRtiH Avo mAtrapada ghaTita lakSaNano pATha paNa jovA maLe che. ra raivaMcAIvAn !' zaMkA : are bhAI! "saMskAramatrijJAnaM mRtiH' A rIte "mAtra pada ghaTita paNa smRtinuM lakSaNa smRtimAM ja na javAthI asaMbhava doSa Avaze. te A pramANe - "mAtra' padano artha "saMraMganyatve sati saMskAretaranatvam' e pramANe che. tethI "saMskArathI janya hoya, saMskArabhinnathI ajanya hoya ane jJAna hoya te smRti kahevAya che A pramANe smRtinuM lakSaNa banaze. paraMtu A lakSaNa smRtimAM ja ghaTatuM nathI kAraNake mRti saMskArathI to janya che, jJAna paNa che paraMtu saMskArabhinna Atma-manasaMyoga vigerethI paNa janya che kAraNa ke Atma-mananA saMyoga vinA, tathA sAdhAraNa kAraNa kAlAdi vinA smRti utpanna thaI zakatI nathI. samA. : tamArI vAta sAcI che. paraMtu ame "saMn2mAtranatvano artha saMskRtikriyArthanirvAnanyatva' e pramANe karazuM tethI smRtimAM asaMbhava doSa nahIM Ave. kAraNa ke smRti bhale AtmA-manasaMyogAdithI janya che paraMtu indriya ane padArthanA sannikarSathI to ajanya che. smRtinuM A pramANe lakSaNa karavAthI pratyabhijJAmAM paNa ativyApti nahIM Ave kAraNa ke pratyabhijJA jema saMskArathI janya che tema indriyArtha sannikarSathI paNa janya che. anubhava - nirUpaNa mUlam : tadbhinnaM jJAnamanubhavaH / sa dvividhaH yathArtho'yathArthazca // mRtithI bhinna jJAna anubhava kahevAya che. te yathArtha ane ayathArtha ema be prakAre che. (nyA0 ) anubhavaM lakSayati - tadbhinnamiti / tadbhinnatvaM nAma smRtibhinnatvam / smRtibhinnatvaviziSTa jJAnatvamanubhavasya lakSaNam / tatra vizeSaNAnupAdAne smRtAvativyAptiH, vizeSyAnupAdAne ghaTAdAvativyAptiratastadvAraNAya vizeSaNavizeSyayorubhayorupAdAnam / anubhataM vibhajate - sa dvividha iti // nyAyabodhinI eka 'taddhine jJAnanumava:' ahIM "ddhina'no artha "mRtifmana' karavAno che. (tethI) mRtinitve sata jJAnatvam' A anubhavanuM lakSaNa che. * A lakSaNamAM 'kRtifmanatva' e vizeSaNa padano niveza na karIe ane "je jJAna hoya te anubhava che. eTaluM ja kahIe to smRtimAM ativyApti Avaze. kAraNa ke smRti e jJAna che. paraMtu lakSaNamAM "mRtinitva' padanA nivezathI smRtimAM ativyApti nahIM Ave Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAraNa ke smRti pote potAnAthI bhinna nathI. jo lakSaNamAM "jJAnatva" e vizeSya padano niveza na karIe ane "je smRtithI bhinna hoya te anubhava che' eTaluM ja kahIe to smRtithI bhinna ghaTa, paTAdi paNa hovAthI ghaTa, paTAdimAM ativyApti Avaze. paraMtu lakSaNamAM "jJAnatva' padanA upAdAnathI ghaTa, paTAdimAM ativyApti nahIM Ave. kAraNa ke ghaTa, paTAdi jJAna nathI. mULamAM sa dividha: A pramANe kahIne anubhavano vibhAga kare che. (pa0) taditi / smatitvAvacchinnabhinnamityarthaH / tena yatkiMcitsmatibhinnatvasya smatau sattve'pi na kSatiH / ghaTAdAvativyAptivAraNAya jJAnamiti / smRtivAraNAya tadbhinnamiti / ka padakRtya * "mRtimannatve sati jJAnatvam' anubhavanuM AvuM paNa lakSaNa nirdoSa nathI. kAraNa ke paTanI smRtithI bhinna ghaTanI smRti che ane te ghaTanI smRti jJAna to che ja tethI ghaTanI smRtimAM lakSaNa ghaTI javAthI ativyApti Avaze. paraMtu "mRtifmanano artha "mRtitvIchinnamRtifmane karazuM to mRtijJAnamAM ativyApti nahIM Ave kAraNa ke smRtivAvacchinnamRti = ghasmRti, paTamRti vagere jeTalI paNa smRtio che, te yAvasmRti. tenAthI bhinna hoya ane jJAna hoya te anubhava kahevAya che. Avo artha karavAthI yatkiMcita paTAdi vagere smRtiothI bhinna ghaTAdi vagerenI mRtio hovA chatAM paNa koI kSati nathI kAraNa ke ghaTAdi vagerenI smRtio jJAna svarUpa hovA chatAM gRtitvacchinnamRti = yAvasmRtithI bhinna nathI. bAkI to spaSTa che. yathArtha - anubhava mUlam : tadvati tatprakArako'nubhavo yathArthaH / saiva prametyucyate / tavamAM je takAraka anubhava te yathArtha anubhava che. dA.ta.ghaTatvava ghaTamAM ghaTatva e ja prakAra che, paTavAdi prakAra nathI. evuM jJAna thavuM arthAt ghaTane joine "A ghaTa" evI buddhi thavI te yathArtha anubhava che. Ane ja pramA = sAcuMjJAna kahevAya che. noMdha : "patronvarito: tIndrayo: vArthavodhatvam' arthAt eka jagyAe kahevAyelA be 'ta' zabdano eka ja artha levo. eTale ke prathama 'tathI jo 'ghaTatva' lIdhuM hoya to tyAM ja kathita bIjA 'tathI paNa "ghaTatva" levuM. (nyA0 ) yathArthAnubhavaM lkssyti-tdvtiiti| 'tadvatI'tyatra saptamyartho vishessytvm| tacchabdena prakArIbhUto dharmo dhrttvyH| tathA ca tadvadvizeSyakatve sati tatprakArakAnubhavatvaM' yathArthAnubhavasya lkssnnm| udAharaNam-rajate 'idaM rajatam' iti jnyaanm| atra rajatatvavadvizeSyakatve sati rajatatvaprakArakatvasya sttvaallkssnnsmnvyH| tadvanniSThavizeSyatAnirUpitatanniSThaprakAratAzAlitvamiti tu nisskrssH| anyathA yathAzrute GgarajatayoH 'ime rajata Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ raGge' ityAkArakasamUhAlambanabhrame'tivyAptiH, tatrApi rajatatvavadvizeSyakatvarajatatvaprakArakatvayo raGgatvavadvizeSyakatvaraGgatvaprakArakatvayoH sttvaat| uktaniSkarSe tu nAtivyAptiH, rajatatvaprakAratAyA rajatatvavadvizeSyatAnirUpitatvAbhAvAt, evaM raGgatvaprakAratAyA rnggtvvdvishessytaaniruupittvaabhaavaat| kiMtu samUhAlambanabhramasya raGgAMze rajatatvAvagAhitvena rajatatvaprakAratAyA rnggtvvdvishessytaaniruupittvaat| evaM rajatAMze raGgatvAvagAhitvena raGgatvaprakAratAyA rjttvvdvishessytaaniruupittvaacceti| nAnAmukhya vizeSyatAzAlijJAnaM smuuhaalmbnm|| * nyAyabodhinI A yathArtha anubhavanA lakSaNamAM tarvati' padamAM je saptamI che teno artha vizeSyatA che ane ta' zabdathI jJAnamAM je prakAra rUpe jaNAya che te dharma levo. tethI lakSaNa banaze 'tadvanniSThavizeSyatAnirUpakatve sati tanniSThaprakAratAnirUpakatve satyanubhavatvaM yathArthAnubhavasya takSapAm' arthAt ' tamAM rahelI vizeSyatAne je jaNAve che, tatkrAM rahelI prakAratAne je jaNAve che, ane je jJAna che tene yathArtha-anubhava kahevAya che. dA.ta. rajatane joIne "A rajata che' evuM jJAna yathArtha anubhava kahevAya che. kAraNa ke A jJAnamAM rajata e vizeSa hovAthI ane rajatatva e prakAra hovAthI A jJAna rajatatvavajatamAM rahelI vizeSyatAne jaNAvanAra paNa che tathA rajatatvamAM rahelI prakAratAne jaNAvanAra paNa che. nirUpaka prakAratA vizeSatA nirUpa, (prakAra) rajatatva rajata (vizeSya) rakhate haiM natam' jJAna Ama, yathArtha anubhavanuM uparokata lakSaNa rAte rUTuM ratam' A jJAnamAM ghaTI javAthI lakSaNa samanvaya thAya che. zaMkA : are bhAi ! yathArtha anubhavanuM A lakSaNa to samUhAlambana bramAtmaka jJAnamAM ativyApta bane che. te A pramANe sAme paDelA raMga-rajata'ne joine koine 'A rajata-raMga che evuM samUhAlambana bhrama jJAna thAya tyAre A bhramAtmaka jJAnamAM paNa raMga ane rajata baMne vizeSya rUpe bhAse che ane rajatatva ane raMga- baMne prakAra rUpe bhAse che. arthAt "mAragatayorine ratane A jJAna paNa raMga_vaga ane rajatatvavajatamAM rahelI vizeSatAno nirUpaka paNa che, tathA rajatatvamAM ane raMgatvamAM rahelI prakAratAno nirUpaka paNa che. Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (2 . nirUpaka prakAratA prakAratA nirUpaka (prakAra) rajatatva (prakAra) raMgata raMga-rajatamAM "rajata-raMganuM samUhAlambanabhrama (vizeSya) raMga (vizeSya) rajata jJAna nirUpaka vizeSyatA vizekhatA - tira on nirUpaka Ama, A samUhAlambana bramajJAna tadghaniSTha vizeSyatA tathA taniSTha prakAratAno nirUpaka hovAthI temAM ativyApti Avaze. samA. : yathAzruta = mULamAM batAvelA lakSaNamAM prakAratA ane vizeSyatAnI vacce koI saMbaMdha batAvyo na hato ane prakAratA ane vizeSyatA baMneno sIdho jJAnamAM anvaya karyo hato. tethI samUhAlambana bhramajJAnamAM ativyApti AvatI hatI. paraMtu ame taniSThavizeSyatanirUfpatanikhAratItve satyanunavatvam' A pramANe yathArtha anubhavanuM lakSaNa karazuM arthAt "rajatatvavat rajatamAM rahelI vizeSyatAthI nirUpita rajatatvamAM rahelI je prakAranA che tenuM nirUpaka jJAna hovuM joie, temaja raMgatavad raMgamAM rahelI vizeSyatAthI nirUpita raMgatvamAM rahelI je prakAranA che tenuM nirUpaka jJAna hovuM joie.' A rIte kahIzuM to ativyApti nahIM Ave. kAraNa ke samUhAlambanabhramamAM rajatatvamAM rahelI prakAranA rajatatvava rajatamAM rahelI vizeSyatAthI nirUpita nathI. e pramANe raMgatvamAM rahelI prakAratA paNa raMga_vadgamAM rahelI vizeSyatAthI nirUpita nathI. paraMtu raMgamAM rajatatva prakAra tarIke bhAsita thavAthI rajatatvamAM rahelI prakAranA raMgavad raMgamAM rahelI vizeSatAthI nirUpita che. ane e pramANe rajatamAM raMga- prakAra tarIke bhAsita thavAthI raMgatvamAM rahelI prakAratA rajatatvavad rajatamAM rahelI vizeSyatAthI nirUpita che. samUhAlambana jJAna kone kahevAya?aneka mukhya vizeSyatAne jaNAvanArA jJAnane samUhAlambana jJAna kahevAya che. mukhya vizeSyatA kone kahevAya?' pratAsamAnAdhirAvizeSyatA muraNyavizeSyatA' arthAt je vizeSyatA prakAratAnA adhikaraNamAM na rahetI hoya eTale ke je vizeSyo koinI paNa apekSAe prakAra na banatA hoya temAM rahelI vizeSyatA mukhya vizeSatA kahevAya che. dA.ta. --rUnI ghaTa-paTau' "jJatI' ityAdi jJAnamAM ghaTa-paTa, rajata-raMga koinI paNa apekSAe prakAra na banatA hovAthI temAM rahelI vizeSatA prakAratAnI asamAnAdhikaraNa kahevAya. tethI te vizeSyatAo nAnA mukhya vizeSyatA kahevAze ane A jJAna samUhAlambana kahevAze. Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizeSArtha : samUhAlambana jJAnanuM padakRtya * samUhAlambana jJAnanAM lakSaNamAM jo "nAnA (= aneka) pada na kahIe arthAt "muravizeSyatAzAtijJA samUhAtaMvanam' ATaluM ja kahIe to "jiTu-puruSa:' A jJAnamAM ativyApti Avaze. kAraNa ke 'vuiM-puruSa? A jJAna paNa puruSaniSTha eka mukhya vizeSyatAno nirUpaka che. te ativyAptine dUra karavA mATe lakSaNamAM nAnA pada Avazyaka che. * jo mukhya pada na kahIe ane nAnAvidhyatAzAtijJA samUhartavanam' ATaluM ja kahIe to blavapuruSavamUtatvam' A jJAnamAM ativyApti Avaze. kAraNa ke e jJAna paNa puruSa ane bhUtalamAM rahelI nAnA vizeSyatAno nirUpaka che. prakAratA vizeSyatA prakAratA vizeSyatA nirUpa, puruSa bhUtala 'ta6vapuruSavamUtanam' jJAna paraMtu lakSaNamAM "mukhya' padanA nivezathI 'TrablavapuruSavamUtanam'A jJAnamAM ativyApti nahIM Ave kAraNa ke puruSamAM rahelI vizeSyatA mukhya vizeSyatA nathI. (pa0) tadvatIti / tadvati tatprakAro yasya sa tthetyrthH| tadvadvizeSyakatatprakAraka iti yaavt| smRtivAraNAya anubhava iti| ayathArthAnubhavavAraNAya tdvtiiti| nirvikalpake'tivyAptivAraNAya tatprakAraka iti|| ka padakRtya * je jJAnamAM 'tavratumAM 'tatuM prakAra che, te yathArthInubhava kahevAya che. ahIM saptamIno artha vizeSyatA hovAthI tati tasvachAroDanubhava:no artha taziSyata...roDanumava: e pramANe thaze. * yathArthAnubhavanA lakSaNamAM "anubhava" padanuM upAdAna na karIe to sRti jJAnamAM ativyApti Avaze. kAraNa ke sAmAnyatayA koIpaNa vastunuM jJAna thAya to jJAnamAM vizeSya, prakAra ane e be vacceno saMbaMdha bhAsita thAya che. tethI jJAna vizeSyamAM rahelI vizeSatAno, prakAramAM rahelI prakAratAno ane saMbaMdhamAM rahelI saMsargatAno nirUpaka bane che. mATe jJAnane tadvaddhizeSyaka ane ta...kAraka kahevAya che. mRti paNa jJAna svarUpa ja hovAthI te paNa taddaddhizeSyaka ane tatrakAraka che. Ama anubhavanuM lakSaNa smRtimAM javAthI smRtimAM ativyApti Ave che. paraMtu lakSaNamAM "anubhava" padanA nivezathI smRtijJAnamAM ativyApti nahIM Ave. kAraNa ke smRti e anubhava svarUpa nathI. * jo lakSaNamAM "tati padanuM upAdAna na karIe ane mAtra "tastrAroDanumavaH' ATalu ja kahIe to "zutau rUdra ragatam' evA prakAranA ayathArtha jJAnamAM ativyApti Avaze. kAraNa ke ayathArtha jJAnamAM paNa avidyamAna dharma rajatatva prakAravidhayA to bhAsita thAya ja che. Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 paraMtu lakSaNamAM tati' = "taziSya' padanA upAdAnathI ayathArthInubhavamAM ativyApti nahIM Ave kAraNa ke zaktine vize "A rajata che' evo ayathArthInubhava e takAraka (= rajatatva prakAraka) hovA chatAM paNa tavatumAM (= rajatatva rajatamAM) rahelI vizeSyatAno nirUpaka nathI. paraMtu tadabhAvavatumAM (= rajatatvAbhAvavat zaktimAM) rahelI vizeSyatAno nirUpaka che. Ama, ayathArthajJAna tatvaddhizeSyaka na hovAthI doSa nahIM Ave. * lakSaNamAM jo "tasvIra' padanuM upAdAna na karIe ane mAtra "tati anubhavo yathArtha ' arthAt "tavatumAM ( dharmathI viziSTa dharmImAM) thato anubhava te yathArthAnubhava che eTaluM ja kahIe to nirvikalpaka jJAnamAM ativyApti Avaze kAraNa ke jemAM vastunI sattA mAtranuM eTale ke "A kaMika che' evuM nAma, jAti vagerethI rahita jJAna thAya te jJAnane nirvikalpaka jJAna kahevAya che. A nirvikalpaka jJAna paNa vastumAM = taddhatumAM (= dharmathI viziSTa dharmImAM) thAya che. paraMtu nirvikalpaka jJAnamAM koi prakAra tarIke bhAsita thatuM nathI. tethI lakSaNamAM 'tatkAra' padanA upAdAnathI nirvikalpaka jJAnamAM ativyApti nahIM Ave. ayathArtha - anubhava mUlam : tadabhAvavati tatprakArako'nubhavo'yathArthaH // tadabhAvavatumAM taduprakAraka je jJAna thAya tene ayathArtha anubhava kahevAya che. dA.ta. rajatatvanA abhAvavALI zaktimAM rajatatvanuM jJAna. (nyA0) ayathArthAnubhavaM lkssyti-tdbhaavvtiiti| atrApi pUrvavattadabhAvavanniSThavizeSyatAnirUpitatanniSThaprakAratAzAlijJAnatvaM vivkssnniiym| anyathA raGgarajatayoH 'ime raGga-rajate' ityaakaarksmuuhaalmbnprmaayaamtivyaaptiH| etatsamUhAlambanasya raGgarajatobhayavizeSyakatvena rajatatvaraGgatvobhayaprakArakatvena ca rajatatvAbhAvavadraGgavizeSyakatvarajatatvaprakArakatvayo raGgatvAbhAvavadrajatavizeSyakatvaraGgatvaprakArakatvayozca sttvaat| niSkarSe tu rajatAMze rajatatvAvagAhitvena raGgAze raGgatvAvagAhitvena ca rajatatvaprakAratAyA rjttvaabhaavvdrvishessytaaniruupittvaabhaavaat| evaM raMgatvaprakAratayA rNgtvaabhaavvdrjtvishessytaaniruupittvaabhaavaannaativyaaptiH| udAharaNam-yathA zuktau 'idaM rajatam' iti|| ka nyAyabodhinI ja ahIM paNa pUrvanI jema = yathArtha - anubhavanA niSkarSa lakSaNamAM je rIte nirUpya - nirUpaka bhAva varNavyo che te rIte ayathArtha - anubhavanuM paNa "mAvaniSThavizeSyatA-nirUpataniSTha prAratAzAtijJAnatvam' A rIte niSkarSa lakSaNa jANavuM. dA.ta. --"zuktau rUdra ranatama A jJAnamAM rajatatvanA abhAvavALI zukti vizeSya che ane rajatatva prakAra che tethI A jJAna Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 101 rajatatvanA abhAvavALI zaktimAM rahelI vizeSatAthI nirUpita rajatatvamAM rahelI prakAratAno nirUpaka che ane tethI ja A jJAna ayathArtha che. zaMkA : ame ayathArthanuM uparokta lakSaNa na karIe to zuM doSa Ave? samA. : jo nirUpya-nirUpaka bhAvapUrvakanuM lakSaNa na karIe arthAt vizeSatA ane prakAratAno paraspara saMbaMdha na batAvatA baMneno sIdho jJAnamAM ja anvaya karIe to ayathArtha anubhavanuM taddamAvaniSThavizeSyatanirUpawtve sati taniSTaprakAratanirUtve satyanunavatvam' e pramANe lakSaNa thaze. prakAratA vizeSyatA nirUpaNa nirUpaka (prakAra) rajatatva raMga (vizeSya) "rU natam' ityAkAraka ayathArthajJAna ane AvuM lakSaNa to raMga-rajatane joine 'A raMga - rajata che' evA samUhAlambana pramAtmaka jJAnamAM jatuM rahevAthI ativyApti Ave che. kAraNa ke A samUhAlambana jJAna raMga ane rajata baMnemAM rahelI vizeSyatAno nirUpaka paNa che ane raMgatva ane rajatatva baMnemAM rahelI prakAratAno nirUpaka paNa che. prakAratA ja, nirUpaka prakAratA prakAratA nirUpaka (prakAra) raMga7 (prakAra) rajatatva raMga-rajatamAM " ra-rabate ? ityAkAraka yathArthajJAna (vizeSya) raMga (vizeSya) rajata - nirUpaka vizeSatA vizeSyatA // - -dvarUpaka arthAt A samUhAlambana pramAtmaka jJAna paNa rajatatvanA abhAvavALA raMgamAM rahelI vizeSyatAnuM tathA rajatatvamAM rahelI prakAratAnuM nirUpaka che. ane raMgatvanA abhAvavALA rajatamAM rahelI vizeSatAnuM tathA raMgatvamAM rahelI prakAratAnuM nirUpaka che. paraMtu jo "tadmAvaniSThavizeSyatAnirUpitataniSThaprakSaratAnirUpatve satyanunavatvama' eTale ke "rajatatvanA abhAvavALA raMgamAM rahelI vizeSyatAthI nirUpita rajatatvamAM rahelI che prakAratA che teno nirUpaka je jJAna che te ayathArthajJAna che" A pramANe ayathArtha anubhavanuM niSkarSa lakSaNa karIe to samUhAlambana pramAtmaka jJAnamAM nahIM jAya. kAraNa ke A pramAtmaka jJAnamAM rajatatva (tadvatumAM =) rajatatvavat rajatamAM prakAra che ane raMga- paNa raMga_vad Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 raMgamAM ja prakAra che. ane tethI rajatatvamAM rahelI prakAranA, rajatatvanA abhAvavALA raMgamAM rahelI vizeSatAthI nirUpita nathI. e pramANe raMgatvamAM rahelI prakAratA, raMgatvanA abhAvavALA rajatamAM rahelI vizeSyatAthI nirUpita nathI. Ama, samUhAlambana pramAtmaka jJAnamAM ayathArthanuM lakSaNa na javAthI ativyApti Avaze nahIM. (pa0) tadabhAveti / tadabhAvavadvizeSyakatatprakArako'nubhavo'yathArthAnubhava ityarthaH / yathA zaktau 'idaM rajatam' iti jJAnam / smRtivAraNAya anubhava iti / yathArthAnubhave'tivyAptinirasanAya tadabhAvavatIti / nirvikalpakavAraNAya tatprakAraka iti // * padakRtya ka 'tadabhAvavat je jJAnamAM vizeSya bane che ane tat je jJAnamAM prakAra bane che evo je anubhava te ayathArtha anubhava che. dA.ta. zaktine joine daMrataAvo ja anubhava thAya che te ayathArthInubhava che. * ayathArtha anubhavanA A lakSaNamAM jo "anubhava" pada no niveza na karIe to ayathArtha smRtimAM ativyApti Avaze kAraNa ke ayathArtha anubhavanA je saMskAra paDe che = zaktine joine "A rajata che AvA jJAnanA je saMskAra paDe che tenA dvArA "ragatavAmAvivati zu$au rAtatvaVIR' ayathArtha smRti thAya che. Ama smRti paNa "tadramAvivati tatkAra" hovAthI temAM ativyApti Avaze. paraMtu lakSaNamAM "anubhava" padanA nivezathI smRtimAM ativyApti nahIM Ave kAraNa ke smRti e anubhava svarUpa nathI. * lakSaNamAM "tadmAvati' padano niveza na karIe ane "tatkArakra' ATaluM ja jo kahIe to yathArtha anubhavamAM ativyApti Avaze kAraNa ke yathArtha anubhava paNa "tatkAra' to che ja. paraMtu lakSaNamAM 'tamAdvati' padanA nivezathI yathArtha anubhavamAM ativyApti nahIM Ave kAraNa ke yathArtha anubhava to tati = "ziSya' che. * lakSaNamAM jo 'ta~%IR#' padano niveza na karIe 'tamavizvati anubhavoyathArtha' eTaluM ja kahIe to nirvilpaka jJAnamAM ativyApti Ave che. kAraNa ke nirvikalpaka jJAna to tavat nI jema "tadmAvavatu'mAM paNa thAya che. paraMtu lakSaNamAM tatkAra' padanA nivezathI nirvikalpaka jJAnamAM ativyApti nahIM Ave kAraNa ke nirvikalpaka jJAnamAM koi prakAra hotu nathI. yathArthAnubhavanA prakAra mUlam : yathArthAnubhavazcaturvidhaH pratyakSAnumityupamitizAbdabhedAt // anubhavanA pUrve je yathArtha ane ayathArtha ema be bheda kahyA che, temAM yathArthAnubhavanA pratyakSa, anumiti, upamiti ane zAbda ema cAra bheda che. (nyA0 ) yathArthAnubhavaM vibhajate-caturvidha iti // Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 103 sugama che. (pa0) ythaartheti| yathArthAnubhavaH pratyakSameveti caarvaakaaH| anumitirapIti kaannaadbauddhaaH| upamitirapIti naiyaayikaikdeshinH|shaabdmpiiti naiyaayikaaH|arthaapttirpiiti praabhaakraaH| Anupalabdhiko'pIti bhaatttt-vedaantinau| sAMbhavikaitiDakAvapIti pauraannikaaH| caiSTiko'pIti taantrikaaH| eteSAM mate'svarasaM saMbhAvya tasya cAturvidhyaM darzitam // padakRtya che kaI kaI vyakti keTalA keTalA jJAnane = pramAne mAne che tenuM nirUpaNa kare che. * cArvAka pratyakSapramAne ja mAne che. kAraNa ke cArvAka pote nAstika che. AtmA, paraloka, puNya-pApa, mokSAdine mAnato nathI. jo cArvAka anumiti ane zAbdane svIkAre to anumAna tathA zabda pramANa dvArA siddha thatA AtmA, paraloka vagerene paNa mAnavA paDe. cArvAkanuM kahevuM che ke anumAna dvArA nizcitajJAna thatuM nathI. dA.ta. dhUma dvArA vaninI saMbhAvanA hoI zake che. paraMtu nizcitajJAna na thaI zake kAraNa ke vani jyAre olavAI jAya tyAre paNa dhUma dekhAya che. tethI anumitine pramA na kahI zakAya. ane anyadArzaniko upamitine, anumiti ke zAbdapramAnA antargata mAne che. ame (= cArvAka) anumiti ane zAbda bannene na mAnatA hovAthI emAM antabhavita upamitine paNa pramA tarIke svIkAratA nathI. * kANAda = vaizeSika ane bauddha yathArthAnubhavanA pratyakSa ane anumiti ema be ja bhedane mAne che. (vaizeSika ane bauddha A banne Astika darzana che. kAraNa ke A banne darzana AtmA, paraloka vagerene mAne che. A banne darzana upamiti ane zAbdane pRthak pramA tarIke mAnatA nathI paraMtu teno anumitimAM antarbhAva kare che.) * keTalAka naiyAyiko pratyakSa ane anumitinI sAthe no saMdra vaya: arthAt "gAyanA jevo gavaya hoya che e pramANenA sAdRzya jJAnathI thatuM "A gavaya padArtha gavayapadathI vAcya che" evuM vAcya-vAcakanuM je upamiti svarUpa jJAna che, tene paNa pramA tarIke svIkAre che. * ane ghaNA naiyAyiko to pratyakSa, anumiti, upamitinI sAthe padajJAna dvArA utpanna thanArA vAkyArthajJAna = zAbdajJAnane paNa mAne che. * prabhAkara mImAMsaka pra kSAdicAra pramAnI sAthe arthapattine paNa pramA tarIke svIkAre che. arthapatti: "upAdyajJAnena 355ti-jUnamathapatti: arthAt upapAdya jJAnathI upapAdakanI je kalpanA karavI te arthapatti che. dA.ta. - "koI vyakti divase khAto nathI ane jADo che' e svarUpa upapAdyathI rAtribhojana rUpI upapAdakanI kalpanA karAya che. arthAt e rAtre kyAreka ne kyAreka to khAto haze. evI kalpanA karavI te arthapatti che. | * bhATTamImAMsako ane advaitavedAntIo pratyakSAdi pAMca pramAnI sAthe Anupalabdhikane paNa pramA tarIke svIkAre che. Anupalabdhika : ghaTanI upalabdhinA abhAvathI = ghaTanuM jJAna na Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104. thavAthI ghaTAbhAvanuM je jJAna thAya che te Anupalabdhika yathArtha - anubhava kahevAya che. | * paurANiko = purANane anusaranArA pratyakSAdi cha pramAnI sAthe sAMbhavika ane aitihyakane paNa pramA tarIke svIkAra kare che. sAMbhavika : zate pablIzaimava: arthAt jo koI vyakti 100 kIlono bhAra vahana karI zake che, to e vyakti pa0 kIlono bhAra vahana karavA mATe paNa samartha ja che. kAraNake 100mAM 50 saMbhava ja che. AvuM je jJAna thAya tene sAMbhavika jJAna kahevAya che. aitihyaka : "nirdiSTapravaovaM pravAparampardhatihAE' arthAt jyAM koI nizcita pramANika vaktA jaNAto na hoya ane paraMparAthI ja koI jJAna thatuM hoya to ene aitihyaka pramA kahevAya che. dA.ta.- "rUda vRkSe yakSa nivasanti' evA sthaLomAM koIka pramANika vaktA hoya to taiyAyika aitihyaka jJAnane pramAM mAne che ane eno antarbhAva zAbdapramAmAM kare che. paraMtu AptavaktA na maLe to aitihyakajJAnane apramAM mAne che. * tAtriko pratyakSAdi ATha pramAnI sAthe ceSTikane paNa pramA tarIke svIkAre che. aiSTika : netra, hAtha vagerenI ceSTAne joIne je jJAna thAya che, te ceSTika jJAna che. Ama, yathArthAnubhavanA pratyakSAdi kula nava bheda thayA paraMtu vAstavika rIte pratyakSAdi cAra bhedomAM ja anya bhedono samAveza thaI jAya che. arthAt Anupalablikano pratyakSamAM, arthapatti ane ceSTikano anumitimAM, sAMbhavika ane aitihyakano zAbdamAM samAveza thAya che. tethI prathakAre anyabhedomAM asvarasa batAvIne yathArthAnubhavanA pratyakSAdi cAra ja bheda batAvyA che. pramANanA prakAra mUlam : tatkaraNamapi caturvidhaM-pratyakSAnumAnopamAnazabdabhedAt // yathArthAnubhavanA karaNa paNa cAra che - pratyakSa, anumAna, upamAna ane zabda. (nyA0 ) ttkrnnmiti|phliibhuutprtykssaadikrnnN cturvidhmityrthH| pratyAkSAdicatuvidhapramANAnAM pramAkaraNatvaM saamaanylkssnnm| ekaikapramANalakSaNaM tu vakSyate pratyakSajJAne' tyAtinA ka nyAyabodhinI ka phalIbhUta = phaLasvarUpe = kArya svarUpe je pratyakSAdi jJAna che tenA cAra bheda hovAthI tenA karaNa paNa cAra che. arthAt pratyakSakaraNathI pratyakSajJAna, anumAnakaraNathI anumitijJAna, upamAnakaraNathI upamitijJAna tathA zabdakaraNathI zAdajJAna thAya che. pramANanuM lakSaNa zuM che? pratyakSAdi cAreya pramANonuM bheguM 'amAratvam' arthAt pramAnuM je karaNa hoya tene pramANa kahevAya' evuM sAmAnya lakSaNa che. ane pratyeka pramANanuM juduM juduM lakSaNa pratyakSajJAna...' ityAdi vaDe AgaLa kahevAze. ___ (pa0) tditi| yathArthAnubhavAtmakapramAyAH krnnmityrthH|| Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10pa sugama che. mUlam : asAdhAraNaM kAraNaM karaNam // asAdhAraNa kAraNane karaNa kahevAya che. (nyA0) krnnlkssnnmaah-asaadhaarnnmiti| vyApAravadasAdhAraNaM kAraNaM krnnmityrthH| asAdhAraNatvaM ca 'kaarytvaatiriktidhrmaavcchinnkaarytaaniruupitkaarnntaashaalitvm|ythaa daNDAderghaTAdikaM prtysaadhaarnnkaarnntvm|kaarytvaatirikto ghaTatvAdirUpo dharmastadavacchinnakAryatA ghaTe, tannirUpitakAraNatA dnndde| ato ghaTaM prati daNDo'sAdhAraNaM kaarnnm| bhramyAdirUpavyApAravattvAcca krnnm| sAdhAraNatvaM ca kaarytvaavcchinnkaarytaaniruupitkaarnntaashaalitvm| IzvarAdRSTAdeH kAryatvAvacchinnaM pratyeva kAraNatvAtsAdhAraNakAraNatvam // * nyAyabodhinI ka je vyApAravALuM asAdhAraNa kAraNa hoya te karaNa che." karaNanA lakSaNane samajavA mATe karaNanA lakSaNamAM ApelA "kAraNa padane samajavuM Avazyaka che. kAraNa be prakAre che - asAdhAraNakAraNa ane sAdhAraNakAraNa. (1) "kAryatvathI atirikta = bhinna je koI dharma che, tenAthI avacchinna je kAryatA che, e kAryatAthI nirUpita kAraNatA jemAM che te asAdhAraNa kAraNa kahevAya che. dA.ta. - ghaTAdi kAryanuM daMDAdi asAdhAraNa kAraNa che. te A pramANe - ghaTa e kArya hovAthI ghaTamAM rahelI kAryatAno avacchedaka dharma (= ghaTathI nyUnamAM paNa na raheto hoya ane adhikamAM paNa na raheto hoya evo dharma) ghaTatva che. tethI kAryatvadharmathI atirikta je ghaTatva dharma che, tenAthI avacchinna ghaTamAM rahelI kAryatA kahevAze. tAdaza kAryatAthI nirUpita kAraNatA daMDamAM che. kAryatva ghaTatva kAryatA nirUpita kAraNatA kAryanta paratva kAryatA nirUpita, kAraNatA ghaTa (kArya) daMDa (kAraNa) peTa (kArya) taMtu (kAraNa) AthI ghaTaprati daMDa e asAdhAraNa kAraNa che ane e bhramirUpa vyApAravALo hovAthI ghaTanI pratye karaNa che. (2) sakalakArya prati je kAraNa che tene sAdhAraNa kAraNa kahevAya che. tenuM nyAyanI bhASAmAM A rIte lakSaNa thaze kAryavathI avacchinna je kAryatA che, tenAthI nirUpita kAraNatA jemAM che tene sAdhAraNa kAraNa kahevAya che. dA.ta. - ghaTa, paTa vagere sakalakAryonuM Izvara, adaSTa vagere kAraNa che. tethI ghaTAdi sakalakAryomAM kAryatA AvI, teno avacchedaka "kAryava" dharma banaze paraMtu ghaTavAdi Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106 dharma nahIM bane kAraNa ke jema kAryathI adhika dezamAM rahelo dharma avacchedaka na bane tema kAryathI nyUna dezamAM rahelo dharma paNa avacchedaka na banI zake, ghaTavAdi dharma to dareka kAryamAM rahetA nathI. Ama, kAryatAno avacchedaka dharma kAryatva che. tethI kAryavathI avacchinna sakalakAryamAM rahelI kAryatA banaze. tAdaza kAryatAthI nirUpita kAraNatA IzvarAdimAM che. vari kAryatva nirUpita karyatA - kAraNatA ghaTAdi sakalakAryo IzvarAdi (kAraNa) tethI IzvarAdi, sakalakAryo prati sAdhAraNa kAraNa kahevAya che. vizeSArtha : zaMkA : "ghaTatvathI avacchinna kAryatA bolI zakAya kAraNa ke ghaTava dharma kAryatAthI bhinna dharma che. paraMtu sAdhAraNa kAraNanA lakSaNamAM "kAryatvathI avacchinna kAryatA" kaI rIte kahI zakAya? kAraNa ke kAryatva dharma kAryatAthI bhinna dharma nathI. samA. : are bhAI! (1) avacchintIbhUta kAryatA svarUpasaMbaMdhAtmaka che ane (2) avacchedakIbhUta kAryatA prAgabhAva pratiyogita svarUpa che. Ama, banne kAryatA judA judA svarUpe hovAthI "#AryatvavachinavAryatA' bolavAmAM koI doSa nathI. zaMkA : bhalA bhAI! avacchinnIbhUta kAryatA jema svarUpasaMbadhAtmaka che tevI rIte avacchedakIbhUta kAryatA paNa svarUpasaMbaMdhAtmaka ja che kAraNa ke avacchedakIbhUta kAryatAne je tame prAgabhAva pratiyogita svarUpa kahI che, te paNa svarUpasaMbaMdhAtmaka ja che. samA.: sAruM, ame (1) avacchintIbhUta kAryatA to svarUpasaMbaMdhAtmaka lezuM paraMtu (2) avacchedakIbhUta kAryatA "sattavatve sati dhvaMsapratiyogitvanuM svarUpa laIzuM. have banne kAryatA bhinna bhinna thavAthI koI doSa nahIM Ave. ahIM eTaluM samajavuM ke jevI rIte ghaTakAryamAM rahelI kAryatAno avacchedaka ghaTatva dharma dareka ghaTamAM rahe che. evI rIte sakala kAryamAM rahelI kAryatAno avacchedaka kAryatva dharma je "sattAvitve sati dhvaMsapratiyogitva' svarUpa che, te paNa sakala kAryamAM raheze. ghaTa, paTa vagere sakala kAryano dhvaMsa thAya che tethI ghaTa, paTa vagere sakalakAryo dhvasanA pratiyogI paNa che ane sattA jAtivALA paNa che. * kAryava dharma "asapratiyojitva svarUpa ja kahIe to pUrvokta doSa Avaze. arthAt BIRTHvapratiyotvi' nI jema "dhvaMsapratiyojitva paNa svarUpasaMbaMdhAtmaka hovAthI banne kAryatAmAM koI bhinnatA nahIM dekhAya. ane "sattAvasva' pada nahIM mUkIe to prAgabhAva je kAryasvarUpa nathI, emAM paNa "asapratiyogitva pada jatuM raheze. kAraNa ke prAgabhAvano dhvaMsa thato hovAthI prAgabhAva e dhvasano pratiyogI kahevAya che. paraMtu "sattAva7 pada mUkavAthI "sattAvasthe sati Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 107 dhvaMsaMpratiyogitvam' svarUpa kAryatva dharma prAgabhAvamAM nahIM jAya kAraNa ke sattAjAti dravya, guNa ane karmamAM ja rahe che. (prAgabhAva nAza pAme che. tethI anitya che paraMtu utpanna thato na hovAthI kAryasvarUpa nathI.) (pa0) asAdhAraNamiti / kAlAdivAraNAya asAdhAraNamiti / vyApAre'tivyAptivAraNAya 'vyApAravadi 'tyapi deyam / vyApArazca dravyAnyatve sati tajjanyatve sati tajjanyajanakaH / IzvarecchAdivAraNAya tajjanyatve satIti / kulAlajanyatve sati kulAlajanyaghaTajanakatvaM kulAlaputrasyApyasti, atastatrAtivyAptivAraNAya prathamaM satyantam / daNDarUpAdivAraNAya tajjanyajanaka iti // * padakRtya * * 'asAdhAraLajAranuM raNam' karaNanA A lakSaNamAM jo 'asAdhAraNa' padano niveza na karIe ane 'je kAraNa hoya te karaNa che' eTaluM ja kahIe to kAla paNa kAryamAtra prati kAraNa hovAthI kAlamAM ativyApti Avaze. paraMtu 'asAdhAraNa' padanA nivezathI kAlamAM ativyApti nahIM Ave kAraNa ke kAla e kAryamAtra prati sAdhAraNa kAraNa che. * 'asAdhAraLajAranuM raNam karaNanuM AvuM paNa lakSaNa vyApAramAM javAthI ativyApti Ave che, kAraNa ke ghaTa jema daMDa vagara utpanna thaI zakato nathI tema bhrami vagara paNa utpanna thaI zakato nathI. tethI ghaTanuM asAdhAraNa kAraNa daMDanI jema bhramirUpa vyApAra paNa che. paraMtu lakSaNamAM 'vyApArava' padanA nivezathI lakSaNa bhramirUpa vyApAramAM jaze nahIM kAraNa ke bhrami e vyApAra che, vyApAravaN nathI. tethI 'vyApAravavasAdhAra jAraNuM raNam' e pramANe karaNanuM lakSaNa bane che. padakRtya sahita vyApAranuM lakSaNa 'vyApAra' kone kahevAya? 'dravyAnyatve sati takhtanyatve kSati takhtanyanana: vyApAra:' arthAt je dravyathI bhinna hoya, tathI janya hoya ane tI janyano janaka paNa hoya tene vyApAra kahevAya che. dA.ta.- tadjanya = daMDathI janya mi che ane taddanyajanaka = daMDathI janya je ghaTa che, teno janaka paNa zrRmi che. tathA bhrami kriyA svarUpa hovAthI dravyathI bhinna paNa che. kAraNa Ja daDa janma vyApAra + bhUmi janikA kArya (vyApAravAna) daMDa bhrami | (vyApAravAnA) ghaTa svajanakatva svajanyatva ghaTa bhrami janma tethI zrRmi e vyApAra che, vyApAravAn nathI. ahIM bhramino janaka daMDa hovAthI svajanakatva saMbaMdhathI daMDa vyApAravAn bane che tathA bhramithI janya ghaTa hovAthI svajanyatva saMbaMdhathI ghaTa vyApAravAna bane che. Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108 * vyApAranA lakSaNamAM dravyamanatve sati tabbaveganatva' eTaluM ja kahIe to Izvara IcchA, IzvarakRti vageremAM ativyApti Avaze. kAraNa ke Izvara IcchA vagere guNasvarUpa hovAthI dravyathI bhinna paNa che ane kAryamAtranI janikA hovAthI daMDathI janya je ghaTa che tenI janikA paNa che. paraMtu lakSaNamAM "tajJatva' pada mUkavAthI Izvara IcchA vageremAM ativyApti nahIM Ave kAraNa ke Izvara IcchA vagere nitya hovAthI koIthI janya nathI. * vyApAranA lakSaNamAM taqnyatve sata tannacananatva eTaluM ja kahIe to kulAlaputramAM ativyApti Avaze. kAraNa ke kulAlaputra, kulAlapitAthI janya paNa che ane kulAlapitAthI janya je ghaTa che, eno janaka paNa che. paraMtu vyApAranA lakSaNamAM dravyAkhyatve kSati' padanA nivezathI kulAlaputramAM ativyApti Avaze nahIM. kAraNa ke kulAlaputra dravyathI bhinna nathI. * vyApAranA lakSaNamAM 'dravyamannatve saMta tejhanyatva" eTaluM ja kahIe to daMDarUpa vageremAM ativyApti Avaze kAraNa ke daMDarUpa guNasvarUpa hovAthI dravyathI bhinna paNa che ane daMDathI janya paNa che. paraMtu lakSaNamAM "taSkanyAnarutva' padanA nivezathI daMDarUpAdimAM ativyApti AvatI nathI kAraNa ke daMDanuM rUpa daMDathI janya je ghaTa che, tenuM janaka nathI. noMdha : vyApAranA uparokta lakSaNa parathI e jANI zakAya ke "vyApAra', dravya sivAyanA janya evA anitya padArtha ja banaze. Azaya e che ke sAmAnya, vizeSa, samavAya, atyaMtabhAva ane anyonyAbhAva A padArtho to nitya hovAthI, tathA prAgabhAva janya na hovAthI ane dravyano to vyApAranA lakSaNamAM niSedha ja karyo hovAthI vyApAra nahIM banI zake.mATe anitya guNa, karma ane dhvasa e vyApAra rUpe banaze. dA.ta. - 'dAna e puNyane utpanna karI svargaprati kAraNa bane che, maMgala e vijJano dhvaMsa karI samApti prati kAraNa bane che" ItyAdimAM paNa puNya, vidhvadhvaMsa vagere vyApAra samajavA. kAraNa - nirUpaNa mUlam : kAryaniyatapUrvavRtti kAraNam // kAryanI pUrvamAM je niyata = avazya rahe che, tene kAraNa kahevAya che. dA.ta.- ghaTa kAryanI pUrve daMDa avazya rahe che. tethI ghaTanI prati daMDa e kAraNa che. vizeSArtha : ahIM e dhyAtavya che ke pUrvavRttitva padathI "avyavahitapUrvavRttitva' pada ja samajavuM. enuM kAraNa e che ke kAryanI utpattinA eka be kalAka pahelA bhale kAraNanI vidyamAnatA hoya ke na hoya paraMtu je kSaNamAM kAryanI utpatti thaze, tenI avyavahita pUrvekSaNamAM to kAraNanI vidyamAnatA nizcita ja hovI joIe. anyathA kAraNanA na rahevA para kAryanI anutpattino prasaMga Avaze. zaMkA : bhalA bhAI! kAryanI avyavahita pUrvekSaNamAM avazya raheluM hoya te kAraNa kahevAya" evuM kahezo to daMDa, kulAla vagere kAraNa kevI rIte banaze? kAraNa ke ghaTakAryanI Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 109 avyavahita pUrvakSaNamAM to zrRmi che, daMDAdi nathI. samA. H bhramikriyA jema ghaTakAryanI avyavahita pUrvakSaNamAM samavAya saMbaMdhathI rahe che, tema daMDa paNa svajanyabhramivattva saMbaMdhathI tathA kulAla paNa svasaMyuktajanyabhramivattva saMbaMdhathI ghaTakAryanI avyavahita pUrvakSaNamAM rahelA ja che. tethI daMDa, kulAla vagere paNa kAraNa kahevAze. (nyA0 ) kAraNaM lakSayati- kAryaniyateti / kAryaM prati niyatatve sati pUrvavRttitvam / niyatatvavizeSaNAnupAdAne pUrvavartino rAsabhAderapi ghaTAdikAraNatvaM syAdato 'niyatatve satI' ti vizeSaNam / niyatapUrvavartino daNDarUpAderapi ghaTakAraNatvaM syAdato 'nanyathAsiddha' padamapi kAraNalakSaNe nivezanIyam / daNDarUpAdInAM tvanyathAsiddhatvAt / * nyAyabodhinI * * 'jAya prati niyatattve mati pUrvavRttitvam' kAraNanA A lakSaNamAM jo niyatatva vizeSaNanuM upAdAna na karIe to rAsabha vagere paNa ghaTAdi kAryanI pUrve rahe che. tethI rAsabhAdi paNa ghaTAdinuM kAraNa banI jaze. paraMtu lakSaNamAM 'niyatatva' padanA nivezathI rAsabhAdi, ghaTAdi prati kAraNa nahIM banI zake kAraNa ke rAsabhAdi, ghaTAdi kAryanI pUrve niyatapaNe eTale ke haMmezA rahetA nathI. zaMkA 'kAryanI prati niyatapUrvavRtti je hoya te kAraNa che' AvuM paNa kAraNanuM lakSaNa karazo to daMDarUpa, daMDatva paNa ghaTakAryanI prati kAraNa banI jaze. kAraNa ke daMDarUpAdi, daMDa vagara rahetA na hovAthI daMDanI jema ghaTakAryanI pUrvamAM avazya raheze. samA. : bhAI! kAraNanA lakSaNamAM 'ananyathAsiddha' padanA nivezathI daMDarUpAdimAM ativyApti nahIM Ave, kAraNa ke daMDarUpAdi ananyathAsiddha nathI arthAt anyathAsiddha che. tethI kAraNanuM lakSaNa thaze 'ananyathAsiddhatve sati niyatatva sati pUrvavRttitvam' (pa0) kAryeti / kAryAnniyatA'vazyaMbhAvinI pUrvavRttiH pUrvakSaNavRttiryasya tttthetyrthH| aniyatarAsabhAdivAraNAya niyateti / kAryavAraNAya pUrveti / daNDatvAdivAraNAyAnanyathAsiddhatvavizeSaNasyAvazyakatvena tata eva rAsabhAdivAraNasaMbhave niyatapadamanarthameva / evaM cAnanyathAsiddhakAryapUrvavRtti kAraNamiti phalitam / ananyathAsiddhatvamanyathAsiddhizUnyatvam / anyathAsiddhizcAvazyaklRptaniyatapUrvavartinaiva kAryasaMbhave tatsahabhUtatvam / yathAvazyaklRptaniyatapUrvavartibhirdaNDAdibhireva ghaTarUpakAryasaMbhave tatsahabhUtatvaM daNDatvAdau tadanyathAsiddham // * padakRtya * Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110 kAryathI niyata = avazyabhAvinI = haMmezA, pUrvavRtti = pUrvekSaNanI vRtti che jenI te kAraNa kahevAya che. * kAraNanA A lakSaNamAM kAryanI haMmezA pUrva nahIM rahetA evA rAsabha vageremAM ativyAptinA vAraNa mATe lakSaNamAM niyata' padano niveza che. (nyA.bo.mAM juo) * jo lakSaNamAM "pUrva padano niveza na karIe ane "AryaniyatavRttitvam' eTaluM ja kahIe to kAryamAM ativyApti Avaze kAraNa ke kAryano niyata = vyApaka kArya paNa banI jaze. te A pramANe.... #AryAdharavRjyantAmAvApratiyorvivyApa = raMpatvim arthAt kAryanA adhikaraNamAM rahenArA atyantAbhAvano je apratiyogI hoya te vyApaka = kAraNa kahevAya che. dA.ta. - ghaTakAryanuM adhikaraNa je bhUtalAdi che, emAM ghaTa rahelo hovAthI ghaTano abhAva nahIM maLe paraMtu paTano abhAva maLaze. e abhAvano pratiyogI paTa ane apratiyogI ghaTa kArya banaze. tethI kAraNanuM (= vyApakanuM) lakSaNa ghaTakAryamAM jaze. mATe ativyApti Avaze. paraMtu kAraNanA lakSaNamAM "pUrva padano niveza karazuM to ghaTakAryamAM ativyApti Avaze nahIM kAraNa ke "pUrva padanA nivezathI vyApaka = kAraNanuM lakSaNa A pramANe thaze ? kAryAdhikaraNavRttiprAkkSaNAvacchedenAtyantAbhAvApratiyogitvaM vyApakatvam = kAraNatvam arthAt kAryanA adhikaraNamAM kAryanI pUrvekSaNe rahenArA atyantAbhAvano je apratiyogI hoya te (vyApaka =) kAraNa kahevAya che. A lakSaNa kAryamAM jaze nahIM kAraNa ke kAryanA adhikaraNamAM kAryanI utpattinI pUrvekSaNamAM ghaTano abhAva maLe che tethI ghaTAbhAvano pratiyogI ghaTa banaze ane apratiyogI daMDAtmaka kAraNa banaze. Ama, kAraNanuM lakSaNa kAraNamAM javAthI nAtivyApti. * daMDatva vageremAM AvatI ativyAptinA vAraNa mATe lakSaNamAM "ananyathAsiddhatva vizeSaNano niveza Avazyaka che. (nyA.bo.mAM juo) ane hA, lakSaNamAM "ananyathAsiddha' padanA nivezathI rAsabhAdimAM paNa ativyAptinuM vAraNa thaI jaze kAraNa ke rAsabhAdi anyathAsiddha che. tethI rAsabhAdimAM ativyAptine dUra karavA mATe pUrve je "niyata' padano niveza karyo hato te vyartha banI jaze. mATe lakSaNa thaze ananyathAsiddhatve sati vArthapUrvavRttitva kAratvam ananyathAsiddha kone kahevAya? je padArtha anyathAsiddhithI bhinna hoya te ananyathAsiddha kahevAya. anyathAsiddhi eTale zuM? avazyalUpta, niyata = vyApaka, pUrvavartI padArthathI ja kArya utpanna thaI jatuM hoya to e padArthanI sAthe rahenArA "anyathAsiddha' kahevAya che. dA.ta. - ghaTakAryanI utpattimAM avazyarkyupta, niyata, pUrvavartI daMDAdi che. tethI te daMDAdinI sAthe rahenArA daMDatva, daMDarUpa vagere anyathAsiddha kahevAze. vizeSArtha : zaMkA : ghaTanI niyatapUrvavartI daMDAdinI jema daMDatvAdi paNa che, to ghaTakAryanI utpattimAM daMDatvAdine kAraNa ane daMDAdine anyathAsiddha mAno... samA.: bhaI! kAraNa jema kAryathI niyata = vyApaka hovA joIe, kAryanI avyavahita Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 111 pUrvakSaNamAM rahetA hovA joIe tema avazyalupta paNa hovA joIe. arthAt laghubhUtadharmathI avacchinna paNa hovA joIe. eTale ke kAraNatAno avacchedaka laghubhUtadharma hovo joIe. jo daMDatvane kAraNa mAnIe to 'svAzrayadaMDajanyabhramivattva' saMbaMdhane daMDatvamAM rahelI kAraNatAno avacchedaka mAnavo paDe kAraNa ke A saMbaMdhathI daMDatva ghaTakAryanA adhikaraNamAM rahe che. jyAre daMDane kAraNa mAnIe to 'svajanyabhUmivattva' saMbaMdha daMDamAM rahelI kAraNatAno avacchedaka banaze. kAraNa ke A saMbaMdhathI daMDa ghaTakAryanA adhikaraNamAM rahe che. (kAraNa) daMDatva ghaTa (kArya) (kAraNa) daMDa daDa svAzrayajanya bhramivattva saMbaMdha mi - saMyoga saMbaMdha mi svajanyabhramivattva saMbaMdha ghaTa (kArya) saMyoga saMbaMdha cakra cakra Ama daMDa ane daMDatva baMnemAMthI daMDano laghubhUtadharma hovAthI daMDa e kAraNa banaze ane daMDatva e anyathAsiddha banaze. A rIte daMDarUpAdimAM paNa vicAravuM. kArya - nirUpaNa mUlam : kAryaM prAgabhAvapratiyogi || kAryanI utpatti pahelA kAryano je abhAva che, tene prAgabhAva kahevAya che. e prAgabhAvanA pratiyogI = virodhIne kArya kahevAya che. dA.ta. - ghaTa jyAM sudhI utpanna thayo nathI tyAM sudhI ghaTano prAgabhAva kahevAya che. ane e prAgabhAvanA pratiyogI ghaTane kArya kahevAya che. 1 (nyA0 ) kAryaM lakSayati-kAryamiti / prAgabhAvapratiyogitvaM kAryasya lakSaNam / kAryotpatteH pUrvam 'iha ghaTo bhaviSyati' iti pratItirjAyate etatpratItiviSayIbhUto yo'bhAvaH sa prAgabhAvaH, tatpratiyogi ghaTAdirUpaM kAryam // * nyAyabodhinI kAryanuM lakSaNa kare che 'je prAgabhAvano pratiyogI hoya tene kArya kahevAya che.' kAryanI utpatti pahelA 'da ghaTo viSyati' 'ahIM ghaDo utpanna thaze' e pramANenI pratIti thAya che. A pratItino = jJAnano viSaya je ghaTAbhAva bane che, tene prAgabhAva kahevAya che. ane teno pratiyogI je ghaTAdi che te kArya che. (pa0 ) prAgabhAveti / kAlAdivAraNAya prAgiti / asaMbhavavAraNAya pratiyogIti / * padakRtya na * kAryanA 'prazamAvapratiyozitvam' A lakSaNamAM jo 'prat' padano niveza na karIe ane 'abhAvano je pratiyogI hoya tene kArya kahevAya' eTaluM ja kahIe to kAlAdimAM ativyApti Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 Avaze kAraNa ke lakSaNaghaTaka abhAva padathI anyonyAbhAvanuM paNa grahaNa thaI zake tethI 'ghaTa e kAlAdisvarUpa nathI' e pramANenI pratItino viSaya je anyonyAbhAva che, teno pratiyogI kAlAdi paNa che. paraMtu lakSaNamAM 'prAg' padanA nivezathI kAlAdimAM ativyApti nahIM Ave kAraNa ke jenI utpatti thAya, te prAgabhAvanA pratiyogI bane che. kAlAdi nitya hovAthI prAgabhAvanA pratiyogI banI zaktA nathI. * 'je prAgabhAva hoya te kArya che' eTaluM ja kahIe to ghaTAdi koI paNa kAryamAM kAryanuM lakSaNa na ghaTavAthI asaMbhavadoSa Avaze. kAraNa ke ghaTAdi koI paNa kArya prAgabhAvasvarUpa nathI. ane prAgabhAva e prAgabhAvasvarUpa hovA chatAM kArya nathI. lakSaNamAM 'pratiyogI' padanA nivezathI asaMbhava doSa nahIM Ave, kAraNa ke dareka kArya prAgabhAvanA pratiyogI hoya che. vizeSArtha : zaMkA : kAryanuM lakSaNa 'sapratiyogitvam' na karatA 'prAgamAvapratiyonitvam' kema karyuM? samA. : jo kAryanuM 'ipratiyozitvam' lakSaNa karIe to akArya evA prAgabhAvamAM paNa lakSaNa jatuM raheze, kAraNa ke ghaTAdi utpanna thayA pachI ghaTAdinA prAgabhAvano dhvaMsa thaI jAya che. mATeprAgabhAva e dhvaMsano pratiyogI bane che. tethI kAryanuM lakSaNa 'prAgamAvapratiyonitvam' karavuM ucita che. mUlam : kAraNaM trividhaM samavAyyasamavAyinimittabhedAt // kAraNa traNa prakAranuM che samavAyikAraNa, asamavAyikAraNa ane nimittakAraNa. (nyA0 ) kAraNaM vibhajate-kAraNamiti / samavAyikAraNamasamavAyikAraNaM nimittakAraNaM cetiA spaSTa che. : vizeSArtha 'vhArAM trividham' A pramANe je mULamAM kahyu che, tenA dvArA sAMkhya ane vedAntadarzanane mAnya kAraNaDhayavAdanuM khaMDana thaI jAya che. samavAyikAraNa mUlam : yatsamavetaM kAryamutpadyate tatsamavAyikAraNam / yathA tantavaH paTasya / paTazca svAtarUpAve : 5 jemAM samavAyasaMbaMdhathI raheluM kArya utpanna thAya che tene samavAyikAraNa kahevAya che. dA.ta. - tantu e paTanuM samavAyikAraNa che ane paTa e svagatarUpAdi=paTamAM rahelA rUpa, rasa, gandha vagerenuM samavAyikAraNa che. (nyA0 ) samavAyikAraNaM lakSayati yatsamavetamiti / yasminsamavetaM satsamavAyena sambaddhaM sat kAryamutpadyate tatsamavAyikAraNamityarthaH / udAharaNam - yathA tantava iti / yeSu - Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 113 tantuSu samavAyena sambaddhaM satpaTAtmakaM kAryamutpadyate tat tantavaH samavAyikAraNamityarthaH / sAmAnyalakSaNaM tu-samavAyasambandhAvacchinnakAryatA- nirUpitatAdAtmyasambandhAvacchinnakAraNatvaM samavAyikAraNatvamiti / samavAyasambandhena ghaTAdyadhikaraNe kapAlAdau kapAlAdestAdAtmyasambandhenaiva sattvAt, samavAyasambandhAvacchinnaghaTatvAvacchinnakAryatAnirUpitatAdAtmyasambandhAvacchinnakAraNatAyA: kapAlAdau sattvAllakSaNasamanvayaH / janyabhAvatvAvacchinnaM prati tAdAtmyasambandhena dravyasyaiva kAraNatvAjjanyabhAveSu dravyaguNakarmasu triSu dravyameva samavAyikAraNam / dravye tu dravyAvayavAH samavAyikAraNam / ato guNAdAvapi dravyameva samavAyikAraNamityAzayenAha - paTazca svagatarUpAderiti / samavAyikAraNamityanuSajyate // * nyAyabodhinI -- samavAyikAraNanuM lakSaNa kare che jemAM samavetA sat = samavAyasaMbaMdhathI saMbaddha pAmeluM chatuM kArya utpanna thAya che, te samavAyikAraNa kahevAya che. dA.ta. - taMtuomAM samavAyasaMbaMdhathI saMbaddha pAmeluM chatuM paTakArya utpanna thAya che. tethI taMtuo paTanuM samavAyikAraNa kahevAya che. samavAyikAraNa-sAmAnyanuM lakSaNa eTale ke jeTalA samavAyikAraNa che te badhAmAM ghaTI zake tevuM lakSaNa A pramANe che... 'samavAyasaMbandhAvacchinnAryatA-nirUpitatAvAtmyasaMbandhAvacchintajAraLatAzrayatna samAyiAraLasya lakSaLam' arthAt kArya potAnA adhikaraNamAM samavAyasaMbaMdhathI rahevuM joIe ane te ja adhikaraNamAM kAraNa tAdAtmyasaMbaMdhathI rahevuM joIe. eTale ke kAryamAM rahelI kAryatAno avacchedakasaMbaMdha samavAya hovo joIe ane kAraNamAM rahelI kAraNatAno avacchedakasaMbaMdha tAdAtmya hovo joIe to tad tad kAryanI prati tad tad kAraNane samavAyikAraNa kahevAya che. kArya potAnA adhikaraNamAM je saMbaMdhathI rahe che tene kAryatAno avacchedakasaMbaMdha kahevAya che ane kAraNa, kAryanA adhikaraNamAM je saMbaMdhathI rahe che, tene kAraNatAno avacchedakasaMbaMdha kahevAya che. ahIM ghaTakArya kapAlamAM samavAyasaMbaMdhathI rahe che tethI ghaTaniSTha kAryatAno avacchedakasaMbaMdha samavAya (kArya) ghaTa kapAla (samavAyikAraNa) banaze. tathA ghaTakAryanA adhikaraNa kapAlamAM kapAlasvarUpa kAraNa tAdAtmyasaMbaMdhathI rahe che. tethI kapAlaniSTa kAraNatAno avacchedaka saMbaMdha tAdAtmya banaze. dA.ta. - ghaTakAryanuM samavAyikAraNa kapAla kahevAya che. te A pramANe samavAya - saMbaMdha tAdAtmya saMbaMdha kapAla (adhikaraNa) Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 mATe samavAyasaMbaMdhAvacchinna, ghaTavAvacchinna, ghaniSTha je kAryatA che tenAthI nirUpita (= oLakhAyela) tAdAbhyasaMbaMdhAvacchinna kAraNatA kapAlamAM che. tethI lakSaNa samanvaya thAya che. arthAt kapAla e ghaTakAryanuM samAyikAraNa kahevAze. zaMkA : je ja bhAvapadArtha che = je kArya svarUpa che, tenuM samavAyikAraNa koNa banaze? samA. : janyabhAvatnAvacchinna janyabhAvapadArtha svarUpa je dravya, guNa ane karma che, teo dravyamAM samavAyasaMbaMdhathI utpanna thAya che ane e ja dravyamAM tAdAbhyasaMbaMdhathI dravyasvarUpa kAraNanI paNa vRtti che. tethI dravya, guNa ane karma e traNanuM dravya ja samavAdhikAraNa che. * dravyanuM samavAyikAraNa dravyanA avayavo thaze, je paNa dravya ja che. dA.ta. - ghaTakAryanuM samavAyikAraNa ghaTanA avayavabhUta kapAla che. ke evI rIte guNanuM samavAyikAraNa paNa dravya ja banaze. enuM udAharaNa mULamAM batAvyuM che --paTarUpanuM samavAdhikAraNa paTadravya che. * A rIte karmanuM samavAyikAraNa paNa dravya ja hoya che. dA.ta. + gAya potAnI gamanakriyAnI prati samavAyikAraNa che. kAraNa ke samavAyasaMbaMdhathI gamanakriyA gAyamAM utpanna thAya che. (kArya) paTarUpa paTa (samAyikAraNa) (kArya) gamanakriyA go (samAyikAraNa) samavAya - saMbaMdha - tAdAbhya saMbaMdha samavAya - saMbaMdha - tAdAbhya saMbaMdha paTa vizeSArtha : nyAyabodhinImAM janyabhAva padArthanuM samAyikAraNa dravya batAvyuM emAM * jo "janya' padanuM upAdAna na karIe to paramANu temaja sAmAnya, vizeSa, samavAya nitya hovA chatAM 'kArya" mAnavA paDe kAraNa ke paramANu vagere paNa bhAvapadArtha che. paraMtu "janya' padanA nivezathI paramANu vagerene "kArya mAnavAnI Apatti nahIM Ave kAraNa ke paramANu vagere nitya hovAthI janya nathI. * jo lakSaNamAM 'bhAva' pada na lakhIe ane 'ja padArthanuM samavAyikAraNa dravya che" evuM kahIe to janya padArtha tarIke dhvasAtmaka abhAva paNa pakaDAze kAraNa ke hUMsAtmaka abhAva paNa utpanna thAya che. tethI janya evA dhvaMsanuM samavAdhikAraNa dravya mAnavuM paDaze. jyAre vAstavika rIte to dhvaMsanuM samavAyikAraNa dravya hotuM nathI. paraMtu lakSaNamAM 'bhAva' padanA nivezathI dhvasamAM Apatti nahIM Ave kAraNa ke dhvasa e janya hovA chatAM paNa bhAvasvarUpa kArya nathI. (pa0) yditi| yasminsamavAyasambandhena vartamAna kAryamutpadyate tadityarthaH / cakrAdivAraNAya samavetamiti // * padakRtya * Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 115 jemAM samavAyasaMbaMdhathI rahetuM chatuM kArya utpanna thAya che te samavAdhikAraNa che." A lakSaNamAM jo "samaveta' padano niveza na karIe to cakra, bhUtala vageremAM ativyApti Avaze kAraNa ke cakrAdimAM saMyogasaMbaMdhathI ghaTAdi kArya utpanna thAya che. paratuM lakSaNamAM "samaveta' padanA nivezathI cakrAdimAM ativyApti nahIM Ave. kAraNa ke cakrAdimAM ghaTAdikArya samavAyasaMbaMdhathI utpanna thatuM nathI. vizeSArtha : samavAyikAraNanA lakSaNamAM "utpa' lakhavAmAM na Ave ane jemAM samavAyasaMbaMdhathI rahe che eTaluM ja lakhavAmAM Ave to ghaTamAM ghaTatva, AkAzamAM ekatva vagere paNa samavAyasaMbaMdhathI rahe che. tethI ghaTAdi paNa nitya evA ghaTatva vagerenuM samavAyikAraNa banI jaze je ISTa nathI. samavAyikAraNanA lakSaNamAM "utpadyate' pada lakhyuM che te satkAryavAdI evA sAMkhyanA matanuM khaMDana karavA mATe che. kAraNa ke sAMkhyadarzana mATImAM ghaTa vidyamAna ja hato ane te ja pragaTa thAya che evuM mAne che. jyAre asatkAryavAdI evA nyAya ane vaizeSika darzana mATImAM ghaDo hato ja nahIM, navo utpanna thAya che evuM mAne che. asamAyikAraNa mUlam : kAryeNa kAraNena vA sahaikasminnarthe samavetaM sat kaarnnmsmvaayikaarnnm| yathA tantusaMyogaH pttsy| tanturUpaM paTarUpasya // kAryanI sAthe athavA kAryanuM je samavAyikAraNa che tenI sAthe eka adhikaraNamAM je samavAyasaMbaMdhathI raheluM hoya ane kAryanuM kAraNa hoya tene asamavAyikAraNa kahevAya che. dA.ta. - taMtusaMyoga e paTanuM asamavAyikAraNa che, taMtunuM rUpa e paTanA rUpanuM asamAyikAraNa che. (nyA0) asamavAyikAraNaM lkssyti-kaaryenneti| kAryeNa sahakasminnarthe samavetaM sat yat kAraNaM tad asmvaayikaarnnmitynvyH| kAraNena sahaikasminnarthe samavetaM sat yat kAraNaM tdsmvaayikaarnnmitynvyH| atra 'kAraNene' tyasya svakAryasamavAyikAraNenetyartha: / janyadravyamAne avayavasaMyogasyaivAsamavAyikAraNatvAtpaTAtmakakArye tadavayavatantusaMyogasyaivAsamavAyikAraNatvamiti darzayati-yathA tantusaMyogaH pttsyeti| paTAtmakakAryeNa sahakasmitrarthe tantau samavetaM satsamavAyasaMbandhena vartamAnaM satpaTAtmakakAryaM prati tantusaMyogAtmakaM kaarnnmsmvaayikaarnnmityrthH| dvitIyamasamavAyikAraNaM kAraNena sahetyAdinA pUrvoktaM tdudaahrti-tnturuupmiti|kaarnnen saha paTarUpasamavAyikAraNIbhUtapaTena saha ekasminnarthe tantusvarUpe'rthe samavetaM Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 116 satsamavAyasaMbandhena vartamAnaM sat tanturUpaM paTagatarUpaM prati kAraNaM bhavati, ato'samavAyikAraNaM tanturUpaM paTagatarUpasya / sAmAnyalakSaNaM tu samavAyasaMbandhAvacchinnakAryatAnirUpitA yA samavAyasvasamavAyisamavetatvAnyatarasaMbandhAvacchinnA kAraNatA tadAzrayatvamasamavAyikAraNatvamiti / dravyAsamavAyikAraNIbhUtAvayavasaMyogAdau tu samavAyasaMbandhAvacchinnaghaTatvAvacchinnakAryatAnirUpitA samavAyasaMbandhAvacchinnA kapAladvayasaMyoganiSThA kAraNatA kapAladvayasaMyoge vartate / evamAdyapatanakriyAyAmAdyasyandanakriyAyAM ca gurutvadravatve asamavAyikAraNe bhavataH / AdyapatanakriyAM prati AdyasyandanakriyAM prati ca samavAyasaMbandhenaiva tayoH kAraNatvAt / avayaviguNAdau tvavayavaguNAdeH svasamavAyisamavetatvasaMbandhenaiva kAraNatvAt, tatsaMbandhAvacchinnakAraNatAzrayatvamavayavaguNAdau vartate / avayavaguNakapAlatanturUpAdeH svazabdagrAhyakapAlarUpatanturUpasamavAyikapAlatantusamavetatvasaMbandhena ghaTapaTAdau sattvAt // * nyAyabodhinI asamavAyiAra... samavayivhAranenetyarthaH / mULamAM asamAyikAraNanuM je lakSaNa ApyuM che, teno nIce pramANe anvaya karatA be rIte asamavAyikAraNa jovA maLaze. (1) kAryanI sAthe eka adhikaraNamAM je samavAyasaMbaMdhathI raheluM hoya ane kAryanuM kAraNa hoya tene asamavAyikAraNa kahevAya che ane (2) (kAryanA) kAraNanI sAthe eka adhikaraNamAM je samavAyasaMbaMdhathI raheluM hoya ane kAryanuM kAraNa hoya tene asamavAyikAraNa kahevAya che. asamavAyikAraNanAM bIjA lakSaNamAM je 'vALana' pada che, teno artha 'svakAryanA samavAyikAraNanI sAthe' e pramANe karavo. nacadravyamamA.............. TAMtarUpasyA janmadravyane viSe asamavAyikAraNa koNa banaze ? janyadravyamAtranI prati = janya pRthvi, jala, teja ane vAyusvarUpa kAryanI prati avayavano saMyoga ja asamavAyikAraNa che. tethI 'paTakAryamAM paTanA avayavo je taMtuo che, teno saMyoga ja asamavAyikAraNa che' e pramANe 'yathA tandusaMyoga: paTasya' mULamAM A paMktithI prathama asamavAyikAraNa jaNAve che. teno artha e pramANe thaze - (kArya) paTa samavAya - saMbaMdha kAraNa (asamavAyikAraNa) - taMtusaMyoga - samavAya saMbaMdha taMtu (adhikaraNa) paTakAryanI sAthe eka adhikaraNa evA taMtumAM taMtuno saMyoga samavAyasaMbaMdhathI rahyo che ane paTakAryanuM kAraNa paNa bane che tethI taMtuno saMyoga e paTakAryanuM asamavAyikAraNa che. Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 117 bIjuM asamavAyikAraNa 'vhArapena saha...' ityAdi grantha vaDe pahelA je nyAyabodhinImAM jaNAvyuM hatuM tenuM udAharaNa Ape che....... (kArya) paTarUpa kAraNa (samavAya paTa kAraNa) (asamavAyikAraNa) taMturUpa samavAya saMbaMdha taMtu (adhikaraNa) taMturUpa e paTarUpanuM asamavAyikAraNa che kAraNa ke 'kAraNanI sAthe ' paTarUpAtmaka kAryanuM samavAyikAraNa je paTa che, te paTanI sAthe eka adhikaraNa evA taMtumAM taMtunuM rUpa samavAyasaMbaMdhathI rahyuM paNa che ane paTarUpAtmaka kAryanuM kAraNa paNa bane che. tethI taMtunuM rUpa paTanA rUpanuM asamavAyikAraNa che. (uparokta 1luM ane 2juM asamavAyikAraNanuM = lakSaNa prAcIna zailImAM che.) sAmAnyatA ......... vArLamiti| asamavAyikAraNa sAmAnyanuM navIna zailImAM lakSaNa A pramANe che....... smvaaysNbndhaavcchinnkaarytaaniruupitsmvaaysvsmvaayisamavetatvAnyatarasaMbaMdhAvacchinnAraLatAzrayatvamasamavAyiAraLatvam' eTale ke kArya ane kAraNa banne eka adhikaraNamAM samavAyasaMbaMdhathI rahetA hoya = kAryatA ane kAraNatA banneno avacchedaka saMbaMdha samavAya ja hoya to tad kArya prati ta kAraNane asamavAyikAraNa kahevAya che. (asamavAyikAraNanuM prathama svarUpa) athavA je adhikaraNamAM kArya samavAyasaMbaMdhathI rahetuM hoya ane kAraNa svasamAyisamavetatva saMbaMdhathI rahetuM hoya = kAryatAno avacchedaka saMbaMdha samavAya hoya ane kAraNatAno avacchedaka saMbaMdha svasamavAyisamavetatva hoya to paNa tad kAryanI prati tad kAraNa asamavAyikAraNa kahevAya che. (asamavAyikAraNanuM bIjuM svarUpa) ghaTakAryanuM dravyAmamavAyiAtaLIbhUtA........ArAt| (asamavAyikAraNanuM prathamasvarUpa =) 'janya dravyanuM asamavAyikAraNa avayavano saMyoga che.' tenA udAharaNo asamavAyikAraNa kapAladvayano saMyoga che. kAraNa ke ghaTakArya kapAlamAM samavAyasaMbaMdhathI rahe che, ane e ja kapAlamAM be kapAlanA saMyogasvarUpa kAraNa paNa samavAyasaMbaMdhathI rahe che. A pramANe samavAyasaMbaMdhAvacchinna ghaTatvAvacchinna ghaTaniSTha je kAryatA che tenAthI nirUpita samavAyasaMbaMdhAvacchinna kAraNatA kapAladvayasaMyogamAM che. + e ja pramANe prathamakSaNanI patanakriyAnuM asamavAyikAraNa gurUtva che. kAraNa ke prathamakSaNanI patanakriyA AmramAM samavAyasaMbaMdhathI rahelI che. te ja AmramAM gurUtva paNa samavAyasaMbaMdhathI raheluM che ane prathamakSaNanI patanakriyAnuM kAraNa paNa che. (juo citra naM.1) e ja pramANe prathamakSaNanI spandanakriyAnuM asamavAyikAraNa dravatva che. kAraNa ke AghasyandanakriyA jalamAM samavAyasaMbaMdhathI rahelI che, te ja jalamAM dravatva paNa samavAyasaMbaMdhathI raheluM che ane AdyasyandananuM kAraNa paNa che. (juo citra naM.2) Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 citra naM. 1 citra naM. 2 (kArya) (asamAyikAraNa) gurUtva (kArya) AdhasyanakriyA (asamAyikAraNa) dravatva AdyapatanakriyA - samavAya - samavAya saMbaMdha samavAya - saMbaMdha samavAya - saMbaMdha saMbaMdha Amra (adhikaraNa) jala (adhikaraNa) avavipula..sAII asamavAyikAraNanuM dvitIyasvarUpa - vaLI avayavInA rUpAdi guNanI prati avayavanA rUpAdi guNa svasamavAsimavetatvasaMbaMdhathI ja kAraNa bane che. AthI svasamavAsimavetatvasaMbaMdhAvacchinna kAraNatAno Azraya avayavamAM rahelA (rUpAdi) guNa ja che. dA.ta.-svasamavAsimavetatvasaMbaMdhathI kapAlarUpa e ghaTa rUpanuM asamAyikAraNa che. te A pramANe... ghaTanuM rUpa samavAyasaMbaMdhathI ghaTamAM rahe che ane e ja ghaTamAM kapAsanuM rUpa svasamavAsimatatva saMbaMdhathI rahe che. (juo citra naM.1) kevI rIte? svapadathI je asamAyikAraNa che, tenuM grahaNa karavuM. tethI sva = kapAlanuM rUpa. tenuM samavAyi = samavAyasaMbaMdhathI adhikaraNa kapAla che. mATe svasamAyi kapAla thayo. temAM samaveta = samavAya saMbaMdhathI rahelo ghaTa che. mATe svasamavAsimaveta ghaTa thayo. tethI ghaTamAM svasamavAsimavetatva AvyuM. A svasamavAsimavetatvasaMbaMdhathI kapAlarUpa (kAraNa) ghaTarUpa (kArya)nA adhikaraNa ghaTamAM raheze (juo citra naM.2). citra naM. 1 citra naM. 2 (kArya) (asamAyikAraNa). ghaTarUpa kapAlarUpa svasamavAsimavetatva svasamavAyi kapAlarUpa -kapAla ghaTa (svasamavAya * samata) sva sama samavAya - saMbaMdha - svasamAyi samatatvasaMbaMdha kapAla ane e ja pramANe taMtunuM rUpa paNa svasamavAsimavetatvasaMbaMdhathI paTanA rUpanuM asamavAyikAraNa banaze. (pa0) kAryeNeti - kAryeNa kAraNena vA sahaikasminnarthe samavetatve sati AtmavizeSaguNabhinnatve sati yat kAraNaM tdsmvaayikaarnnm| tantusaMyogAdAvavyAptivAraNAya kaaryenneti| tanturUpAdAvavyAptivAraNAya kaarnneneti| AtmavizeSaguNe'tivyAptivAraNAyAtmavizeSaguNabhinnatve stiiti| vizeSavAraNAya kaarnnmiti| Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 119 * padakRtya ke kArya athavA kAraNanI sAthe eka adhikaraNamAM samavAya saMbaMdhathI je rahetuM hoya ane (buddhi, sukha, duHkha, IcchA, dveSa, prayatna, dharma, adharma, bhAvanA nAmanI saMskAra A) AtmAnA vizeSaguNothI je bhinna hoya tathA je kAryanuM kAraNa hoya te asamavAyikAraNa kahevAya che." * asamAyikAraNanA A lakSaNamAM jo "jAyeM saruM pada na mUkavAmAM Ave ane kAraNanI sAthe eka adhikaraNamAM...' ItyAdi kahevAmAM Ave to asamavAyikAraNa evA taMtusaMyoga, kapAlasaMyoga vageremAM lakSaNa na jatA avyApti Ave che. kevI rIte? paTakAryanA samavAyikAraNa taMtunI sAthe eka adhikaraNa evA taMtu avayavamAM taMtusaMyoga samavAyasaMbaMdhathI raheto nathI. e rIte kapAlasaMyoga vagere paNa jANavuM. paraMtu lakSaNamAM 'AryomAM sada' padanA nivezathI taMtusaMyogAdimAM avyApti Avaze nahIM. kAraNa ke taMtusaMyoga paTakAryanI sAthe eka adhikaraNa evA taMtumAM samavAyasaMbaMdhathI rahe ja che. * lakSaNamAM jo "kAraNe sada padano niveza karavAmAM na Ave ane kAryanI sAthe eka adhikaraNamAM...' ityAdi kahevAmAM Ave to asamAyikAraNa evA taMturUpa,kapAlarUpa vageremAM avyApti Ave che. kevI rIte? taMturUpa e AtmAnA vizeSaguNathI bhinna paNa che, paTarUpAtmaka kAryanuM kAraNa paNa che. paraMtu paTarUpAtmaka kAryanI sAthe eka adhikaraNa evA paTamAM taMtunuM rUpa samavAyasaMbaMdhathI rahetuM nathI. e rIte kapAlarUpa vagere paNa jANavuM. paraMtu lakSaNamAM kAraNe sada padanA nivezathI taMturUpAdimAM avyApti Avaze nahIM. kAraNa ke taMturUpa paTarUpAtmaka kAryanA samavAyikAraNa paTanI sAthe eka adhikaraNa evA taMtumAM samavAyasaMbaMdhathI rahe ja che. | * jo lakSaNamAM 'AtmavizeSaTurfmannatva padano niveza karavAmAM na Ave ane kArya athavA kAraNanI sAthe eka adhikaraNamAM.' ityAdi kahevAmAM Ave to AtmAnA vizeSaNo jene naiyAyike asamanAyikAraNa mAnyA nathI, emAM paNa asamavAyikAraNanuM lakSaNa jatA ativyApti Avaze. kevI rIte? jo nAnAti sa rUchata, ya rUchati sa kRti arthAt je vyakti ghaTAdine jANe che. tene ghaTAdinI icchA thAya che ane ghaTAdinI IcchA thavAthI te vyakti ghaTAdi mATe prayatna kare che. tethI samajI zakAya che ke jJAna e IcchA prati kAraNa che ane IcchA e prayatna prati kAraNa che. tethI IcchA svarUpa kAryanI sAthe eka adhikaraNa AtmAmAM "jJAna" svarUpa kAraNa samavAya saMbaMdhathI rahe che. mATe jJAna e IcchAnuM asamavAdhikAraNa banI jaze. temaja prayatnasvarUpa kAryanI sAthe eka adhikaraNa AtmAmAM IcchA' svarUpa kAraNa samavAyasaMbaMdhathI rahe che. mATe IcchA e prayatnanuM asamAyikAraNa banI jaze. paraMtu lakSaNamAM 'tmivizeSa gufmanava' padanA nivezathI jJAna ane IcchAmAM ativyApti nahIM Ave kAraNa ke jJAna ane IcchA AtmAnA vizeSaguNo ja che, AtmavizeSaguNathI bhinna nathI. Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 * jo lakSaNamAM jAra' padano niveza na karIe ane kArya athavA kAraNanI sAthe...' ityAdi kahIe to 'vizeSa'mAM ativyApti Avaze. kevI rIte ? vizeSa, kayaNuka svarUpa kAryanuM adhikaraNa je paramANu che temAM samavAya saMbaMdhathI rahe paNa che ane AtmavizeSaguNathI bhinna paNa che. paraMtu lakSaNamAM 'Ara' padanA nivezathI "vizeSamAM ativyApti Avaze nahIM. kAraNa ke vizeSa, hayaNuka svarUpa kAryane utpanna karatuM na hovAthI asamavAyikAraNa banatuM nathI. AthI, "jAyeM rakhena vA sadainirce samatatve sati mAtmavizeSafmanatve sati vat varadaM tatsamavAyaram A asamavAyikAraNanuM nirdaSTa lakSaNa jANavuM. nimittakAraNa mUlam : tadubhayabhinna kAraNaM nimittkaarnnm| yathA turIvemAdikaM paTasya // samavAyikAraNa ane asamavAyikAraNathI bhinna kAraNane nimittakAraNa kahevAya che. dA.ta. * turI, vemA vagere paTanA nimittakAraNa che. (turI = jemAMthI ADA dorA naMkhAya te, mA = ADA dorAne sarakhA goThavavA mATenuM ADuM pATiyuM.) (nyA0 ) nimittakAraNaM lkssyti-tdubhybhinnmiti|smvaayikaarnnbhinntve sati asamavAyikAraNabhinnatve sati kAraNatvaM nimittakAraNatvamityarthaH / / spaSTa che. (pa0) tadubhayabhinna kAraNaM nimittakAraNamiti / samavAyyasamavAyikAraNavAraNAya tdubhybhinnmiti| vizeSAdAvativyAptivAraNAya kaarnnmiti|| kaka padakRtya * nimittakAraNanA lakSaNamAM 'dumamana' padano niveza na karIe ane "je kAraNa hoya te nimittakAraNa che' eTaluM ja kahIe to samavAya ane asamavAyikAraNamAM paNa ativyApti Avaze. paraMtu lakSaNamAM 'ta,maryAmina' padanA nivezathI temAM ativyApti Avaze nahIM kAraNa ke samayAyi ane asamavAyikAraNe tadubhayathI bhinna nathI. (kAraNa ke svamAM svano bheda maLato nathI.) * jo lakSaNamAM 'RUT' padano niveza na karIe to vizeSa,paramANutvAdimAM ativyApti Avaze. kAraNa ke vizeSAdi samayAyi ane asamavAyikAraNathI bhinna che. paraMtu lakSaNamAM 'Ara' padanA nivezathI vizeSAdimAM ativyApti nahIM Ave kAraNa ke vizeSAdi kAraNa nathI. vizeSArtha : zaMkA : zuM dareka kAryamAM samavAyi Adi traNeya prakAranA kAraNa hoya che? samA.: kArya be prakAranA che - bhAvarUpa kArya ane abhAvarUpa kArya. temAM bhAva- padArthane Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 121 viSe samavAya Adi traNa kAraNa hoya che. dA.ta -- paTakAryanuM samavAyikAraNa taMtu che, asamavAdhikAraNa taMtuno saMyoga che ane nimittakAraNa turI, vemA vagere che. jyAre abhAvapadArthane viSe nimittakAraNa ja hoya che. kAraNa ke abhAva (= dhvaMsAtmaka abhAva) koI paNa dravyamAM samavAyasaMbaMdhathI utpanna thato nathI. tethI koI paNa dravya, abhAvanuM samavAyikAraNa na banI zake ane jo abhAvanuM samavAyikAraNa na hoya to enuM asamavAyikAraNa paNa na ja hoya. zaMkA : samavAya, asamavAyi ane nimittakAraNamAMthI sAdhAraNakAraNa koNa kahevAze? ane asAdhAraNakAraNa koNa kahevAze ? samA. : samavAyi ane asamavAyikAraNa e asAdhAraNakAraNa kahevAya che ane nimittakAraNanA be bheda che - sAdhAraNa nimittakAraNa ane asAdhAraNa nimittakAraNa. dA. ta. - ghaTa kAryanuM asAdhAraNa samavAdhikAraNa kapAla" che, asAdhAraNa asamavAyikAraNa kapAlasaMyoga che, asAdhAraNa nimittakAraNa daMDa, civara, kulAla, cakra vagere che. tathA 'IzastajjJAnayatnecchAH kAlo'dRSTaM digeva c| prAgabhAvapratibandhakAbhAvI kArye sAdhAraNAH smRtAH' // arthAtu Izvara, IzvaranuM jJAna, IzvaranI kRti, IzvaranI IcchA, kAla, adRSTa, dizA, prAgabhAva ane pratibaMdhakAbhAva e sAdhAraNa nimittakAraNa che. TUMkamAM - (1) samavAyikAraNa mAtra dravya ja bane che. (2) asamavAyikAraNa guNa ane kriyA ja bane che. (avayavInuM asamavAdhikAraNa avayavano saMyoga bane che. avayavInA guNa ane kriyAnuM asamAyikAraNa anukrame avayavanA guNa ane kriyA bane che.) ane (3) samavAya ane asamavAdhikAraNa sivAya amuka amuka kAryanI prati je kAraNa bane che te asAdhAraNa nimittakAraNa che ane dareka kAryonI prati je kAraNa bane che te sAdhAraNa nimittakAraNa che. karaNa - nirUpaNa mUlam : tadetat trividhakAraNamadhye yadasAdhAraNaM kAraNaM tadeva karaNam // A traNa prakAranAM kAraNamAM je asAdhAraNakAraNa che, tene ja karaNa kahevAya che. (nyA0) tdetditi| ydsaadhaarnnmiti| vyApAravattve satI' tyapi prnniiym| anyathA tantukapAlasaMyogayorativyAptiH / tantukapAlasaMyogayorapikAryatvAtiriktapaTatvaghaTa-tvAvacchinnaM prati kAraNatvAdasAdhAraNatvamastyeva, ityatastatra karaNatvavAraNAya 'vyApAravattve satI' ti karaNalakSaNe vizeSaNaM deym| vyApAratvaM tu 'tajjanyatve sati tjjnyjnktvm'| bhavati hi daNDajanyatve sati daNDajanyaghaTa janakatvAd bhrmyaaderdnnddvyaapaartvm| evaM kapAlasaMyogatantusaMyogAderapi kapAlatantuvyApAratvam, kapAlatantujanyatve sati Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 kpaaltntujnyghttpttjnktvaat| karaNalakSaNe' -sAdhAraNatva' vizeSaNAnupAdAne IzvarAdRSTAderapi vyApAravatkAraNatvasya sattvAt, tatrAtivyAptivAraNAyaasAdhAraNeti vizeSaNam // ka nyAyabodhinI kaka 'asAdhAraVIRpatvim' karaNanA A lakSaNamAM "vyApAravatve sati' padano paNa niveza karavo joIe kAraNa ke ke jo lakSaNamAM vyApAravatve kSati' padano niveza na karIe to taMtusaMyoga ane kapAlasaMyogamAM ativyApti Avaze. kAraNa ke taMtusaMyoga paNa kAryavathI atirikta paTatva dharmathI avacchinna je paTakArya che, tenuM asAdhAraNakAraNa che ja ane kapAlasaMyoga paNa kAryavathI atirikta ghaTavadharmathI avacchinna je ghaTakArya che, tenuM asAdhAraNakAraNa che ja. paraMtu karaNanA lakSaNamAM 'vyApAravatte sati' padanA nivezathI taMtusaMyoga ane kapAlasaMyogamAM ativyApti nahIM Ave. kAraNa ke taMtusaMyoga ane kapAlasaMyoga svayaM ja vyApArAtmaka che, vyApAravALA nathI. - vyApAra kone kahevAya? je tethI janya hoya ane je tarjanyanA janaka paNa hoya, tene vyApAra kahevAya che. jevI rIte bhUmi e daMDathI janya paNa che ane daMDathI janya je ghaTa che, tenI janikA paNa che. tethI bhrami e vyApAra che. tevI ja rIte taMtusaMyoga, taMtuthI janya paNa che ane taMtuthI janya je paTa che, eno janaka paNa che. tathA kapAlasaMyoga, kapAlathI janya paNa che ane kapAlathI janya je ghaTa che, eno janaka paNa che. tethI taMtusaMyoga ane kapAlasaMyoga paNa anukrame tatuM ane kapAlanA vyApAra che. * karaNanA lakSaNamAM jo "sAdhAraNa' vizeSaNa padano niveza na karIe ane vyApAravatve sati ratve ratvam' eTaluM ja kahIe to Izvara, adaSTa vageremAM ativyApti Avaze kAraNa ke Izvara, adRSTAdi kAryamAtranuM kAraNa paNa che tathA vyApAravat paNa che. kevI rIte ? kapAlasaMyoga e Izvara, aSTAdithI janya paNa che ane Izvara, adekhAdithI janya je ghaTa che teno janaka paNa che. tethI kapAlasaMyoga e vyApAra bane che ane Izvara, aSTAdi e vyApAravat banaze. paraMtu lakSaNamAM "asAdhAra' padanA nivezathI Izvara, adRSTAdimAM ativyApti nahIM Ave kAraNa ke Izvara, adRSTAdi sAdhAraNakAraNa che. (pa0) tdetditi| yasmAtkAraNAtkaraNatvaghaTakaM kAraNamupadarzitaM tasmAdetat trividhasAdhakamadhye yatsAdhakatamaM tadeva karaNamiti bhAvaH // iti karaNaprapaJcaH // * padakRtya * je kAraNathI karaNanA lakSaNa ghaTaka kAraNanuM nirUpaNa pUrNa thaI gayuM che, te kAraNathI A samavAdhikAraNa, asamAyikAraNa ane nimitakAraNa A traNa kAraNonI madhyamAM je sAdhakatama ' Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 123 kAraNa che te ja karaNa che. e pramANe tavetan.' ItyAdi mULagranthano bhAva che. e rIte karaNano vistAra pUrNa thayo. pratyakSapramANa - nirUpaNa mUlam : tatra pratyakSajJAnakaraNaM pratyakSam // tatra = pratyakSa, anumAna, upamAna ane zabda A cAra pramANamAM pratyakSajJAnanA karaNane pratyakSapramANa kahevAya che. (nyA0 ) SaDvidhendriyabhUtapramANasya lakSaNamAha-tatreti / pramAbhUteSU pratyakSAtmakaM yajjJAnaM cAkSuSAdipratyakSaM tatprati vyApAravadasAdhAraNaM kAraNamindriyaM bhvti| ataH 'pratyakSajJAnakaraNatvaM' pratyakSasya lkssnnm| AdyasaMnikarSAtiriktacaturvidhasaMnikarSANAM samavAyarUpatvenendriyajanyatvAbhAvAd vyApAratvaM na saMbhavatIti indriyamana:saMyogasyaiva bAhyapratyakSe jananIye indriyavyApAratA bodhyaa|maansprtykssetvaatmmn:sNyogsyaiv sA bodhyaa| che nyAyabodhinI ka cha prakAranI je indriya che, tene nyAyamAM pratyakSapramANa kahevAya che. te pratyakSapramANanuM lakSaNa mUlakAra tatra pratyakSa...' ityAdi granthathI kahe che. pratyakSAdi je cAra pramA = jJAna che, temAM pratyakSAtmaka je jJAna che arthAt cAkSuSa, spArzana Adi je pratyakSajJAna che, tenI prati vyApAravat asAdhAraNakAraNa indriya che. tethI "pratyakSajJAnanuM je karaNa hoya tene pratyakSa pramANa kahevAya che? A lakSaNa indriyomAM ghaTI jAya che. mATe cha indriya e pratyakSapramANa svarUpa che.) zaMkA : ghaTAdi dravyanA cAkSuSapratyakSamAM cakSurindriyane pratyakSapramANa kahI zakAya che. kAraNa ke cakSu e vyApAravat asAdhAraNakAraNa che. te A pramANe saMyogasannikarSa guNa hovAthI dravyathI bhinna paNa che, cakSuthI janya paNa che ane cakSuthI janya je ghaTanuM pratyakSa = jJAna che, teno janaka paNa che. tethI saMyogasannikarSa e vyApAra banaze ane vyApAravat asAdhAraNakAraNa cakSu thaze. paraMtu jyAre rUpa, rUpava, zabdAdinuM pratyakSa karavuM hoya, tyAM pahelA saMyogasanikarSathI atirikta saMyukta samavAyAdi cAra sanikarSathI thaze. e cAra sannikarSa samavAya svarUpa che ane samavAya to nitya mAnyo che. tethI e cAra sannikarma cakSu Adi indriyathI janya thaze nahIM. to pachI e vyApAra kevI rIte banaze? ane jo saMyuktasamavAyAdi vyApAra nahIM banI zake to cAkSuSAdi pratyakSanI prati cakSu vagere indriya karaNa kevI rIte banI zake ? samA. : AvA sthaLomAM cAkSuSAdi pratyakSanI prati indriya-mananA saMyogane vyApAra Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 tarIke mAnI laIzuM. kAraNa ke indriya ane manano saMyoga cakSu Adi indriyathI janya paNa che ane cakSu Adi indriyathI janya cAkSuSAdi jJAnano janaka paNa che. kAraNa ke cAkSuSAdi jJAna karavA mATe kevI rIte indriyane bahira-saknikarSa upayogI che tevI ja rIte indriyano mananI sAthe aMta-saMyoga paNa Avazyaka che. Ama, indriya-manasaMyoga vyApAra banavAthI cakSu vagere indriya karaNa banI zakaze. tathA 'mahaM suravI' "madaM TukavI' ityAdi mAnasapratyakSanI prati cakSu Adi indriya ane mananA saMyogane to kAraNa nahIM mAnI zakAya kAraNa ke te to rUpAdi prati kAraNa che. hA, saMyuktasamayavAyasaMbaMdhathI mana sukhAdinuM jJAna kare che paraMtu samavAya nitya hovAthI ene paNa vyApAra na mAnI zakAya tethI sukhAdinA jJAnamAM AtmA-manasaMyogane ja vyApAra tarIke jANavo. (pa0) tatreti pramANacatuSTayamadhye / daNDAdivAraNAya jJAneti |anumaanaadivaarnnaay pratyakSeti * padakRtya * mULamAM je "tatra' pada ApyuM che, teno artha pratyakSAdi cAra pramANanI madhyamAM evo karavo. * pratyakSa pramANanA lakSaNamAM karAM pratyakSad' eTaluM ja kahIe to daMDAdimAM ativyApti Avaze. kAraNake daMDAdi paNa ghaTakAryanI prati asAdhAraNakAraNa = karaNa to che ja. paraMtu lakSaNamAM 'jJAna' padanA upAdAnathI daMDAdimAM ativyApti nahIM Ave kAraNa ke daMDAdi e jJAnanI prati karaNa nathI. * lakSaNamAM jJAnezvaramAM pratyakSam' ATaluM ja kahIe to anumAnAdi paNa jJAnanA karaNa hovAthI temAM ativyApti Avaze. paraMtu lakSaNamAM "pratyakSa' padanA upAdAnathI anumAnAdimAM ativyApti nahI Ave kAraNa ke pratyakSajJAnanuM karaNa to indriya che, anumAnAdi nahIM. pratyakSapramA - nirUpaNa mUlam : (jJAnAkaraNakaM jJAnaM pratyakSam ) indriyArthasannikarSajanyaM jJAnaM prtykssm| tad dvividham - nirvikalpakaM savikalpakaM ceti / (jJAna jemAM karaNa nathI banatuM evA jJAnane pratyakSapramAM kahevAya che.) cakSu vagere indriya ane ghaTAdi padArthanA sannikarSathI janya jJAnane "pratyakSapramA' kahevAya che. te be prakAre che - nirvikalpaka ane savikalpaka. | (ca) pratyakSaprA nikSaUAmuvA pratyakSapramatnakSapAmI - (jJAnIraVmiti kSepakaM lkssnnmidm| jJAnaM-vyAptijJAnaM sAdRzyajJAnaM padajJAnaM ca karaNaM yeSAM te jJAnakaraNakA anumityupamitizAbdAH / jJAnakaraNakaM na bhavatIti jnyaanaakrnnkm| tattvaM prtyksslkssnnm| idaM lkssnnmiishvrprtyksssaadhaarnnm| IzvarapratyakSasyAjanyatvAt, janyapratyakSe indriyANAmeva Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 125 karaNatvaM na tu jJAnasyeti tayorubhayoH sNgrhH|) indriyaarthsNnikrsseti| janyapratyakSasyaiva lakSyatvamityabhiprAyeNedaM lkssnnm| pratyakSaM vibhjte-nirviklpkmiti|| nyAyabodhinI eka pratyakSapramANanA lakSaNane kahIne jeno pachIthI prakSepa thayo che evA pratyakSapramAnA lakSaNane kahe che jJAnaravaM jJAna pratyakSam' anumitimAM anumAna jJAna = vyAptijJAna karaNa che, upamitimAM sAdazyajJAna karaNa che, vAkyArthajJAnamAM padajJAna karaNa che. mATe anumiti, upamiti ane vAkyarthajJAna A traNe jJAnakaraNaka kahevAze. paraMtu jIvone je pratyakSajJAna thAya che, emAM jaDIbhUta indriya ja karaNa che. te jJAna nathI mATe pratyakSajJAna e jJAnAkaraNaka che. tethI jJAnAgara jJAna pratyakSad' e pratyakSajJAnanuM lakSaNa che. A lakSaNa izvaranA pratyakSa jJAnamAM paNa jaze kAraNa ke IzvaranuM pratyakSajJAna nitya hovAthI koIthI janya nathI. mATe IzvarapratyakSa paNa jJAnAkaraNaka che. Ama, A rIte lakSaNa karavAthI paramAtmA ane jIvAtmA ubhayanA pratyakSano saMgraha thAya che. hA! jo jIvagata pratyakSanuM ja lakSaNa karavuM hoya to indriya ane padArthanA sannikarSathI janya jJAnane pratyakSa kahevAya che' ATaluM ja lakSaNa ucita che. nirvijatpamiti.' ityAdi kahevA dvArA mUlakAra pratyakSapramAno vibhAga kare che. (pa0 ) indriyaartheti|indriyN cakSurAdikamartho ghaTAdistayoH saMnikarSaH saMyogAdistajanyaM jJAnaM prtykssmityrthH| saMnikarSadhvaMsavAraNAya jnyaanmiti| anumityAdivAraNAya indriyaarthsNnikrsseti| nanu sopanetracakSuSA kathaM padArthagrahaNaM, cakSuSa upanetraniruddhatvena padArthena saha sNnikrssaabhaavaad| kathaM vA svacchajAhnavIsalilAvRtamatsyAdezcakSuSA grahaNamiti cenn| svacchadravyasya tejonirodhakatvAbhAvena tdntshckssuHprveshsNbhvaat|nceshvrprtyksse'vyaaptiriti vaacym| atra janyapratyakSasyaiva lkssittvaat|| ka padakRtya ka indriya = cakSa, ghANa vagere je indriya che ane artha = ghaTa, paTa vagere je padArtha che, te beno je sannikarSa = saMyogAdi je saMbaMdha che. tenAthI janya jJAnane pratyakSa' kahevAya che. e pramANe 'kriyArthanirSanacaM jJAna pratyakSam' A mULano artha che. * pratyakSa pramAnA A lakSaNamAM 'indriya ane padArthanA saknikarSathI janya je hoya te pratyakSapramA che eTaluM ja kahIe to indriyapadArtha-saknikarSanA dhvaMsamAM ativyApti Avaze. kAraNake jevI rIte ghaTa na hoya to ghaTano dhvaMsa paNa na thaI zake mATe ghaTathI janya ghaTadhvasa kahevAya che. tevI ja rIte indriya ane padArthanA saknikarSa vinA indriya padArtha sannikarSano Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 226 dhvasa paNa na thaI zake tethI indriya-padArthanA sannikarSathI janya indriyapadArtha-saknikarSano dhvasa paNa kahevAya che. paraMtu lakSaNamAM jJAna'padanA upAdAnathI indriya ane padArthasaknikarSanA dhvaMsamAM ativyApti nahIM Ave kAraNa ke "indriya ane padArthasannikarSano dhvaMsa e jJAna svarUpa nathI. * jo lakSaNamAM je janya jJAna hoya te pratyakSapramA che eTaluM ja kahIe to anumiti vagere paNa janyajJAna to che ja. tethI anumiti vageremAM ativyApti Ave che. paraMtu 'kriyArthasaMsirSanA upAdAnathI anumiti vageremAM ativyApti nahIM Ave kAraNake anumiti vagere to vyAptijJAnAdithI janya che. zaMkA : "indriya ane padArthanA sannikarSathI pratyakSajJAna thAya che evuM tame kahyuM to pachI je vyaktie cazmA paherelA che, ene ghaTAdi padArthanuM jJAna kevI rIte thaze? kAraNa ke cakSu ane ghaTanI vacce kAcanuM vyavadhAna hovAthI cakSuno padArthanI sAthe saknikarSa thato nathI. vaLI gaMgA jalamAM rahelA abhyAdi jaMtunuM paNa cakSu dvArA grahaNa kevI rIte thAya? kAraNa ke cakSu ane matsyAdinI vacce jalanuM vyavadhAna che. samA. : e pramANe tamAre nahIM kahevuM. kAraNa ke dravya be prakAranA hoya che (1) svaccha ane (2) asvaccha. paththaranI banAvelI bhIMtAdi asvaccha dravya che jyAre darpaNa, svaccha jalAdi e svaccha dravya che. asvaccha dravya bhale taijasa padArthane roke che paraMtu svaccha dravya taijasa padArthane rokatuM nathI. cakSu taijasa padArtha che tethI kAca ke svacchajalAdinI aMdara cakSuno praveza saMbhava che. arthAt kAcAdinuM vyavadhAna hovA chatAM paNa cakSuno padArthanI sAthe saknikarSa thaI zake che. ane hA! "ndriyArthasasirSanacuM jJAna pratyakSad' pratyakSapramAnuM A lakSaNa IzvaranA nityajJAnamAM jatuM na hovAthI avyApti Ave che. evuM tamAre nahIM kahevuM kAraNa ke ame ahIM janyapratyakSajJAnane ja lakSya banAvyuM che. ' vizeSArtha : pratyakSa zabdanA traNa artha thAya che pratyakSajJAnano viSaya, pratyakSapramANa = indriya ane pratyakSajJAna. ahIM "pratyakSa" zabda jJAna arthamAM che tenI vyutpatti A pramANe.... ati vyAkhyoti viSayam rUti pratyayaH' = potAnA viSayane je vyApta thAya te akSa = indriya che ane akSa pratitiM tazritaM pratyakSa= indriyane AzrayIne je jJAna utpanna thAya te pratyakSajJAna che. nirvikalpaka jJAna mUlam : tatra niSprakArakaM jJAnaM nirvikalpakam // tatra = pratyakSajJAnanA je nirvikalpaka ane savikalpaka ema be bheda batAvyA che, temAM prakAra rahita je jJAna che, ene "nirvikalpaka jJAna kahevAya che. Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 127 (nyA0) tallakSayati-tatra nissprkaarkmiti| prakAratAzUnyajJAnatvameva nirvikalpakatvamityarthaH / nirvikalpake caturthI viSayatA sviikriyte| na tu trividhaviSayatAmadhye kApi ttraasti| ato vizeSyatAzUnyajJAnatvaM saMsargatAzUnyajJAnatvamityapi lakSaNaM sNbhvti|| * nyAyabodhinI ka nirvikalpakajJAnanuM lakSaNa kare che 'prakAratAthI zUnya jJAnane nirvikalpakajJAna kahevAya che." koI paNa jJAnamAM vizeSya, vizeSaNa ane e be vacceno saMsarga ema traNa prakAranA viSaya bhAsita thAya che. tethI koI paNa jJAnanI viSamatA traNa prakAranI hoya che - vizeSyatAkhya viSayatA, vizeSaNatA = prakAratAkhya viSayatA ane saMsarganAkhya viSayatA. paraMtu nirvikalpakajJAnamAM A traNamAMthI koI paNa viSayatA na hovAthI eka vilakSaNa cothI viSayatA manAI che. AthI nirvikalpakajJAnanA prakAranAzUnyajJAnatvam' nI jema vizeSyatAzUnyajJAnam' saMsatAzUnyajJAnatvam' AvA paNa lakSaNo thaI zake che. (pa0) tatra nissprkaarkmiti| savikalpake'tivyAptivAraNAya nissprkaarkmiti| prakAravAraNAya jnyaanmiti| * padakRtya * nirvikalpakajJAnanA A lakSaNamAM jo 'niSTharam' padano niveza na karIe to savikalpakajJAnamAM ativyApti Avaze. paraMtu lakSaNamAM "niSkAra' padanA nivezathI savikalpakajJAnamAM ativyApti nahIM Ave. kAraNa ke savikalpaka jJAna prakAratAzUnya nathI. * jo lakSaNamAM jJAna' padano niveza na karIe to prakAramAM ativyApti Avaze kAraNa ke "yaM dhaTa:', 'mayaM paTa: vagere jJAnamAM je ghaTatva, paTava vagere prakAra tarIke jaNAya che. tenA koI prakAra = vizeSaNa nathI. arthAt vizeSyane vizeSaNa hoya paraMtu ghaTatva, paTava vagere prakArane = vizeSaNane vizeSaNa na hoya. anavasthAnA bhayathI prakAra e prakAra rahita hoya che. paraMtu lakSaNamAM jJAna' padanA nivezathI prakAramAM ativyApti nahIM Ave kAraNa ke prakAra e jJAna" nathI, jJAnano viSaya che. savikalpaka jJAna mUlam : saprakArakaM jJAnaM sviklpkm| yathA - Dittho'yaM, brAhmaNo'yaM, zyAmo'yamiti // je jJAnamAM prakAra jaNAya che te jJAnane savikalpakajJAna kahevAya che. dA.ta.- "A Ditya che', "A brAhmaNa che', "A zyAma che" A traNe jJAna DiWtva, brAhmaNatva ane zyAmatva prakAravALuM hovAthI savikalpaka jJAna kahevAya che. Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 (nyA0 ) savikalpakaM lkssyti-sprkaarkmiti| viSayatAyA jJAnanirUpitatvAjjJAnasya viSayatAnirUpakatvena prakAratAnirUpakajJAnatvaM savikalpakasya lakSaNam / evaM vizeSyatAnirUpakajJAnatvaM saMsargatAnirUpakajJAnatvamityapi lakSaNaM saMbhavati / udaahrnnm:-vatiA idantvAvacchinnavizeSyatAnirUpitaDitthatvaprakAratAzAlijJAnaM brAhmaNatvaprakAratAzAlijJAnaM ca savikalpakamityarthaH / * nyAyabodhinI * 'samrAra.....' ItyAdi kahevA dvArA savikalpaka jJAnanuM lakSaNa kare che. dareka jJAna saviSayaka ja hoya che. arthAt jJAnamAM koIne koI padArtha viSaya tarIke jaNAya ja che. tethI viSayamAM rahelI viSayatA jJAnathI nirUpita bane che ane jJAna haMmezA viSayatAno nirUpaka bane che. mATe prakAratAkhya viSayatAno paNa nirUpaka bane che. tethI 'prajAratAnirUpajJAnatvam' e savikalpakajJAnanuM lakSaNa che. = noMdha : prakAra ane vizeSya e sApekSa padArtha che. jo jJAnamAM prakAra jaNAto hoya to e jJAnamAM vizeSya paNa avazya hoya ja che. ane jemAM prakAra ane vizeSya baMne hoya to te baMne vacceno saMyogAdi saMsarga - saMbaMdha paNa hoya ja che. tethI savikalpakajJAnanA prAratanirUpajJAnatvam' lakSaNanI jema 'vizeSyatAnirUpajJAnatvam', 'saMsantanirUpajJAnatvam' A paNa lakSaNo saMbhavI zake che. dA.ta. - 'hityo'yam', 'brAhmaLoyam', 'zyAmo'yam|' ahIM Idam padArtha e vizeSya che. tethI idam padArthaniSTha vizeSyatAno avacchedaka 'idattva' che. ane Disthatva, brAhmaNatva ane zyAmatva (= zyAmarUpa) e prakAra che. tethI idantvAvacchinnavizeSyatA idantvAvacchinnavizeSyatAnirUpitaDitthatvaniSThaprakAratAzAlijJAnam, nirUpitabrAhmaNatvaniSThaprakAratAzAlijJAnam, idantvAvacchinnavizeSyatAnirUpitazyAmAtvaniSThaprakAratAzAlijJAnam A traNe jJAna savikalpaka che. (pa0) saprakArakamiti / ghaTAdivAraNAya jJAnamiti / nirvikalpakavAraNAya saprakArakamiti // *pakRtya * * savikalpaka jJAnanA A lakSaNamAM jo saprAram' padano ja niveza karIe to ghaTAdimAM ativyApti Avaze kAraNa ke 'ayaM dhaTa:', 'ayaM paTa: ' ityAdi jJAnamAM ghaTa, paTa, vagere paNa ghaTatva, paTatvAdi prakArathI = dharmathI yukta jaNAya che. tethI ghaTa, paTa vagere paNa saprakA2ka kahevAya che. paraMtu lakSaNamAM 'jJAna' padanA nivezathI ghaTAdimAM ativyApti nahIM Ave kAraNa ke ghaTAdi e jJAna svarUpa nathI. * lakSaNamAM jo 'jJAnam' padano ja niveza karIe to nirvikalpaka jJAnamAM ativyApti Avaze. paraMtu 'sannAram' padanA nivezathI nirvikalpaka jJAnamAM ativyApti nahIM Ave kAraNa ke nirvikalpakajJAna prakAratAthI zUnya hoya che. Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 129 vizeSArthaH nirvikalpaka ane savikalpaka jJAnamAM bheda nirvikalpaka jJAna savikalpaka jJAna * koIpaNa vastunA nAma, jAti, guNa | *koIpaNa vastunA nAma, jAti, guNa Adi Adi vikalpothI rahita 'A kaMIka che' evA | vikalpo sahita "A sApa che" "A doraDuM che" prakArano je bodha te. e prakArano bodha te.. kavizeSaNa-vizeSyanA saMbaMdhane na jaNAve. * vizeSaNa - vizeSyanA saMbaMdhane jaNAve. * A jJAna vyavahAramAM cAlI na zake. | *vizvano vyavahAra A jJAnathI cAle che. * A jJAna pravRtti-nivRtti karAvatuM nathI. * A jJAna pravRtti-nivRtti karAve che. * yathArtha paNa nathI, ayathArtha paNa nathI. * yathArtha, ayathArtha baMne hoI zake che. * atIndriya che. * pratyakSa che. sanikarSa- nirUpaNa mUlam : pratyakSajJAnaheturindriyArthasaMnikarSaH SaDvidhaH-saMyogaH, saMyuktasamavAyaH, saMyuktasamavetasamavAyaH, samavAyaH, samavetasamavAyo, vishessnnvishessybhaavshceti|| | cAkSuSa, rAsana, prANaja vagere cha prakAranA pratyakSajJAnanA kAraNabhUta indriya ane padArthano sannikarSa cha prakAre che-saMyoga, saMyukta samavAya, saMyuktasamavetasamavAya, samavAya, samavetasamavAya ane vizeSaNa-vizeSyabhAva. emAM * saMyogasaknikarSathI ghaTAdi dravyanuM pratyakSa thAya che. * saMyukta samavAyasannikarSathI ghaTAdi dravyamAM rahelA guNa, kriyA ane jAtinuM pratyakSa thAya che. * saMyukta samavetasamavAyasaknikarSathI guNa athavA kriyAmAM rahelI jAtinuM pratyakSa thAya che. * samavAyasanikarSathI zabdanuM pratyakSa thAya che. * samavetasamavAyasannikarSathI zabdamAM rahelI zabdava, katva, khatvAdi jAtinuM pratyakSa thAya che. * vizeSaNa-vizeSyabhAvasannikarSathI abhAvanuM pratyakSa thAya che.) (nyA.) cAkSuSAdiSaDvidhapratyakSakAraNIbhUtAn SaDvidhasaMnikarSAnvibhajate-saMyoga ityaadinaa| dravyavRttilaukikaviSayatAsaMbandhena cAkSuSatvAvacchinnaM prati cakSuHsaMyogaH kaarnnm| dravyasamavetavRttilaukikaviSayatAsaMbandhena cAkSuSatvAvacchinnaM prati cakSusaMyuktasamavAyasya hetutvm| dravyasamavetasamavetavRttilaukikaviSayatAsaMbandhena cAkSuSatvAvacchinnaM prati cakSuHsaMyuktasamavetasamavAyasya hetutvm| dravyagrAhakANIndriyANi cakSustvaGmanAMsi triinnyev| anyAni prANarasanazravaNAni gunngraahkaanni| atastvagindriyasthale dravyavRttilaukikaviSayatAsaMbandhena tvAcapratyakSatvAvacchinnaM prati tvaksaMyogasya hetutaa| evaM dravyasamavetatvAcapratyakSatvAvacchinnaM prati tvaksaMyuktasamavAyasya hetutaa|drvysmvetsmvetossnntvshiittvaadijaatispaarshnprtyksse tvaksaMyuktasamavetasamavAyasya hetutaa| evamAtmamAna Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13) sapratyakSe mana:saMyogasya hetutaa| AtmasamavetasukhAdimAnasapratyakSe manaHsaMyuktasamavAyasya hetutaa| AtmasamavetasamavetasukhatvAdimAnasapratyakSe mana:saMyuktasamavetasamavAyasya hetutaa| rasanaghrANayostu rasagandhatadgatajAtigrAhakatvena dvitIyatRtIyayoH saMnikarSayoreva tatra hetutA vaacyaa||shrvnnendriysyaakaashruuptven zabdasyAkAzaguNatvena zravaNendriyeNa ca samaMzabdasya samavAyaH sNnikrssH| zabdavRttizabdatvakatvakhatvAdijAtiviSayakazrAvaNapratyakSe samavetasamavAyasya hetutaa|abhaavprtyksse vizeSaNavizeSyabhAvo nAma vishessnntaasNnikrssH| paJcavidhasaMnikarSopari vizeSaNatA yojniiyaa| tathAhi-dravyAdhikaraNakAbhAvapratyakSe indriysNyuktvishessnntaa| evaM saMyogasthAne saMyuktapadaMghaTayitvA samavAyasthAne ca samavetapadaM ghaTayitvA abhAvapratyakSasthale nirvAhyam, tathA ghaTadravyasamavetaM ghaTatvaM pRthvItvAdikaM rUpAdikaM c| tatra nIlAdau pItatvAbhAvaH ghaTatvAdijAtau paTatvAbhAvazca vartate, sa cAbhAvaH saMyuktasamavetavizeSaNatAsaMnikarSaNa gRhyte| evaM nIlatvAdijAtau pItatvAbhAvo'pIndriyasaMyuktasamavetasamavetavizeSaNatAsaMnikarSaNa gRhyate, ghaTasamavetaM nIlaM, tatsamavetaM nIlatvaM, tadvizeSaNatA pItatvAbhAve vartata iti sNkssepH|| iti prtyksspricchedH| * nyAyapodhinI * cAkSuSAdi pratyakSajJAna ane emAM kAraNabhUta sannikarSa aneka prakAre che paraMtu nyAyabodhinIkAra lAghavathI cAkSuSAdi 6 prakAranA pratyakSamAM kAraNa svarUpa sarSoino 6 prakAre vibhAga kare che. * cakSurindriyathI thatA cAkSuSapratyakSanI prati traNa saknikarSa kAraNa banaze. (1) ghaTAdidravyanuM dravyavRttilaukikaviSayatA saMbaMdhathI cAkSuSapratyakSa karavuM hoya tyAre 'ykssusNyo|' sanniI // 29 // janaze.. yAnI sAthe 4yAre ghohino sNyo| thAya che tyAre 'ayaM ghaTaH, ayaM paTaH' ityAdi jJAna thAya che tene cAkSuSapratyakSa kahevAya che. AvA ghaTa, paTAdi badhA ja dravyanA cAkSuSapratyakSanI prati arthAt cAkSuSatvAvacchinna cAkSuSapratyakSanI prati cakSuno saMyoga ja kAraNa che. navIna zailImai - ghaTAdidravyaviSayaka (125) drvyvRttilaukikvissytaasNcAkSuSapratyakSa cakSusaMyoga bandhAvacchinnadravyaviSayakacAkSuSatvAvacchinnAkAryatAnirUpitasamavAyasaMbandhAvacchi nakAraNatAvatcakSusaMyogaH / ghaTodi have kArya ane kAraNanuM ekAdhikaraNa Avazyaka hovAthI cAkSuSatvAvacchinna cAkSuSapratyakSa (artha) dauddirviSayatA samavAya saMbaMdha Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 131 svarUpa kArya, dravyamAM dravyavRttilaukikaviSayatAsaMbaMdhathI che kAraNa ke jJAna potAnA viSayamAM viSayatAsaMbaMdhathI rahe che ane 'laukika' kahevAno Azaya e che ke muktAvalyAdi granthomAM kathita jJAnalakSaNA, sAmAnyalakSaNAdi alaukika viSayatA levAnI nathI. paraMtu cakSu vagere indriyonA sannikarSathI utpanna thatA ghaTAdijJAnane laukikapratyakSa kahevAya che ane e pratyakSanA ghaTAdi viSayane laukika-viSaya kahevAya che. tethI ghaTAdidravyasvarUpa viSayamAM laukikaviSayatA rahI. A ghaTAdidravyavRttilaukikaviSayatAsaMbaMdhathI 'cAkSuSapratyakSa' ghaTAdi dravyamAM raheze ane cakSusaMyogasvarUpa kAraNa paNa e ja dravyamAM samavAyasaMbaMdhathI raheze. hA! tArdaza cAkSuSapratyakSa bhale samavAyasaMbaMdhathI AtmAmAM rahe che, paraMtu cakSusaMyogarUpI kAraNa ghaTamAM hovAthI kAryane paNa viSayamAM batAvyuM che jethI kArya-kAraNamAM sAmAnAdhikaraNyano lAbha prApta thAya. (noMdha : kAryano saMbaMdha pUrvanI jema rahevA chatAM paNa kAraNIbhUta je sannikarSa che, te samavAyAtmaka hovAthI svarUpasaMbaMdha ja kAraNatAno avacchedaka saMbaMdha thaze, pahelAnI jema samavAya nahIM. AgaLa paNa jyAM jyAM samavAyasaMbaMdha Ave che tyAM tyAM kAraNatAno avacchedaka saMbaMdha 'svarUpa' ja samajavo.) (2) ghaTAdidravyamAM samaveta rUpAdi guNa, halana-calanAdi kriyA, ghaTatvAdi jAtinA dravyasamavetavRttilaukikaviSayatAsaMbaMdhathI cAkSuSa-pratyakSanI prati, 'cakSusaMyuktasamavAya' kAraNa banaze. kAraNa ke cakSuthI saMyukta ghaTa, emAM samavAyasaMbaMdhathI rUpAdi rahelA che. navyazailImAM (kArya) ghaTAdidravyasamaveta viSayakacAkSuSapratyakSa laukika viSayatA saMbaMdha (kAraNa) cakSusaMyuktasamavAya laukika viSayatA saMbaMdha svarUpa saMbaMdha samavAya:|' ghaTAdisamavetarUpAdi (3) ghaTAdidravyamAM samaveta je rUpAdi guNa che temAM samaveta rUpatvAdi jAtinA dravyasamavetasamavetavRttilaukikaviSayatAsaMbaMdhathI cAkSuSajJAnanI prati 'cakSusaMyuktasamavetasamavAya' sannikarSa kAraNa banaze. kAraNake cakSuthI saMyukta ghaTa, emAM samavetarUpAdi, emAM samavAyasaMbaMdhathI rUpatvAdi (kArya) jAti rahelI che. ghaTAdidravyasamavetasamaveta viSayakacAkSuSapratyakSa (kAraNa) cakSusaMyuktasamaveta samavAya - 'kikaviSayatAsaMbandhAvacchinnacAkSuSatvAvacchinnakAryatAnirUpitasvarUpasaMbandhAvacchinnakAraNatAvatvakSusaMyukta - svarUpa saMbaMdha ghaTAdisamavetasamaveta rUpatvAdi 'dravyasamavetaguNAdivRttilau navyazailImAM - 'dravyasamavetasamaveta (pAdri)- vRttiauRiviSayatAtaMtrandhAva - cchinna(pattAvipratyakSaniSTha) cAkSuSatvAvacchinnkaarytaaniruupitsvruupsNbndhaavcchinnkaarnntaavtvkssusNyuktsmvetsmvaayH' Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132 (e rIte anya kArya-kAraNabhAvamAM paNa jANavuM) dravyanuM pratyakSa cakSu, vaiku ane mana A traNa indriyathI ja thAya che. anya ghANa, rasana ane zravaNendriyathI guNanuM pratyakSa thAya che. (vizeSArthamAM jovuM) AthI * sparzendriyathI thatA spAnapratyakSa prati traNa saknikarSa kAraNa banaze. (1) ghaTAdidravyanuM ghaTAdivRttilaukikaviSayatAsaMbaMdhathI spArzana pratyakSa karavuM hoya to 'tvaksayoga) kAraNa banaze. (2) ghaTAdidravyasamaveta je ghaTavAdi jAti athavA to sparzAdi guNa che tenuM ghaTAdidravyasamavetavRttilaukkiviSayatAsaMbaMdhathI smazanapratyakSa karavuM hoya to 'tvaksaMyukta samavAya' saknikarSa kAraNa banaze. | (3) ghaTAdidravya samaveta je uSNazItAdi sparza che emAM paNa samaveta uSNatva. zItatvAdi, jAtinuM ghaTAdidravyasamavetasamavetavRttilaukikaviSayatAsaMbaMdhathI spArzanapratyakSa karavuM hoya to 'tvaksayuktasamavetasamavAya' saknikarSa kAraNa banaze. (1) | (kArya) | (kArya) ghaTAdidravya " (kAraNa) | ghaTAdisamataviSayaka (kAraNa) viSayakaspArzanapratyakSa vakaryAga | spArzanapratyakSa | vasaMyuktasamavAya (2) - samavAya saMbaMdha laukika - svarUpa saMbaMdha laukika viSayatA - sabaMdha viSayatA - ghaTAdi saMbaMdha ghaTAdisamaveta (3) (kArya) ghaTAdisamavetasamaveta viSayakaspArzanapratyakSa (kAraNa) vasaMyuktasamaveta samavAya laukika viSayatA saMbaMdha ghaTAdisamaveta evI ja rIte samaveta * manathI thatA mAnasapratyakSanI prati traNa sannikarSa kAraNa banaze. (1) AtmAnuM mana dvArA ja pratyakSa mAnyuM che mATe AtmavRttilaukkiviSayatAsaMbaMdhathI Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 133 AtmAnA mAnasapratyakSanI prati "manaHsaMyoga' kAraNa banaze. . (2) AtmAmAM samAveta je sukhAdi che enA AtmasamavetasukhAdivRttilaukika viSayatAsaMbaMdhathI mAnasapratyakSanI prati "manaHsaMyuktasamavAya" saknikarSa kAraNa banaze. (3) AtmAmAM samAveta je sukhAdi che emAM samAveta je sukhatvAdi che, enA AtmasamavetasamavetasukhatvAdivRttilaukikaviSayatAsaMbaMdhathI mAnasapratyakSanI prati "manaHsaMyuktasamavetasamavAya' saknikarSa kAraNa banaze. (1) (kArya) Atmadravya viSayakamAnasapratyakSa (kArya) (kAraNa) | AtmasamavetaviSayaka manaHsaMyoga | mAnasapratyakSa (kAraNa) mana:saMyukta samavAya laukika - samavAya saMbaMdha laukika - svarUpa saMbaMdha viSayatA - viSayatA - saMbaMdha saMbaMdha AtmA AtmasamavetasukhAdi (3) (kArya) Atmasamavetasamaveta viSayakamAnasapratyakSa (kAraNa) mana:saMyukta samavAya - svarUpa sabaMdha laukika viSayatA saMbaMdha Atmasamaveta samavetasukhatvAdi jo ke rasanendriya ane dhrANendriya dravyanuM grahaNa karatuM nathI paraMtu anukrame rasa ane gabdha guNa temaja temAM rahelI jAtinuM ja grahaNa kare che. tethI * rasanendriyathI thatA rAsanapratyakSanI prati rajuM ane 3juM ema be ja saknikarSa kAraNa che. (1) AmramAM samAveta je madhura rasAdi che, enA dravyasamatamadhurasAdivRttilaukikaviSayatAsaMbaMdhathI rAsanapratyakSanI prati "rasanendriyasaMyukta samavAya' saknikarSa kAraNa banaze. (2) AmramAM samAveta je madhurarasAdi che, emAM samAveta je madhurarasatyAdi che, enA dravyasamavetasamavetamapurarasatvAdivRttilaukikaviSayatAsaMbaMdhathI rAsanapratyakSanI prati Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134 rasanendriyasaMyuktasamavetasamavAya saMnikarSa kAraNa banaze. (1) (kArya) Amrasamaveta viSayakarAsanapratyakSa (kAraNa) | (kArya) rasanendriyasaMyukta Amrasamavetasamaveta samavAya viSayakarAsanapratyakSa (kAraNa) rasanendriyasaMyukta samavetasamavAya - svarUpa saMbaMdha - svarUpa laukika viSayatA - saMbaMdha laukika viSayato - saMbaMdha saMbaMdha Amrasamaveta Amrasamavetasamaveta madhurarasAdi madhurarasatyAdi evI ja rIte * dhrANendriyathI thatA dhrANajapratyakSanI prati paNa rajuM 3juM saknikarSa ja kAraNa che. (1) puSpamAM samaveta je surabhigaMdha che, enA dravyasamavetasurabhigandhavRttilaukika viSayatAsaMbadhathI pratyakSanI prati "ghANasaMyukta samavAya' saknikarSa kAraNa banaze. (2) puSpamAM samaveta je surabhigabdha che, emAM samAveta je surabhigadhatva jAti che, enA dravyasamavetasamaveta surabhigadhutvavRttilaukikaviSayatAsaMbaMdhathI pratyakSanI prati 'ghANasaMyukta samavetasamavAya' saknikarSa kAraNa banaze. (2) (kArya) (kAraNa) | (kArya) (kAraNa) puSpasamataviSayaka dmANasaMyukta puSpasamavetasamaveta ghANasaMyuktasamaveta dhrANajapratyakSa samavAya viSayakathrANajapratyakSa samavAya - svarUpa saMbaMdha - svarUpa saMbadha laukika viSayatA - saMbaMdha laukika viSayatA - saMbaMdha puSpasamaveta surabhigadha puSpasamaveta samavetasurabhigandhatva *zrotrendriyathI thatA zrAvaNa pratyakSanI prati paNa be saknikarSa ja kAraNa che paraMtu e be saknikarSamAM 'samavAya' ane 'samavetasamavAya sannikarSanuM grahaNa che. (1) zabda jo ke guNa che ane guNonuM pratyakSa hamaNA sudhI "saMyuktasamavAya saMbaMdhathI mAnya hatuM paraMtu zravaNendriya AkAzAtmaka hovAthI ane zabda e AkAzano guNa hovAthI zabdano zravaNendriyanI sAthe samavAyasaMbaMdha ja thaze, (2) AkAzamAM samAveta je ka, khAdi zabdo che, emAM samaveta je tva,khatvAdijAti che, enA AkAzasamavetasamavetattvAdivRttilaukikaviSayatAsaMbaMdhathI Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 135 pratyakSanI prati "samavetasamavAya saknikarSa kAraNa che. (2) (kArya). (kArya) AkAzasamavetaviSayaka (kAraNa). | AkAzasamavetasamaveta (kAraNa) zrAvaNapratyakSa samavAya viSayakazrAvaNapratyakSa samavetasamavAya laukika svarUpa laukika - svarUpa saMbaMdha sabaMdha viSayatA - saMbaMdha viSayatA saMbaMdha AkAzasamaveta AkAzasamaveta ka,khAdi zabda samavetakatvAdi * abhAvanA pratyakSamAM vizeSaNavizeSyabhAva = vizeSaNatA sannikarSa kAraNa che. pUrve sAta padArthamAMthI dravya, guNa, kriyA ane sAmAnyanA pratyakSa mATe saMyoga vagere pAMca saknikarSo kAraNa tarIke batAvyA che. samavAya ane vizeSanuM pratyakSa thatuM nathI. have dravyAbhAva, guNAbhAva, kriyAbhAva ane sAmAnyAbhAvanA pratyakSa mATe uparanA ja saMyoga vagere pAMca saknikarSamAM vizeSaNatA" pada joDIne tathA saMyoganA sthAne "saMyukta ane samavAyanA sthAne samaveta pada joDIne abhAvanA pratyakSamAM kAraNabhUta evAM saknikarSano nirvAha karavo. (1) saMyuktavizeSaNatAsanikarSa : dravyamAM koI paNa abhAvanuM pratyakSa karavuM hoya to saMyuktavizeSaNatAsannikarSa kAraNa bane che. dA.ta. "paramAvavadhUtatvam' ahIM cakSurindriyathI saMyukta bhUtala che, temAM ghaTAbhAva vizeSaNa che, temAM vizeSaNatA rahI. tethI indriyasaMyuktavizeSaNatAsannikarSathI ghaTAbhAvanuM pratyakSa thayuM kahevAya. (2) saMyukta samavetavizeSaNatAsanikarSa : A satrikarSathI dravyasamaveta je guNa, kriyA ane jAti che, temAM koI paNa abhAvanuM pratyakSa thAya che. dA.ta. ghaTadravyamAM samAveta je ghaTatva, pRthvItyAdi jAti che, temAM paTavAbhAvanuM pratyakSa saMyuktasamatavizeSaNatA sannikarSathI thaze. kAraNa ke cakSuthI saMyukta "ghaTa', emAM samaveta "ghaTava', temAM paTavAbhAva vizeSaNa che. evI ja rIte ghaTAdidravya samaveta je nIlAdirUpa che temAM pItatvAbhAvanuM = pItarUpAbhAvanuM pratyakSa paNa A saknikarSathI jANavuM. (3)saMyuktasamavetasamatavizeSaNatAsanikarSa H A sakirSathI dravyasamavetasamaveta jAtimAM abhAvanuM pratyakSa thAya che. dA.ta. - nIlatvajAtimAM pItatvanA abhAvanuM jJAna A saknikarSathI thaze. kAraNa ke cakSuthI saMyukta ghaTa, emAM samaveta nIla, emAM samaveta je nIlatva jAti che, emAM vizeSaNIbhUta pItatvAbhAva che. (4) samatavizeSaNatAsatrikarSa : A sannikarSathI "ka" vagere zabdamAM kha, khatvAdinA abhAvanuM pratyakSa thAya che. kAraNa ke zravaNendriyamAM samavata "ka' vagere je zabdo che, temAM Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizeSaNIbhUta kha, khatvAdi-abhAva che. (5) samavetasamatavizeSaNatAsanikarSa : A sannikarSathI zabdasamaveta je katvAdi che, temAM khatvAdyabhAvanuM pratyakSa thAya che. kAraNa ke zravaNendriyamAM samavetasamaveta je "tvAdi' jAtio che, temAM vizeSaNIbhUta khatvAdi-abhAva che. A draSTAMtothI e spaSTa thAya che ke abhAvanuM pratyakSa koIka adhikaraNavizeSamAM karAya che ane e adhikaraNanA parivartanathI saknikarSamAM parivartana dekhAya che, abhAvIya pratiyogInA parivartanathI nahIM. vizeSArtha : zaMkA : sugaMdhAdine suMghavAthI puSpAdi dravyanuM jJAna thaI jAya che, evI ja rIte rasanendriyathI rasanuM jJAna thavAnI sAthe 'yaM zarA' ityAkAraka dravyanuM jJAna paNa thatuM jaNAya che, to pachI "ghANAdIndriya guNagrAhaka che vagere evuM nyAyabodhinIkAre zA mATe kahyuM? samA. : dhrANendriyathI gabdha guNanuM ja pratyakSa thAya che. puSpAdidravyanuM gandhAtmaka hetuthI anumAna karAya che. evI ja rIte rasanendriyathI jyAre AmrarasanuM jJAna thAya che tyAre tvagindriyathI e AmradravyanuM pratyakSa manAze athavA pratyakSa na thAya to te AmradravyanuM rasAtmaka hetuthI anumAna manAze. (pa0) prtyksseti| tacca pratyakSaM SaDvidhaM ghraannj-raasn-caakssuss-shrautr-tvaacmaansbhedaat| nanu pratyakSakAraNIbhUtendriyaniSThapratyakSasAmAnAdhikaraNyaghaTakaH saMnikarSaH ka ityapekSAyAM taM vibhajya drshyti-prtyksseti| laukikprtykssetyrthH|| * padakRtya * te pratyakSajJAna prANaja, rAsana, cAkSuSa, zrAvaNa, tvAca ane mAnasanA bhedathI cha prakAranuM che. ahIM prazna e che ke haMmezA kArya ane kAraNamAM sAmAnAdhikaraNya (ekAdhikaraNavRttitva) hoya che, AthI ja cAkSuSAdi pratyakSajJAna svarUpa kArya ane enA kAraNabhUta indriya vacce paNa sAmAnAdhikaraNa hovuM joIe, to te sAmAnAdhikaraNyanA ghaTaka = jaNAvanArA saknikarSa kayA che ? evI apekSA thatA mUlakAra sannikarSonuM vibhAjana karIne batAve che 'pratyakSajJAnadetu....' ityAdi dvArA. kahevAno Azaya e che ke ahIM pratyakSajJAna e kArya che, indriya kAraNa che tathA adhikaraNa ghaTapaTAdi dravyo che. have eka ja adhikaraNamAM be ke tethI vadhu Adheyo rahe to te ekabIjAnA samAnAdhikaraNa kahevAya che. tethI ahIM pratyakSajJAna svarUpa kArya ane indriya svarUpa kAraNa samAnAdhikaraNa kahevAya che. have pratyakSa jJAnanuM indriya je samAnAdhikaraNa che temAM samAnAdhikaraNatva = sAmAnAdhikaraNya raheluM che. tene jaNAvanArA sanika kayA che ? te apekSAe sarSoino vibhAga karIne jaNAve che. eTale ke kAraNasvarUpa indriya kAryanA adhikaraNa dravyAdi viSayamAM kayA saMbaMdhathI rahe che te jaNAve che. Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 137 ahIM cAkSuSAdijJAna jyAre laukikaviSayatAsaMbaMdhathI dravyAdi padArthomAM rahe che. tyAre kAraNasvarUpa cakSurAdIndriya paNa padArthamAM saMyogAdi saMbaMdhathI vRtti hovAthI cakSurAdIndriyaniSTha kAraNatAno avacchedaka saMbaMdha saMyogAdi kahevAze. vistArathI nIce pramANe jANavuM.... * cAkSuSapratyakSanI prati kAraNa je cakSurindriya che temAM rahelI kAraNatAnA avacchedaka saMbaMdha traNa thaze. (1) dravyavRttilaukikaviSayatAsaMbaMdhathI dravyaviSayakacAkSuSapratyakSanI prati cakSurindriya kAraNa banaze ane kAraNatAno avacchedaka saMbaMdha 'saMyoga' banaze. (2) dravyasamavetarUpAdivRttilaukikaviSayatAsaMbaMdhathI dravyasamavetarUpAdiviSayaka cAkSuSapratyakSanI prati cakSurindriya kAraNa banaze ane kAraNatAno avacchedaka saMbaMdha 'saMyuktasamavAya' thaze. (3) dravyasamavetasamavetarUpatvAdivRttilaukikaviSayatAsaMbaMdhathI dravyasamavetasamavetarUpatvAdiviSayakacAkSuSapratyakSanI prati cakSurindriya kAraNa banaze ane kAraNatAno avacchedaka saMbaMdha 'saMyuktasamavetasamavAya' thaze. (juo citramAM) (1) (kArya) ghaTAdidravyaviSayaka cAkSuSapratyakSa laukika viSayatA - saMbaMdha ghaTAdidravya (kArya) (kAraNa) dravyasamavetarUpAdi cakSurindriya viSayakacAkSuSapratyakSa - saMyoga saMbaMdha (kArya) dravyasamavetasamaveta viSayakacAkSuSapratyakSa laukika viSayatA - saMbaMdha (3) laukika viSayatA - saMbaMdha rUpa ghaTa dravyasamavaMta samavetarUpatvAdi (kAraNa) cakSurindriya (2) saMyukta samaveta samavAya (kAraNa) cakSurindriya dravyasamavetarUdi ghaTAdi saMyukta samavAya Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138 A rIte anya indriyamAM paNa jANavuM. noMdhaH nyAyabodhinIkAre saMyogAdi sanikane kAraNa tarIke prastRta karyA che, jyAre padakRtyakAre ene kAraNatAnA avacchedaka saMbaMdha tarIke batAvyA che. mUlam : cakSuSA ghaTapratyakSajanane saMyogaH saMnikarSaH // cakSuvaDe ghaTanuM pratyakSa karavAmAM "saMyoga' sakirSa kAraNa che. (pa0) saMyogamudAharati - ckssusseti| tathA ca dravyacAkSuSatvAcamAnaseSu saMyoga eva saMnikarSa iti bhaavH|| * padakRtya * dravyanuM grahaNa traNa ja indriyathI thAya che mATe dravyaviSayaka cAkSuSa, vAca ane mAnasa A traNe pratyakSanI prati cakSu vagereno "saMyoga' sannikarSa ja kAraNa che. mUlam : ghaTarUpapratyakSajanane saMyuktasamavAyaH saMnikarSaH / cakSuHsaMyukte ghaTe rUpasya smvaayaat|| cakSuvaDe ghaTanA rUpanuM pratyakSa karavAmAM kAraNa 'saMyukta samavAya' saknikarSa che, kAraNa ke cakSuthI saMyukta ghaTamAM rUpa samavAyasaMbaMdhathI vidyamAna che. (pa0 ) ghttruupeti| 'cakSuSA' itynussjyte| tathA ca dravyasamavetacAkSuSatvAcamAnasarAsanaghrANajeSu saMyuktasamavAya eva saMnikarSa ityarthaH // * padakRtya * mula paMktimAM 'cakSuSA" padano anvaya karavo. tethI 'vakSaNa dhaTapa..' A pramANe mUla paMkti banaze. ghaTAdi dravyamAM samaveta rUpa, sparza, sukha, rasa, gandhanA anukrame cAkSuSa, vAca, mAnasa, rAsana ane dhrANaja pratyakSanI prati "saMyukta samavAya' ja saknikarSa che. mUlam : rUpatvasAmAnyapratyakSe saMyuktasamavetasamavAyaH sNnikrssH| cakSuHsaMyukte ghaTe rUpaM samavetaM, tatra rUpatvasya samavAyAt // cakSuvaDe rUpavajAtinuM pratyakSa karavAmAM kAraNe saMyuktasamavetasamavAya sannikarSa che. kAraNa ke cakSuthI saMyukta ghaTamAM samAveta je rUpa che temAM samavAyasaMbaMdhathI rUpatyajAti rahelI che. (pa0 ) ruuptveti| rUpatvAtmakaM yatsAmAnyaM tatpratyakSa ityrthH| atrApi 'cakSuSA' itynussjyte| tathA ca dravyasamavetasamavetacAkSuSarAsanaghrANajaspArzanamAnaseSu saMyuktasamavetasamavAya eva saMnikarSa iti bhaavH| atha dravyatatsamavetapratyakSe'pi saMyuktasamavetasamavAya eva sNnikrsso'stviti-cennaitt| IzvarAtmAde-(AtmasukhAde ?) ranadhyakSatvaprasaGgAt // Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 139 * padakRtya * 'rUpa_svarUpa je sAmAnya = jAti che, tenA pratyakSamAM Avo "putvasAmAnyapratyakSe" e mULanI paMktino artha karavo. Avo artha kema karyo? "rUpatnasAmAnyanA pratyakSamAM A sarSi kAraNa che, rUpatva vizeSanA pratyakSamAM nahIM' e jaNAvavA mATe karyo che. ahIM paNa mULamAM "cakSuSA' padano anvaya karavo. tethI vadhuNA visAmo pratyakSe...' A pramANe mULa paMkti banaze. Azaya e che ke dravyasamavetasamaveta je paNa vastuo che arthAt dravyamAM samAveta je rUpAdi guNo che temAM samAveta je rUpava, rasatva, gandhatva, sparzatva, sukhatyAdinuM cAkSuSa, rAsana, prANaja, sparzana ane mAnasa pratyakSa karavAmAM "saMyuktasamavetasamavAya sanniSu ja kAraNa thaze. zaMkA : ghaTAdi dravyanA pratyakSamAM prathama "saMyoga' saMnikarmane kAraNa mAnavo joie nahIM kAraNa ke cakSusaMyukta kapAlikA, emAM samaveta kapAla ane emAM ghaTanA samavAya hoya ja che. A rIte ghaTAtmaka padArtha paNa dravyasamavetasamavetAtmaka hovAthI ghaTAtmakapadArthanuM trIjA saMyuktasamavetasamavAya' saknikarSathI pratyakSa thaI ja jaze. e ja rIte ghaTarUpanA pratyakSamAM paNa bIjA "saMyukta samavAya sannikarSane kAraNa nahIM mAnavuM joIe kAraNa ke cakSuthI saMyukta kapAla, temAM samaveta ghaTa, ane temAM ghaTa rUpano samavAya che tethI ahIM paNa trIjA sannikarSa dvArA ja ghaTarUpanuM pratyakSa thaI ja jAya che. samA.. tamAre AvuM na kahevuM kAraNa ke ghaTAdidravyanA avayava kapAlAdi hovAthI indriyathI saMyukta avayava banI zakaze mATe ghaTAdi ke ghaTarUpAdino bodha trIjA saknikarSathI thaI zake che. paraMtu AtmAnA, ghaTAdinI samAna koI kapAlAdi avayava nathI tethI tyAM trIjo saknikarSa na ghaTavAthI AtmA ane tadgata sukhAdi guNonuM apratyakSa thavAno prasaMga Avaze. Ama, AtmA ane tadgata sukhAdi guNonA mAnasapratyakSanI prati pahelo ane bIjo saMnikarSa svIkAravo ja paDaze. mUlam : zrotreNa zabdasAkSAtkAre samavAyaH sNnikrssH| karNavivaravAkAzasya zrotratvAcchabdasyAkAzaguNatvAt guNaguNinozca smvaayaat|| zabdatvasAkSAtkAre samavetasamavAyaH sNnikrssH| zrotrasamavete zabde zabdatvasya smvaayaat|| | zrotrendriyathI zabdanuM pratyakSa karavAmAM 'samavAyI saknikarSa thaze, kAraNa ke karNanA vivaramAM raheluM AkAza e zrotrasvarUpa che, zabda AkAzano guNa che ane guNa-guNI vacce samavAyasaMbaMdha ja hoya che. tathA zrotrendriyavaDe zabdatvanuM pratyakSa karavAmAM "samavetasamavAya" sanikarSa thaze kAraNa ke zrotramAM samaveta zabda che ane temAM zabda samavAyasaMbaMdhathI raheluM che. (pa0) smvaaysNnikrssmudaahrti-shrotrenneti|jnniiy iti zeSaH / nanu zrotrazabdayoH kathaM samavAya ityapekSamANaM prati tamupapAdya drshyti-krnneti| atha samavAyasya nityatvena zabdapratyakSe ko vyApAra iti cet-zabdaH, zrotramanaHsaMyogo veti gRhaann| shbdtveti| 'zrotreNajananIye' itynukrssshessau|| Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14) * pakRtya * zrotre...' A pramANe kahevA dvArA samavAyasannikarSanuM udAharaNa batAve che. mULamAM "zrotre zabdasAkSARAre' padonI pachI 'nananIce' pada joDI levuM. koI evo prazna kare ke zrotrendriya ane zabdanI vacce samavAyasaMbaMdha kevI rIte kahevAze? evI apekSAvALA jIjJAsunI pratye yuktipUrvaka baMnenA samavAyasaMbaMdhane saMgata karIne batAve che 'Rvivara..' ityAdithI. zaMkA : zabdanuM pratyakSa karavAmAM "samavAya sannikarSa zravaNendriyano vyApAra kevI rIte banaze? kAraNa ke vyApAra to anitya hoya che, jyAre samavAya to nitya che. samA. : ame zrotrendriyathI zabdanuM pratyakSa karavAmAM "zabda" athavA "zrotra ane mananA saMyogane ja vyApAra tarIke svIkArazuM. zaMkA : vyApAranuM lakSaNa A baMnemAM zI rIte jAya che ? samA.: zabda ane zrotra-manasaMyoga baMne guNa hovAthI dravyathI bhinna che, tathvI = zrotrendriyathI janya zabda ane zrotra-manano saMyoga paNa che, temaja tajanyano=zrotrendriyathI janya je zrAvaNapratyakSa che teno, janaka zabda paNa che ane zrotra-manano saMyoga paNa che kAraNa ke zabda hato to ja zabdanuM pratyakSajJAna thayuM ne, ema zrotra-manano saMyoga thayo to ja zabdanuM pratyakSajJAna thayuM. A rIte baMnemAM 'tajJanyatve sati taZcananaRtva' svarUpa vyApAranuM lakSaNa ghaTI jAya che. tethI zabda pratyakSamAM 'zabda' ane 'zrotra-manano saMyoga' zravaNendriyano vyApAra banI zake che. mULamAM je zrotrega' pada mUkyuM che tene zabdutva sAkSAtkAre.." ahIM sudhI kheMcI lAvavAnuM che tathA nananIye' A padane umeravAnuM che tethI "zrotre zavvasAkSAtkAre nananIye..' ityAdi pATha thaze. mUlam : abhAvapratyakSe vizeSaNavizeSyabhAvaH sNnikrssH| ghaTAbhAvavad bhUtalamityatra cakSuHsaMyukte bhUtale ghaTAbhAvasya vishessnntvaat| abhAvanA pratyakSamAM 'vizeSaNa-vizeSyabhAva sannikarSa kAraNa thaze. kAraNa ke "mavivaTuM bhUtatvam' A pratItimAM cakSuthI saMyukta je bhUtala che, emAM ghaTAbhAva vizeSaNa che. Ama, bhUtalamAM rahelA ghaTAbhAvanuM saMyuktavizeSaNatA sakirSathI pratyakSa thAya che.) __(pa.) vishessnneti| vizeSaNabhAvo vizeSyabhAvazceti bodhym| indriyasaMbaddhavizeSaNatvamindriyasaMbaddhavizeSyatvamiti yaavt| vizeSaNabhAva-saMnikarSamupapAdya drshyti-ghttaabhaavvditi| iha bhUtale ghaTo nAstI' tyAdau vishessytaasNnikrsso'vseyH| saptamyantasya vishessnntvaat|| padakRtya ke bhAva" zabdano anvaye vizeSaNa ane vizeSya banemAM samajavo mATe vizeSaNabhAva = Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 141 vizeSaNatA ane vizeSyabhAva = vizeSyatA ema be prakAranA sannikarSa thaze. emAM paNa indriyathI saMbaddhavizeSaNatA ane indriyathI saMbaddhavizeSyatA' AvA saknikarSA abhAvanA pratyakSamAM kAraNa samajavA. * jyAre "paTAvavadhUtalam' ityAkAraka cakSudvArA jJAna thaze tyAre kAraNa tarIke cakSusaMyuktavizeSaNatA' saknikarSa samajavo kAraNa ke cakSuthI saMyukta bhUtalamAM ghaTAbhAva vizeSaNa che. temAM vizeSaNatA rahelI che. paraMtu ke jyAre "mUtane paTAmAvaH ItyAkAraka cAkSuSapratyakSa thaze tyAre kAraNa tarIke "cakSusaMyuktavizeSyatA" saknikartha samajavo kAraNa ke sabhyattavALuM hoya te vizeSaNa kahevAya che. tethI A jJAnamAM cakSuthI saMyukta bhUtala vizeSaNa che ane emAM ghaTAbhAva vizeSya tarIke jaNAya che. mUlam : evaM saMnikarSaSaTakajanyaM jJAnaM pratyakSaM tatkaraNamindriyaM, tasmAdindriyaM pratyakSapramANamiti siddham // e pramANe cha saknikarSothI je jJAna utpanna thAya che te pratyakSapramA che ane tenuM karaNa indriya che. tethI 'indriya ja pratyakSapramANa che. tema siddha thayuM. (pa.) prtykssprmaannmupsNhrti-evmiti| updrshitkrmennetyrthH| nanu siddhAnte pratyakSajJAnakaraNamindriyArthasaMnikarSaH kiM na syAditi cennetyaah-ttkrnnmiti| pratyakSapramANaM nigmyti-tsmaaditi| prtykssprmaakrnntvaadityrthH| siddhmiti| nyAyasiddhAnte siddhmityrthH| rUti patya pratyakSapariccheH ka padakRtya * "jIvaM." A pramANe kahevA dvArA pratyakSapramANano upasaMhAra kare che. zaMkAH siddhAntamAM pratyakSajJAnanuM karaNa 'indriya ane padArthanA saknikarSa'ne kema na kahyuM? samA.: 'taraNafmandriyam' pratyakSajJAnanuM karaNa indriya che, (indriyArtha sakirya nahIM. kAraNa ke indriya ane padArthano sannikarSa e vyApAra che, vyApAravAnuM nathI. vyApAravatuM asAdhAraNakAraNane karaNa kahevAya che ane te indriya che.) 'tamatuM....." A pramANe kahevA dvArA pratyakSapramANanuM nigamana kare che. pratyakSapramAnuM karaNa hovAthI indriya ja pratyakSapramANa che? e pramANe nyAyasiddhAMtamAM A vAta siddha thayelI che. ti pratyakSapariccheH . Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142 * anumAna -pariccheda anumAnakhaMDano prAraMbha karatA pahelA enA keTalAka pAribhASika zabdo saraLa ane saMkSipta bhASAmAM ullekha karAya che. joke A zabdonI vyAkhyA mULamAM ApI ja dIdhI che paraMtu prAraMbhamAM je lakSaNo ApyA che e lakSaNone, pAribhASika zabdonuM jJAna na hovAthI samajavAmAM sugamatA rahetI nathI. A dhyAnamAM rAkhIne ja prAraMbhamAM paribhASA ApI che. (1) pakSa : jemAM sAdhyanI siddhi karavAnI che te pakSa. (2) sAdhya : je vastunI siddhi karavAnI che te sAdhya. (3) hetu : jenA dvArA sAdhyanI siddhi karavAnI che te hetu. dA.ta. - parvato vaddhimAna dhUmatu ahIM parvata e pakSa che kAraNake parvatamAM (vaninI) siddhi karavAnI che. vani e sAdhya che kAraNa ke vaninI siddhi karavAnI che ane dhUma hetu che kAraNa ke dhUma dvArA ja vahninI siddhi karavAnI che. Ama smin = jemAM = pakSa, yasya = jenI = sAdhya ane yena = jenA dvArA = hetu. (4) vyApti : sAdhya ane hetunI vacce sAhacaryasaMbaMdha = avinAbhAvasaMbaMdha arthAt jyAM jyAM hetu che tyAM tyAM sAdhyanuM hovuM ane jyAM jyAM sAdhya nathI tyAM tyAM hetunuM paNa na hovuM' e prakArano je avinAbhAvasaMbaMdha te vyApti che. dA.ta. - vahni ane dhUmanI vacce tAdeza avinAbhAvasaMbaMdha hovAthI vyApti manAya che. A vyApti sAdhyathI nirUpita hoya che ane hetumAM = vyApyamAM rahe che. (5) pakSadharmatA : hetunuM pakSamAM rahevuM te pakSadharmatA che. dA.ta. - pakSamAM = parvatamAM hetu dhUma rahe che. tethI pakSano = parvatano dharma dhUma thayo. mATe dhUmamAM pakSadharmatA raheze. A kAraNathI 'dhUmavAnuM parvata:' A jJAnane pakSadharmatAnuM jJAna kahevAze. (6) parAmarza H je jJAnamAM vyApti ane pakSadharmatA viSaya tarIke jaNAya che, te jJAna parAmarza che. dA.ta. - "vadvivyApyadhUmavInuM parvataH' A jJAna parAmarzajJAna che. kAraNa ke vahivyApyadhUma:' A aMzamAM parAmarzajJAnano viSaya vyApti che ane 'dhUmavAnuM parvataH' A aMzamAM parAmarzajJAnano viSaya pakSadharmatA che. (7) anumitiH pakSamAM sAdhyanuM je jJAna thAya te anumiti che. dA.ta. - "parvato vaddhimAna' ityAkAraka jJAnane anumiti kahevAya che. anumAna-nirUpaNa mUlam : anumitikaraNamanumAnam / Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 143 anumitinA karaNane anumAna kahevAya che. (nyA0 ) anumAnaM lkssyti-anumitiiti| anumitau vyAptijJAnaM karaNaM, parAmarzo vyApAraH, anumitiH phalaM, kaarymityrthH| parAmarzasya vyAptijJAnajanyatvAdvyAptijJAnajanyAnumitijanakatvAttajanyatve sati tjnyjnktvruupvyaapaartvmuppnnm| anumitikaraNatvamanumAnasya lkssnnm| anumAnaM vyaaptijnyaanm| etasya parAmarzarUpavyApAradvArA anumitiM pratyasAdhAraNakAraNatayAnumitikaraNatvamupapannam // ja jAyabodhinI eka 'anumitirAmanumAna A paMkti dvArA anumAnanuM lakSaNa kare che. anumitimAM vyAptijJAna karaNa che, parAmarza vyApAra che ane anumiti phaLa arthAt kArya che. parAmarza vyApAra kema che? parAmarza vyAptijJAnathI janya che ane vyAptijJAnathI janya je anumiti che, eno janaka paNa che. A rIte targanyatve sati tavaMganatva rUpa vyApAranuM lakSaNa parAmarzamAM ghaTI javAthI parAmarza e vyApAra che. vyAtijJAna anumitinuM karaNa kema che? "samitiUtvi' e anumAnapramANanuM lakSaNa che. A anumAna pramANa ane vyAptijJAna baMne eka ja che. enAdeza vyAptijJAna, parAmarzarUpI vyApAra dvArA anumitinI pratye asAdhANakAraNa che. Ama "vyApAravarasadhAraNAratva' rUpa karaNanuM lakSaNa vyAptijJAnamAM ghaTI javAthI vyAptijJAna e anumitinuM karaNa kahevAya che. (pa0) pratyakSAnumAnayoH kAryakAraNabhAvasaGgatimabhipretya pratyakSAnantaramanumAnaM niruupyti-anumitiiti| anumiteH krnnmnumaanmityrthH| tacca liGgaparAmarza eveti nivedyissyte| kuThArAdAvativyAptivAraNAya anumitiiti| pratyakSAdAvativyAptivAraNAya anviti| * padakRtya * nirUpAnantaraM nirUpyate te nirUpata-saMpatimAn mavati' jenA nirUpaNanI pachI jenuM nirUpaNa karAya che te enAthI nirUpita saMgativALo hovo ja joIe kAraNa ke mairi 1 vyA' evuM zAstravacana che. tethI parvatAdi para dhUmAdinuM pratyakSa thayA pachI vaLyAdinuM anumAna karAtuM hovAthI pratyakSa ane anumAnanI vacce kArya-kAraNabhAva saMgati che. mATe pratyakSanA nirUpaNanI pachI anumAnanuM nirUpaNa kare che. "anumitinA karaNane anumAna kahevAya che ane te anumAna liMgaparAmarza (= parAmarzajJAna) che. evuM AgaLa mUlakAra jaNAvaze. Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144 * jo 'ramanumAnam' ATaluM ja anumAnanuM lakSaNa karIe to kuThArAdimAM ativyApti Avaze kAraNa ke kuThArAdi paNa chedana kriyAnI prati karaNa che ja. tethI lakSaNamAM samiti' padano niveza che. kuThArAdi bhale chedanakriyAnI prati karaNa che, paraMtu anumiti prati karaNa nathI. * lakSaNamAM jo "ganuM' padano niveza na karIe arthAt "miti rAmanumAnam' ATaluM ja kahIe to miti = jJAna ane enuM karaNa to pratyakSAdi badhA pramANa che. paraMtu lakSaNamAM 'manuM padanA nivezathI ativyApti nahIM Ave kAraNa ke pratyakSa, upamAnAdi anumitinuM karaNa nathI. noMdhaH nyAyabodhinIkAre parAmarzane vyApAra mAnyo che ane vyAtijJAnane karaNa mAnyuM che. jyAre padakyakAre mUlakAranuM anusaraNa karyuM che. arthAt parAmarzajJAnane ja anumitinuM karaNa mAnyuM che. anumiti -nirUpaNa anumitinA karaNane anumAna kahevAya che' Ama kahyA pachI jijJAsA rahe che ke, "anumiti" kone kahevAya? tenA samAdhAnamAM kahe che..... mUlam : parAmarzajanyaM jJAnamanumitiH / parAmarzathI janya jJAnane anumiti kahevAya che. (nyA0) praamrshjnymiti| praamrshjnytvvishissttjnyaantvmnumiterlkssnnm| atra jJAnatvamAtropAdAne pratyakSAdAvativyAptiH, atastadvAraNAya 'parAmarzajanyatve satIti vishessnnopaadaanm| parAmarzajanyatvamAtroktau parAmarzadhvaMse'tivyAptiratastadvAraNAya 'jJAnatvo paadaanm| ja jAyabodhinI * * anumitinA A lakSaNamAM "jJAnatva' mAtranuM ja upAdAna karIe to pratyakSAdimAM ativyApti Avaze kAraNa ke pratyakSAdi paNa jJAna ja che. paraMtu lakSaNamAM "parAmarza nyatve sati' padanA upAdAnathI ativyApti Avaze nahIM kAraNa ke pratyakSAdi jJAna to indriyathI janya che. * lakSaNamAM "parAmarzana tva' ATaluM ja kahIe to parAmarzanA dhvaMsamAM ativyApti Avaze. kAraNa ke parAmarzadhvasa paNa parAmarzathI janya che. paraMtu lakSaNamAM "jJAnatva' padanA nivezathI parAmarzadhvasamAM ativyApti nahIM Ave kAraNa ke parAmarzadhvasa e abhAvAtmaka che, jJAnAtmaka nathI. (pa0) nanvanumitereva durnirUpatvAttaddhaTitAnumAnamapi durnirUpamityata aahpraamrsheti| pratyakSAdAvativyAptivAraNAya praamrshjnymiti| parAmarzadhvaMsavAraNAya jnyaanmiti| parAmarzapratyakSavAraNAya hetvaviSayakamityapi bodhyam // Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 145 * padekRtya * anumiti ja durnirUpita hovAthI tadghaTita anumAna paNa durnirUpita che. AvI zaMkA thavAthI 'marza nagaMjJAnamanumitiH' e pramANe kahyuM che. Azaya e che ke "anumatiraNanumAnam A vAkya dvArA pUrve anumAnanuM lakSaNa karyuM paraMtu niyama che - vIcAryajJAnuM prati pArthajJAna varaNam A niyamAnusAra jevI rIte ghaTanuM jJAna, ghaTa padArthane jANyA vagara na thaI zake tevI ja rIte "anumitirAmanumAna" A vAkyarthanuM jJAna tyAre thaze jyAre vAkyanA ghaTaka anumiti padArthane samajazuM. kAraNa ke anumitine jANyA vagara anumAnanuM nirUpaNa azakya che mATe "parAmarzanavaMjJAnanumitiH' e pramANe anumitinuM nirUpaNa kare che. pratyakSAdimAM ativyAptine dUra karavA mATe lakSaNamAM "parAmarzanam pada ApyuM che. parAmarzadhvaMsamAM ativyAptine dUra karavA mATe lakSaNamAM jJAnam' pada ApyuM che. zaMkA : anumitinuM parAmAnya jJAnam AvuM paNa lakSaNa ativyApti doSavALuM che. kema ?jevI rIte ghaTanuM pratyakSajJAna ghaTathI janya che, evI rIte parAmarzanuM pratyakSa paNa parAmarzathI janya che, ane te jJAnAtmaka paNa che. tethI anumitinuM lakSaNa parAmarzanA pratyakSamAM (= vadvivyAdhUmavAna parvata: tijJAnavAnadam ityAkAraka jJAnamAM) javAthI ativyApti Avaze. samA. : tamArI vAta barAbara che. tethI tAdeza ativyAptinA vAraNa mATe ame lakSaNamAM 'hetvaviSayatve sati' A padane joDI daIzuM. tethI anumitinuM lakSaNa thaze. "parAmarzananyatve sati hetvaviSayatve sati jJAnatvam ' ahIM vadvivyApyadhUmavA parvataH ti jJAnavAnam' A je parAmarzanuM pratyakSa = parAmarzAtmaka jJAnanuM jJAna che, temAM hetu dhUma parAmarzAtmaka jJAnanA viSaya tarIke jaNAya che. AthI ja parAmarzanuM pratyakSa hetu - aviSayaka nathI. jayAre "parvato vaddhimAna svarUpa anumiti to pakSa, sAdhya ubhayaviSayaka ja che paraMtu hetuviSayaka nathI. tethI anumitimAM ja lakSaNa jaze. vizeSArtha : zaMkA : parAmarzanuM pratyakSa paNa hetu aviSayaka ja che kAraNa ke parAmarzanuM jJAna = anuvyavasAyAtmaka pratyakSano viSaya to parAmarzAtmakajJAna che, hetu nahIM. (jJAnano viSaya jJAna ja banyo che, hetu nahIM.) samA. : anuvyavasAyAtmaka jJAnano sAkSAt viSaya bhale parAmarzAtmaka jJAna che. paraMtu paraMparayA svanA viSayano viSaya hetu paNa che. arthAt ahIM sva = parAmarzapratyakSa eTale anuvyavasAyAtmaka jJAna, eno viSaya parAmarza ane eno paNa viSaya hevAdi che. ane svanA viSayano viSaya paNa svano viSaya ja kahevAya che. jevI rIte svanA ziSyano ziSya e svano ja Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 146 ziSya kahevAya che. A rIte parAmarzapratyakSano viSaya hetu banI jaze. tethI parAmarzapratyakSamAM ativyApti nahIM Avaze. noMdha : 'dhUmavAn parvato, vaddhimAna, dhUmAt' ityAdi anumAna sthaLomAM hetu ane pakSatAvacchedaka = dhUma eka hovAthI anumiti je 'ghUmavAn parvato, vaddhimAn' svarUpa che, temAM hetu viSaya tarIke jaNAya che. to tyAM zuM karavuM? ahIM dhUma hetu tarIke bhASita nathI paraMtu uddezyatAvacchedaka tarIke bhASita che. AthI ja A anumiti paNa hetu aviSayaka ja manAze. parAmarza - nirUpaNa mUlam : vyAptiviziSTapakSadharmatAjJAnaM parAmarzaH / yathA 'vahnivyApyadhUmavAnayaM parvata' iti jJAnaM parAmarzaH / tajjanyaM 'parvato vahinamAni 'ti jJAnamanumitiH // vyAptithI viziSTa pakSadharmatAnA jJAnane parAmarza kahevAya che. dA.ta. - 'vahinavyApyadhUmavALo A parvata che' A jJAnane parAmarza kahevAya che. ane tAdaza parAmarzathI janma 'parvata vahnivALo che' ityAkAraka jJAnane anumiti kahevAya che. vizeSArtha : 'vyativiziSTavakSadharmatAjJAnam' A je mUlokta paMkti che, teno vigraha be prakAre thAya che. (1) 'vyAptiviziSTa yA pakSadharmatA, tasyAH jJAnam' = 'vyAtiviziSTapakSadharmatAjJAnam' Avo vigraha karIe to ..........parvato vaddhimAna mAt' A anumAnamAM dhUma vyApya che eTale ke dhUmamAM vyApyatva = vyApti rahelI che = dhUma vyApti viziSTa che. evA vyAptiviziSTa dhUmanuM pakSasaMbaMdhaviSayaka jJAna parAmarza kahevAya che. A rIte vigraha karavAmAM Ave to 'dhUmavAn parvataH ' ityAkAraka jJAnane paNa parAmarza kahevAnI Apatti Avaze. kAraNa ke 'jJAna' padano sAkSAt saMbaMdha mAtra pakSadharmatAnI sAthe che, vyAptinI sAthe nathI. (2) 'pakSadharmatAyA: jJAnam = pakSadharmatAjJAnam' vyAptiviziSTaM ca tat pkssdhrmtaajJAnan-vyAtiviziSTapakSadharmatAjJAnam A rIte vigraha karavAthI 'jJAna' padano anvaya 'pakSadharma' ane 'vyApti' ubhayamAM thaze. ane enAthI 'yajJAnuM pakSadharmatAviSaya tathaiva jJAnaM vyAtiviSayamapi bhavitavyam' arthAt je jJAna vyAptiviziSTa che te ja jJAna pakSadharmatAviSayaka paNa hovuM joIe. evo artha prApta thaze. tethI 'vahivyAvyadhUmavAn parvataH' A jJAna ja parAmarza kahevAze. ' ghUmavAn parvata:' nahIM. sAmAsika vigrahanI vilakSaNatAthI evA prakAranI bhinnatA prAyaH jaNAya che. dA.ta. - 'anantaparyAyaviziSTadravyajJAnan' Ano vigraha jo 'anantaparyAyaviziSTa yaj dravyam, tasya jJAnam evo karavAmAM Ave to kevalI ane baddhajIva bannemAM A jJAna raheze, kAraNa ke 'jJAna' padano saMbaMdha mAtra dravyanI sAthe che, anaMtaparyAyanI sAthe nathI. paraMtu jo 'vyasyajJAnam = dravyajJAnam', 'anantaparyAyaviziSTa Sa tan dravyajJAnam' evo vigraha karavAmAM Ave to A jJAna kevalImAM ja raheze. kAraNa ke ahIM 'jJAna' padano saMbaMdha anaMtaparyAya ane dravya bannenI sAthe che. Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 147 (nyA0 ) anumitilakSaNaghaTakI bhUtaparAmarzalakSaNamAcaSTe - vyAptiviziSTeti / 'vyAptiviziSTaM ca tatpakSadharmatAjJAnaM ceti karmadhAraye viziSTapadasya prakAratAnirUpakArthakatvAt, pakSadharmatAjJAnamityatra SaSThyA viSayatvabodhanAt, dharmatApadasya saMbandhArthakatvAcca, karmadhArayasamAse samasyamAnapadArthayorabhedasaMsargalAbhena ca vyAptiprakArakAbhinnaM yatpakSasaMbandhaviSayakaM jJAnaM tatparAmarza iti labhyate / evaM sati 'dhUmo vahnivyApyaH, AlokavAn parvataH' ityAkAraka samUhAlambane parAmarzalakSaNamastItyativyAptistadvAraNAya pakSaniSThavizeSyatAnirUpitA yA hetuniSThA prakAratA, tannirUpitA yA vyAptiniSThA prakAratA, tacchAlijJAnaM parAmarza iti niSkarSa: / etAdRzaparAmarzajanyatve sati jJAnatvamanumiterlakSaNam / anumitiparAmarzayorviziSyakAryakAraNabhAvazcettham-parvatatvAvacchinnoddezyatAnirUpita - saMyogasaMbandhAvacchinnavahnitvAvacchinnavidheyatAkAnumititvAvacchinnaM prati vahnivyAptiprakAratAnirUpitA yA dhUmatvAvacchinnaprakAratA tannirUpitA parvatatvAvacchinnA vizeSyatA tacchAlinirNayaH kaarnnm| sa ca nirNayaH 'vahnivyApyadhUmavAn parvata' ityAkArako bodhyaH // * nyAyajodhinI * anumiti....... labhyate / anumitinA lakSazamAM ghaTa tarI ke parAmarza che, khenuM lksse| Dare che 'vyAptiviziSTa...' tyAhi paMDita dvArA. parAmarzanA lakSaNamAM 'vyAptiviziSTa evuM je pakSadharmatAjJAna' e rIte karmadhArayasamAsanI vivakSA che. temAM viziSTapadano artha 'prakAratAnirUpaka' che. 'pakSadharmatAnuM jJAna' e rIte je SaSThIsamAsa che, tyAM SaSThI e viSayatAne jaNAve che, dharmatApada saMbaMdhane jaNAve che. tethI 'vyAptiniSThaprakAratAnirUpakaM yat pakSasaMbaMdhaviSayatAkaM jJAnam' yevo artha thAya che. durmadhArayasamAsa paddArthadvayanI vayye mehasaMbaMdhane Ave che. tethI 'vyAptiniSThaprakAratAnirUpakAbhinnayatpakSasaMbandhaviSayakaM jJAnaM tatparAmarza:' arthAt 'vyAptimAM rahesI prAratAnuM ni345 khevaM je pakSasaMbaMdhaviSayakajJAna che, tene parAmarza kahevAya che.' evA prakArano vAkyArtha prApta thaze. ('vahnivyApyadhUmavAn parvataH' khA jJAnamAM vyAptiprahAra tarI bhAya che jharaNa he dhUmamAM vyApti vizeSaNa che. ane A jJAna pakSa-parvatamAM dhUmanA saMbaMdhane paNa viSaya kare che. tethI pakSasaMbaMdhaviSayakajJAna paNa che. tethI pakSasaMbaMdhaviSayaka jJAna ane vyApti prakA2ka jJAna eka ja che, bhinna bhinna nathI. mATe abhedasaMbaMdha paNa sthApita thayo.) evaM sati.......... iti niSkarSaH / zaMDA : parAmarzanuM khAvu pae sakSaeA 42vAthI 'dhUmo vahnivyApyaH, AlokavAn parvataH' AvA samUhAlaMbana jJAnamAM ativyApti Avaze. kAraNa ke A samUhAlaMbana jJAnamAM vyApti Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 148 e dhUmamAM prakA2IbhUta che ane A ja jJAna parvatAtmaka pakSamAM AlokanA saMbaMdhane viSaya paNa kare che. Ama A jJAna paNa vyAptiprakAraka ane pakSasaMbaMdhaviSayaka ja che. - samA. : nIce pramANe lakSaNa karavAthI koI doSa nahIM Ave. 'pakSaniSThavizeSyatAnirUpitA yA hetuniSTaprAtA, tannirUpitA yA vyAptiniSThaprajAratA tajJAtijJAnuM parAmarza:' A lakSaNane 'vahivyApyadhUmavAn parvataH' A parAmarzamAM ghaTAvIe ahIM parvata vizeSya che, emAM dhUma prakAra che ane e dhUmamAM paNa vyApti prakAra che. AthI ja parvatamAM rahelI vizeSyatAthI nirUpita dhUmamAM rahelI je prakAratA che, te prakAratAthI nirUpita vyAptimAM rahelI je prakAratA che teno nirUpaka parAmarzajJAna che. Ama parAmarzanuM lakSaNa parAmarzamAM ghaTI jAya che. paraMtu 'vahnivyApyadhUma:, bAjovAn parvata:' A samUhAlaMbanajJAnamAM parAmarzanuM lakSaNa na ghaTavAthI ativyApti nahIM Ave kAraNa ke parvatamAM Aloka prakArarUpe to che paraMtu AlokamAM vyApti prakArarUpe nathI. kAraNa ke vahninI vyApti to dhUmamAM prakAra tarIke jaNAya che. tAtUzaparamA.....voghnaH // etArdaza parAmarzathI janya jJAnane anumiti kahevAya che. bhinna bhinna anumitionI prati bhinna bhinna parAmarza kAraNa che, kAraNa ke 'vannivyApyadhUmavAn parvata:' ityAkAraka parAmarzathI 'parvato vadghimAn' A anumati thAya che, ': khatavAn' nahIM. tethI nyAyabodhinIkAra anumiti ane parAmarzanI vacce vizeSa karIne kArya-kAraNabhAva batAve che. 'parvato vijJamAn' A anumitivizeSa pratye 'vannivyApyadhUmavAn parvataH' A paramArtha vizeSa kAraNa che. 'parvato vRdghimAn' A anumitivizeSa je kArya che temAM parvata udezya che kAraNa ke jemAM sAdhyanI anumiti karAya che te uddezya kahevAya che. ane vahni vidheya che kAraNa ke parvatamAM vahninI siddhi karavAnI che. parvata parvatatvadharmathI vivakSita che, tethI uddezyatA parvatatva dharmathI avacchinna che ane vahni vahnitva dharmathI ane saMyogasaMbaMdhathI vidheya che mATe tAdaza vidheyatA vahnitvAvacchinna ane saMyogasaMbaMdhAvacchinna kahevAze. 'vahnivyApyadhUmavAn parvata:' A parAmarzavizeSa je kAraNa che tyAM, parvatamAM parvatatvAvacchinna je vizeSyatA che te vizeSyatAthI nirUpita dhUmatvAvacchinna dhUmamAM prakAratA che ane tAdaza prakAratAthI nirUpita vahnivyAptimAM prakA2tA che. mATe..... parvatatvAvacchinnoddeshytaaniruupitsNyogsNbndhaavcchinnvhnitvaavcchinn- vidheyatAkAnumititvAvacchinnaM anumitiM prati vahnivyAptiprakAratAnirUpitadhUmatvAvacchinnaprakAratAnirUpita - parvatatvAvacchinnavizeSyatAkajJAnaM parAmarzaH kAraNam / A pramANe anumiti ane parAmarza vizeSano kArya-kAraNabhAva che. vizeSArtha vastutaH nyAyabodhinImAM saMkSepathI anumiti ane parAmarzanI vacce kArya Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 149 kAraNa bhAva batAvyo che. vistArathI A rIte samajavuM... vRdvivyAMgadhUmavI parvata: Ano artha thaze +vanivyAptino Azraya dhUma che ane te dhUmano Azraya parvata che. (kAraNa ke vyApya = vyAptiAzraya, ane dhUmavAn = dhUmAzraya) padArthano krama nimna prakArathI thaze - vani - vyApti - Azraya - dhUma - Azraya - parvata. tethI brindAvacchinakAratAnirUpitagAmitvAchinnapratinirUpitAzayatvavcchinnprkaartaaniruupitdhuumtvaavcchinnprkaartaaniruupitaashrytvaavcchinnprkaartaaniruupitparvatatvIvaMchanavizeSyatIti nirNayAtmaka je parAmarza che, te ja vahnitvIvanaprkaartaaniruupitaashrytvdhrmaavcchinnprkaartaaniruupitprvttvaavcchinnvishessytaashaali anumitijJAnanI prati kAraNa che. (anumiti - "vadvimAna parvataH' mAM krama A pramANe che........vani - Azraya- parvata) Ano adhika vistAra mUktAvalInI kiraNAvalI vagere TIkAomAM Apyo che. vistAranA bhayathI ahIM Apyo nathI. (pa0) vyAptiviziSTeti / viSayitAsaMbandhena vyAptiviziSTaM pakSadharmatAjJAnaM parAmarza ityrthH| ghaTAdijJAnavAraNAya pkssdhrmteti| dhUmavAn parvata ityAdijJAnavAraNAya vyaaptivishisstteti| tditi| praamrshjnymityrthH| * padakRtya " viSayitAsaMbaMdha dvArA vyAptithI viziSTa evuM je pakSadharmatAnuM jJAna che te parAmarza che. kahevAno Azaya e che ke - jJAnamAM koI paNa viSaya viSayitA saMbaMdhathI vidyamAna hoya che. pakSadharmatAjJAnamAM paNa vyApti, viSayitAsaMbaMdhathI vidyamAna che tethI pakSadharmatAjJAna paNa viSayitAsaMbaMdhathI vyAptithI viziSTa che. * parAmarzanA lakSaNamAM 'vyAtiviziSTajJAna parAmarza." ATaluM ja kahIe to ghaTAdi jJAnamAM ativyApti Avaze kAraNa ke ghaTAdi paNa dravyano vyApya hovAthI dravyathArthadhaTa: ityAkAraka jJAna paNa vyAptiviziSTa to che ja. paraMtu lakSaNamAM "pakSadharmatA' padanA nivezathI ghaTAdi jJAnamAM ativyApti nahIM Ave kAraNa ke ghaTAdiviSayakajJAna pakSasaMbaMdhaviSayaka nathI. * jo mAtra "pakSadharmatAjJAna" ATaluM ja parAmarzanuM lakSaNa kahIe to "dhUmavAnuM parvataH ityAkAraka jJAnane paNa parAmarza kahevuM paDaze paraMtu lakSaNamAM vyApiviziSTa' padanA nivezathI 'dhUmavA parvataH' ityAkAraka jJAnamAM ativyApti nahIM Ave kAraNa ke te jJAna vyAptiviziSTa nathI. mULamAM jJacam' no artha "pAmagI ' evo karavo. vyApti-nirUpaNa mUlam : yatra yatra dhUpastatrAgniriti sAhacaryaniyamo vyAptiH / ) Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150 jyAM jyAM dhUma che tyAM tyAM vahni che e pramANenA sAhacaryaniyamane vyApti kahevAya che. (nyA0) yatra ytreti| yatra' padavIpsAvazAda dhUmAdhikaraNe yAvati vahnimattvalAbhAd yAvatpadamahimnA vahvedhUmavyApakatvaM lbdhm||tdev spaSTayati sAhacaryaniyama iti| etadarthastu 'niyatasAhacaryaM vyApti riti' niyatatvaM vyaapktvm| sAhacaryaM nAma saamaanaadhikrnnym| tathA ca dhUmaniyatavanisAmAnAdhikaraNyaM vyaaptirityrthH| atra vahane mavyApakatvaM nAma dhuumsmaanaadhikrnnaatyntaabhaavprtiyogitaanvcchedkdhrmvttvm||tthaa hi-dhUmAdhikaraNe parvata-catvaramahAnasAdau vartamAno yo'bhAvaH ghaTatvAdyavacchinnapratiyogitAkAbhAvaH, na tu vhnitvaavcchinnprtiyogitaakaabhaavH| kutaH? parvatAdau vahnaH sttvaat| evaM sati dhUmAdhikaraNe parvatacatvarAdau vartamAnasya ghaTAdyabhAvasya pratiyogitAvacchedakaM ghaTatvAdikamanavacchedakaM vahnitvaM vahnau vartate'to dhUmavyApakatvaM vahnau vrtte| iyamanvayavyAptiH siddhaantaanusaarenn|| pUrvapakSavyAptistu - saadhyaabhaavvdvRttitvm| 'sAdhyatAvacchedakasaMbandhAvacchinnasAdhyatAvacchedakAvacchinnapratiyogitAkapratiyogitAvacchedakasaMbandhAvacchinnapratiyogitAvacchedakAvacchinnavaiyadhikaraNyAvacchinnAbhAvavannirUpitahetutAvacchedakasaMbandhAvacchinnavRttitAtvAvacchinnapratiyogitAkAbhAva' iti nisskrssH| tacca kevalAnvayinyavyAptamiti siddhaantaanusrnnm|| * nyAyapodhinI * 'yatra yatra......vyAptirityarthaH / bhUma yatra' pahanI 8 vIpsA geTave dvisahita 72rI che, tenAthI vAva padanuM jJAna thAya che. mATe "dhUmanA jeTalA adhikaraNo che te badhAmAM vani rahe che evuM jJAna thAya che. ane vAva padanA mahimAthI = kAraNathI "vani e dhUmano vyApaka che' se 49||y che. mAne 4 bhUgamA 'sAhacaryaniyama' thI spaSTa 42 che. ___ 'sAyaryaniyama' mA 41 2 // vyApti aune upAya te 49||ch...... 'sAhacaryaniyamo vyAptiH' / mataaMthano 'niyatasAhacaryaM vyAptiH' vo artha cha. ___ niyama = niyata, niyata = vyA54, sADayartha = sAthe 235j = methi429mAM rahevApaNuM = sAmAnAdhikaraNya, A vyAptinuM svarUpa che. Ama niyatasAhacarya = vyApakasAmAnAdhikaraNya = vyApti. ahIM dhUmanA vyApaka vaninuM dhUmamAM je sAmAnAdhikaraNya che e ja vyApti che. atra vaDhedhUma...... siddhAMtAnusAreNa // zaMst : 'vahina dhUmano vyA54 cha' meno pAribhASi artha zRM? samA. : vAinamA dhUmanuM vyApapache te 'dhUmasamAnAdhikaraNAtyantAbhAvapratiyogitAnavacchedakadharmavattvam' 2135 cha. zI zata ? ghUmanu [5.429 // 4 parvata, yat12, Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 151 mahAnasa vagere che, emAM rahenAro abhAva e ghaTAbhAva, paTAbhAva vagere che. vanino abhAva nahIM maLe kAraNake vahina to parvatAdimAM vidyamAna che. tAdaza ghaTAdi abhAvanA pratiyogI ghaTAdi ja thaze. (yastha samAvaH sa pratiyo) tethI pratiyogitAno avacchedaka ghaTavAdi ane anavacchedaka vanitva che. ane te anavacchedaka vahinatvavALo vahina thayo. AthI vahni dhUmanuM vyApaka che. A nyAyasiddhAMtanA anusAra anvayavyApti che. (A lakSaNa asahetumAM nahIM ghaTe. dA.ta. - parvato dhUmavAnuM vahe ahIM vahninuM adhikaraNa ayogolaka, emAM rahenAro abhAva dhUmAbhAva, pratiyogitA dhUmamAM tethI pratiyogitAno avacchedaka dhUmatva thaze. Ama, je sAdhyatAno avacchedaka che te pratiyogitAno anavacchedaka nathI banyo. AthI ja lakSaNanI ativyApti nathI thaI. Ama hetusamAnAdhikaraNaatyaMtabhAvaapratiyogI evuM je hoya te vyApaka sAdhya che, tAdeza sAdhya-nirUpita je sAmAnAdhikaraNya hetumAM che, tene ja vyApti kahevAya che. A nyAyasiddhAMtane anusAre anvayavyApti che.) - pUrvapakSa siddhAMtonusaUF I pUrvapakSavyAptinuM mULa svarUpa to "sadhdhamAvavavavRttitvam' che. arthAt sAdhyanA abhAvavALAthI nirUpita vRttitAno abhAva hetumAM maLavo joIe eTale ke sAdhyanA abhAvavALAmAM hetunuM na rahevuM te pUrvapakSa vyAptinuM lakSaNa che. A lakSaNa 'vaddhimAna dhUmAt' jevA sthaLamAM ghaTI javAthI avyApti Avaze nahIM. te A rIte sAdhyAbhAva = vanyabhAva, tenuM adhikaraNa je jalAdi che, temAM mInAdi vRtti hovAthI jalAdithI nirUpitavRttitA mInAdimAM che. tAdeza vRttitAno abhAva dhUmahetumAM maLavAthI avyApti nahIM Ave. - tathA parvato dhUmavAnuM va AvA asasthaLamAM lakSaNa nahIM ghaTavAthI ativyApti paNa nahIM Ave. te A rIte sAdhyAbhAva je dhUmAbhAva che, tenA adhikaraNa evA ayogolakamAM vahnirUpa hetu vidyamAna hovAthI vahnirUpa hetumAM ayogolaka nirUpita vRttitAno abhAva nahIM maLe tethI ativyApti Avaze nahIM. TUMkamAM jeTalA paNa sat sthaLo che e badhAmAM vyAptinuM lakSaNa javuM joIe ane eka paNa vyabhicArI hetumAM vyAptinuM lakSaNa javuM na joIe. vyAptinuM lakSaNa hA, "sadhdhAbhAvavaMdravRttitvam' A lakSaNa navIna zailImAM A rIte bolAze... saniSTapratiyogitAmAvanirUpitavRttitA-niSTapratiyogitAmAvo vyatiH' jevI rIte ghaTAbhAvano pratiyogI ghaTa hovAthI ghaTamAM pratiyogitA Avaze ane tAdaza pratiyogitAno nirUpaka ghaTAbhAva kahevAze. tethI ghaTAbhAva = ghaTaniSThapratiyogitAnirUpakAbhAva thaze. tevI rIte sAdhyAbhAvavAnuM = sAdhyaniSThapratiyogitAnirUpakAbhAvavAnuM thaze ane avRttitvam = e sAdhyAbhAva jemAM rahe che, tenAthI nirUpita vRttitAno abhAva = vRttitAnipratiyogitAkAbhAvathaze. Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 152 sAdhyaniSTha pratiyogitAvacchedaka saMbaMdhano niveza' zaMkA : bhaI! 'parvato vaddhimAna dhUmA" A sasthaLamAM vyAptinuM lakSaNa na ghaTavAthI avyApti doSa Avaze. kAraNa ke saMyogasaMbaMdhathI parvata upara vahina rahevA chatAM paNa samavAyasaMbaMdhathI to vani parvata upara nathI ja. (kAraNa ke eka saMbaMdhathI koI vastu vidyamAna hovA chatAM paNa anya saMbaMdhathI e ja vastunA avidyamAnamAM koI virodha nathI.) tethI 'samavAyena vakniti' evo abhAva to parvatamAM paNa maLaze ane te parvata nirUpita vRttitA hetu dhUmamAM che. samA.: ame vyAptinA lakSaNamAM sAdhyAbhAva letI vakhate sAdhyamAM rahelI pratiyogitAnA avacchedaka saMbaMdha'no niveza karazuM ane e pratiyogitAno avacchedaka saMbaMdha paNa sAdhyatAvacchedaka saMbaMdha je che te ja laIza. Ama, "sAdhyatA vacchesaMvaMthAvacchinnasAdhyaniSTapratiyogitAmAvo vyAtiH' kahevAthI Apatti dUra thaI jaze. sAdhyatAvacchedaka saMbaMdha kone kahevAya? sAdhya je saMbaMdhathI pakSamAM vivakSita hoya te sAdhyatAno avacchedaka saMbaMdha kahevAya che. bhinna bhinna anumAnamAM sAdhya svasva pakSamAM bhinna bhinna saMbaMdhathI vivakSita hoya che. prakRti sthaLamAM vani parvatamAM saMyogasaMbaMdhathI vivakSita che. tethI tAdeza sAdhyatAvacchedaka saMbaMdha saMyoga che. mATe pratiyogitAnA avacchedaka saMbaMdha tarIke saMyoga saMbaMdha levo. tAdeza saMyogasaMbaMdhAvacchinnapratiyogitAkAbhAva = "saMyona dvisti' evo abhAva parvatamAM nahIM maLe paraMtu jalAdimAM ja maLaze. ane jalAdithI nirUpita vRttitAno abhAva dhUma" hetumAM maLI javAthI lakSaNa samanvaya thaze. avyApti Avaze nahIM. tethI lakSaNa banaze.... sAdhyatAva che*saMvatthAvarjIna-sAdhyaniSThapratiyogitAvAbhavivanirUpitavRttinirNapratiyoti1imAvo vyAti arthAt sAdhyatAvacchedaka saMbaMdhathI sAdhyano abhAva jyAM maLe tyAM hetuno paNa abhAva maLavo joIe. sAdhyaniSTha pratiyogitAvacchedaka dharmano niveza" zaMkA : uparokta lakSaNa karavA chatAM paNa 'vaHiI dhUmAt' A ja sthaLamAM "saMyona mAnanIyadviti' A abhAvane laIne AvyApti Avaze kAraNa ke parvatamAM parvatIya vani che paraMtu saMyogasaMbaMdhathI mahAnasIya vahina nathI. tethI mahAnasIyavaninA abhAvavALo parvata thaze. ane te parvatathI nirUpita vRttitA dhUmamAM che. Ama, dhUmamAM parvata nirUpita vRttitAno abhAva na maLavAthI avyApti Avaze. samA.: ame lakSaNamAM pratiyotiviSedhano niveza karazuM. ane pratiyogitAvacchedaka dharma paNa je sAdhyatAvacchedaka dharma che te ja laIzuM tethI Apatti nahIM Ave. prakRti sthaLamAM sAdhya vahina che, tethI sAdhyatAvacchedaka dharma vanitva banaze paraMtu mahAnasIyavanitva nahIM. kAraNa ke je dharmathI sAdhya vivakSita hoya che te dharma sAdhyAvacchedaka kahevAya che. mahAnasIyavani e vahnisvarUpa hovA chatAM paNa prakRti anumAnamAM vahnitvena Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 153 ja vani vivakSita che, mahAnalIyavanitvena vani nahIM. tAdaza vanitvena vanino abhAva parvatamAM maLaze nahIM. kAraNa ke tyAM to eka vani vidyamAna che. tethI vanitvena vanino abhAva = sakala vanino abhAva to jalAdimAM ja maLaze ane tyAM dhUma nathI arthAt dhUmanI avRtti che. tethI lakSaNa banaze - "sAdhyativiSe(r)saMvatthAvajInasaadhytaavcchedkdhrmaavcchinnsaadhynisstthprtiyogitaakaabhaavvnniruupitvRttitaanisstthprtiyogitaa - #AmAvo vyAti' (noMdha: ahIM e dhyAtavya che ke lakSaNamAM sAdhyativiSedhavacchina' padano niveza karavA chatAM paNa "mahIsI vahni-3mAva', "vaTimayamava' ne laIne AvyApti AvI ja zake che. kAraNa ke "mahAnasIyavani-abhAva'no pratiyogI je mahAnasIyavani che. temAM rahelI pratiyogitA mahAnasIyatva ane vanitva ema be dharmathI avacchinna che. mATe je be dharmathI avacchinna hoya te eka dharmathI to sutarAm avacchinna thaI ja jAya che. Ama mahAnalIyavaniabhAvIyapratiyogitA paNa sAdhyatAvacchedakIbhUta je vanitva che, enAthI avacchinna to che ja. tethI saMyogasaMbaMdhathI vanitnAvacchinna mahAnasIyavanino abhAva parvatamAM maLaze ane tyAM to dhUmanI vRtti che. lakSaNa sasthaLamAM na javAthI avyApti. AnuM nivAraNa karavA mATe "sAdhyatAvejIM-rUtaradharmAnavacchinna" padano niveza keTalAka granthomAM karyo che. ane enAthI mahAnasIyavahniabhAvanuM vAraNa paNa thaI jAya che kAraNa ke mahAnalIyavaninI pratiyogitA bhale vanitvadharmathI avacchinna che paraMtu itaradharma = mahAnasIyatva dharmathI paNa avacchinna che, anavacchinna nathI. tAdaza itaradharmathI anavacchinna pratiyogitAka "zuddhavahnitvena himnati' evo abhAva to jalAdimAM ja maLaze. ane tatrirUpita vRttitAno abhAva dhUmamAM maLavAthI doSa Avaze nahIM. A rIte tAdaza rUtarathanavacchinna" padano niveza Avazyaka hovA chatAM paNa laghu grantha hovAthI nyAyabodhinIkAre lakSaNamAM A padano ullekha karyo nathI.) pratiyogivyadhikaraNa padano niveza" zaMkA : "tatvavRkSa: visaMgI tivRkSetvI' A sthaLamAM samavAyasaMbaMdhathI kapisaMyoga sAdhya che. A sthaLa sat che kAraNa ke "tavRkSatva' koIka eka vRkSamAM vartamAna che ane kapisaMyoga sAdhya paNa tyAM samavAyasaMbaMdhathI hAjara ja che. A sat sthaLamAM vyAptinuM lakSaNa na javAthI avyAptidoSa Ave che. te A rIte....... kapisaMyoga je sAdhya che te rUpAdinI jema vyAkhavRtti guNa nathI. paraMtu avyApyavRtti guNa che. tethI kapisaMyogano abhAva vRkSamAM mUlAvacchedana maLaze ane te ja vRkSamAM "etadravrukSatva" hetu paNa rahe che. (noMdhaH nyAyadarzane be prakAranA guNa mAnyA che. (1) vyApyavRttiguNa = je dravyanA badhA Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 154 ja aMzone vyApIne rahe te (2) avyApyavRttiguNa = je dravyanA koI eka bhAgamAM rahe, bIjA bhAgamAM na rahe te.... dA.ta. - sAkarano madhu22sa saMpUrNa sAkaramAM rahe che tethI madhurarasa vyApyavRtti che. paraMtu kapino saMyoga avyApyavRtti che kAraNa ke kapisaMyoga saMpUrNa vRkSamAM raheto nathI.) samA. A Apattine dUra karavA mATe ame sAdhyAbhAvamAM 'pratiyogivyadhikaraNa' evuM vizeSaNa ApIzuM. pratiyogivyadhika2Na abhAva zuM che? 'pratiyogiadhika2NabhinnAdhikaraNavRtti-abhAva.' jo pratiyogI ane abhAva baMne eka ja adhikaraNamAM rahetA hoya to te abhAva 'pratiyogisamAnAdhikaraNAbhAva' kahevAya ane pratiyogI ane teno abhAva jo bhinna adhikaraNamAM rahetA hoya to te abhAva pratiyogivyadhikaraNAbhAva kahevAya. zAkhAvacchedena kapisaMyoga 'pratiyogi samAnAdhikaraNAbhAva' mUlAvacchedena kapisaMyogAbhAva 'pratiyogi vyadhikaraNAbhAva' ghaTatva ghaTatvAbhAva vRkSa ghaTa paTa prakRtamAM 'pratiyogivyadhika2NAbhAva' levAnuM kahyuM che tethI vRkSavRtti kapisaMyogAbhAva nahIM laI zakAya kAraNa ke je vRkSamAM kapisaMyogAbhAva rahe che te ja vRkSamAM eno pratiyogI kapisaMyoga paNa rahe ja che. tethI vRkSavRttikapisaMyogAbhAva 'pratiyogivyadhikaraNAbhAva' nathI. mATe sAdhyAbhAva kapisaMyogAbhAvanuM adhikaraNa guNa laIzuM (kAraNa ke guNamAM guNa raheto nathI) ane e guNAdhikaraNamAM 'tavRkSatva' hetu raheto nathI. tethI avyApti Avaze nahIM. tethI lakSaNa thaze + 'sAdhyatAvache saMbandhAvacchinna-sAtAva chedra dharmAvacchinnasaadhynisstthprtiyogitaakprtiyogivydhikrnniibhuutaabhaav ( - sAdhyAbhAva) vannirUpitavRttitAniSThapratiyogitAkAbhAvo vyAptiH / 'pratiyogIniSTha AdheyatAvacchedaka saMbaMdhano niveza' zaMkA : 'pratiyogIvyadhira' padano niveza karavA chatAM paNa 'parvato vRdghimAn dhUmAt' ityAdi sthaLomAM avyApti Avaze. te A rIte - 'saMyoona vahnitvana vahvisti' etAdeza abhAva mUlAvacchedena parvatamAM che ja kAraNa ke saMpUrNa parvatamAM to vahni nathI. Ama dravya paNa avyApyavRtti hovAthI vihnano abhAva amuka bhAgavALA parvatamAM maLaze ane te parvatamAM dhUma paNa che tethI avyApti Avaze. paraMtu bhAI! tame je parvatamAM vighnano abhAva batAvyo che te pratiyogI pratizaMkA Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 155 vyadhikaraNAbhAva nathI kAraNa ke vahni ane teno abhAva baMne parvatarUpa eka adhikaraNamAM vidyamAna che. tethI samAnAdhikaraNa che. pratisamA.: vaniabhAva paNa tAdeza parvatamAM vyadhikaraNa ja che. kAraNa ke vyadhikaraNano artha thAya che - "pratiyogInA adhikaraNathI bhinna adhikaraNamAM rahevAvALo abhAva" prakRtimAM saMyogasaMbaMdhathI vahnitvena vahina pratiyogInuM samavAyasaMbaMdhathI adhikaraNa vaninA avayavo che ane enAthI bhinna adhikaraNa parvata che. jemAM saMyogasaMbaMdhathI vahUinano abhAva rahe che. mATe tAdaza vahni-abhAva paNa pratiyogI vyadhikaraNa thayo. samA. : A Apattine dUra karavA mATe ame pratiyogivyadhikaraNane saMbaMdhathI niyaMtrita karazuM arthAt pratiyogivyadhikaraNanI paribhASAmAM pratiyogImAM rahelI AdheyatAnA avacchedaka saMbaMdhano niveza karazuM. ane je pratiyogitAno avacchedaka saMbaMdha che te ja AdheyatAno avacchedaka saMbaMdha laIzuM. vadvimanuM dhUma' A sthaLamAM sAdhyatAvacchedaka saMbaMdha = pratiyogitAvacchedaka saMbaMdha saMyogasaMbaMdha che. tethI pratiyogImAM rahelI AdheyatAno avacchedaka saMbaMdha paNa saMyoga thaze, paraMtu samavAya nahIM. tethI samavAyasaMbaMdhathI vaninuM adhikaraNa vaninA avayava hovA chatAM paNa saMyogena pratiyogI vaninuM adhikaraNa parvatAdi ja che. ane tenAthI bhinmAdhikaraNa jalAdimAM tAdeza vahnino abhAva maLaze ane tyAM dhUma paNa raheto na hovAthI avyApti Avaze nahIM. tethI lakSaNa A pramANe thaze - (sadhyatAvache saMvatthAvacchinnasAdhyatA chedhrmaavcchinnprtiyogitaak-prtiyogitaavcchedksNbndhaavcchinn-prtiyoginisstthaadheytaaniruupitaadhikrnntaavd-bhinnaadhikrnnvRttyaabhaav (pratiyogivyadhikaraNAbhAva = sAdhyAbhAva) vannirUpitavRttitAniSThapratiyogitAkAbhAvo vyAptiH' 'pratiyogIniSTha AdheyatAvacchedaka dharmano niveza" zaMkA : "Ta: viziSTa sattAvAna nAtimasvIt " A asasthaLa che. kAraNa ke jyAM jyAM jAti che tyAM tyAM viziSTasattA nathI. guNamAM jAti hovA chatAM paNa viziSTasattA nathI. tethI jJAtimatte' e asahetu che. temAM vyAptinuM lakSaNa javAthI ativyApti Avaze. te A pramANe - viziSTasattAno abhAva guNamAM che paraMtu tAdaza abhAva to sattAsvarUpa pratiyogInuM samAnAdhikaraNa che. kAraNa ke viziSTasattAbhAvano pratiyogI jema viziSTasattA thAya che tema "viziSTa zuddhAtu nAtiffkhyate" arthAt "viziSTa e zuddhathI alaga nathI" A niyamathI viziSTasattAbhAvano pratiyogI zuddhasattA paNa banaze. A rIte guNa ane karmamAM viziSTasattAbhAva e pratiyogI dhikaraNa na thavAthI viziSTasattAbhAvanuM adhikaraNa guNa ane karma na laI zakAya. tethI tAdaza abhAvanuM adhikaraNa sAmAnyAdi laIzuM. tyAM viziSTasattAbhAva e pratiyogI vyadhikaraNa che. kAraNa ke tAdaza abhAvanA Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 156 pratiyogI je viziSTasattA ane zuddhasatA che, te baMne sAmAnyAdimAM vidyamAna nathI. Ama viziSTasattAbhAvanuM adhikaraNa sAmAnyAdi thaze ane emAM jAtisvarUpa hetu na rahevAthI asasthaLamAM lakSaNa ghaTI jAya che. tethI ativyApti Avaze. samA. A Apattine dUra karavA mATe ame lakSaNamAM 'AdheyatAvache dharma" no niveza karazuM. ahIM je pratiyogitAno avacchedaka dharma che te ja AdheyatAno avacchedaka dharma levo. tethI sAdhyatAvacchedakadharma = pratiyogitAvacchedakadharma = AdheyatAvacchedakadharma = viziSTasattAtva thaze. e viziSTasattAtvana viziSTasattAnuM adhikaraNa mAtra dravya ja banaze, guNa nahIM. tethI guNamAM viziSTasattAtvana viziSTasattAno abhAva maLaze je pratiyogI vyadhikaraNa paNa che. ane tAdeza adhikaraNa guNamAM jAtisvarUpa hetu raheto hovAthI lakSaNa ghaTatuM nathI. tethI ativyApti Avaze nahIM. tethI lakSaNa thaze - 'sAdhyatAvaosaMbandhAvacchinna-sAdhyatAva che dharmAddhina (sAdhyaniSTha) pratiyogitAka - pratiyogitAvacchedakasaMbandhAvacchinna- pratiyogitAvacchedakadharmAvacchinnapratiyoginiSThAdheyatAnirUpitAdhikaraNatAvadbhinnAdhikaraNavRttyAbhAva(pratiyogivyadhikaraNAbhAva = sAdhyAbhAva) vannirUpitavRttitAniSThapratiyogitAkAbhAvo vyaaptiH'| 'hetutAvacchedaka saMbaMdhano niveza' zaMkA : vyAptinuM AvuM lakSaNa karavA chatAM paNa 'parvato dghimAn dhUmAv' A sasthaLamAM lakSaNa na ghaTavAthI avyApti doSa Avaze. te A pramANe ApaNe saMyogasaMbaMdhathI vihnatvena vighnano abhAva levAno che, je pratiyogivyadhikaraNa hovo joIe. AvA prakArano vahnino abhAva = sAdhyAbhAva to jalAdimAM maLe che ane tyAM kAlikasaMbaMdhathI dhUmanI paNa vRtti che. (kAraNa ke kAlikasaMbaMdhathI koI paNa vastu kAlamAM tathA anityapadArthamAM rahe che.) tethI avyApti Avaze. - + samA. A avyAptine dUra karavA mATe lakSaNamAM je hetuniSTha 'vRttitA' ApI che, tenuM 'hetutAva chevAsaMbaMdhAvacchinta' vizeSaNa ApazuM. arthAt hetutAvacchedaka saMbaMdhathI avRtti laIzuM hetutAno avacchedakasaMbaMdha eTale zuM? hetu je saMbaMdhathI pakSamAM vivakSita che tene hetutAvacchedaka saMbaMdha kahevAya che. prakRta anumAnamAM dhUma hetu parvatamAM saMyogasaMbaMdhathI vivakSita che. tethI hetutAvacchedaka saMbaMdha saMyogasaMbaMdha thaze. tAdRza saMyogasaMbaMdhathI to mInAdi, jalAdimAM vRtti hovAthI saMyogasaMbaMdhAvacchintavRttitA mInAdimAM ja maLaze ane vRttitAno abhAva dhUmamAM maLaze mATe avyApti Avaze nahIM. tethI lakSaNa A pramANe thaze- 'sAdhyatAvache,saMbandhAcchinna - sAdhyatAvachedhrmaavcchinn (sAdhyaniSTha) pratiyogitAka (sAdhyAbhAva) pratiyogitAvacchedakasaMbandhAvacchinnapratiyogitAvacchedakadharmAvacchinna pratiyoginiSThAdheyatAnirUpitAdhikaraNatAvadbhinnAdhikaraNa Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 157 vRttyAbhAva(pratiyogivyadhikaraNasAdhyAbhAva)vannirUpitahetutAvacchedakasaMbandhAvacchinnavRttitA niSThapratiyogitAkAbhAvo vyaaptiH| "vRttitAtva dharmano pratiyogitAmAM niveza' zaMkA : ATaluM lakSaNa karavA chatAM paNa 'parvato dhUmavAnuM vaDa' A asat sthaLamAM lakSaNa javAthI ativyApti Avaze. te A pramANe - saMyogasaMbaMdhathI dhUmatvane dhUmano abhAva jalAdimAM maLe che. ane A abhAva pratiyogivyadhikaraNa paNa che kAraNa ke jalAdimAM saMyogasaMbaMdhathI pratiyogI svarUpa dhUma kyAMya paNa raheto nathI. tAdaza dhUmAbhAvanuM adhikaraNa je jalAdi che, temAM saMyogasaMbaMdhathI mInAdivRtti che ane vRttitAno abhAva vanihetumAM maLaze. tethI ativyApti Avaze. samA.: ame yatkiMcit vRttitAno abhAva laIzuM nahIM. paraMtu sAdhyAbhAvanA jeTalA adhikaraNa che tenAthI nirUpita thAva vRttitAno abhAva laIzuM. tethI ativyApti nahIM Ave. kahevAno Azaya e che ke dhUmAbhAvanuM adhikaraNa je jalAdi che, tAdeza jalAdi nirUpita nAnA vRttitAno abhAva bhale vanimAM maLI jAya che kAraNa ke e jalAdimAM vani to rahetI nathI. paraMtu dhUmAbhAvanuM adhikaraNa je ayogolaka che, tatnirUpita vRttitA vahinamAM maLe che. AthI ja tAdeza adhikaraNa nirUpita yAvad vRttitAno abhAva vanirUpa hetumAM nahIM maLe kAraNa ke eka adhikaraNa evA ayogolakamAM to vahinasvarUpa hetu saMyogasaMbaMdhathI hAjara ja che. Ama vanisvarUpa hetumAM thAva vRttitAno abhAva na maLavAthI ativyApti Avaze nahIM. tethI saMpUrNa lakSaNa A pramANe thaze - "sAdhyatAvache saMvatthAvacchinnasaadhytaavcchedkdhrmaavcchinn-(saadhynisstth)prtiyogitaak(saadhyaabhaav) pratiyogitAvacchekadasaMbandhAvacchinna-pratiyogitAvacchedakAvacchinnapratiyoginiSThAdheyatA-nirUpitAdhikaraNatAvadbhinnAdhikaraNavRttyabhAva(pratiyogivyadhikaraNasAdhyAbhAva)vannirUpitahetutAvacchedakasambandhAvacchinnavRttitAtvAvacchinna-vRttitAniSThapratiyogitAkAbhAvo vyaaptiH|' (vyAptipaMcaka nAmanA granthamAM pUrvapakSanI pAMca vyAptino ullekha che. prakRta vyApti prathama vyAptino laghupariSkAra che. A vyAptino adhika vistAra vyAptipaMcakamAM karyo che.) prakRta vyAptine pUrvapakSavyApti kahevAno Azaya e che ke A vyApti dhaTa:3ya: vAvAtuM' evA kevalAnvayisAdhyaka sthaLamAM jatI na hovAthI avyApti doSavALI che. kAraNa ke A vyApti sAdhyAbhAvathI ghaTita che. jyAre kevalAnvayisAdhyaka sthaLamAM to "yatva' sarvatra vidyamAna hovAthI sAdhyAbhAva maLato nathI. mATe uttarapakSanAM rUpamAM hetuthApa-sAdhyasAmAnadharakhyam' rUpa siddhAMtavyAptinuM anusaraNa karyuM che. noMdha : navya nyAyanI paraMparAmAM vyAptipaMcaka, siddhAMtalakSaNa, jAgadIzI, vyadhikaraNa, caturdazalakSaNavyApti, siMhavyAghavyApti vagere che. enA upara jAgadIzI, gAdAdharI, mAthurI vagere TIkAo che. enA upara paNa vivRtti, gaMgA, gUDhArthatattvAlaka ityAdi TIkAo upalabdha che. mATe vyAptigranthomAM Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 158 praveza karavA mATe chAtroe jAyabodhinImAM kahelI vyAptinuM sArI rIte parizIlana karavuM joIe. jenA kAraNe AgaLanA granthomAM praveza sahelAIthI thaI zake. (pa0) yatra ytreti| yatra yatra dhUmastatra tatrAgniriti vyaapterbhinyH| tatra sAhacaryaniyama iti lkssnnm| saha caratIti sahacarastasya bhAvaH sAhacarya, sAmAnAdhikaraNyamiti yaavt| tasya niyamo vyaaptirityrthH| sa caavybhicrittvm| tacca vyabhicArAbhAvaH / vyabhicArazca saadhyaabhaavvvRttitvm| tathA ca sAdhyAbhAvavadavRttitvaM vyAptiriti pryvsnnm| mahAnasaM vahnimat, dhUmAdityAdau sAdhyo vahnistadabhAvavAnjalahUdAdistavRttitvaM naukAdAvavRttitvaM prakRte hetubhUte dhUme iti kRtvA lkssnnsmnvyH| 'dhUmavAn vahne rityAdau sAdhyo dhUmaH, tadabhAvavadayogolakaM, tavRttitvameva vahnayAdAviti naativyaaptiH|| ka padakRtya * mUlamAM "yatra yatra dhUmatatra tatra je che, te vyAptino AkAra che ane "sadaryaniyama: je che, te vyAptinuM lakSaNa che. "sa varati" eTale ke je sAthe rahe tene sahacara kahevAya che. sahacaranA bhAvane sAhacarya kahevAya che. A sAhacarya e sAmAnAdhikaraNya svarUpa che. te sAhacaryano je niyama te ja vyApti che. ane A sAhacaryaniyama e Avyabhicaritatva svarUpa che. tathA avyabhicaritatva e vyabhicArAbhAva svarUpa che. have vyabhicArAbhAvanA jJAna mATe pahelA vyabhicAranuM jJAna jarUrI che. tethI vyabhicAranuM svarUpa che "dhyAmAvavatvRttitvam' arthAt "sAdhyAbhAvanA adhikaraNamAM hetunuM rahevuM ane sadhdhAmAvavaTavRttitvam' arthAt sAdhyAbhAvanA adhikaraNamAM hetunuM na rahevuM" e vyabhicArAbhAva = avyabhicaritatva = sAhacaryaniyama = vyAptinuM lakSaNa che. e pramANe phalita thayuM. vyAptinuM A lakSaNa sasthaLamAM ghaTavuM joIe ane asasthaLamAM na ghaTavuM joIe. sasthaLamAM ghaTe to lakSaNa samanvaya thAya ane asasthaLamAM na ghaTe to vyaptinA lakSaNamAM ativyApti na Ave. dA.ta. - "mahInAM vanimatu dhUma' A sthaLa satuM che. tethI lakSaNa ghaTavuM joIe. ahIM sAdhya = vahUina, sAdhyAbhAva = vahUinano abhAva, sAdhyAbhAvavALuM = jalahUdAdi, tavRttitva = jalahUdanirUpita vRttitA naukAdimAM che kAraNa ke jalahUdAdimAM naukAdi vRtti che. ane jalahUdanirUpita vRttitAbhAva prakRtimAM AvelA hetubhUta dhUmamAM che. tethI lakSaNa samanvaya thAya che. vaLI 'dhUmavAnuM va' A sthaLa asat che tethI lakSaNa ghaTavuM na joIe. ahIM sAdhya = dhUma, sAdhyAbhAva = dhUmAbhAva, sAdhyAbhAvavAnuM = ayogolaka, tavRttitva= ayogolaka nirUpita vRttitA ja hetu bhUta vanimAM che. kAraNa ke ayogolakamAM vani rahe che. avRttitA na maLI. Ama vyAptinuM lakSaNa vanirUpa asa hetumAM na ghaTavAthI temAM ativyApti nathI AvatI. pakSadharmatA mUlam : vyApyasya parvatAdivRttitvaM pkssdhrmtaa|| Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1pa9 dhUmAdi vyANanuM parvatAdi pakSamAM je rahevuM tene pakSadharmatA kahevAya che. (pa0) nanu jJAteyaM vyAptiH, pakSadharmatAjJAna'mityatra kA nAma pakSadharmatA ityapekSamANaM prati tatsvarUpaM niruupyti-vyaapysyeti| vyApyo nAma vyaaptyaashryH| sa ca dhUmAdireva, tasya parvatAdivRttitvaM pkssdhrmtetyrthH|| * padaka ja ('vAvArthajJAnuM prati kviArthajJAnaM zaraNam A niyama pramANe pUrve tame 'vyANiviziSTapakSadharmatAjJAnaM paramaH " evuM je parAmarzanuM lakSaNa karyuM hatuM, e parAmarzanA lakSaNanuM tyAM sudhI jJAna na thaI zake jyAM sudhI vyApti, pakSadharmatA A banne padonI paribhASA jaNAvI na hoya.) vyApti to pahelA jaNAvAI gaI che. paraMtu tadghaTaka "pakSadharmatA' kone kahevAya che ? A pramANenI jene apekSA che tene, pakSadharmatAnA svarUpanuM 'vyAthI parvatAvivRttei pakSadharmatA' A pramANe kahevA dvArA nirUpaNa kare che. vyAptinA Azrayane vyApya kahevAya che ane te dhUmAdi ja che. te dhUmAdinuM parvatAdi pakSamAM rahevuM te pakSadharmatA che. noMdha - pakSatA pakSamAM rahe che ane pakSadharmatA hetumAM rahe che. te A rIte pakSa = parvata, pakSadharma = dhUma, kAraNa ke dhUma parvatamAM raheto hovAthI pakSano dharma thayo. mATe pakSadharmatA dhUmamAM rahe che. mUlam : anumAnaM dvividhaM svArthaM parArthaM ca // anumAna be prakAre che svArthAnumAna ane parArthanumAna. (20) anumAnaM vimanane svArthamitiA. spaSTa che. (pa0 ) atha kathamanumAnamanumitikaraNaM kathaM vA tasmAdanumiterjaniriti jijJAsamAnaM prati lAghavAdanumAnavibhAgamukhenaiva bubodhayiSuranumAnaM vibhjte-anumaanmiti| dvaividhyaM darzayati-svArthaM parArthaM ceti / / * padakRtya * "anumati anumAna A pramANe anumAnanuM lakSaNa hovAthI have 'anumitinuM kAraNa anumAna kevI rIte thAya che? athavA anumAnathI anumitinI utpatti kevI rIte thAya che? evI jIjJAsA jene che tevA ziSyanI prati lAghavathI anumAnanA vibhAga dvArA ja bodha karAvavAnI IcchAvALA granthakAra anumAnano vibhAga kare che. "anumAnaMddhivighaM..." ityAdi granthathI. vizeSArtha : zaMkA : anumitinI utpattimAM anumAna kaI rIte kAraNa bane che? evI ziSyanI Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160 jIjJAsAne zAMta karyA vinA ja mUlakAre sIdho 'anumAnaM dvividham' A graMthathI anumAnano vibhAga kema karyo? samA. : 'lAdhavAvanumAvimAna....' ziSyanI jIjJAsAne zAMta karavA mATe anumitinI utpattimAM anumAna je je rIte kAraNa banatuM hoya te badhA ja kAraNonuM nirUpaNa karavuM paDe ane tyAra pachI paNa anumAnano vibhAgagrantha to jaNAvavo ja paDe, nahIM to nyUnatAnI Apatti Ave. Ama be vAra anumAnanuM nirUpaNa karavuM paDe. tethI mUlakAra lAghavathI anumAnanA bheda dvArA ja ziSyanI jIjJAsAne zAMta karavA mATe anumAnano vibhAga kare che. svArthanumAna mUlam : svArthaM svAnumitihetuH / tathA hi-svayameva bhUyodarzanena yatra yatra dhUmastatra tatrAgniriti mahAnasAdau vyAptiM gRhItvA parvatasamIpaM gatastadgate cAgnau saMdihAnaH parvate dhUmaM pazyan vyAptiM smarati - ' yatra yatra dhUmastatrAgni 'riti / tadanantaraM ' vahnivyApyadhUmavAnayaM parvata' iti jJAnamutpadyate / ayameva liGgaparAmarza ityucyate / tasmAt 'parvato vahnimAni jnyaanmnumitirutpdyte| tadetatsvArthAnumAnam // potAne je anumiti karavAnI che emAM kAraNabhUta anumAnane 'svArthAnumAna' kahevAya che. te A pramANe koIka vyakti svayaM ja mahAnasAdimAM vAraMvAra dhUma ane agnine sAthe joyA pachI 'jyAM jyAM dhUma che tyAM tyAM agni che' e pramANe mahAnasAdimAM vyAptine grahaNa karIne parvatanI samIpamAM gayo. ane parvatamAM dhUmane jotA, parvatane viSe rahelI agnino saMdeha karato pUrve mahAnasAdimAM grahaNa karelI 'jyAM jyAM dhUma che tyAM tyAM agni che' A pramANenI vyAptinuM smaraNa kare che. tyAra pachI te vyaktine 'vahnine vyApya je dhUma che, te dhUmavALo A parvata che' e pramANenuM jJAna thAya che. A ja liMgaparAmarza kahevAya che. te liMgaparAmarzathI 'parvata agnivALo che' e pramANenuM anumiti svarUpa jJAna utpanna thAya che. Ama potAne anumiti karavAmAM liMgaparAmarza rUpa anumAna kAraNa hovAthI te anumAnane svArthAnumAna kahevAya che. - (nyA0 ) svArthAnumAnaM nAma nyAyAprayojyAnumAnam / * nyAyabodhinI nyAya dvArA aprayojya anumAnane svArthAnumAna kahevAya che. kahevAno Azaya e che ke nyAya zabdanA ghaNA artha che jema ke yukti, graMthavizeSa, tarka, paMcAvayavavAkya ityAdi. ahIM nyAya zabdathI paMcAvayavavAkyane levAnuM che. je anumAna nyAya = paMcAvayavavAkya dvArA prayojya na hoya arthAt je anumAnanI utpatti paMcAvayavavAkya dvArA thaI na hoya, te anumAnane svArthAnumAna kahevAya che. (svArthAnumAnamAM mAnasika kriyA dvArA potAne ja bodha karAvavo e Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 161 mukhya prayojana hovAthI paMcAvayavavAkyanI AvazyakatA rahetI nathI. vAkya to bIjAne bodha karAvavA mATe vaparAya che.) (pa0) svasyArthaH = prayojanaM yasmAt tatsvArthamiti smaasH| svaprayojanaM ca svsyaanumeyprtipttiH| evaM praarthmitysyaapi||aymiti|vyaaptiblen lInamarthaM gamayatIti linggm| tacca dhuumaadi| tasya parAmarzo jJAnavizeSa ityrthH|| tsmaaditi| liGgaparAma oNdityrthH| svArthAnumAnamupasaMharati - tadetaditi / yasmAdidaM svprtipttihetustsmaadettsvaarthaanumaanmityrthH| ka padakRtya * mUlamAM je "svArtha' pada ApyuM che temAM A pramANe badvIti samAsa thayo che - svasya = potAnuM, artha = prayojana che jenAthI te svArthanumAna che. to ahIM svanuM prayojana zuM che? potAne anumeya evA vahunyAdinuM jJAna thAya' e ja svaprayojana che. svArthanumAnamAM svArtha padano je rIte samAsa karyo che tevI ja rIte "parArtha' padano paNa samajavo. arthAt bIjAnuM prayojana che jenAthI te parArthonumAna kahevAya che. ahIM paranuM prayojana zuM che ? 'bIjAne anumeya evA vanyAdinuM jJAna thAya te che. mamiti "yameva tiparAmarza rUtyuSyate' AvuM je mULamAM kahyuM che, temAM rahelA liMgaparAmarza' padano artha jaNAve che - vyAptinA balathI pakSamAM lIna thayelA = chupAyelA vahunyAdi padArthane je jaNAve che, tene liMga kahevAya che. pratyakSa evA dhUmAdi, pakSamAM ajJAta evA vanyAdine jaNAve che tethI dhUmAdi liMgasvarUpa che. teno parAmarza = liMganuM je jJAnavizeSa tene liMgaparAmarza kahevAya che. takSmAviti... mUlamAM je "tamatuM' lakhyuM che teno " nipara/matuM' e pramANe artha che. tathA "tatasvArthanumAnam' A paMkti dvArA svArthanumAnano upasaMhAra kare che. arthAt "je kAraNathI A liMgaparAmarzAtmaka anumAna svAnumitinuM kAraNa bane che te kAraNathI A liMgaparAmarzAtmaka anumAnane svArthanumAna kahevAya che. e pramANe artha jANavo. | parArthanumAna mUlam : yattu svayaM dhUmAdagnimanumAya paraM prati bodhayituM paJcAvayavavAkyaM prayujyate ttpraarthaanumaanm| yathA parvato vhnimaan| dhuumvttvaat| yo yo dhUmavAn sa sa vahnimAn yathA mhaansm| tathA caaym| tsmaatttheti| anena pratipAditAlliGgAtparo'pyagniM prtipdyte| pote svayaM parvatamAM dhUmathI agninuM anumAna karIne bIjAne parvatamAM agninuM jJAna thAya te mATe je paMcAvayavavAkyano prayoga kare che tene parArthAnumAna kahevAya che. paMcAvayavavAkya A pramANe che. koI be vyakti parvatanI samIpamAM gayA che. emAMthI eka vyakti Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162 parvata upara dhUma joIne bIjI vyaktine vahninI anumiti karAvavAnA prayojanathI kahe che ke (1) parvata vidhnavALo che. (2) kAraNa ke parvata upara dhUma dekhAya che. (3) 'jyAM jyAM dhUma che tyAM tyAM vighna che'. dA.ta. - mahAnasa (4) tathA vAyab- tathA = jema mahAnasa vihnane vyApya dhUmavALo che tema yam = A parvata paNa vahnine vyApya dhUmavALo che. (5) tasmAttA - tasmAt = vahnine vyApya dhUmavALo parvata hovAthI tathA = parvata vidhnavALo ja che. A paMcAvayavavAkyathI jaNAvAyelA liMgadvArA bIjI vyakti paNa parvata upara agnine svIkAre che. (nyA0 ) nyAyaprayojyAnumAnaM parArthAnumAnam / nyAyatvaM ca prtijnyaadyvyvpnycksmudaaytvm| avayavatvaM ca 'pratijJAdyanyatamatvam // * nyAyabodhinI * nyAya dvArA prayojya anumAnane parArthAnumAna kahevAya che. nyAya kone kahevAya? pratijJAdi pAMca avayavanA samudAyane nyAya kahevAya che. avayava kone kahevAya? pratijJAdyanyatamane avayava kahevAya che. A 'pratijJAdyantamatva' e pUrve ApelA dravyAdyanyatamatvanI jema jANavuM. (juo pAnA naM. 11) (pa0) kramaprAptaM parArthAnumAnamAha-yattviti / yatpaJcAvayavavAkyaM prayujyate tatparArthAnumAnamiti saMbandhaH / paJcAvayaveti / athAvayavatvaM nAma dravyasamavAyikAraNatvam, pratijJAdiSu tadasaMbhavAtkathamete'vayavAH syuriti cet, anumAnavAkyaikadezatvAttu avayavA ityupacaryata iti gRhANa / nanvevamapi paJcAvayavavAkyasyAnumAnatvameva na vicArasahaM, tasya liGgaparAmarza tvAbhAvAditi cenmaivam / liGgaparAmarza prayojaka liGgapratipAdakatvenAnumAnamityupacAramAtratvAt / tadudAharati-yatheti / tathA cAyamiti / ayaM ca parvatastathA vahnivyApyadhUmavAnityarthaH / tasmAttatheti / vahnivyApyadhUmavattvAdvahnimAnityarthaH / aneneti / anena paJcAvayavavAkyenetyarthaH // *pakRtya svArthAnumAnanuM nirUpaNa karyA pachI 'yannu....' ityAdi graMthathI kramaprApta parArthAnumAnanuM nirUpaNa kare che. tyAM 't' padano anvaya paMcAvayavavAkayanI sAthe karavo. tethI Avo artha thaze bodha karAvavA mATe je paMcAvayavavAkyano prayoga karAya che te parArthAnumAna che. zaMkA dravyanA samavAyikAraNane avayava kahevAya che ane e samavAyikAraNa to dravya ja bane che. pratijJAdimAM AvuM avayavapaNu saMbhava nathI kAraNa ke pratijJAdi to zabdAtmaka che. to pachI zA mATe ene avayava kahevAya che ? +]]9 - Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 163 samA. : kevI rIte kapAlAdi dravya ghaTAdino ekadeza hovAthI avayava kahevAya che tevI ja rIte pratijJAdivAkya paNa pacAvayavavAkyano ekadeza hovAthI avayava che" evo upacAra karAya che. A rIte mukhya avayavatva na hovA chatAM paNa upacarita avayavatva pratijJAdimAM nibaMdhita che. zaMkA : pacAvavavAkyane tame anumAna kevI rIte kaho cho? kAraNa ke anumitinuM je karaNa hoya tene anumAna kahevAya che ane te karaNa to liMgaparAmarzajJAna che. samA. : tamArI vAta barAbara che. mukhyarUpeNa to liMgaparAmarzajJAnane ja anumAna kahevAya che, paraMtu paMcAvayavavAkya liMgaparAmarzanuM prayojaka je liMga che te liMganuM pratipAdana karatuM hovAthI upacArathI paMcAyavavAkyane paNa parArthAnumAna kahyuM che. zeSa uktaprAyaH che. paMcAvayavavAkya mUlam : pratijJAhetUdAharaNopanayanigamanAni pnycaavyvaaH|| parvato vahnimAniti prtijnyaa|dhuumvttvaaditi hetuH| yo yo dhUmavAn sa sa vahnimAn yathA mhaansmityudaahrnnm| tathA caaymityupnyH| tasmAttatheti nigmnm|| pratijJA, hetu, udAharaNa, upanaya ane nigamana A paMcAvayava vAkya che. emAMthI parvato vaddhimAna dhUmatu A sthaLanI apekSA e parvato vadvimAna' A pratijJAvAkya che, 'dhUmavattAt' A hetuvAkya che, "yo yo ghUmavAn sa sa vahninuM yathA mahAnatam' A udAharaNavAkya che, tathA vAyam' A upanayavAkya che, "tasmattathA' A nigamanavAkya che. (pa0) nanu 'paJcAvayavavAkya' mityatra ke te paJcAvayavA atstaandrshyti-prtijnyeti| prtijnyaadynytmtvmvyvtvm| sAdhyaviziSTapakSabodhakavacanaM prtijnyaa| paJcamyantaM tRtIyAntaM vA liGgavacanaM hetuH|vyaaptiprtipaadkdRssttaantvcnmudaahrnnm| udAhRtavyAptiviziSTatvena hetoH pkssdhrmtaaprtipaadkvcnmupnyH| pakSe sAdhyasyAbAdhitatvapratipAdakavacanaM nigmnm| idameva lakSaNaM hadi nidhAya pratijJAdInviziSya darzayati parvato vhnimaanityaadinaa|| * padakRtya : paMcAvayavavAkyamAM paMcAvayava kayA che? AvI zaMkAnA samAdhAnamAM pratijJAtU... ityAdi kahevA dvArA paMcAvayavane mUlakAra jaNAve che. pratijJAdi pratyekane avayava kahevAya che. * sAdhyathI viziSTa pakSane jaNAvanArA vAkyane pratijJA kahevAya che. (Azaya e che ke pratijJAvAkyamAM bhale abAdhita rIte sAdhyano nizcaya pakSamAM na hoya paraMtu sAdhyano saMbaMdha pakSamAM sthApita karAze.) * paMcamI vibhaktinA aMtavALA athavA tRtIyA vibhaktinA aMtavALA liMga vacanane hetu kahevAya che. dA.ta.- "parvato vaddhimAna dhUmata" ahIM 'dhUmata" e hetu che kAraNa ke e "dhUma' paMcamyanta paNa che ane vanino anumApaka hovAthI liMgavacana Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164 paNa che. (mAtra "paMcamyattavALo hoya te hetu che." eTaluM ja kahIe, to vRkSAt pa pati ahIM vRkSa paNa paMcamyantavALo hovAthI tene paNa hetu kahevo paDaze. ane mAtra 'liMgavacanane hetu kaho to "parvato vahnimAna dhUmaza' A samUhAlaMbana bodhakavAkyamAM dhUma e liMgavacana = anumApaka hovAthI dhUmane paNa hetu kahevAnI Apatti Avaze. mATe paMcamI athavA tRtIyA vibhaktinA aMtavALA liMga vacanane ja hetu kahevAya che.) * "jyAM jyAM hetu che tyAM tyAM sAdhya che? AvI vyAptine jaNAvanArA evA draSTAMta vacanane udAharaNa kahevAya che. * jenuM udAharaNa apAI gayuM che evI vyAptithI viziSTa dhUmAdi hetunA pakSanI sAthe saMbaMdhane jaNAvanArA vacanane upanaya kahevAya che. * pakSamAM sAdhyanA abAdhitatvane jaNAvanArA vacanane nigamana kahevAya che. A ja lakSaNone hRdayamAM dhAraNa karIne mUlakAra "parvato vahninA' ityAdi dvArA pratijJAdine vizeSe karIne jaNAve che. noMdha :- (1) mImAMsaka ane vedAntadarzana naiyAyikanI jema paMcAvayava vAkyo dvArA anumAnanI prakriyA mAnatA nathI paraMtu aMtimanA traNa avayava dvArA ja anumAnanI prakriyAne svIkAre che. (2) bauddhadarzana vyApti ane pakSadharmatAne jaNAvanArA evA be avayavane ja svIkAre che. (3) jainadarzana pakSa ane hatuvacana svarUpa be avayavane ja mAne che ane maMdamativALA jIvone samajAvavA mATe apekSAthI pAMca avayavane paNa mAne che. liMgaparAmarza mUlam : svArthAnumitiparArthAnumityorliGgaparAmarza eva krnnm| tasmAlliGgaparAmarzo'numAnam // svArthanumiti ane parArthanumiti e banne prati liMgaparAmarza ja karaNa che. tethI liMgaparAmarzane anumAna kahevAya che. (pa0) linggeti| 'jJAyamAnaM liGgamanumitikaraNa 'miti vRddhoktaM na yuktam, 'iyaM yajJazAlA vahnimatI, atItadhUmAd' ityAdau liGgAbhAve'pyanumitidarzanAdityabhiprAyavaoNlliGgaparAmarza eva karaNamityAcaSTeliGgaparAmarza eveti|anumaanmupsNhrti-tsmaaditi| anumitikrnntvaadityrthH| ayameva tRtiiyjnyaanmityucyte| tathA hi-mahAnasAdau dhUmAgnyoAptau gRhyamANAyAM yad dhUmajJAnaM tadAdimam / pakSe yad dhUmajJAnaM tad dvitiiym| atraiva vahnivyApyatvena yad dhUmajJAnaM tttRtiiym| idameva 'liGgaparAmarza' ityucyte| anumaanmiti| 'vyApAravatkAraNaM karaNa 'mitimate vyAptijJAnamevAnumAnaM, liGgaparAmarzo vyApAra ityavaseyam / * padakRtya prAcInabhaiyA. : parAmarzAtmakazAnane anumitinuM karaNa na mAnIne jJAyamAna = jaNAtA Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 165 evA liMgane ja anumitinuM karaNa mAnavuM joIe kAraNa ke jyAM jJAyamAna liMga = hetu svarUpa dhUmAdi hoya che tyAM ja vanyAdinI anumiti thAya che. anyathA thatI nathI. navyarnayA. : tamArI A vAta ucita nathI kAraNa ke "yaM yajJazItA vahiMmatI (mAsI) atItadhUmata" A sthaLamAM dhUma avidyamAna hovA chatAM paNa yajJazAlAmAM rahelA dhUmanA dhabbA vagerene joIne "A yajJazAlA vanivALI che e pramANe vaninuM anumityAtmaka jJAna thaI zake che. evI ja rIte bhAvI dhUma dvArA paNa bhAvI vaninI anumiti thaI zake che. mATe jJAyamAna liMgane anumitinuM karaNa na mAnatA liMgaparAmarza ja anumiti prati karaNa che. 'tasmA' e pada dvArA anumAnano upasaMhAra kare che. mULamAM ApelA tasmAtu padano anumitinuM karaNa hovAthI' evo artha karavo. tethI anumatirAtvat liMpirAmarzanumAnam A pramANe paMkti thaze. A liMgaparAmarza ja tRtIyajJAna kahevAya che. te A rIte...(1) mahAnasAdi sthaLomAM vani ane dhUmanI vacce vyApti grahaNa karavAnA samaye prathamavAra dhUmanuM jJAna thAya che. (2) tyAra pachI parvatAdi pakSamAM "ghUmavAnuM parvataH' evA prakAranuM bIjIvAra dhUmanuM jJAna thAya che. (3) ane tyAra pachI e ja parvatamAM 'vadvivyAdhUmavAnuM parvataH' evA prakAranuM je jJAna thAya che te tRtIya dhUmanuM jJAna che. Ane ja liMgaparAmarza kahevAya che. naiyAyikomAM vyApAravatasAdhAraNajhArAkU jharam' evI karaNanI paribhASA jeo mAne che temanA mate to vyAptijJAna ja karaNa = anumAna kahevAze ane liMgaparAmarza vyApAra kahevAze. ane masAdhAraNajhArAkU jharam evI karaNanI paribhASA jeo mAne che emanA mate liMgaparAmarza ja anumitinuM karaNa = anumAna kahevAze e samajavuM joie. avayavyatirekI hetu 'liMgaparAmarza = hetujJAna ja anumitinuM karaNa che te jANyuM. have liMganA prakAra keTalA che te jaNAve che. mUlam : liGgaM trividham-anvayavyatireki kevalAnvayi kevalavyatireki ceti| anvayena vyatirekeNa ca vyAptimadanvayavyatireki, yathA vahnau sAdhye dhuumvttvm| yatra dhamastatrAgniryathA mhaansmitynvyvyaaptiH| yatra vahnirnAsti tatra dhUmo'pi nAsti, yathA hRda iti vytirekvyaaptiH|| liMga traNa prakAranA che - anvayavyatirekI, kevalAnvayI ane kevalavyatirekI. emAMthI je hetu anvayathI ane vyatirekathI vyAptivALo hoya te hetune anvaya-vyatirekI kahevAya che. dA.ta. - vani sAdhya hoya tyAre "dhUmavarva = dhUma' hetu anvaya-vyatirekI kahevAya che. kAraNa ke "jyAM jyAM dhUma che tyAM tyAM vani che jema ke mahAnasa" AvA AkAravALI anvayavyAptivALo paNa dhUma hetu che ane jyAM jyAM vani nathI tyAM tyAM dhUma paNa nathI kema ke hRda' AvA AkAravALI vyatirekavyAptivALo paNa dhUma hetu che. Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 166 (nyA0 ) anvyeneti|vyaapksaamaanaadhikrnnyruupvyaaptimaanityrthH| vytirekenneti| vyatireko naamaabhaavH| tathA ca saadhyaabhaavhetvbhaavyorvyaaptirvytirekvyaaptiH|iyN ca vyAptiH - 'yatra yatra vahnayabhAvastatra tatra dhUmAbhAva' iti| yatra padavIpsayA vahnayabhAvavati yAvati dhUmAbhAvagrahaNe yAvatpadasya vyApakatvaparatayA dhUmAbhAve vahnayabhAvavyApakatvaM lbhyte| evaM ca vahnayabhAvaniSThavyApteH svAzrayIbhUtavahnayabhAvavyApakIbhUtAbhAvapratiyogitvasaMbandhena dhUmaniSThatayA vyatirekavyAptimattvena (dhUmavattvaM) vyatirekitvena dhUmavyApakavahnisAmAnAdhikaraNyarUpAnvayavyAptimattvenAnvayitvena ca giiyte| vyatirekaparAmarzastu 'vanyabhAvavyApakIbhUtAbhAvapratiyogidhUmavAnparvata' ityaakaarkH|| nyAyabodhinI anvayeti ... 7khyatve zaMkAH "parvato vaDhimA dhUmatuM A sthaLamAM dhUmahetu anvaya-vyatireka ema ubhayavyAptivALo kahyo, to e anvayavyApti dhUma hetumAM kevI rIte ghaTaze? samA. : mUlamAM ApelA "anvayena vyAsimad padano artha "hetu vyApa sAthyasAmAnadharakhyarUpavyAmi' che. dA.ta.- dhUmano vyApaka je vani che, e vanino samAnAdhikaraNa dhUma hovAthI arthAt vaninI sAthe eka ja adhikaraNamAM dhUma raheto hovAthI dhUma' hetu vyApaka - sAmAnAdhikaraNyarUpa anvayavyAptivALo thayo. vyatirekano zAbdika artha abhAva thAya che. sAdhyAbhAva ane hevAbhAvanI vyAptine vyatirekavyApti kahevAya che. A vyatirekavyApti "parvato vahimAnuM dhUma" A sthaLanI apekSAe vatra yatra vamavi taMtra tatra dhUHImAva' e pramANe thaze. ahIM "yatra' padanI vIsA ( dviruccAraNa) hovAthI yAvatuM vanyabhAvanA adhikaraNamAM dhUmAbhAvanuM grahaNa thaI jAya che. ane "thAvat' pada vyApakatAno sUcaka hovAthI dhUmAbhAva vanyabhAvano vyApaka che evuM jaNAya che. vuiM . ...jayate zaMkA : "ddhimAna dhUmata" A anumAnamAM ukta vyatirekavyAptimAM jo dhUmAbhAva vyApaka che to vahunyabhAva vyApya thayo. ane vyApyano artha che - vyAptino je Azraya hoya che. A rIte to vyatirekavyApti sAdhyAbhAvamAM vRtti thaI, to pachI dhUmane vyatirekI = vyatirekavyAptivALo kevI rIte kahevAze? samA. : "vAyatva' saMbaMdhathI bhale tAdaza vyApti vahunyabhAvamAM rahe paraMtu vAzrayavyApImUtAmAvapratiyojitvAtma paraMparA saMbaMdhathI te vyatirekavyApti dhUmamAM ja raheze. te A rIte + sva = vyApti, eno Azraya = vanyabhAva, eno vyApaka = dhUmAbhAva, eno pratiyogI dhUma, tAdaza pratiyogitva dhUmamAM. A rIte dhUmane vyatirekavyAptivALo = vyatirekI kahevAze. kahevAno Azaya e che ke "vAmitva' saMbaMdhathI dhana zreSThInI sAthe saMbaddha Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 167 hovA chatAM paNa 'svasvAminanyatvAtma' paraMparA saMbaMdhathI tAdeza dhananuM vaiziSya zreSThI putramAM jevI rIte hoya che tevI ja rIte vyatirekavyApti paraMparA saMbaMdhathI dhUmamAM kahevAya che. ane pUrve kahyA mujaba dhUmanA vyApaka evA vighnano samAnAdhikaraNa dhUma hovAthI dhUma anvayavyAptivALo paNa kahevAya che. + vyatire.........kRtyAAra:| parAmarzajJAna jo ke vyAptithI ghaTita hoya che mATe vyApti jo bhinna hoya to parAmarzano AkAra paNa bhinna thaI jAya che. vyatireka parAmarzanuM svarUpa A pramANe che - vamAvavyApIbhUtAmAvapratiyogidhUmavAnparvataH' arthAt 'vahtvabhAvano vyApakIbhUtAbhAva je dhUmAbhAva che teno pratiyogI je dhUma che te dhUmavALo A parvata che' A rIte thaze. (tathA 'dhUmavyApaddhisAmAnAdhiraviziSTadhUmavAnuM parvata:') A anvayavyAptithI ghaTita parAmarzanuM svarUpa thaze.) (pa0 ) anvayavyatirekiNo lakSaNamAha- anvayeti / tRtIyAyAH prayojyatvamarthaH / sAdhyasAdhanayoH sAhacaryamanvayaH / tadabhAvayoH sAhacaryaM vyatirekaH / tathA cAnvayaprayojyavyAptimadvyatirekaprayojyavyAptimadanvayavyatirekItyarthaH / kevalavyatirekiNyativyAptivAraNAya anvayeneti / kevalAnvayini vyabhicAravAraNAya vyatirekeNeti / tathA cAnvayavyAptirupadarzitaiva / vyatirekavyAptizca sAdhyAbhAvavyApakIbhUtAbhAvapratiyogitvamityarthaH / taduktaM - "vyApyavyApakabhAvo hi bhAvayoryAdRgiSyate / tayorabhAvayostasmAdviparItaH pratIyate // anvaye sAdhanaM vyApyaM sAdhyaM vyApakamiSyate / sAdhyAbhAvo'nyathA vyApyo vyApa: sAdhanAtyayaH / '' kRti|| * padakRtya * anvayavyatioi.........vyatireoti / 'anvayena vyatire 6...' ityAdi dvArA anvayavyatirekI hetunuM lakSaNa kare che. hetunA A lakSaNamAM 'anvayena' ane 'vyatire ' mAM je tRtIyA vibhakti che teno artha prayojyatA che. sAdhya ane sAdhananA sAhacaryane 'anvaya' kahevAya che. sAdhyAbhAva ane sAdhanAbhAvanA sAhacaryane 'vyatireka' kahevAya che. tAdaza anvaya ane vyatireka prayojya vyAptivALAne anvayavyatirekI hetu kahevAya che. kahevAno Azaya e che ke 'jyAM jyAM dhUma che tyAM tyAM vighna che' evo anvaya batAvavA dvArA dhUma anvayI kahevAya che. ane 'jyAM jyAM vahyabhAva che tyAM tyAM dhUmAbhAva che' evo vyatireka batAvavA dvArA dhUma vyatirekI kahevAya che. A rIte dhUma 'anvayavyatirekI' hetu thayo. * have jo mAtra 'vyatirekavyAptivALo hetu anvayavyatirekI che' eTaluM ja kahIe to 'pRthivI tAmevavatI dhavatttAt' ahIM 'ndhivattva' hetu kevala vyatirekavyAptivALo hovAthI kevalavyatirekI evA 'ndhavattva' hetumAM ativyApti Avaze. paraMtu lakSaNamAM 'anvayena' padanA Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168 nivezathI ativyApti nahIM Ave kAraNa ke "nyavattva" hetu anvayevyAptivALo nathI. * "paTa: jheya: vAtvI " A sthaLamAM "vavya svarUpa kevalAnvayI hetumAM AvatI ativyAptine dUra karavA mATe lakSaNamAM "vyatire' padano niveza che. tAdaza pada ApavAthI ativyApti nahIM Ave kAraNa ke prakRti anumAnamAM 'vAyatva' hetu vyatirekI nathI. - tathA grAnvayavyApti sAthanAtyayA anvayavyApti to jaNAvI ja dIdhI che. ane vyatirekavyApti "sAdhyAmavivyApImUtAbhAvapratiyogitva svarUpa che. dA.ta.vaddhimAna dhUmAt mAM sAdhyAbhAva = vanyabhAva, eno vyApakIbhUta abhAva = dhUmAbhAva ane eno pratiyogI dhUma, pratiyogitva dhUmamAM. kahevAyuM che ke bhAvapadArtha evA sAdhya ane hetumAM jevA prakArano vyApyavyApakabhAva jaNAya che, tenA abhAvamAM virUddha rIte vyApyavyApakabhAva jaNAya che. anvayavyApti jaNAvatI vakhate hetu vyApya hoya che ane sAdhya vyApaka hoya che paraMtu vyatirekavyApti jaNAvatI vakhate sAdhyAbhAva vyApya hoya che ane hevAbhAva vyApaka hoya che. dA.ta. --"parvato vadvimAn dhUma" A sthaLe anvayamAM hetu dhUma vyApya che ane sAdhya vani vyApaka che. vyApyano pUrva prayoga thato hovAthI "yatra yatra dhUmatatra tatra vaDhiH' A rIte vyApti thaze. ane vyatirekamAM sAdhyAbhAva = vahunyabhAva vyApya che ane hetvAbhAva = dhUmAbhAva vyApaka che. tethI "yatra yaMtra va mavitatra tatra dhUHTmAva:' A rIte vyApti thaze. kevalAnvayI hetu mUlam : anvayamAtravyAptikaM kevlaanvyi| yathA ghaTo'bhidheyaH prmeytvaatpttvt| atra prameyatvAbhidheyatvayorvyatirekavyAptirnAsti sarvasyApi prameyatvAdabhidheyatvAcca // mAtra anvayavyAptithI yukta evA hetune kevalAnvayI kahevAya che. dA.ta.-"paToDamitheyaH prayatvItu paTava ahIM "jyAM jyAM prameyatva che tyAM tyAM abhidheyatva che A pramANenI anvayavyApti ja maLe che. paraMtu "jyAM jyAM abhidheyatvano abhAva che tyAM tyAM prameyatvano abhAva che" A pramANenI vyatirekavyApti nathI maLatI. kAraNa ke sarve padArtho prameya = jJAnanA viSaya che ane abhidheya = kahevA yogya che. Ama, "meyatve' hetumAM mAtra anvayavyApti ja ghaTatI hovAthI prameyatva hetu kevalAnvayI che. (nyA0 ) kevalAnvayino lkssnnmaah-anvyeti| kevalAnvayisAdhyakatvaM hetoH kevlaanvyitvm|saadhye kevalAnvayitvaM caatyntaabhaavaaprtiyogitvm|tthaa ca abhAvApratiyogisAdhyakatvaM kevlaanvyihetorlkssnnm| etacca lakSaNaM hetoya'tirekitve'pi sNgcchte| sAdhyasya kevalAnvayitvAdeva vyatirekavyApterabhAvAt 'anvayamAtravyAptikaM kevalAnvayI'ti mUlakAroktaM lkssnnmuppnnm| na cAtyantAbhAvApratiyogitvarUpakevalAnvayitvamAkAzAbhAve saMyogAbhAve cAvyAptamiti vaacym| svavirodhivRttimada Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 169 tyantAbhAvApratiyogitvasyaiva tadarthatvAt, ekajAtIyasaMbandhena sarvatra vidyamAnatvaM kevalAnvayitvamiti navyAH // * nyAyabodhinI * vAyio.......... Ate / kevalAnvayI hetunuM lakSaNa kare che 'anvayamAtra...' ityAdi dvArA. je hetunuM sAdhya kevalAnvayI hoya che te hetune kevalAnvayI kahevAya che. kevalAnvayI sAdhya kone kahevAya? je sAdhya atyaMtAbhAvano apratiyogI hoya che te sAdhyane kevalAnvayI kahevAya che. Ama 'atyaMtAbhAvanuM apratiyogI evuM sAdhya che jenuM, te hetune kevalAnvayI kahevAya che.' kevalAnvayI hetunuM A lakSaNa vyatirekI evA hetumAM paNa gati karaze. arthAt je hetu kevalAnvayI (= atyaMtAbhAvano apratiyogI) na paNa hoya chatAM te hetu kevalAnvayI kahevAze. dA.ta.- 'ghaToDamiyeyo ghaTattAt' A sthaLamAM 'ghaTatva' hetu vyatirekI (=atyaMtAbhAvano pratiyogI) hovA chatAM paNa kevalAnvayI che kAraNa ke 'ghaTatva' hetunuM sAdhya 'abhidheyatva' kevalAnvayI che. sAdhya............ kSaLamuSapatnam / zaMkA mULakAre 'mAtra anvayavyAptithI yukta hetune kevalAnvayI' kahyo che ane nyAyabodhinIkAre 'je hetuno sAdhya kevalAnvayI hoya te hetune kevalAnvayI' kahyo che. AvI visaMgati kema? samA. 'sAdhyastha vAvayitvAveva... lakSaLamupapannam'| 'ghaTo'bhidheyo ghaTatvAt' A sthaLe 'abhidheyatva' sAdhya kevalAnvayI hovAthI arthAt 'abhidheyatva' sAdhyano abhAva maLato na hovAthI 'jyAM jyAM abhidheyatvano abhAva che tyAM tyAM ghaTatvano abhAva che' e pramANenI vyatirekavyApti nahIM maLe. paraMtu 'jyAM jyAM ghaTatva che tyAM tyAM abhidheyatva che' e pramANenI mAtra anvayavyApti ja maLaze. ane A anvayavyAptithI yukta 'ghaTatva' hetu kevalAnvayI kahevAze. Ama 'anvayamAtravyAptivaM vatAnvayi' A mUlakAravaDe kahevAyeluM lakSaNa paNa saMgata bane che. zaMkA : 'atyantAmAvA'pratiyogityuM vAvayitvam' A lakSaNa zeyatva, vAcyatva vageremAM ghaTI jAya che kAraNa ke jJeyatva vagere badhI ja jagyAe vidyamAna hovAthI abhAva padathI ghaTAdi abhAvanuM grahaNa thaze ane tAdaza abhAvano pratiyogI ghaTAdi thaze ane apratiyogI jJeyatvAdi thaze. A rIte lakSaNa samanvaya thaI jaze, chatAM paNa saMyogAbhAva ane gaganAbhAva je kevalAnvayI padArtha che, emAM lakSaNa jaze nahIM. kAraNa ke saMyogAbhAvano abhAva (= saMyoga) ane gaganAbhAvano abhAva (= gagana) upalabdha hovAthI tAdRza saMyoga ane gagana svarUpa abhAvanA pratiyogI saMyogAbhAva ane gaganAbhAva thaze. atyantAbhAvanA apratiyogI nahIM bane. tethI kevalAnvayInuM lakSaNa avyAptithI grasta thaI jaze. Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 17) samA.: lakSaNaghaTaka abhAvamAM ame "svavidhi-vRttima' AvuM vizeSaNa ApI daIzuM, jethI avyApti nahIM Ave. arthAt lakSaNamAM "virodhi' padanA nivezathI saMyogAbhAvamAM AvatI avyApti dUra thAya che ane "vRttimAna padanA nivezathI AkAzabhAvamAM AvatI avyApti dUra thAya che. te A pramANe..... * lakSaNaghaTaka "virodha-samAva" padathI saMyogAbhAvAbhAvane (= saMyogane) grahaNa nahIM karI zakAya kAraNa ke saMyogAtmaka je abhAva che te saMyogAbhAvasvarUpa pratiyogIno virodhI nathI. saMyogAbhAva ane saMyoga bane eka ja adhikaraNamAM vidyamAna che. * evI ja rIte lakSaNaghaTaka "vRttimabhAva' padathI gaganAbhAvAbhAvane (= gaganane) paNa grahaNa nahIM karI zakAya kAraNa ke gagana vibhu hovAthI gaganamAM ghaTAdi vastu rahe che paraMtu gagana pote ghaTAdimAM raheto nathI. AthI ja gagana vRttima nathI. A rIte lakSaNaghaTaka "virodhivRttima abhAva pada dvArA gagana ane saMyogasvarUpa abhAva grahaNa nathI thatA paraMtu udAsIna ghaTAdyabhAva ja grahaNa thAya che, eno pratiyogI ghaTAdi ane apratiyogI saMyogAbhAva ane gaganAbhAva. A rIte avyAptinuM vAraNa samajavuM. | navIna naiyAyikonA matamAM to "ekajAtIya saMbaMdhathI je sarvatra rahe te kevalAnvayI che. dA.ta. -+ vAcyatvAdi dharma svarUpasaMbaMdhathI sarvatra vidyamAna rahevAthI te kevalAnvayI kahevAze. (jAti Itara dharmono svarUpasaMbaMdha manAya che.) evI ja rIte gaganAbhAva ane saMyogAbhAva paNa abhAvIyavizeSaNAtmaka svarUpasaMbaMdhathI sarvatra vidyamAna hovAthI kevalAnvayI kahevAze. noMdha : vAcyatAdi dharmo jAtithI Itara dharma che. kAraNa ke vAcya = padajanyajJAnano viSaya, vAcyatA = padajanyajJAnIya viSayatA. A viSayatA jJAnane sApekSa che ane je sApekSa dharmo hoya te jAtithI Itara dharma kahevAya. zaMkA : AkAzAbhAva ane saMyogAbhAva kevalAnvayI padArtha kevI rIte che te to kaho? samA.: AkAza kyAMya rahetuM na hovAthI vRttitvanI apekSAe AkAzano abhAva sarvatra maLaze tethI AkAzAbhAva kevalAnvayI padArtha che. ane saMyoga e guNa che tethI dravyane choDIne bIje kyAMya raheze nahIM. tethI saMyogAbhAva guNAdi cha padArthamAM to maLaze. ane dravyamAM paNa saMyogAbhAva maLaze kAraNa ke saMyoga e avyApyavRtti guNa che. dA.ta.- vRkSa svarUpa eka adhikaraNamAM DALI para kapino saMyoga che ane thaDanI sAthe kapino saMyoga nathI. Ama dravya, guNAdi sAteya padArthamAM kapisaMyogAbhAva maLavAthI kapisaMyogAbhAva kevalAnvayI padArtha che. __(pa0) kevalAnvayino lkssnnmaah-anvyeti| anvayenaiva vyAptiryasmin sa tthaa| prameyatvAbhidheyatvayorvyatirekavyAptiM nirAkaroti atreti| abhidheyatvasAdhyakAnumAna ityrthH| nanu kutastaniSedho'tastatra hetumaah-srvsyeti| pdaarthmaatrsyetyrthH| tathA ca sakalapadAbhidheyatvasyezvarapramAviSayatvasya cAtyantAbhAvApratiyogitvarUpakevalAnvayitvena tadabhAvAprasiddhyA tadghaTitavyatirekavyApti na saMbhavatyeveti bhaavH|| Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 171 * pachaDRtya * devalAnvayInuM lakSaNa ure che 'anvayamAtra...' tyAhi paddadvArA anvayathI 4 bhemAM vyApti che te JanvayamAtravyAptiGa = ThevalAnvayI uhevAya che bhUtastha 'atra ' = abhidheyatva sAdhya che bhyAM te'ghaTo'bhidheyaH prameyatvAt' mA anumAnamAM, prameyatva tathA abhidheyatvanI vyatire'vyAptinuM nirAkaraNa kare che. zaMkA : prameyatvAbhidheyatvamAM vyatirekavyAptino niSedha zA mATe karyo? sabhA. : sarvasyApi ...arthAt hare5 pahArtha abhidheya = pahavAyya khane prameya = jJAnaviSaya hovAthI kyAMya prameyatva, abhidheyatvano abhAva maLato nathI tethI te atyantAbhAvanA apratiyogI banyA ane tenA kAraNe prameyatvAbhAva tathA abhidheyatvAbhAva ghaTita vyatirekavyApti saMbhavita nathI. kevalavyatirekI hetu mUlam : vyatirekamAtravyAptikaM kevalavyatireki / yathA pRthivItarebhyo bhidyate gandhavattvAt / yaditarebhyo na bhidyate na tad gandhavat / yathA jalam / na ceyaM tathA / tasmAnna tatheti / atra yad gandhavat taditarabhinnamityanvayadRSTAnto nAsti / pRthivImAtrasya pakSatvAt / jemAM mAtra vyatirekavyApti ja hoya evA hetune kevalavyatirekI kahevAya che. dA.ta. - 'pRthivI, itarebhyo bhidyate, gandhavattvAt'. sahIM 'yatra yatra svetarabhedAbhAvaH tatra tatra gandhAbhAvaH' yathA jalam, JA pramANe mAtra vyatire'vyApti 4 bhaNe che. paraMtu 'yatra yatra gandhaH tatra tatra svetarabhedaH' yA prabhAgenI anvayavyApti bhaNatI nathI jhre| De saDala pRthivI 'pakSa' tarI hovAthI pakSathI bhinna anvayadraSTAMta ja nathI. Ama anvayavyApti sUcaka draSTAMta maLatuM na hovAthI nahIM anvayavyAptino abhAva che na ceyaM tathAkhA upanayavAya che. jane tasmAnna tathA - 2JA nigamanavAsya che. (4 bhUlanI nyAyajodhinImAM samabhavyuM che.) (nyA0 ) kevalavyatirekiNo lakSaNamAha-vyatireketi / anvayavyAptizUnyatve sati vyatirekavyAptimattvaM kevalavyatirekitvam / yathA pRthivIti / atra pRthivItvAvacchinnaM pakSaH / pRthivItarajalAdyaSTabhedaH sAdhyaH / gandhavattvaM hetuH / atra yad gandhavattaditarabhedavadityanvayadRSTAntAbhAvAd gandhavyApaketarabhedasAmAnAdhikaraNyarUpAnvayavyAptigrahAsaMbhavAt, kiMtu 'yatra yatra pRthivItarabhedAbhAvastatra tatra gandhAbhAvo yathA jalAdika 'miti vyatirekadRSTAnte jalAdAvitarabhedAbhAvarUpasAdhyAbhAvavyApakatA gandhAbhAve gRhyate / imamevArthaM manasi nidhAya ' yaditarebhyo na bhidyate na tad gandhavat, yathA jala 'miti granthena mUlakAro vyatirekavyAptimeva pradarzitavAn / evaM prakAreNa vyatirekavyAptigrahAnantaram - itarabhedAbhAvavyApakIbhUtAbhAvapratiyogigandhavatI pRthivItyAkArakavyatirekiparAmarzAtpRthivItvAva Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 17ra cchinnoddezyatAnirUpitetarabhedatvAvacchinnavidheyatAkA 'pRthivI itarabhedavatI' tyAkArakAnumitirjAyata iti tttvm|ythaashrutmuulaarthstu-ythaa jlmiti|jlm itarabhedAbhAvavad itrbhedaabhaavvyaapkgndhaabhaavvcc| ityevaMprakAreNa gandhAbhAvanirUpitA vyApyatA itarabhedAbhAve gRhyata ityrthH| na ceyaM tthaa| iyaM pRthivI, tathA itarabhedAbhAvavyApakagandhAbhAvavatI, na, kintu tdbhaavaatmkgndhvtii| tasmAnna ttheti| tacchabdena gandhAbhAvAbhAvarUpasya gandhasya parAmarzena tasmAditi paJcamyantAd gndhaabhaavaabhaavvttvaadityrthoplbdhiH| tathA-itarabhedAbhAvavatI, na itysyaabhaavH| tathA ca itarabhedAbhAvAbhAvavatI itrbhedvtiityrthH|| * nyAyabodhinI - vana vyatiLio ..... prativAna ! kevalavyatirekI hetunuM lakSaNa kare che vyatirezamAtra...' ityAdi dvArA. je hetu anvayavyAptithI zUnya hoya ane vyatirekavyAptivALo hoya te hetune kevalavyatirekI kahevAya che. dA.ta. - "pRthivI phato mite zvavasvItu' = "pRthivI, rUtara mevatI bandharvasva' Avo artha thaI zake che kAraNa ke bhidyate = bhinna che = bhedavALI che. A anumAnamAM "pRthavItvavicchinA pRthivI' = sakalapRthivI pakSa che, "pfthavItaranAdri-ma9 = "pRthivIthI itara je jalAdi che te badhAno bheda' e sAdhya che ane "nyavattva' hetu che. A sthaLamAM "je je gadhavALA che te te pRthivIthI itara je jalAdi che tenA bhedavALA che' evuM anvayadaSTAMta maLatuM nathI ane anvayadraSTAMta na maLavAthI "zvavyApasvaitarabesAmInAdhirakhya' svarUpa anvayavyAptinuM grahaNa thatuM nathI. (kahevAno Azaya e che ke anvayavyAptimAM sAdhya ane hetunuM sAmAnadhikaraNya kyAMya ne kyAMya gRhita thavuM joIe. prakRta sthaLamAM to saMpUrNa pRthivI ja "pakSa' tarIke hovAthI pakSathI bhinna sAmAnAdhikaraNyanuM grahaNa thatuM nathI, tethI ahIM anvayathApti maLatI nathI.) hA! ahIM vyatirekavyApti maLe che kAraNa ke vyatirekadRSTAMta maLe che. - "jyAM jyAM pRthivItarabhedabhAva (jalAdibhedabhAva) che tyAM tyAM gandhAbhAva che yathA - jalAdi. (svano bhedabhAva svamAM ja maLe che tethI jalAdibhedAbhAva jalAdimAM ja maLaze ane tyAM gadhano abhAva che.) A rIte vyatirekadRSTAMtathI gandhAbhAvamAM jalAdibhedAbhAvanI vyApakatA grahaNa thAya che. arthAt jalAdimAM je ItarabhedabhAva = pRthivIthI itara je jalAdi che teno bhedAbhAva hovAthI itarabhedabhAva svarUpa je sAdhyAbhAva che tenI vyApakatA gandhAbhAvamAM grahaNa karAya che. A bhAvane manamAM rAkhIne mUlakAre "tiregyo nadhidyate ta nyavat kathA nanam e pramANenA granthathI vyatirekavyApti ja batAvI che. vaM prAre........... ti tattvama ekAdaza vyatirekavyAptinA jJAnanI pachI Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 173 'itarabhedAbhAva(-jalAdibhedAbhAva) vyApakIbhUtAbhAva (gandhAbhAva) pratiyogigandhavatI pRthivI' ityAkAraka vyatirekaparAmarza thAya che. ane te parAmarzAtmaka jJAnathI pRthivIvavichinnoddezyatAnirUpatetaramesvAchinavidheyatA nI nirUpikA "fthavI DutarakhevatI' ityAkAraka anumiti utpanna thAya che. yathAzratamUnArthanurUtarakhevItyartha: (zabdArtha A rIte samajavo..) * yathA gamiti -jala, itarabhedanA abhAvavALuM che ane itarabhedabhAvano vyApaka gandhAbhAvavALuM paNa che. A rIte gandhAbhAvano vyApya itarabhedabhAva che e gRhIta thAya che. * ne yaMtathA rUrya = A pRthivI, na tathA = itarabhedabhAvanI vyApaka gandhAbhAvavALI nathI paraMtu gandhAbhAvanA abhAvavALI che arthAt gandhavALI che. A upanayavAkya che. * tamAna tathA - mUlokta taszabdadvArA gandhAbhAvanA abhAvarUpa gandhano saMketa che, mATe "tamA' A paMcamyantathI "nyAmavimavivasvI" evA arthanI prApti thaze. na tathA = pRthivI gandhAbhAvanA abhAvavALI hovAthI itarabhedanA abhAvavALI nathI eTale ke itarabhedanA abhAvanA abhAvavALI che = ItarabhedavALI che. A nigamanavAkya che. ____ (pa0 ) kevalavyatirekiNo lkssnnmaah-vytireketi|vytirekennaiv vyaaptirysmiNstttthaa| anvayavyatirekiNyativyAptivAraNAya maatreti| na ceyaM ttheti| iyaM pRthivI, na tathA = na gandhAbhAvavatItyarthaH / tasmAnna ttheti|gndhaabhaavvttvaabhaavaaditrbhedaabhaavvtii netyrthH| nanvatra kimiti nAnvayavyAptirityAzaGkya pariharati atreti| itarabhedasAdhakAnumAna ityrthH| idmuplkssnnm|jiivcchriirNsaatmkN, praannaadimttvaat|ynnaivNtnnaivm|ythaa ghttH| pratyakSAdikaM pramANamiti vyavahartavyaM, prmaakrnntvaat| yannaivaM tnnaivm| yathA prtykssaabhaasH| vivAdAspadam AkAzamiti vyavahartavyaM zabdavattvAdityAdikamapi kevalavyatirekIti draSTavyam / ka padakRtya * vevana vyatiLio netvarthaH 'timAtra....'ityAdi kahevA dvArA kevalavyatirekInuM lakSaNa kare che. vyatireka dvArA ja vyApti che jemAM te hetune kevalavyatirekI kahevAya che. * kevalavyatirekI hetunA lakSaNamAM vyatirezvavyApti vartavyatireli' eTaluM ja kahIe to vaDhinuM dhUmatu' A sthaLe dhUma hetumAM paNa vyatirekavyApti to che ja. A rIte A lakSaNa anvayavyatirekI evA dhUmamAM ativyApta thaI jaze. paraMtu lakSaNamAM mAtra' padanA nivezathI ativyAptinuM vAraNa thaI jaze kAraNa ke dhUma hetu to anvayavyAptivALo paNa che. na veyaM tathati - yaM = A pRthivI, na tathA = gandhAbhAvavALI nathI tasmAna tathA - A pRthivI, gandhAbhAvanA abhAvavALI hovAthI itarabhedanA abhAvavALI nathI. arthAt itarabhedavALI che. (nyAyabodhinImAM juo) navaMtra draSTavyam ! ahIM anvayavyApti kema maLatI nathI? AvI AzaMkAnA Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 174 parihArarUpe mUlakAra 'satra ya nyava...' ityAdi dvArA samAdhAna Ape che. 'tri' eTale "pRthavI, 'taramavatI andharvasvI' A itarabhedasAdhaka anumAnamAM' evo artha karavo. A je itarabhedasAdhaka anumAna che te upalakSaNa che. (svavodhatve sati svaitarodhatvamunnakSatvim = je potAne paNa jaNAve ane potAnA saMdeza anya padArthone paNa jaNAve tene upalakSaNa kahevAya che.) ahIM 'fthavI tarakhevatI sandhavarvata' A kevalavyatireki anumAnathI anya paNa kevalavyatireka anumAno jANavA jema ke... (1) "navacharIraM sAtmiE pratimasvIta' jIvatuM zarIra AtmA sahitanuM che kAraNa ke prANAdivALuM che. ahIM 'jayAM jyAM prANAdimattva che tyAM tyAM sAtmakatva che? A pramANenI anvayavyAptine batAvanAruM pakSathI bhinna draSTAMta maLatuM nathI paraMtu "je je sAtmaka nathI te te prANAdimatu nathI" jema ke "ghaTa' A pramANe vyatirekavyApti ja maLatI hovAthI prANAtimatta' hetu kevalavyatirekI che. (2) "pratyakSAvidaM praHIVmiti vyavahartavyaM pramAra tvat' pratyakSAdi cAra "pramANa che e pramANe vyavahAra karavA yogya che kAraNa ke te pramAnuM kAraNa che. ahIM paNa ""je je pramAnuM karaNa che te te "A pramANa che e pramANe vyavahAra karavA yogya che" A pramANenI anvayavyAptisUcaka pakSathI bhinna draSTAMta maLatuM nathI. paraMtu "je "A pramANa che e pramANe vyavahAra karavA yogya nathI, te pramAnuM kAraNa nathI." jema ke pratyakSAbhAsa = bhramAtmaka jJAna (= raMgamAM rajatanuM jJAna thavuM te.) A pramANenI vyatirekavyApti ja maLatI hovAthI "pramAritvi' hetu kevalavyatirekI che. (3) vivArUn gAjhAmiti vyavahartavya zadvasva' vivAdAspada je che te 'AkAza che e pramANe vyavahAra karavA yogya che kAraNa ke te zabdavALuM che. ahIM paNa je je zabdavALuM che te te 'A AkAza che e pramANe vyavahAra karavA yogya che. A pramANenI anvayavyAptisUcaka pakSathI bhinna draSTAMta maLatuM nathI paraMtu je je "A AkAza che e pramANe vyavahAra karavA yogya nathI te te zabdavALA nathI. jema ke "ghaTa' A pramANenI vyatirekavyApti ja maLatI hovAthI zadvattva' hatu kevalavyatirekI che. pakSa - nirUpaNa mUlam : saMdigdhasAdhyavAn pkssH| yathA dhUmavattve hetau prvtH|| jemAM sAdhyano saMdeha hoya tene "pakSa kahevAya che. jema ke - dhUma hetu tarIke hoya tyAre parvata" e pakSa che. (arthAt dhUma hetune joIne vanirUpa sAdhyano parvatamAM sadeha thAya che. tethI "parvata' e pakSa che.) (nyA0) pksslkssnnmaah-sNdigdheti| sAdhyaprakArakasaMdehavizeSyatvaM pksstvm| idaM ca Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 17pa lakSaNamanumiteH pUrvaM sAdhyasaMdeho niyamena jAyata ityabhiprAyeNa prAcInaiH kRtm|ggnvishessykmeghprkaarksNdehaabhaavdshaayaampi gRhamadhyasthapuruSasya ghanagarjitazravaNena 'gaganaM meghavadi' tyAkArikAyA gaganatvAvacchinnoddezyatA-nirUpitameghatvAvacchinnavidheyatAkAyA anumitedarzanAtprAcInalakSaNaM vihAya navInairanumityuddezyatvaM pakSatvamiti sthirIkRtam / nyAyabodhinI eka sadhyaprArasaMvizeSyatvam' A pakSanuM lakSaNa che. (ahIM saMdeha = saMzaya e ayathArtha jJAna che. ane jJAna mAtra saviSayaka ja hoya che. pakSamAM sAdhyano saMdeha hovAthI saMdehano prakAra svarUpa viSaya sAdhya ane vizeSya svarUpa viSaya pakSa banyo. tethI) sAdhya jemAM prakAra bane che evA saMzayathI nirUpita vizeSyatA jemAM che te ja pakSa che. dA.ta : 'parvato vaDhimA na vA' A saMzayamAM vahunyAtmaka sAdhya prakAra che ane parvata vizeSya che. AthI ja tAdeza vaniprakAraka saMzayano vizeSya parvata e pakSa kahevAze. anumitinI pUrve sAdhyano saMdeha niyamA thAya ja che ema samajIne pakSanuM A lakSaNa prAcInoe karyuM che paraMtu navIno pakSanA A lakSaNane svIkAratA nathI kAraNa ke teonuM kahevuM che ke "nameSavardhanarNitazravaNa' A sthaLamAM gharamAM rahelA puruSane meghanI garjanA saMbhaLAvAthI gaganamAM meghano nizcaya thaI jAya che paraMtu A anumitinI pahelA gharamAM rahelA vyaktine gagana meghavALo haze ke nahIM? evo bIlakula paNa saMzaya thato nathI. arthAta niSNAtanirUpa saMnirUpivizeSyatAno Azraya gaganarUpa pakSa banato nathI. ane e ja vyaktine "nitvIjInoddezyatAnirUpitamedhatvIrvAchavidheyaMtIla' anumiti thaI jAya che. mATe navInoe "saMvidha sAdhyavAnuM' A pakSanA lakSaNano tyAga karIne anumityudRzyatve pakSam' AvuM lakSaNa karyuM che. A lakSaNa gagana ane parvata baMne pakSomAM jaze kAraNa ke anumitinA udezya gagana ane parvata bane che. sAdhyano pakSamAM saMzaya hoya ke na hoya to paNa te pakSa anumitimAM udezyatayA to bhAsita thAya ja che. vizeSArtha: zaMkA : "TInuM medhavat ityAdi anumiti sthaLomAM "anumitivizeSyatve pakSatvam' A rIte ja pakSanuM lakSaNa karavuM hatuM ne kAraNa ke "medhavat 'A anumitimAM megha prakAra che ane gagana vizeSya che. samA. : "jAna medhavat' A anumitinI jema bane ' AvA prakAranI anumiti paNa dekhAya che. A anumitimAM "gagana'e prakAra che, vizeSya nahIM. AthI ja 'anumitivizeSyatve pakSatvam' A pakSanuM lakSaNa avyApta thaI jaze. paraMtu 'anumityudRzyatve pakSatvam' AvuM pakSanuM lakSaNa karazuM to koI doSa nahIM Ave kAraNa ke "mane me:' ityAkAraka anumitimAM Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 176 'gagana' prakAra hovA chatAM paNa uddezya to che ja. (pa0 ) atha pRthivImAtrasya pakSatvAdityatra kiM nAma pakSatetyapekSAyAM tAM nirvaktisaMdigdheti / sapakSavAraNAya saMdigdheti / *pakRtya * kevalavyatirekI hetunA nirUpaNa vakhate mULamAM 'pRthivImAtrasya pakSAt' A pramANe lakhyuM che tyAM 'pakSatA' e zuM che? e pramANenI apekSA hovAthI pakSatAne jaNAve che 'saMvidhAdhyavAn pakSa:' e pramANe kahevA dvArA. * pakSanA lakSaNamAM 'je sAdhyavALuM hoya te pakSa che' ATaluM ja kahIe to jeno draSTAMta tarIke upayoga karIe evo sapakSa paNa sAdhyathI yukta hovAthI sapakSane pakSa kahevAnI Apatti Avaze. paraMtu 'saMdhi' padanA upAdAnathI ApattinuM vAraNa thaI jaze kAraNa ke sapakSamAM sAdhyano nizcaya hoya che, sAdhyano saMdeha hoto nathI. sapakSa - nirUpaNa mUlam : nizcitasAdhyavAn sapakSaH / yathA tatraiva mahAnasam / sAdhyano nizcaya jemAM hoya tene sapakSa kahevAya che. dA.ta. - dhUma hetu tarIke hoya tyAre ja mahAnasa e sapakSa che kAraNa ke mahAnasamAM sAdhya evA vahnino nizcaya che. (nizcayathI viziSTa = nizcita) (nyA0 ) sapakSalakSaNamAha-nizciteti / sAdhyaprakArakanizcayavizeSyatvaM spksstvm| nizcayazca 'mahAnasaM vahnimadi' tyAkArakaH / * nyAyabodhinI * = 'nizciMtatAthyavAn sapakSa: = sAdhyaprAranizcayavizeSyatva sapakSatvam' A sapakSanuM lakSaNa che. sAdhyaprakAraka =sAdhyaniSTha prakAratAno nirUpaka je nizcaya che, te nizcayathI nirUpita vizeSyatA jemAM che te sapakSa che. mahAnasamAM 'mahAnasa vighnavALuM che' e pramANeno nizcaya thaI gayo hovAthI mahAnasa sapakSa che. (pa0 ) nizciteti / pakSe'tivyAptivAraNAya nizciteti / tatraiveti / dhUmavattve detAvevetvartha: / / *pakRtya * sapakSanA lakSaNamAM mAtra 'sAthyavAn sapakSa:' eTaluM ja kahIe to pakSamAM ativyApti Avaze kAraNa ke pakSa paNa (sanduigdha) sAdhyavAn to che ja. paraMtu lakSaNamAM 'nizcita' padano Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 177 niveza karIe to pakSamAM ativyApti nahIM Ave kAraNa ke pakSamAM to sAdhya sadigdha che. mULamAM ApelA taava padano artha 'dhUma hetu tarIke hoya tyAre ja (mahAnasa sapakSa che) evo karavo. vipakSa - nirUpaNa. mUlam : nizcitasAdhyAbhAvavAn vipkssH| yathA tatraiva hudH|| sAdhyAbhAvano nizcaya jemAM hoya tene vipakSa kahevAya che. dA.ta. - dhUma hetu tarIke hoya tyAre ja "hUda" vipakSa che kAraNa ke hRdamAM sAdhyAbhAva evA vanyabhAvano nizcaya che. (nyA0) vipksslkssnnmaah-nishcitsaadhyaabhaaveti| sAdhyAbhAvaprakArakanizcayavizeSyatvaM vipksstvm| nizcayazca 'hRdo vanyabhAvavAni' tyaakaarkH| ka nyAyabodhinI eka 'nizcitasAdhyAbhAvavAn vipakSaH = sAdhyAbhAvaprakArakanizcayavizeSyatvaM vipakSatvam' // vipakSanuM lakSaNa che eTaleke sAyAbhAvaniSTha prakAratAno nirUpaka je nizcayAtmaka jJAna che tenAthI nirUpita vizeSyatA jemAM che te vipakSa che. hRdamAM 'Drada vahUinanA abhAvavALuM che e pramANeno nizcaya thaI gayo hovAthI hRda vipakSa che. (pa0) nishciteti| sapakSe'tivyAptivAraNAya saadhyeti| pakSe'tivyAptivAraNAya nishciteti| tatraiva = dhUmavattva eva // * padakRtya ka * vipakSanA lakSaNamAM nizcitAmAvavAnuM vipakSa ATaluM ja kahIe to sapakSamAM ativyApti Avaze kAraNa ke sapakSa evA mahAnasamAM paNa parvatatvanA abhAvano nizcaya che. lakSaNamAM sAdhya' padanA nivezathI ativyApti nahIM Ave kAraNa ke sapakSamAM sAdhyAbhAvano nizcaya nathI. * jo 'sAdhyanA abhAvavALo hoya te vipakSa che eTaluM ja kahIe to pakSamAM A lakSaNa ativyApta thaze kAraNa ke pakSamAM sAdhya che ke sAdhyano abhAva che? e pramANeno saMdeha thAya che. lakSaNamAM nizcita' padanA nivezathI ativyApti nahIM Ave kAraNa ke pakSamAM sAdhyAbhAvano nizcaya hoto nathI. vizeSArtha : zaMkA : sapakSa ane vipakSanA mUlagranthamAM 'tatreva' = "dhUma hetu tarIke hoya tyAre A pada lakhavAnuM zuM prayojana che? samA. : anumAna badalAtA sapakSa ane vipakSa paNa badalAI jAya che. dA.ta.vaddhimAna dhUmatuM' ahIM dhUma hetu tarIke hoya tyAre sAdhyano nizcaya mahAnasamAM hovAthI mahAnasa e sapakSa che ane sAdhAbhAvano nizcaya hRdamAM hovAthI hRdae vipakSa che. jyAre Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 178 dhUmanAvavAnuM vacamAvat' ahIM = vahunyabhAva hetu che tyAre sAdhya = dhUmAbhAvano nizcaya hadamAM thato hovAthI hRda e sapakSa che ane sAdhyAbhAva = dhUmAbhAvAbhAva = dhUmano nizcaya mahAnasamAM thato hovAthI mahAnasa e vipakSa che. Ama sapakSa, vipakSa e hetu para nirbhara che. tethI mUlakAre mUlagranthamAM tatreva' padano prayoga karyo che. hetvAbhAsa - nirUpaNa padArthatattvanA bodha mATe jema sahetunA jJAnanI AvazyakatA hoya che tema ja asa hetu (duSTahetu)nA jJAnanI paNa AvazyakatA hoya che. kAraNa ke sahetunA jJAnathI svAbhipreta tattvonuM nirUpaNa ane duSTahetunA jJAnathI paraprayukta mithyAhatuonuM khaMDana karI zakAya che. A rIte sahetunA nirUpaNanI pachI asahetunuM nirUpaNa karavAmAM anumitirUpatasvanirNayasvarUpa "#AryAritva' saMgati che. mATe nyAyadarzanamAM sahetunI pachI hetvAbhAsano vistArathI vicAra karyo che. hetvAbhAsa zabdanA be artha thAya che. (1) "tIrAmAsA:' A vyutpatti dvArA hetugata doSane hetvAbhAsa kahevAya che ane (2) hetuvAmAnta' A vyutpatti dvArA duSTahetune paNa hetvAbhAsa kahevAya che. ahIM mUlakAra duSTahetu svarUpa hetvAbhAsanuM vibhAjana kare che. mUlam : savyabhicAra-viruddha-satpratipakSA'siddhabAdhitAH paJca hetvaabhaasaaH|| savyabhicAra, viruddha, sapratipakSa, asiddha ane bAdhita A pAMca hetvAbhAso che. (nyA0 ) evaM saddhetUnnirUpya hetvaabhaasaanniruupyti-svybhicreti| hetuvadAbhAsanta iti hetvaabhaasaaH| duSTahetava ityrthH| doSAzca vybhicaarvirodhstprtipkssaasiddhibaadhaaH| etadviziSTA hetavo duSTahetava ityrthH| yadviSayakatvena jJAnasyAnumititatkaraNAnyatarapratibandhakatvaM tattvaM doSasAmAnyasya lkssnnm|hetau doSajJAne satyanumitipratibandho jAyate vyAptijJAnapratibandho vaa| ato vAdinigrahAya vAdinodbhAvite hetau doSodbhAvanArthaM dusstthetuniruupnnmityrthH| parvato vahnimAn, prameyatvAdityatra prameyatvahetau vanyabhAvavadvRttitvarUpavyabhicAre jJAte vahnayabhAvavadavRttitvarUpavyAptijJAnapratibandhaH phlm|| nyAyabodhinI * parva... phartha: A pramANe sahetunuM nirUpaNa karIne hetvAbhAsa (= duSTahetu)nuM nirUpaNa kare che "sarcomavAra...' ityAdi dvArA. je hetu na hoya paraMtu hetu javo dekhAya che tene hetvAbhAsa = duSTahetu kahevAya che. vyabhicAra, virodha, satpatipakSa, asiddhi ane bAdha A pAMca hetunA doSa che, A pAMca doSothI viziSTa hetune duSTahetu kahevAya che. - vyabhicAra doSavALA hetune savyabhicAra athavA vyabhicArI kahevAya che, virodha doSavALA hetune virodhI kahevAya che, sapratipakSa doSavALA hetune sapratipakSahetu kahevAya che, asiddhi Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 179 doSavALA hetune asiddhahetu kahevAya che ane bAdha doSavALA hetune bAdhita kahevAya che. - vyabhicArI Adi pratyeka duSTa hetunI paribhASA to mUlakAra svayaM ja batAvaze paraMtu pAMca doSamAM jAya evuM sAmAnyarUpathI doSanuM lakSaNa nyAyabodhinIkAra batAve che. "viSayatvenA jJAnanumititara nyataraprativazvavaMtoSasAmAnyasthattakSA' arthAt je viSayanA kAraNe jJAna, anumiti athavA taskaraNa vyAptijJAnAdinuM pratibaMdhaka bane che te jJAnano viSaya doSarUpa kahevAya che. te A rIte na (1) ahIM 'ya' padathI doSane grahaNa keravuM. dA.ta. 'dUH vahnimanuM dhUma" A bAdhita duSTahetunA sthaLamAM vacamAvavAnuM dUH' A bAdha doSa che. AthI 'ya' padathI vacamAvavAnuM dU: e doSa pakaDAze. yaviSayajJAna = vacamAvavAnuM dUH ityAkAraka jJAna vaddhimAnuM phUH A anumitinuM pratibaMdhaka = virodhI che. AthI pratibaMdhakIbhUta evA jJAnano viSaya vacamAvavAnuM dUta e doSa kahevAze. evI ja rIte.. (2) "ndriH puna: vAyuSatvat' A anumAnamAM "guNatvavyApyAluSatvavAnuM zakyUH' AvA parAmarzajJAnano pratibaMdhaka "vAkSuSatvAmIvavAnuM raddhaH evuM jJAna che. tethI pratibaMdhakIbhUta A jJAnano viSaya "cAkSuSatvanA abhAvavALo zabda che te svarUpAsiddhi doSa che. (3) "parvato dhUmavI va:' A anumAnamAM dhUmAmAvavaDhavRttivaDhiH' AvI vyAptijJAnano pratibaMdhaka'dhUmAmAvavavRttivRddhiH' evuM jJAna che. tethI A jJAnano viSaya dhUmanA abhAvavALAmAM vaninI vRtti e vyabhicAradoSa che. (4) "zabda nitya: chAryatvIt' A anumAnamAM 'nitya: zabda ' A anumitino pratibaMdhaka "nitya-AmAvalyANAryatvavAna zabda ' evuM jJAna che. tethI A jJAnano viSaya 'nityavAbhAvane vyApya kAryatvavALo zabda' e virodhadoSa che. (5) 'mahAvIrasvAmI kevalI ghAtikarmakSayAt' 'mahAvIrasvAmI akevalI kavalAhAravattvAt' A anumAnamAM "mahAvIrasvAmI avanI' AvI anumitino pratibaMdhaka "vastitvavyAprajAtirmakSayavAna mahAvIra svAmI' evuM jJAna che. tethI A jJAnano viSaya kevalitva-vyApya ghAtikarmakSayavALA mahAvIrasvAmI che' te sapratipakSadoSa che. jenAthI "mahAvIra svAmI avanI anumiti aTakI jAya che. AmAM vizeSa zaMkA samAdhAna muktAvalI, dinakarI, sAmAnya nirukti, ityAdi granthomAM jovA maLe che. laghuprAyaH grantha hovAthI saraLa rIte A paribhASAne ghaTAvI che. mato vAhinaHI zaMkA : duSTa = asahetunA jJAnanuM prayojana zuM che? samA. : "hetI droSajJAne...' jyAre koI vAdI (pratipakSI) duhetu dvArA jItavAnI IcchA rAkhe che tyAre vAdIno parAjaya karavA mATe vAdIe jaNAvelA hetumAM doSane ubhAvanA Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18) = pragaTa karavA mATe duSTahetunuM nirUpaNa karyuM che. Ama karavAthI vAdInI anumiti athavA vyAptijJAna pratibaMdhita thaI jaze. dA.ta. koI vAdIe kahyuM "parvato vaddhimAnuM prameyatvat' tyAre prameyatva hetu sAdhyAbhAvavadhU jalahUdAdimAM vRtti hovAthI A anumAnamAM 'vacamAvavat (nanAdri)vRttiprameyatva' svarUpa vyabhicAra doSanuM jJAna thavAthI vacamAvavadravRttiprameyatva' svarUpa vyAptijJAnano pratibandha thayo. e ja phala che. vizeSArtha : zaMkA : "dUraH vaizvimana dhUma' A asasthaLamAM jo "vAvavAnuM phUH na vA' ityAkAraka jJAna thavA chatAM paNa tAdaza jJAna : vaDhina' A anumitino pratibaMdhaka nathI banatuM to pachI tame "yaviSayatvena jJAnasya.. prativartam' kevI rIte kahyuM kAraNa ke saMzaya paNa to jJAnAntargata ja che ne? samA. : ame "jJAna' padathI nizcayAtmaka jJAna ja laIzuM. kAraNa ke "tadvattAnA nizcayanI prati tadabhAvavattAno nizcaya pratibaMdhaka hoya che. tethI 'vaddhimAnuM phUH' A anumitinI prati vacamAvavAn dRDhaH' evo nizcaya pratibaMdhaka banaze paraMtu saMzayAtmakajJAna nahIM. zaMkA : A sthaLamAM 'vacamAvavI phUDa' evo nizcaya thayA pachI tarata ja e jJAnamAM rUTuM jJAnaHpramA' ityAkAraka aprAmANya prakAraka buddhi thAya to doSajJAna pratibaMdhaka nahIM banI zake. samA. : hA! tamArI vAta barAbara che tethI ja doSanuM nizcayAtmaka jJAna, aprAmANya prakAraka jJAnano aviSaya = aprAmANyajJAnathI anArUMdita paNa hovuM joIe arthAtudoSajJAnamAM aprAmANyano nizcaya na thavo joIe. darzita sthaLamAM tAdaza nizcaya aprAmANyajJAnathI anAAskaMdita che. tethI doSajJAna pratibaMdhaka banaze. zaMkA : A ja sthaLamAM 'vacamAvavAnuM phUda:A AhAryajJAnamAM Apatti Avaze. vAdhonIne chInavajJAnamAryajJAnam = koIka dharmamAM koIka dharmanA bAdhano nizcaya thavA chatAM paNa svacchayA e ja dharmImAM e ja dharmanuM AropAtmaka jJAna karavuM te AhAryajJAna kahevAya che. dA.ta. - dhananA bAdhano nizcaya thavA chatAM paNa dhanavattAnI buddhi thavI te AhAryajJAna che. tevI ja rIte hRdamAM vaninA abhAvano nizcaya che chatAM paNa vanino nizcaya kare che, e AhAryajJAna che. e AhAryajJAna pratibaMdhaka nathI banatuM. samA. : tAdaza nizcaya AhAryAtmaka paNa nahIM hovo joIe. arthAt anAhArya tAdeza nizcayane ja ame svIkArazuM. A rIte 'varcamAvavAnuM dUH' evuM jJAna anAhAryasvarUpa, aprAmANyajJAnaanArUMditasvarUpa ane nizcayAtmaka paNa che mATe tAdaza doSajJAna dro vadvi' A anumitinI prati pratibaMdhaka banaze. Ama 'jJAna' zabdano pUrvokta artha karavAthI, "jJAna" pada uttara SaSThIno vRttitva' artha karavAthI ane viSayavena' je pada ApyuM che, emAM rahelA tRtIyAno "avachinnatva" artha karavAthI navyabhASAmAM A rIte lakSaNa thaze- anAharyAprAmAkhyajJAnA Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 181 skaMditanizcayavRttiprakRtAnumititatkaraNAnyataraniSThapratibadhyatAnirUpitapratibandhakatA yaviSayakatvAvacchinnA tattvaM doSatvam' (pa0) hetUnnirUpya prasaGgAddhetvAbhAsAnAha - svybhicaareti| atredaM bodhyam anvayavyatireki tu paJcarUpopapannaM svasAdhyaM sAdhayituM kssmte|taani kAnIti cecchya taam| 1 pakSadharmatvaM 2 sapakSasattvaM 3 vipakSAdvyAvRttiH 4 abAdhitaviSayatvam 5 asatpratipakSatvaM ceti|abaadhitH sAdhyarUpo viSayo yasya tattathoktam tasya bhaavstttvm|evN sAdhyAbhAvasAdhakaM hetvantaraM yasya sa satpratipakSa ityucyte| sa nAsti yasya so'satpratipakSastasya bhAvastattvamiti bodhym| kevalAnvayi tu catUrUpopannameva svasAdhyaM sAdhayituM kSamate, tasya vipakSaviparyayeNa tdvyaavRttivipryyaat| kevalavyatirekyapi tathA, tasya sapakSaviparyayeNa ttsttvvipryyaaditi| upadarzitarUpANAM madhye katipayarUpopannatvAd hetuvadAbhAsante iti hetvaabhaasaaH| tattvaM cAnumititatkaraNAnyatarapratibandhakayathArthajJAna- vissytvm| bAdhasthale 'vahniranuSNa' ityanumitipratibandhakaM yajjJAnamuSNatvavadvahnA- vanuSNatvasAdhakaM dravyatvamityAkArakaM tadviSayatvasya viSayatAsaMbandhena dravyatvarUpahetvAbhAse sttvaallkssnnsmnvyH| saddhetuvAraNAya ythaartheti| ghaTAdivAraNAya anumititatkaraNeti / vyabhicAriNi avyAptivAraNAya tatkaraNAnyatareti // * pakRtya * hetuunniruupy..........vipryyaaditi| hetubhonu ni355|| 42rIne ve prasaMsatithI utpAmAsane 49 // cha 'savyabhicAra....' tyA 2. mahA me Anuj on 3 anvyvyatirekihetu pAMcarUpathI yukta thaIne arthAt pAMcadharmathI yukta thaIne ja potAnA sAdhyane siddha karavA samartha bane che. ___te pAMya35 2 // zata cha.... (1) pakSadharmatva = DetunuM pakSamA 23. (2) sapakSasattva = heturnu sapakSamA 23. (3) vipakSAd vyAvRttiH = hetunuM vipakSamA na 23. (4) abAdhitaviSayatva = 4 Detuno sAdhya35 viSaya abAdhita cha, me hetune avapitaviSayavANo DevAya cha arthAt retun| sAyano mA5 na hovo. (5) asatpratipakSatva = sAdhyAtmAno sAdhaka bIjo hetu che je hetune, te hetu saspratipakSa kahevAya che ane jenA sAdhyAbhAvano sAdhaka bIjo hetu nathI te hetu asapratipakSa kahevAya che. hata. - 'parvato vahnimAn dhUmAt' mA sanvayavyatiresthimA dhUma hetu parvata35o pakSamA rahe che, mahAna sAdi pakSamAM paNa rahe che, jalAdi vipakSamAM nathI raheto, dhUmahetunA sAdhya = vaninuM pramANAntara dvArA parvatamAM bAdha paNa nathI, dhUmanA sAdhya = vaninA abhAvane siddha karanAro bIjo koI hetu paNa nathI. AthI ja anvayavyatirekI dhUmahetu pAMcarUpathI yukta thayo. Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 182 vaLI kevalAnvayI hetu cArarUpathI yukta hoya to ja potAnA sAdhyane siddha karavA samartha che. zaMkA : kevalAnvayI hetumAM pAMcarUpamAMthI kayuM eka rUpa nathI ghaTatuM ? samA. : 'ghaTa: jJeyaH vAvyAt' etAdRza kevalAnvayi sthaLamAM sAdhyAbhAva ja aprasiddha hovAthI vipakSanI ja aprasiddhi thaI jAya che, mATe 'vipakSavyAvRtatva' kevalAnvayI hetumAM ghaTaze nahIM. kevalavyatirekI hetu paNa cAra ja rUpathI yukta thaIne potAnA sAdhyane siddha karavA samartha bane che. dA.ta. - 'pRthivItAmevavatI dhavattvAt' A kevalavyatireki sthaLamAM nizciMtasAdhyavArUpa sapakSano abhAva che. kAraNa ke samastapRthivInuM pakSa tarIke grahaNa che. tethI 'sapakSasattva' kevalavyatirekI 'gandhavattva' hetumAM ghaTaze nahIM. upadarzitarUpANAm... ..tarabAnyatati // upara batAvelA rUpomAMthI keTalAka rUpothI yukta hovAthI duSTahetuo paNa hetu jevA dekhAya che, te hetuone hetvAbhAsa = duSTahetu kahevAya che. , A duSTaotunuM lakSaNa zuM? ' anumititarakhAnyatarapratibaMdha yathArthajJAnaviSayatvam ' anumati athavA tenA karaNanuM = vyAptijJAnanuM pratibaMdhaka evuM je yathArthajJAna che, te yathArthajJAnanA viSayane hetvAbhAsa = duSTahetu kahevAya che. dA.ta. - 'vRtti: anuSNa: dravyAt' ahIM bAdha sthalamAM dravyatvasvarUpa hetuthI 'vRdghinuSNa:' A anumiti karavAnI che. paraMtu tenuM pratibaMdhaka '3SNatvavAvanuSyatvasAdhavuM dravyatvam' = 'uSNatvavad vahnimAM anuSyatvanuM sAdhaka dravyatva che' A jJAna thayuM. tAdaza yathArthajJAnano viSaya dravyatva che. temAM viSayatA rahelI che. eTale jJAnIyaviSayatA dravyatvasvarUpa hetvAbhAsamAM = duSTahetumAM rahevAthI lakSaNa samanvaya thAya che. (= dravyatva duSTahetu che e siddha thAya che.) (evI ja rIte 'parvato dhUmavAnuM vahe:' ahIM anumitinuM karaNa 'dhUmAmAvavavavRttivRtti:' ityAkAraka vyAptijJAna che. tAdRza vyAptijJAnanuM pratibaMdhaka je 'dhUmAmAvavavRttivRtti:' ityAkAraka jJAna che, te jJAnano viSaya 'vighna' che mATe e vyabhicArI duSTahetu thayo.) na * hetvAbhAsanA A lakSaNamAM 'yathArtha' padano niveza na karIe ane 'anumititaranAnyatarapratibaMdhajJAnaviSayatva' ATaluM ja lakSaNa karIe to A lakSaNa sadbhutumAM paNa ghaTI jaze kAraNa ke 'parvato vahimAn dhUmAt A sthaLe 'vanyamAvavavavRttidhUma' ityAkAraka vyAptijJAnanuM pratibaMdhaka 'vaidyamAvavavRttidhUma:' ityAkA2ka ayathArthajJAna bane che. e ayathArthajJAnanA viSaya tarIke dhUma che. A pramANe hetvAbhAsanuM lakSaNa sahetumAM javAthI temAM ativyApti Avaze. paraMtu hetvAbhAsanA lakSaNamAM 'yathArtha' padano niveza karIe to sadbhutumAM ativyApti Avaze nahIM kAraNa ke 'vandvamAvavavRttidhUma:' ityAkAraka vyAptijJAnanuM pratibaMdhaka je Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 183 vacamAvavavRttidhUmaH ityAkAraka jJAna bane che te yathArtha nathI, ayathArthajJAna che. ane dhUma" hetu ayathArthajJAnano viSaya che. * jo hetvAbhAsanA lakSaNamAM "anumititankara nyatara' padano niveza na karIe ane pratibaMdha yathArthajJAnaviSayatvam' = 'pratibaMdhakIbhUta yathArthajJAnano je viSaya hoya te duSTahetu che" eTaluM ja kahIe to ghaTAdimAM ativyApti Avaze kAraNake "paTAmAvavadhUtam' A jJAnanuM pratibaMdhaka "ghaTavamUtam' A yathArthajJAna che. ane A yathArthajJAnano viSaya ghaTa banaze. mATe ghaTane duSTahetu kahevAno prasaMga Avaze. paraMtu lakSaNamAM "manumititAjetara padanA nivezathI ghaTAdimAM ativyApti doSa Avaze nahIM kAraNa ke "paTavadhUtam' e jJAna dharAbhAvavadhUtam' A jJAnanuM pratibaMdhaka che, paraMtu anumititatkaraNAnyataranuM pratibaMdhaka nathI. * have jo lakSaNamAM taraNAnyatara' padano niveza na karIe ane anumitipratibaMdhayathArthajJAnaviSayatvam' ATaluM ja lakSaNa karIe to bAdhita, virUddhAdi hetumAM vAMdho nahIM Ave paraMtu vyabhicArAdidoSaviSayakajJAna che, tenA viSayabhUta vyabhicAra Adi duSTahetu, je vyApti jJAnanA pratibaMdhaka che, temAM lakSaNa jaze nahIM. mATe vyabhicAra Adi duSTahetumAM avyAptidoSa Avaze. paraMtu lakSaNamAM 'tarAcatara padanA nivezathI uparokta doSa Avaze nahIM. kAraNa ke vyabhicArAdidoSaviSayakajJAna anumitinuM pratibaMdhaka bhale na hoya paraMtu anumitinA kAraNabhUta vyAptijJAnanuM pratibaMdhaka to che ja. * ane lakSaNamAM jo "anumiti' padano niveza na karIe to anumitinA pratibaMdhaka evA bAdhita, sampratipakSa ane virUddha hetumAM duSTahetunuM lakSaNa na jatA avyAptidoSa Ave che tethI lakSaNamAM samiti padano niveza karyo che. A pAMceya hetvAbhAsamAMthI viruddha, bAdhita, sapratipakSa ane AzrayAsiddha hetvAbhAsa anumitinA pratibaMdhaka che. tathA vyabhicArI, svarUpAsiddha ane vyApyAtvAsiddha hetvAbhAsa tatkaraNa vyAptijJAnanA pratibaMdhaka che. sAdhAraNa anaikAntika mUlam : svybhicaaro'naikaantikH| sa trividhaH saadhaarnnaa'saadhaarnnaa'nupsNhaaribhedaat| tatra sAdhyAbhAvavavRttiH saadhaarnno'naikaantikH| yathA parvato vahnimAn prmeytvaaditi| prameyatvasya vanyabhAvavati hade vidyamAnatvAt / savyabhicAra hetune "anekAntika" hetvabhAsa paNa kahe che. te traNa prakArano che - sAdhAraNa, asAdhAraNa ane anupasaMhArI. je hetu sAdhyanA abhAvamAM rahe tene sAdhAraNa anaikAntika kahevAya che. dA.ta. "parvato vaddhimAna prameyAtvI' ahI prameyatva hetu vahinarUpa sAdhyanA Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 184 abhAvavALA jalAdimAM rahI jAya che tethI "prameyatva' hetu sAdhAraNa anaikAntika kahevAya che. (pa.) ttreti| sAdhAraNAditritayamadhya ityrthH| atha viruddhe'tiprasaktiriti mA sma dRpyaH, sapakSavRttitvasyApi niveshaat| athaivamapi svarUpAsiddherdUSaNaM jAgartIti mA vaha garvaM, pakSavRttitvasyApi tthaatvaat| * padakRtya : ahIM "tatra' zabdano artha sAdhAraNAdi traNanI madhyamAM evo karavo. zaMkA : "sAdhyAmAvavavRttiH' sAdhAraNa anaikAntikanuM A lakSaNa "zabdo nitya: kAryatva' A anumAnanA virUddha evA "kAryatva" hetumAM paNa ativyApta thaze. kAraNa ke kAryatva" hetu paNa nityatvanA abhAvavALA ghaTAdimAM rahe che. samA.: lakSaNamAM "sapakSavRttitve sati' padano niveza karavAthI "pakSavRttitve sati AdhyAmAvavavRttitvam' evuM sAdhAraNa anaikAntikanuM lakSaNa viruddha evA kAryatva hetumAM ativyApta nahIM thAya kAraNa ke "kAryava' hetu sAdhya abhAvavA~AM vRtti hovA chatAM sapakSa je paramANu Adi che emAM kyAMya paNa raheto nathI. zaMkA : "sapakSavRttitve sati sadhyAmAvavRttitvam sAdhAraNaanaikAntika hetunuM evuM lakSaNa karavA chatAM paNa "zaH guna: vAsuSatva ahIM "cAkSuSatva' svarUpAsiddha asahetu che. temAM lakSaNa jatuM raheze kAraNa ke sapakSa evA guNatvavAnuM rUpamAM paNa vApuSatva vRtti che. ane sAdhyAbhAvavat = guNatvanA abhAvavat je ghaTAdi che, temAM paNa "cAkSuSatva = cakSugrAhyatva" vRtti che. samA. : lakSaNamAM "pakSavRtti sati' ATaluM adhika niveza karavAthI svarUpAsiddhamAM ativyApti nahIM Avaze kAraNa ke vAsuSatva hetu to sapakSa tathA sAdhyAbhAvavamAM vRtti hovA chatAM pakSa evA zabdamAM raheto nathI. Ama pakSavRttitve ti, sapakSavRttitve sati sAdhyAmAvavavRttitvam' A rIte sAdhAraNaanaikAntika hetunuM nirdaSTa lakSaNa saMpanna thayuM. asAdhAraNa anaikAntika mUlam : sarvasapakSavipakSavyAvRttaH pkssmaatrvRttirsaadhaarnnH| yathA zabdo nityaH shbdtvaaditi| zabdatvaM sarvebhyo nityebhyo'nityebhyazca vyAvRttaM shbdmaatrvRttiH|| je hetu sarva sapakSa ane vipakSathI vyAvRtta thaIne pakSamAtramAM vRtti hoya tene asAdhAraNa anaikAntika kahevAya che. dA.ta. - "zabdo nitya: zabUtvAtuM' ahIM "zaddhatva hetu sapakSa evA sarva nityapadArthamAM ane vipakSa evA sarva anityapadArthamAM raheto nathI paraMtu pakSa evA zabda mAtramAM ja rahe che. tethI "zabda-' hetu asAdhAraNaanaikAntika kahevAya che. Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 185 (nyA0) asAdhAraNa iti| sarvasapakSavyAvRttatvaM nishcitsaadhyvdvRttitvm| sAdhyavadavRttitvaM ca saadhyaasaamaanaadhikrnnym| hetau sAdhyA'sAmAnAdhikaraNye nizcite sAdhyasAmAnAdhikaraNyarUpavyAptijJAnapratibandhaH phlm|| ka nyAyabodhinI 'sarvapakSavipakSIvRttatve sati pakSamAtravRttitvam' asAdhAraNa anaikAntikanA A lakSaNamAM "sarvapakSIvRttatvam' no artha "nizcitatAthyavat avRttitvam' thAya che. eTale ke "jyAM paNa sAdhyano nizcaya hoya tyAM hetu na rahevo joIe" evo artha samajavo. ane sAdhyavat vRttitvam' e "sAdhya-sAmAnadharaNam' svarUpa che. dA.ta. - "zabdo nitya: zabUtvA" A sthaLamAM sAdhya nityatvavat je paramANu, gaganAdi che, temAM "zaddhatva' avRtti che. arthAt yatra yatra zabdava tatra tatra nityatva nathI. Ama zabda- hetu sAdhya avRtti = sAdhya-asamAnAdhikaraNa thayo, jyAre vyApti to "saSya-sAmAnadharaNa'- "hetavyApAdhyasAmAnadharakhya" svarUpa che. ahIM "sAdhya nityatvane asamAnAdhikaraNa zabda- hetu che" evo nizcaya thavAthI "sAdhya nityatvane samAnAdhikaraNa zabdatva che' AvA prakAranI vyAptijJAnano pratibaMdha thaI jaze. A ja doSajJAnanuM phaLa che. noMdha : vyApti be prakAranI che (1) sAdhyasAmAnAdhikaraNya svarUpa (2) sAdhyAbhAvavadavRttitva svarUpa. A bemAMthI game te ekano pratibaMdhaka hetu bane te asahetu kahevAya che. hetumAM "ththAbavavavRttitvano nizcaya thAya to sAmAvavavavRttitva' svarUpa vyAptijJAnano pratibaMdha thAya ane "sAdhyA sAmAnadhiSya' no nizcaya thAya to "sAdhvasAmAnadharatha' svarUpa vyAptijJAnano pratibaMdha thAya. ahIM "zabdata' hetu sAdhyAbhAvavamAM = anityatvava ghaTAdimAM vRtti nathI. tethI 'sAdhyAbhAvavadavRttitvanuM jJAna to thAya ja che. mATe "sAdhyAmAvavavavRttitva' svarUpa vyApti jJAnano pratibaMdha na batAvatA, "sAdhyasAmAnadharakhya' svarUpa vyAptijJAnano pratibaMdha batAvyo che. (pa.) pkssmaatreti| sarve ye sapakSA vipakSAstebhyo vyAvartata iti spkssvipkssvyaavRttH| kevalavyatirekivAraNAya 'tadbhinna' ityapi deym| * padakRtya * jeTalA paNa sapakSo che ane jeTalA paNa vipakSo che e badhAthI je vyAvRtta hoya, tene sarvapakSavipakSavyavRtta' kahevAya che. asAdhAraNa anaikAMtika hetunuM A lakSaNa, "pRthivItarakhevatI zvavasvAta', "sarve nIvA mAtmavanta:pratimatvA ityAdi sthaLonA "nyavattva', "prApaddhimattva e kevalavyatirekI hetumAM paNa ativyApta thaI jaze kAraNa ke e kevalavyatirekI hetu paNa pakSamAtravRtti che. enA vAraNa mATe lakSaNamAM vartavyatirekkimanatve sati' A padano niveza padatyakAre karyo che. noMdha : ahIM e cittanIya che ke "kRthivI vetarakhevatI nyavattA ityAdi kevalavyatireka sthaLomAM Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 186 to sAdhya mAtra pakSamAM ja ghaTe che. tethI sapakSa ja aprasiddha che mATe "sapakSa-vyavRttatva svarUpa asAdhAraNa duSTahetunuM lakSaNa kevalavyatirekI hetumAM ativyApta thaze nahIM chatAM padakRtyakAre evuM kema kahyuM te vicAraNIya che. anupasaMhArI anaikAntika mUlam : anvyvytirekdRssttaantrhito'nupsNhaarii| yathA sarvamanityaM prmeytvaaditi| atra sarvasyApi pakSatvAd dRSTAnto naasti|| jemAM anvayadraSTAMta ane vyatirekadraSTAMta na maLe tene anupasaMhArI hetvAbhAsa kahevAya che. dA.ta. - "sarvanityaM prayatna' ahIM sarva padArthone pakSa tarIke gaNyA hovAthI pakSathI bhinna anvayaMdraSTAMta ke vyatirekadraSTAMta maLatuM nathI. tethI "prameyatva hetu anupasaMhArI che. (nyA0) anupasaMhAriNaM lkssyti-anvyeti| ubhayatra dRSTAntAbhAvAdanvayavyAptijJAnavyatirekavyAptijJAnobhayasAmagrI naastiityrthH| sarvasyaiva pakSatvAtpakSAtiriktAprasiddheriti bhaavH|| ka nyAyabodhinI ja 'manvayaMvyatire....." A pramANe kahevA dvArA anupasaMhArInuM lakSaNa kare che. (upasaMhAra = samApti ane anupasaMhAra = samAptinuM na hovuM. anvayavyApti ane vyatirekavyAptinI kramazaH samApti anvayadraSTAMta ane vyatirekadraSTAMtamAM thAya che.) "sarvanatyaM prameyAta ityAdi sthaLomAM ubhayatra = anvayavyApti ane vyatirekavyApti baMnemAM dRSTAMtano abhAva hovAthI anvaya vyAptijJAna ane vyatireka vyAptijJAna baMnenI sAmagrI nathI. baMnemAM dRSTAMtano abhAva kema che? sarva eTale badhI vastu pakSa hovAthI pakSathI bhinna koI vastu ja prasiddha na hovAthI anvaya ke vyatirekadraSTAMta maLatuM nathI. AthI ja prameyatva' hetu "anupasaMhArI" che. (p.)anvyeti|kevlaanvyinytivyaaptivaarnnaay anvyeti|kevlvytirekinnytivyaaptivaarnnaay vytireketi| atreti| upadarzitAnumAna ityrthH|| ka padaka * "manvayaMvyatiredraSTAntarahitatvam' A anupasaMhArInuM lakSaNa che. temAM "anvaya" padanuM upAdAna na karIe ane 'vyatirekadraSTAMtathI rahita hetune anupasaMhArI kahevAya che" ATaluM ja lakSaNa karIe to "dha: : vIvItu' ityAdi kevalAnvayI hetumAM paNa A lakSaNa ativyApta thaI jAya che kAraNa ke kevalAnvayI hetu paNa vyatirekadraSTAMtathI rahita hoya che. tethI lakSaNamAM "anvaya' padano niveza che. * jo "anvayadraSTAMtathI rahita hetune anupasaMhArI kahevAya che" ATaluM ja kahIe to "vetaramevatI zvavasvI' ityAdi kevalavyatirekI hetumAM paNa A lakSaNa ativyApta thaI jAya che kAraNa ke kevalavyatirekI hetu paNa anvayadraSTAMtathI rahita hoya che. tethI lakSaNamAM 'vyatireka padano niveza che. Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 187 anupasaMhArI hetvAbhAsa ja ubhayadraSTAMtathI rahita hoya che. kevalAnvayI ane kevalavyatirekI hetumAM to eka draSTAMta maLe che. virUddha - hetu mUlam : sAdhyabhAvavyApto heturviruddhH| yathA zabdo nityaH kRtktvaaditi| kRtakatvaM hi nityatvAbhAvenAnityatvena vyaaptm| je hetu sAdhyAbhAvane vyApta che eTale je hetu sAdhyanA abhAvamAM ja rahe che te hetune virUddha hetvAbhAsa kahevAya che. dA.ta. - "zabdo nitya tatvI" ahIM jyAM jyAM kRtakatva che tyAM tyAM anityatva che jema ke ghaTAdi. ahIM tatva hetu nityatAbhAva = anityatvane vyApta che. tethI 'kRtakatva' hetu virUddha che. (0) viruddhaM nakSati - sIMdhyAmAvavyA tA sAththAmAvavyAtiH sAdhyobhaavniruupitvytirekvyaaptiH saadhyvyaapkiibhuutaabhaavprtiyogitvm| tathA ca pakSavizeSyakasAdhyAbhAvavyApyahetuprakArakajJAnAt pakSavizeSyakasAdhyaprakArakAnumitipratibandhaH phlm| evaM stprtipksse'pi| viruddha-satpratipakSayorvizeSastu viruddhahetorekatvena satpratipakSahetordvitvena ca jnyaatvyH| satpratipakSe dvau hetU, viruddha eko heturitiyaavt| sAdhyAbhAvasAdhakahetuH sAdhyasAdhakatvenopanyasta itysaamrthysuucnmpi|| * nyAyabodhinI eka virudrAM tiyojitvanuM 'sadhdhAbhAvavyA........." Ama kahevA dvArA viruddhanuM lakSaNa kare che. (sAco hetu sAdhya dvArA vyApta hoya che sAdhyanirUpita vyAptivALo hoya che. sAdhyanirUpita vyatirekavyApti "sAdhyAbhAvavyApakIbhUtAbhAvapratiyogitva' svarUpa hoya che. jyAre) viruddha hetu sAdhyAbhAva dvArA vyApta hoya che - "sANAbhAvathI nirUpita vyAptivALo hoya che.' sAdhyabhAva dvArA nirUpita vyApti "sAdhyavyApakIbhUtAbhAvapratiyogitva' svarUpa hoya che. TUMkamAM koIpaNa vyatireka vyApti...sva abhAvavyApakIbhUtAbhAvapratiyogI svarUpa hoya che. dA.ta.- "vRddhimAna dhUma' A sasthaLa che. temAM sva = sAdhya, teno abhAva = sAdhyAbhAva = vanyabhAva, teno vyApakIbhUtAbhAva dhUmAbhAva thayo ane dhUmAbhAvano pratiyogI dhUma thayo. pratiyogitva dhUmamAM hovAthI vyApti dhUmamAM ghaTe che. zabdo nityaH paryatvot' A asatsthaLa che. A anumAnamAM sva = sAdhyAbhAva = nityasvAbhAva, teno abhAva = sAdhyAbhAvAbhAva = nityasvAbhAvAbhAva = sAdhyanityatva, eno vyApakIbhUtAbhAva = kAryavAbhAva, eno pratiyogI "kAryatva' thayo. Ama sAdhyAbhAva nirUpita vyApti kRtakatvamAM hovAthI hetu viruddha che. TUMkamAM jo A kAryatva' hetu sa hota to emAM 'sAdhyAbhAvavyApakIbhUtAbhAvapratiyogitva Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 188 ghaTata paraMtu ahIM "sAdhyavyApakIbhUtAbhAvapratiyogita' ghaTe che. tethI nizcaya thaI jAya che ke A kAryava" hetu sAdhyane vyApta nathI paraMtu sAdhyAbhAvano vyApta che. tethI ja "kAryatva" hetune virUddha hetvAbhAsa kahevAze. tathA ra sapratipakSepa che "zabdo nitya kAryavaM" A sthaLe (sAdhyAbhAva = nityasvAbhAva =) "anityatvane vyApIne rahelo kAryavahetuvALo zabda che tevuM jJAna thayuM che. A jJAnamAM pakSarUpe batAvelo "zabda" vizeSya bane che ane "sAdhyAbhAvavyApyakAryatvahetu' e prakAra bane che. mATe pakSavizeSyaka sAdhyAbhAvavyApyoprakAraka jJAna thavAthI, pakSavizeSyaka sAdhyaprakAraka e pramANenI anumitino pratibandha thAya che. A ja virodhadoSanA jJAnanuM phaLa che. e pramANe sapratipakSamAM paNa sAdhyAbhAvavyApyavattAnA jJAnathI sAdhyavattAnI anumiti pratibaMdhita thAya che. noMdha : ahIM sAthAbhAvavyApyahetumA-pakSa A pramANenA jJAnathI sAdhyavyApyahetumAnuM paNa A pramANenA parAmarzano pratibaMdha thavo joIe to pachI sAdhyavAn pakSa = pakSavizeSyaka sAdhyaprakAraka anumitino pratibaMdha nyAyabodhinIkAre kema darzAvyo te vicAraNIya che. virudhasunamApa | zaMkA : jo virUddha ane saspratipakSa bannenA doSAkAra samAna che ane banne jo anumiti prati pratibaMdhaka che to pachI pRthak pRthak doSonuM varNana kema karyuM? samA. : virUddha sthaLe sAdhyano sAdhaka hetu ja sAdhyAbhAvano sAdhaka (vyApyo hoya che jyAre sapratipakSasthaLe sAdhyano sAdhaka je hetu che, tenAthI bhinna hetu sAdhyAbhAvano sAdhaka (= vyApyo che. Ama, virUddhasthaLe eka hetuno prayoga thAya che ane sapratipakSasthaLe e hetuno prayoga thAya che. bIjI vAta e paNa che ke virUddhasthaLamAM je hetu sAdhyAbhAvane siddha karI zake che e ja hetu sAdhyane siddha karavA mATe anumAnamAM mUkAyo che te ghaNI moTI kSati che. mATe anumAnakartAnA ajJAnavizeSanuM paNa sUcana thAya che. (pa.)viruddhaM lkssyti-saadhyeti|sddhetuvaarnnaay sAdhyAbhAvavyApta iti|stprtipkssvaarnnaay satpratipakSabhinna' ityapi bodhym|kRteti|kaarytvaadityrthH| kRtktvmiti| anityatvena vyaaptmiti| yadyatkRtakaM tattadanityamiti vyAptirbhavatyeva tatheti bhaavH|| * padakRtya che sambanAva..' ityAdi dvArA virUddhanuM lakSaNa kare che. * hetuH viraddhaH ATaluM ja virUddhahetunuM lakSaNa karIe to sahetumAM paNa A lakSaNa ativyApta thaze kAraNa ke sahetu paNa hetu to che ja. "AdhyAmAvati' padanA nivezathI sahetumAM ativyApti nahIM Ave kAraNa ke sahetu to sAdhyano vyApya che, sAdhAbhAvano nahIM. * "sadhdhAmavAno heturviruddhaH" AvuM lakSaNa karavA chatAM paNa sapratipakSamAM ativyApti Ave che kAraNa ke "zabdo nityaH zrAvAtvI' "zadroDanitya tatvat' ityAdi sapratipakSa Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 189 sthaLamAM be hetumAMthI bIjo hetu sAdhyAbhAvano vyApta hoya che. enA vAraNa mATe lakSaNamAM sapratipakSamannatve sati' A padano niveza paNa karavo joIe. tatva' no kAryatvotu' e pramANe artha samajavo. "zabdo nitya +Aryatva" ahIM je kAryava' hetu che te sAdhyAbhAva = anityatvano vyApta che. arthAt "je je kArya che te te anitya che" evI vyApti thAya che. sapratipakSa hetu mUlam : sAdhyAbhAvasAdhakaM hetvantaraM yasya sa stprtipkssH| yathA zabdo nityaH shraavnntvaacchbdtvvt| zabdo'nityaH kAryatvAd ghttvt|| je hetunA sAdhyanA abhAvane siddha karI Ape evo jo bIjo hetu maLI jAya to pahelA hetune saspratipakSa kahevAya che. dA.ta.-- "zabdo nitya zrIvatvItu zabUtvavatuM" zabdoSanitya: tatvasipaTava' (ahIM "zrAvaUtva' hetunuM je sAdhdha nityatva" che, teno abhAva aniyatva che, tene siddha karI Ape evo kAryatva' hetu vidyamAna che tethI "zrAvaNatva' hetu satratipakSahetvAbhAsa kahevAya che.) noMdhaH sapratipakSa sthaLe baMne hetunA pakSa eka ja hoya che. je be hetuo hoya che, temAM eka sAdhyano sAdhaka ane bIjo sAdhyAbhAvano sAdhaka hoya che. (5) satpatipakSa nakSati-saatiA thI ta: sIMdhyAmAvAtha-sAdhyamavsyaanumaapkN hetvantaraM pratipakSo hetuH vidyate sa hetuH 'satpratipakSa' ityarthaH |aymev prakaraNasama ityucyte| viruddhavAraNAya hetvantaraM ysyeti| vanyAdivAraNAya sAdhyAbhAveti // ja padakRtya che yameva.prAcIna granthomAM A sapratipakSane ja prakaraNasama' kahyo che. * jo "sAdhyamovasAdhajaM pratipakSaH' ATaluM ja sapratipakSanuM lakSaNa karIe to virUddhahetumAM paNa ativyApti Avaze kAraNa ke virUddhahetu paNa sAdhyAbhAvane siddha kare che. e ativyAptinA vAraNa mATe lakSaNamAM helvantara vaca' padano niveza karyo che. have ativyApti nahIM Ave kAraNa ke virUddha hetu pote ja sAdhAbhAvane siddha karI Ape che. jyAre sapratipakSa sthaLe to sAdhyAbhAvano sAdhaka bIjo hetu hoya che. * A lakSaNamAM sAdhyAbhAva na lakhIe ane "sadha hetvantara sa pratipakSa:" arthAt "je sAdhyano sAdhaka bIjo hetu che te sapratipakSa kahevAya" ATaluM ja lakSaNa karIe to sAdhya vahunyAdimAM paNa ativyApti Avaze kAraNa ke "parvato vaddhimAnuM dhUmatu ahIM vahinarUpa sAdhyane siddha karanAro hevantara = bIjo hetu "Aloka paNa che. paraMtu lakSaNamAM "dhyAmAva' padanA nivezathI A ativyApti dUra thaI jaze kAraNa ke bhale dhUma, AlokAdi hetu vanisvarUpa Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 190 sAdhyane siddha kare che paraMtu sAdhyanA abhAvane nahIM. na noMdha : lakSaNamAM 'sAdhyAbhAva' padano niveza na hoya tyAre 'yasya' padathI 'yasya sAdhyastha'no bodha thAya che. tethI 'yasya sAdhyastha sAdha hetvantara sa satpratipakSa:' A pramANe artha thAya che. tethI vantyAdimAM ativyApti ApI che, paraMtu lakSaNamAM 'sAdhyAbhAva' padanA nivezathI 'yasya' padathI 'yasya deto:' no bodha thAya che. tethI 'yasya deto: sAdhyAmAvasAdharuM hetvantara sa hetu: satpratipakSa:' Avo artha thavAthI vantyAdimAM ativyAptinuM vAraNa thayuM che. asiddha hetu mUlam : asiddhastrividha:- AzrayAsiddhaH svarUpAsiddho vyApyatvAsiddhazceti // asiddhahetu traNa prakArano che - AzrayAsiddha, svarUpAsiddha ane vyApyatvAsiddha . (pa0 ) asiddhaM vibhajate- asiddha iti / AzrayAsiddhAdyanyatamatvamasiddhatvam // * padakRtya AzrayAsiddha, svarUpAsiddha ane vyApyatvAsiddha A traNeyane asiddha kahevAya che. AzrayAsiddha hetu mUlam : AzrayAsiddho yathA gaganAravindaM surabhi, aravindatvAt sarojAravindavat / atra gaganAravindamAzrayaH sa ca nAstyeva // je hetuno pakSa (Azraya) jagatamAM vidyamAna na hoya tene AzrayAsiddha hetvAbhAsa kahevAya che. dA.ta. - 'nAvindra surabhi, aravindrAt sonAvavat arthAt 'AkAzapuSpa sugaMdhI che ke emAM puSpapaNu che' A anumAnamAM 'aravindratva' hetuno Azraya 'gaganAravinda' jagatamAM prasiddha nathI. tethI 'aravindatva' hetu AzrayAsiddha hetvAbhAsa kahevAya che. kAraNa (nyA0 ) AzrayAsiddha iti / AzrayAsiddhirnAma pakSatAvacchedakaviziSTapakSAprasiddhiH / yatheti / atrAravinde gaganIyatvAbhAve nizcite gaganIyatvaviziSTAravinde saurabhyAnumitipratibandhaH phalam // * nyAyabodhinI pakSatAvacchedakathI viziSTa pakSanI aprasiddhine 'AzrayAsiddhi' nAmano doSa kahevAya che. dA.ta. - 'nAravindra surabhi, aravindrAt' A sthaLamAM 'gaganAravinda' e pakSa che, pakSatAno avacchedaka gaganAravindatva tathA gaganIyatva che. (gaganIya = gaganasaMbaMdhI) ahIM pakSatAvacchedaka = gaganIyatvathI viziSTa aravindarUpa pakSanI sarvathA aprasiddhi che. eTale ke pakSa aravindamAM pakSatAvacchedaka gaganIyatvano abhAva che, evo nizcaya thayo hovAthI 'gaMganAravindamAM surabhitva che' AvI anumitino pratibaMdha thAya che. A ja AzrayAsiddhi doSajJAnanuM phaLa che. Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 191 vizeSArtha: amiti "sAbavAnuM pakSI ityAkAraka hoya che. paraMtu AzrayAsiddhi doSamAM jyAre pakSa ja aprasiddha hoya to e pakSanuM avalambana karIne anumiti kevI rIte thaI zake? zaMkA : gaganAravinda rUpa pakSamAM gaganIyatva to gaganAravinda sivAya bIje paNa hovAthI atipratisakta dharma che. tene pakSatAvacchedaka kema kahevAya ? samA. evo niyama nathI ke avacchedaka haMmezA atirikta vRtti ja hoya. "ghaTavamUtam' A sthaLamAM prakAra tarIkethI vizeSa ghaTanI vivakSA hovA chatAM paNa te "ghaTatva" rUpI sAmAnya dharmathI jema avicchinna hoya che temaja viSayatA vizeSa je pakSatA che, te paNa "gaganIyatvathI avacchinna banI zake che. (pa.) AzrayAsiddhatvaM ca pksstaavcchedkaabhaavvtpkssktvm| bhavati hi aravindatve gaganIyatvarUpapakSatAvacchedakAbhAvavatpakSakatvam, aravindarUpapakSe ggniiytvvirhaat| nanu kimaravinde gaganIyatvaviraho'ta aah-atreti| upadarzitAnumAna ityrthH|| ka padakRtya * AzrayAsiddha kone kahevAya? pakSatAvacchedakanA abhAvavALo pakSa che je hetuno, te hetune AzrayAsiddha kahevAya che. dA.ta.- "InAravindra surama, aravindradI' A anumAna sthaLamAM aravindava" hetu AzrayAsiddha che kAraNa ke aravindAtmaka pakSamAM gaganayitvano abhAva che. | svarUpAsiddha hetu mUlam : svarUpAsiddho yathA zabdo guNazcAkSuSatvAt, ruupvt| atra cAkSuSatvaM zabde nAsti, zabdasya shraavnntvaat| zabdo gukhazcAkSuSatvati, rUpavat' arthAt 'zabda e guNa che, cakSuvaDe grAhya hovAthI rUpanI jema." ahIM "cAkSuSatva = cagrAhyatva' hetu pakSa evA zabdamAM raheto nathI kAraNa ke te zrotrathI grAhya che. mATe "cAkSuSatva" hetune svarUpAsiddha kahevAya che. noMdha : svarUpAsiddhanuM lakSaNa mULamAM batAvyuM nathI. mULamAM sIdhuM udAharaNa ja jaNAvyuM che. lakSaNa TIkAkAre jaNAvyuM che. (nyA.) svarUpAsiddha iti|svruupaasiddhirnaam pakSe hetvbhaavH| tathA ca hetvabhAvaviziSTapakSajJAnAtpakSavizeSyakahetuprakArakaparAmarzAnupapattyA parAmarzapratibandhaH phlm|| ka nyAyabodhinI eka pakSamAM hetuno abhAva e svarUpAsiddhi nAmano doSa che. dA.ta. -- "zabdo punazcasuSatvat' A sthaLamAM zabdarUpa pakSamAM "cAkSuSatva' hetuno abhAva che. mATe hetvamAvavAnuM Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 192 pakSa:' AvuM jJAna thavAthI 'hetumAna pakSaH' = pakSavizeSyaka hetuprakA2ka evA parAmarza jJAnano pratibaMdha thAya che. joke, sAdhyavyApya hetumAna pakSa AvuM jJAna parAmarza kahevAya che. paraMtu parAmarzanA hetumAn pakSa = pakSadharmatA A aMzano virodha kare che. mATe parAmarzano paNa pratibaMdha thAya che. noMdha : svarUpAsiddhinI A vyAkhyA nyAyadarzana anusAra karAI che. jainanyAyamAM to pakSamAM hetu na rahevA mAtrathI te hetu asad nathI kahevAto. dA.ta. - 'JayaM brAhmaLa: pitro: brAhmaLatttAt' arthAt 'A putra brAhmaNa che kAraNa ke tenA mAtA-pitA brAhmaNa che', 'vayo josavRzo go: vayasadrazAt' arthAt 'gavaya e gosadeza che kAraNa ke go gavayasadeza che.' ahIM mAtA-pitAmAM rahelo brAhmaNatva rUpa hetu putrAtmaka pakSamAM avartamAna che ane gomAM gavayasadaMzatva nAmano hetu rahe che, gavayamAM nahIM. tethI ahIM paNa hetu pakSamAM avartamAna che. chatAM paNa uparokta banne sahetu ja che. - ( pa0 ) pakSe hetvabhAva: svarUpAsiddhiH / saddhetvabhAve'tivyAptivAraNAya pakSe iti / ghaTAdyabhAvavAraNAya hetviti / so'yaM svarUpAsiddhaH zuddhAsiddha-bhAgAsiddhavizeSaNAsiddha-vizeSyAsiddhabhedena - caturvidhaH / tatrAdyastUpadarzita eva / dvitIyo tathA - 'udbhUtarUpAdicatuSTayaM guNaH, rUpatvAdityatra rUpatvahetoH pakSaikadezAvRttitvena tasya bhAge svarUpAsiddhatvam / tRtIyo yathA - ' vAyuH pratyakSaH, rUpavattve sati sparzavattvAdi' tyatra rUpavattvavizeSaNasya vAyAvavRttestadviziSTasparzavattvasyApi tathAtvena tasya svarUpAsiddhatvaM nirvahati, vizeSaNAbhAve viziSTasyApyabhAvAt / turIyo yathA - atraiva vizeSaNavizeSyavaiparItyena hetuH tasya svarUpAsiddhatvaM tu vizeSyAbhAvaprayuktaviziSTAbhAvAditi bodhyam // * padakRtya * pakSe hemA......rzita vA 'pakSamAM hetunuM na rahevuM' e svarUpAsiddhi doSa kahevAya che. * jo 'detvabhAva: svarUpasiddhi:' ATaluM ja kahIzuM to'parvato himAn dhUmAt' ityAdi sthaLanA dhUmAdi satune paNa svarUpAsiddha hetvAbhAsa kahevuM paDaze kAraNa ke dhUmano abhAva jalamAM to maLe ja che. paraMtu 'pakSe hetvamAva:' kaho to parvatAtmaka pakSamAM dhUma hetu raheto hovAthI svarUpAsiddhi doSa nahIM Avaze. 'pakSe'mAva: svarUpasiddhi:' ATaluM ja lakSaNa karIe to pUrvoktasthaLanA pakSa = parvatamAM ghaTAdino abhAva maLavAthI svarUpAsiddhinI Apatti Avaze. paraMtu lakSaNamAM 'hetu' padanA nivezathI ativyApti nahIM Ave kAraNa ke parvatamAM ghaTAdino abhAva maLavA chatAM paNa hetu dhUmano abhAva nathI maLato. A svarUpAsiddha, 'zuddhAsiddha, bhAgAsiddha, vizeSaNAsiddha ane vizeSyAsiddha' bhedathI cAra Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13 prakArano che. emAMthI je hetu pakSamAtramAM na rahe te hetune zuddhAsiddha kahevAya che. A zuddhAsiddhanuM draSTAMta to mUlakAra batAvI gayA che. dvitIyo tathA...svarUpasithatvam je hetu pakSanA eka bhAgamAM na rahe te hetune bhAgAsiddha kahevAya che. dA.ta.- "bUtarUpaviturtha To rUtvI" A sthaLamAM 'rUpatnI hetu udbhatarUpamAM to che paraMtu pakSa antargata udbhutarasAdimAM nathI. AthI "rUpatna' hetu bhAgAsiddha thayo. tRtIyo yathAviziSTasthApyabhAvAt je hetuno vizeSaNabhAga pakSamAM na rahe te hetu vizeSaNAsiddha kahevAya che. dA.ta. - "vAyu: pratyakSa:, rUpavatve sati sparzavasvI' A sthaLamAM hetumAM vizeSaNIbhUta je "rUpavattva che te vAyumAM nathI. tethI temAM tadviziSTa = rUpavattvaviziSTasparzavattvano paNa abhAva che. kAraNa ke vizeSaNano abhAva hoya tyAM viziSTano paNa abhAva kahevAya che. ahIM vAyumAM hetunA vizeSaNa aMzano abhAva hovAthI hetu vizeSaNAsiddha nAmaka svarUpAsiddha kahevAya che. turIyo yathA vadhyam . je hetuno vizeSyabhAga pakSamAM na rahe te hetu vizeSyAsiddha kahevAya che. uparanA ja anumAnamAM vizeSaNane vizeSyanA sthAne tathA vizeSyane vizeSaNanA sthAne mukavAthI vAyu pratyakSa:, sparzavatve sati rUpavarvata' AvuM anumAna bane che. ahIM vAyumAM 'rUpavattvasvarUpa vizeSya na hovAthI "sparzavattvaviziSTarUpavattva" hetu paNa nathI. Ama vAyumAM hetunA vizeSya aMzano abhAva hovAthI hetu vizeSAsiddha nAmaka svarUpAsiddha kahevAya che. ane vAyumAM je viziSTAbhAva che te vizeSAbhAvaprayukta = vizeSyanA abhAvane kAraNe thayelo viziSTAbhAva jANavo. (jema "nDipuruSaH A sthaLamAM daMDa e vizeSaNa che, puruSa e vizeSya che ane daMDI puruSanuM jJAna e viziSTanuM jJAna che. A viziSTanuM jJAna baMnenI hAjarI hoya to ja thAya che. baMneno athavA ekano paNa abhAva hoya tyAre thatuM nathI tyAre viziSTano abhAva ja kahevAya che. arthAt "daDa' na rahevA chatA paNa 'vuipuruSa: nAsti' evo viziSTAbhAva maLI jAya che ane daNDa jo hoya ane puruSa na hoya to paNa DipuruSa: nAsti' evo viziSTAbhAva maLI jAya che. tevI ja rIte "voH pratyakSaH sarNavatte sati rUpavattvam' A anumAnanA pakSamAM hetuno vizeSaNabhAga "parNavattva che ane vizeSyabhAga "pavandra' nathI. tethI vizeSyanA abhAvane kAraNe viziSTano = sparzavattvaviziSTa rUpavattvano abhAva kahevAze. mATe samagra hetuno abhAva pakSamAM kahevAze.) vyApyatAsiddha hetu mUlam : sopAdhiko heturvyaapytvaasiddhH| sAdhyavyApakatve sati saadhnaavyaapktvmupaadhiH| sAdhyasamAnAdhikaraNAtyantAbhAvApratiyogitvaM saadhyvyaapktvm| sAdhanavaniSThAtyantAbhAvapratiyogitvaM saadhnaavyaapktvm| parvato dhUmavAn vahnimattvAdityatrArdaindhanasaMyoga upaadhiH| yatra dhUmastatrA!ndhanasaMyoga iti saadhyvyaapktaa| yatra Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 194 vahnistatrArdrendhanasaMyogo nAsti, ayogolake ArdrendhanasaMyogAbhAvAditi sAdhanAvyApakatA / evaM sAdhyavyApakatve sati sAdhanAvyApakatvAdArdrendhanasaMyoga upAdhiH / sopAdhikatvAdvahnimattvaM vyApyatvAsiddham / je hetu upAdhivALo hoya tene vyApyatvAsiddha kahevAya che. upAdhi kone kahevAya? je sAdhyanI sAthe vyApaka hoya ane hetu = sAdhananI sAthe avyApaka hoya, tenI upAdhi kahevAya che. dA.ta. - 'parvato ghUmavAn dghimatttAt' ahIM 'ArdradhanasaMyoga' e upAdhi che. kevI rIte ? = (1) ArTrenthanasaMyoga, sAdhya dhUmano vyApaka che. kAraNa ke 'jyAM jyAM dhUma hoya che tyAM tyAM ArdrandhanasaMyoga che ja' (Ardra = bhInA. Indhana = baLataNano saMyoga.) A pramANenI vyAptithI samajI zakAya che ke AndrendhanasaMyogamAM dhUmanuM vyApakatva che. (2) AndrendhanasaMyoga, hetu vighnano avyApaka paNa che. kAraNa ke 'jyAM jyAM vighna che tyAM tyAM ArTrenthanasaMyoga nathI'. ayogolakamAM vighna che, paraMtu ArdrandhanasaMyoga nathI. tethI ArdradhanasaMyogamAM sAdhana vihnanuM avyApakatva che. A rIte sAdhyadhUmano vyApaka ane hetu vighnano avyApaka ArTrenthanasaMyoga hovAthI ArdradhanasaMyoga e upAdhi che. ane vihna hetu upAdhivALo hovAthI vyApyatvAsiddha che. A ja vAtane nyAyanI bhASAmAM kahIe to... mAdhyamamAnAdhiAnyantAmAvAprtiygitvN sAdhyavyApakatvam / sAdhanavanniSThAtyantAbhAvapratiyogitvaM sAdhanAvyApakatvam / sAdhyavyApakatva 'sAdhyasamAnAdhiSThAtyaMta bhAvapratiyogitva' arthAt sAdhyanA adhikaraNamAM rahelo je atyaMtAbhAva che tenuM apratiyogitva. te A rIte.... sAdhyadhUmanA adhikaraNa parvatAdimAM rahenAro atyaMtAbhAva ghaTAdino maLe che paraMtu ArTrenthanasaMyogano atyaMtAbhAva maLato nathI. tethI ghaTAdi, atyaMtAbhAvanA pratiyogi banaze ane apratiyogi ArTrenthanasaMyoga banaze. tethI ArdrandhanasaMyogamAM sAdhyadhUmanA samAnAdhikaraNa parvatAdimAM rahela atyaMtAbhAvanuM apratiyogitva ghaTaze. = sAdhanAvyApakatva 'sAdhanavaniSThAtyantAmAvapratiyogitva' arthAt sAdhanavamAM rahelo je atyaMtAbhAva che tenuM pratiyogitva. te A rIte.... sAdhanavat = vighnamat je ayogolaka che temAM ArdrandhanasaMyogano atyaMtAbhAva maLe che kAraNa ke, ayogolakamAM ArdrandhanasaMyoga nathI. tethI ArdradhanasaMyoga atyaMtAbhAvano pratiyogi banaze. arthAt ArTrenthanasaMyogamAM sAdhanavat vidnamat ayogolakamAM rahela atyaMtAbhAvanuM pratiyogitva ghaTaze. tethI ArdrandhanasaMyogamAM 'sAdhyavyApatve sati sAdhanAvyAvatva = - saadhysmaanaadhikrkhAtyantAmAvApratiyazitve sati sAdhanavanniSThAtyantAmAvapratiyo|itvam |'A upAdhinuM lakSaNa = = Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 195 ghaTI jaze. mATe ArdrandhanasaMyoga upAdhi che. (nyA0 ) vyApyatvAsiddha iti / prakRte dhUmavyApakatvamArdrendhanasaMyoge gRhItaM ced dhUme ArdrendhanasaMyogavyApyatvaM gRhItam / evaM vahneravyApakatvamArdrendhanasaMyoge gRhItaM cedvahnau tadavyApyatvaM gRhiitm| tadeva vyabhicaritatvam / tathA copAdhivyabhicaritatvaM sAdhane gRhItaM cedupAdhibhUtArdrendhanasaMyogavyApyadhUmavyabhicAritvaM gRhItameva / anumAnaprakArazca pUrvAnumAnahetuM pakSIkRtya 'vahnirdhUmavyabhicArI, dhUmavyApakArdrendhanasaMyogavyabhicAritvAt, ghaTatvAdivat / yo yo yatsAdhyavyApakavyabhicArI sa sarvo'pi tatsAdhyavyabhicArI 'ti / evaM prakAreNa prakRtAnumAnahetubhUte pakSe sAdhyavyabhicArotthApakatayA dUSakatvamupAdheH phalam / tathA ca dhUmAbhAvavadvRttitvarUpadhUmavyabhicAre gRhIte vahnau dhuumaabhaavvdvRttitvruupvyaaptijnyaanprativandha: tam // * nyAyabodhinI = vyApyAsiddha kRti..........hrItameva / pravRtte 'parvato dhUmavAnuM varlDsa:' A vyabhicArI sthalamAM ArdradhanasaMyoga upAdhi che. ahIM sAdhya dhUmano vyApaka ArTrenthanasaMyoga che, tethI dhUma paNa AndrendhanasaMyogano vyApya banI jaze. evI ja rIte jo vighnano avyApaka ArdradhanasaMyoga che, to vahni paNa ArTrenthanasaMyoganI avyApya thaze. avyApyatva = vyAptino abhAva, je vyabhicaritatva = vyabhicArasvarUpa che. Ama vighna ArdrandhanasaMyogI avyApya che eTale vahni, upAdhirUpa ArTrenthanasaMyoganI vyabhicArI che, ane jo vighna ArTrenthanasaMyoganI vyabhicArI che to AndrendhanasaMyoganA vyApya evA dhUmanI paNa vyabhicArI hovI joIe kAraNa ke je vyApakano vyabhicArI hoya te vyApyano paNa vyabhicArI avazya hoya ja che. anumAnaprakArazca.. ..tabhAdhyamicArI ti| pUrvokta anumAnamAM = 'parvato dhUmavAn vighnamattvAt' A anumAnamAM upAdhi AndrendhanasaMyoga hatI. ahIM vighnamattva hetune pakSa banAvIne vidhnamAM dhUmano vyabhicAra siddha karavAno che. (jethI 'vighna hetu asad che' evuM siddha thaze.) vihnamAM dhUmano vyabhicAra siddha karanAra anumAnano AkAra A pramANe che... 'vighna, dhUmano vyabhicArI che, kAraNa ke dhUmano vyApaka je ArdradhanasaMyoga che teno paNa vyabhicArI hovAthI, (pakSa) (sAdhya) (hetu) ghaTatvanI jema (udAharaNa) ahIM vyApti A prakAre thaze. 'je je sAdhyadhUmanA vyApaka ArTrenthanasaMyoganA vyabhicArI hoya te badhA sAdhyadhUmanA paNa vyabhicArI banaze.' jema ke ghaTatva. jevI rIte ghaTatva, sAdhyamanA vyApaka ArTrenthanasaMyogano vyabhicArI hovAthI sAdhya dhUmano Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 196 paNa vyabhicArI kahevAya evI ja rIte vighna, sAdhya dhUmanA vyApaka ArTrenthanasaMyogano vyabhicArI hovAthI sAdhya dhUmano paNa vyabhicArI che. (ghaTatvamAM ArdradhanasaMyogano vyabhicAra che. kAraNa ke ArdradhanasaMyoganA abhAvavat je ghaTAdi che temAM ghaTatva che.) evaM prakAreNa......... pratibandhaH phalam // 2 // rIte vAhIdvArA prayukta 'parvato dhUmavAn vahnimattvAt' 2 // anumAnamAM ke vahUina hetu che, tene pakSa janAvIne vahnimAM sAdhya ghUmanA vyabhicArane jaNAvavA dvArA vAdInA hetune doSayukta siddha karavo e ja upAdhinuM phaLa che. ane A rIte upAdhinuM jJAna thavAne kAraNe vihnamAM 'mAbhAvavad vRttitva' svarUpa dhUmano vyabhicAra grahaNa thavAthI 'dhUmAbhAvavad avRttitva' = 'sAdhyAbhAvavadavRttitva' svarUpa vyAptijJAna pratibaMdhita thaI jaze. A upAdhinuM paraMparayA phaLa che. ( pa. ) vyApyatvAsiddhaM nirUpayati-sopAdhika iti / nanu ko'yamupAdhirata AhasAdhyeti / sAdhanAvyApaka upAdhirityukte zabdo'nityaH kRtakatvAdityatra sAmAnyavattve satyasmadAdibAhyendriyagrahaNArhatvamapyupAdhiH syAttadarthaM sAdhyavyApakatvamuktam / tAvatyukte sAmAnyavattvAdinA'nityatvasAdhane kRtakatvamupAdhiH syAttadarthaM saadhnaavyaapktvmuktm| upAdhibhedamAdAyAsaMbhavavAraNAya vyApakatvazarIre'pi 'atyanta' padamAdeyam / sAdhanabhedamAdAya sAdhanasyopAdhitvavAraNAyAvyApakazarIre'' pyatyanta 'padamAvazyakaM deyam / so'yamupAdhistrividhiH kevalasAdhyavyApakaH pakSadharmAvacchinnasAdhyavyApakaH sAdhanAvacchinnasAdhyavyApakazceti / tatrAdya upadarzitaH / evaM kratvantarvartinI hiMsA adharmajanikA hiMsAtvAt, kratubAhyahiMsAvadityatra niSiddhatvamupAdhiH / tasya yatrAdharmajanakatvaM tatra niSiddhatvamiti sAdhyavyApakatA / yatra hiMsAtvaM tatra na niSiddhatvamiti niSiddhatvamupAdhiH sAdhanAvyApakaH / kratuhiMsAyAM niSiddhatvasyAbhAvAt / 'na hiMsyAt sarvA bhUtAni ' iti sAmAnyavAkyataH 'pazunA yajet' ityAdivizeSavAkyasya balIyastvAt / ato hiMsAtvaM nAdharmajanakatve prayojakamapi tu niSiddhatvamevetyAdikamapi draSTavyam / dvitIyo yathA-vAyuH pratyakSaH pratyakSasparzAzrayatvAdityatrodbhUtarUpavattvamupAdhiH / tasya yatra pratyakSatvaM tatrodbhUtarUpavattvamiti na kevalasAdhyavyApakatvaM, rUpe vyabhicArAt / kiMtu dravyatvalakSaNo yaH pakSadharmastadavacchinnabahiH pratyakSatvaM yatra tatrodbhUtarUpavattvamiti pakSadharmAvacchinnasAdhyavyApakatvameva / Atmani vyabhicAravAraNAya 'bahi: ' padam / yatra pratyakSasparzAzrayatvaM tatra nodbhUtarUpavattvamiti sAdhanAvyApakatvaM ca vAyAvudbhUtarUpavirahAt / tRtIyo yathA - dhvaMso vinAzI janyatvAdityatra bhAvatvamupAdhiH, tasya yatra vinAzitvaM tatra bhAvatvamiti na kevalasAdhyavyApakatvaM prAgabhAve bhAvatvavirahAt / kiMtu janyatvarUpasAdhanAvacchinnavinAzitvaM yatra tatra bhAvatvamiti sAdhanAvacchinnasAdhyavyApakatvameva / yatra janyatvaM tatra na bhAvatvamiti sAdhanAvyApakatvaM ca dhvaMse bhAvatvavirahAt / - Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 197 evaM sa zyAmo mitrAtanayatvAdityatra zAkapAkajanyatvamupAdhiH zyAmatvasya nIlaghaTe'pi sattvAnna kevalasAdhyavyApakatvaM kiMtu saadhnaavcchinnsaadhyvyaapktvmev| aSTame putre zAkapAkajanyatvaviraheNa sAdhanAvyApakatvaM cetyAdikamapi drssttvym|| padakRtya che vyAkhyAsiddhaM nirUpathatisAdhyavyAparvamun "sopadho hetu?' A pramANe kahevA dvArA vyApyatvAsiddhanuM nirUpaNa kare che. ahIM upAdhi zuM che? e praznanA uttaramAM kahe che "sAdhyavyApalve sati sAdhanAparvam' e upAdhinuM lakSaNa che. * upAdhinA A lakSaNamAM sAdhanAvyA tvam' = 'hatane avyApaka hoya te upAdhi che' eTaluM ja kahIe to sAco hetu paNa upAdhivALo banI jaze. "zaH nitya: caitvItu' sAmAnyavatve sati samAvivAdriyapradarNitvam' A upAdhi che. te A rIte kAryatva" hetu sat che. ane te dvayaNuka ane dhvasa bannemAM che. kayaNuka bhale sAmAnyavAnuM (jAtimAnu) che, paraMtu bahirindrayathI grAhya nathI ane dhvasa bahirindrayathI grAhya che, paNa jAtivALo nathI kAraNa ke abhAvamAM koI jAti rahetI nathI. mATe jyAM jyAM jAryatva' che tyAM tyAM upAdhi "nAtimatte sati samAvivAdriyagrahaNayogyatva nathI. Ama upAdhi sAdhana = kAryatvane avyApaka banI. "kAryatva' hetu sAco hovA chatAM upAdhivALo banI gayo. paraMtu lakSaNamAM "saTdhyavyApawtva' padano niveza karazuM to ativyApti Avaze nahIM. kAraNa ke sAdhya anityatva, dvayaNaka ane dhvasa bannemAM che ane tyAM upAdhi nathI. Ama upAdhi sAdhanane avyApaka to banI paNa sAdhyane paNa avyApaka banI. eTale "jJAtimatte sati smahAvidyandriyagrahaNayogyatve' upAdhi banaze nahIM ane sAcA hetumAM ativyApti Avaze nahIM. tAvavu.sAthanAvyAparvamun * upAdhinA lakSyamAM "sAdhanAvyAtvi ' padano niveza na karIe "sAdhyavyApakatva' = sAdhyane vyApaka hoya te upAdhi che' eTaluM ja kahIe to "zabdoSanityaH gatimatte sati, 3mAvivAdriyagrahaNayogyatvItu' A sasthaLamAM "kAryatva" upAdhi banI jaze. te A pramANe -- "jyAM jyAM hetuthI viziSTa sAdhya che tyAM tyAM kAryatva che' arthAt jAtimatte sati asmadAdibAdhendriyagrahaNayogyatvathI viziSTa anityatva ghaTAdimAM che ane tyAM kAryatva paNa che. mATe kAryatva' e sAdhyanuM vyApaka thavAthI upAdhi banI jaze. zaMkA : tame "sAdhyane vyApaka hoya te upAdhi che" evuM na kahetA hetu viziSTasAdhyane vyApaka hoya te upAdhi che" evuM zA mATe kahyuM? samA. : jo 'sAdhyane vyApaka hoya te upAdhi che evuM kahIzuM to doSa nahIM ApI Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 198 zakAya arthAt "kAryatvane upAdhi nahIM banAvI zakAya kAraNa ke jyAM jyAM aniyatva che tyAM tyAM kAryatva che evuM nathI, prAgabhAvamAM anityatva che paraMtu kAryatva nathI. jyAre padatyakAre to batAvatyu sAmAnyavattvAdrinADanityatvanAthane taRtvamupAdha: cAtuM A paMkti lakhavA dvArA kAryatva'ne upAdhi banAvI che. A paMktine saMgata karavA 'hetu viziSTa sAdhyane vyApaka hoya te upAdhi che" evuM kahyuM che. have lakSaNamAM "sAdhanAvyA chatvapadano niveza karazuM to ativyApti doSa nahIM Ave eTale "kAryatva' upAdhi nahIM banI zake kAraNa ke "kAryatva' e "jAtimattvaviziSTa amasmadAdibAdhendriyagrahaNayogyatva' svarUpa hetuno vyApaka che. kAraNa ke "jyAM jyAM jAtimattvaviziSTa amasmadAdi-bAdhendriyagrahaNayogyatva che tyAM tyAM kAryatva che ja dA.ta.- ghaTAdi. Ama kAryatva e sAdhyane vyApaka hovA chatAM hetune avyApaka na hovAthI upAdhi nahIM banI zake ane tethI ativyApti doSa nahIM Ave. upAdhime...pAyam * sAdhyavyApakanI paribhASAmAM (= zarIramAM) "atyaMta' padano niveza na karIe ane sAdhyasamAnAdhikaraNAbhAvApratiyogitvam' ATaluM ja kahIe to "parvato dhUmavAnuM vatte A sthalamAM ArTundhana-saMyoga upAdhi nahIM banI zake, kAraNa ke dhUmanA adhikaraNa parvatamAM ArdradhanasaMyogano atyaMtAbhAva bhale nathI maLato paraMtu eno bheda to maLe ja che kAraNa ke parvata e advaidhanasaMyogarUpe nathI. ane tAdaza bhedano pratiyogI advaidhanasaMyoga thaI jaze, apratiyogI nahIM bane. arthAt sAdhyano vyApaka nahIM bane. Ama dareka jagyAe sAdhyanA adhikaraNamAM upAdhino bheda to maLaze ja mATe koI paNa upAdhimAM upAdhinuM lakSaNa na javAthI asaMbhavadoSa Avaze. sAdhyavyApakanI paribhASAmAM atyaMta padanA upAdAnathI Apatti nahIM Ave, kAraNa ke parvatamAM Armenyana-saMyogano atyaMtAbhAva nathI maLato paraMtu ghaTAdino atyaMtAbhAva maLaze. tAdeza ghaTAdyabhAvano pratiyogI ghaTAdi thaze ane apratiyogI ArTandhanasaMyoga thaze. tethI Ardradhana-saMyoga upAdhi banI jaze. sIthameTamAvAya....yam | * evI ja rIte sAdhanAvyApakanI paribhASAmAM "atyaMta' padano niveza na karIe ane "dhanavanimavipratiyojitva ATaluM ja kahIe to "parvato dhUmavAnuM vadde A sthalamAM hetu vahninA adhikaraNa ayogolakamAM vanino bheda maLI jaze kAraNa ke ayogolaka e vani svarUpa nathI. ane tAdeza bhedano pratiyogI hetu vani svayaM banI javAthI hetuno avyApaka vani pote banaze ane vani, dhUmano vyApaka = sAdhyano vyApaka to che ja. mATe vani pote ja upAdhi banI javAthI upAdhinuM lakSaNa hetumAM jatuM raheze. Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 199 tethI 'sAdhanAvyApakanI paribhASAmAM "atyaMta' padano niveza karyo che. hetu-vahUinanA adhikaraNa ayogolakAdimAM vahnino atyaMtabhAva nahIM maLe. mATe vani atyaMtAbhAvano pratiyogI nahIM bane apratiyogI banaze. A pramANe vani sAdhanane avyApaka nahIM hovAthI upAdhi banaze nahIM. (Ardradhana-saMyoga ja upAdhi banaze.) upAdhibheda - nirUpaNa soyamupAdhividha draSTivyA A upAdhi traNa prakAre che. (1) zuddhasAdhyanI vyApaka (2) pakSadharmathI viziSTasAdhyanI vyApaka (3) hetuthI viziSTasAdhyanI vyApaka. emAMthI * zuddhasAdhyanI vyApakatAnuM draSTAMta mUlakAre batAvI dIdhuM che. enuM ja bIjuM draSTAMta.... 'kratvantarvartinI hiMsA, adharmajanikA hiMsAtvAt kratubAhyahiMsAvat' 'vedaniSiddhatva' (pakSa) (sAdhya) (sAdhana) (dRSTAMta) (upAdhi) jyAM jyAM adharmajanakatva che tyAM tyAM vedadvArA niSedha karAyo che dA.ta. -- yajJanI bahAra thanArI hiMsA. A rIte A upAdhi zuddhasAdhyanI vyApaka thaI ane "jyAM jyAM hiMsAtva che tyAM badhe ja vedadvArA niSedha karAyo nathI. dA.ta.- yajJanI hiMsA. yajJanI hiMsAmAM hiMsAtva to che paraMtu veda dvArA niSiddha nathI. A rIte upAdhi sAdhananI avyApaka thaI. ahIM "veniSiddhatva' e zuddhasAdhya adharmajanakta che, tenI vyApaka hovAthI te zuddha sAdhyavyApaka upAdhi kahevAya che. zaMkA : yajJahiMsA vedadvArA niSiddha kema nathI? kAraNa ke vedamAM ja "ra hiMsthAt sarvabhUtAni' evuM vAkya kahyuM che arthAt badhA prakAranI hiMsAno niSedha kahyo che.... samA. : "nahiM ...." A utsargavAkya che ane A utsarga vAkyano bAdha "pazunA yat' A apavAda vAkyathI thaI jAya che kAraNa ke apavAda vAkya alambAvakAza hovAthI utsarga vAkyanI apekSAe vadhAre balavAna che, mATe hiMsAtva e adharmanI utpattimAM prayojaka nathI paraMtu vedaniSiddhatva ja adharmanI utpattimAM kAraNa che. * dvitIya yathA... pakSadharmathI viziSTasAdhyavyApaka upAdhinuM draSTAMta... vAyuH pratyakSaH pratyakSazrayasvAtuM' ahIM 'bUtarUpavatta' upAdhi che. (prAcInonA matamAM vAyunA sparzanuM to pratyakSa thAya che paraMtu vAyunuM pratyakSa nathI thatuM temanA mate A anumAna che.) jyAM jyAM pratyakSatva = pratyakSaviSayatva che tyAM tyAM ubhUta rUpavattva nathI. dA.ta. rUpa. rUpa pratyakSa che mATe temAM pratyakSatva = pratyakSaviSayatva to che paNa udbhatarUpa nathI. kAraNa ke guNamAM guNa nathI raheto. Ama ubhUtarUpavattva je upAdhi che te zuddha = kevala sAdhyanI vyApaka nathI. tethI pakSadharmAvacchinna sAdhya laIzuM to sAdhyanI vyApaka banaze. te A pramANe... Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2OO pakSa "vAyuM che, 'dravyatva' e vAyurUpa pakSano dharma che. pakSadharmathI avacchinna sAdhya = dravyatvathI avacchinna pratyakSatva = dravyatvathI viziSTa pratyakSa7. jyAM jyAM dravyatvathI viziSTa pratyakSaviSayatva che tyAM tyAM ubhUtarUpavattva che. dA.ta. ghaTAdi. ghaTAdimAM dravyatva viziSTa pratyakSatva che tathA ubhUtarUpavattva paNa che. mATe ubhUtarUpavattva je upAdhi che temAM pakSadharmAvacchinnasAdhyavyApakatva che. zaMkA : AtmAmAM dravyatvaviziSTa pratyakSatva = pakSadharmAvacchinna sAdhyavyApakatva che. paraMtu ubhUtarUpavattva nathI. mATe upAdhinA uparokta lakSaNamAM vyabhicAra Avaze. samA. : dravyatvaviziSTa pratyakSatvano artha dravyatvaviziSTa bahira = bAlyandriyajanyapratyakSatva karazuM. tethI jyAM jyAM dravyatvaviziSTabahirapratyakSaviSayatva che tyAM tyAM ubhUtarUpavattva che AvI vyApti thaze. AtmAnuM pratyakSa manathI thatuM hovAthI AtmAmAM dravyatvaviziSTabahipratyakSatva nathI. mATe ubhUtarUpavattva na hovA chatAM vyabhicAra Avaze nahIM. Ama ubhUtarUpavattvamAM, pakSadharmAvacchinna- sAdhyavyApakatva che tathA ubhUtarUpavattvamAM sAdhananuM avyApakatva paNa che. te A pramANe. jyAM jyAM sAdhana-pratyakSasparzaAzrayatna che (pratyakSa evA sparzanuM Azrayatna che.) tyAM tyAM ubhUtarUpavattva nathI. dA.ta. vAyu. vAyumAM pratyakSa evA sparzanuM Azrayatna che paNa nirUpa hovAthI udbhatarUpa nathI. Ama udbhutarUpavattva e pakSadharmAvacchinna sAdhyavyApaka upAdhi che. ane e upAdhivALo pratyakSasparzAzrayatna" hetu hovAthI e vyApyatvAsiddha che. * tRtIyo yathA sAdhanathI viziSTa sAdhya vyApaka upAdhinuM draSTAMta-1 asaH vinAzI ganyatvati' A sthalamAM 'mAvatva' upAdhi che. (A sthala vyabhicArI che kAraNa ke dhvaMsa janya to che paraMtu dhvasano dhvaMsa na thato hovAthI dhvasa vinAzI nathI. jo koI vastunA dhvaMsano dhvasa mAnavAmAM Ave to tatkAlIna vastunI pharI utpatino prasaMga Avaze mATe dhvasano dhvaMsa nathI manAto.) uparokta anumAnamAM A upAdhi zuddhasAdhyanI vyApaka nahIM banI zake, kAraNa ke "jyAM jyAM vinAzitva che tyAM tyAM bhAvatva che" evuM nathI. prAgabhAva vinAzI che paraMtu prAgabhAva abhAva svarUpa hovAthI emAM bhAvatva nathI. jayAre hetu viziSTasAdhya = janyatvaviziSTavinAzitva sAdhya laIzuM to "bhAvatva" upAdhi banaze. kAraNa ke jayAM jayAM janyatvasvarUpa hetuthI viziSTavinAzitva che tyAM tyAM 'bhAvatva' avazya che. dA.ta. ghaTAdi. A upAdhi hetunI avyApaka paNa che kAraNa ke jyAM jyAM janyatva che tyAM tyAM bhAvatva nathI dA.ta. dhvasa. dhvaMsa e janya to che paraMtu bhAva svarUpa nathI. Ama bhAvatva kevala sAdhyavyApaka nahIM paraMtu sAdhanAvacchinna sAdhyavyApaka upAdhi che. Uvasa.raju draSTAMta.... zyAmo mitrItanayatva"i ahIM 'zApana tva'upAdhi che. A upAdhi paNa zuddhasAdhyanI vyApaka nahIM banI zake kAraNa ke jyAM jayAM zyAmatva che tyAM Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 201 tyAM zAkapAkajanyatva nathI. kAraNa ke 'zyAmatva' zyAmaghaTamAM che, paraMtu tyAM 'zApA khanyatva' nathI. hA! sAdhana-mitrAtanayatvathI viziSTa sAdhya-zyAmatvanI = sAdhanAvacchinna sAdhyanI vyApaka A upAdhi jarUra banaze kAraNa ke mitrAnA sAta putro je zyAma che te zAkapAkathI janya che. Ama 'zAkapAkajanyatva' upAdhi sAdhanaviziSTasAdhyanI vyApaka banI. evI rIte hetunI avyApaka paNa che kAraNa ke jyAM jyAM mitrAtanayatva che tyAM tyAM zAkapAkajatva nathI. dA.ta. mitrAno AThamo putra. mitrAno AThamo je gaura putra che temAM zAkapAkajanyatva nathI. Ama zAkapAkajanyatva e kevala sAdhyavyApaka nahIM paraMtu sAdhanAvacchinna sAdhyavyApaka upAdhi che. ('sa zyAmo....' A anumAnamAM evI klpanA karAI che ke mitrA nAmanI garbhavatI strIne zAka khAvAthI sAta zyAmaputra utpanna thAya che, mATe 'zyAmatva'no prayojaka zAkapAkajanyatva ja che, mitrAtanayatvAdi nahiM.) bAdhita hetu mUlam : yasya sAdhyAbhAvaH pramANAntareNa nizcitaH sa baadhitH| yathA vahniranuSNo dravyatvAditi / atrAnuSNatvaM sAdhyaM tadabhAva uSNatvaM spArzana- pratyakSeNa gRhyata iti bAdhitatvam // yasya - yasya hatoH = je hetunA sAdhyano abhAva = sAdhyano bAdha, pramANAntara = anumAnapramANathI bhinna pratyakSAdi pramANathI nizciMta thaI gayo hoya to te hetune bAdhita kahevAya che. dA.ta. - 'vahniranuSyo dravyatvAt' ahIM sAdhya je anuSNatva che, teno abhAva = uSNatva vantyAtmaka pakSamAM spArzanapratyakSathI nizcita che, tethI 'dravyatva' hetu bAdhita nAmano hetvAbhAsa che. (nyA0 ) yasyeti / yasya hetoH sAdhyasyAbhAvaH sAdhyAbhAvaH / sa ca pramANAntareNa pratyakSAdipramANena nizcitaH sa bAdhita ityarthaH / tathA ca prAtyakSikasAdhyabAdhanizcaye jAte sAdhyAnumitipratibandhaH phalam / bAdhitasAdhyakatvAd bAdhitaheturityucyate // iti nyAyabodhinyAmanumAnaparicchedaH // * nyAyabodhinI * pratyakSAdi pramANavaDe pakSamAM sAdhyanA bAdhano nizcaya thavAthI sAdhyAnumitino pratibaMdha thaI jAya che. dA.ta. - 'vighna, anuSNa che, dravya hovAthI' A sthalamAM spArzana pratyakSa dvArA vighnarUpI pakSamAM jyAre sAdhyAbhAvano arthAt 'vighna uSNa che' evo nizcaya thaI jAya to 'vahninuSNa:' ityAkAraka anumitino pratibaMdha thaI jAya che. A bAdhajJAnanuM phala che. jo ke bAdhasthaLe pakSamAM sAdhya ja bAdhita hoya che, to paNa sAdhya bAdhita hovAthI upacArathI hetune paNa bAdhita kahevAya che. ( pa. ) yasyeti / saddhetuvAraNAya pramANAntareNeti / ghaTAdivAraNAya sAdhyeti / Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 202 iti pdkRtyke'numaanpricchedH|| padakRtya che * "yastha sAmavi: nizata: sa vadhata:' jo ATaluM ja kahIe ane "pramaMAntara' padano niveza na karIe to sahetumAM ativyApti Avaze kAraNa ke "parvato vaHiI dhUmatu' A sthaLamAM paNa 'vaninA abhAvavALo parvata che" evA bhramAtmaka nizcayanI saMbhAvanA thaI zake che tethI sahetu dhUmane paNa bAdhita kahevo paDaze. paraMtu pramANa stara padanA nivezathI sahetumAM ativyApti nahIM Ave kAraNa ke pramANajJAna dvArA bAdhita hovo joIe, bhramAtmakajJAna dvArA nahIM. "parvato vadvimAn dhUma' mAM to bhramAtmaka jJAnadvArA bAdhita batAvyo che, pramANadvArA nahIM. * jo bAdhita hetunA lakSaNamAM "sAdhya' pada na kahIe ane "yasthAmAva: pramAntirekha nizcitaH sa vadhata: ATaluM ja kahIe to ghaTAdine bAdhita kahevo paDaze kAraNa ke "parvato vImAnuM dhUmAt' A sthaLamAM parvatamAM ghaTAdino abhAva pramANadvArA nizcita che. lakSaNamAM "sAdhya pada ApavAthI te Apatti nahIM Ave kAraNa ke parvatamAM bhale ghaTAbhAvano pramANa dvArA nizcaya hoya, paraMtu sAdhya-vanino sadbhAva hovAthI vani abhAvano pramANa dvArA nizcaya nathI. I rUTsanumAna cheH II * upamAna - pariccheda mUlam : upmitikrnnmupmaanm| saMjJAsaMjJisaMbandhajJAnamupamitiH, tatkaraNaM saadRshyjnyaanm| tathA hi-kazcid gavayapadArthamajAnankutazcidAraNyakapuruSAd gosadRzo gavaya iti zrutvA vanaM gato vAkyArthaM smarangosadRzaM piNDaM pazyati, tadanantaramasau gavayapadavAcya ityupmitirutpdyte|| upamitinA karaNane upamAnapramANa kahevAya che. saMjJA = pada tathA saMjJInA = padArthanA saMbaMdhanA jJAnane upamiti kahevAya che. tenuM karaNa (asAdhAraNa kAraNa) sAzyajJAna che. tene upamAna kahevAya che. te A pramANe....... gavayanAmanA padArthane nahIM jANato koI vyakti, jaMgalamAM rahetA koI puruSa pAsethI gAyanA jevo gavaya hoya che evuM sAMbhaLIne vanamAM gayo, ane tyAM AraNyakapuruSe kahelA vAkyanA arthanuM smaraNa karato gAya jevA piMDane juve che, joyA pachI tarata ja tene "A = najare sAme dekhAto piMDa "gavaya" padathI vAcya che evI upamiti utpanna thAya che. (upamitinI pUrve thayeluM gosAdazyajJAna upamitinuM karaNa hovAthI upamAna kahevAya che.) Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 203 (nyA0 ) upamAnaM lkssyti-upmitikrnnmiti| upamitiM lkssyti-sNjnyaasNjnyiiti|sNjnyaa nAma pam saM=31rtha: to saMvantha = zarU tathA pArthasaMvanyajJAnamupmitirityrthH| upamAnaM naamaatideshvaakyaarthjnyaanm| atidezavAkyArthasmaraNaM vyaapaarH| upamitiH phlm| 'gosadRzo gavayapadavAcya' ityAkArakavAkyAd gosAdRzyAvacchinnavizeSyakaM gavayapadavAcyatvaprakArakaM yajjJAnaM jAyate tadeva krnnm| che rUtti cAyavodhicAmupamaniSkiH | ja nyAyabodhinI ja '35mitivArI...' ityAdi dvArA upamAna pramANanuM lakSaNa kare che. je upamitinuM karaNa upamAna che te upamiti zuM che? saMjJA = pada, saMjJI = artha, te baMnenA saMbaMdhanuM jJAna thavuM te upamiti che. Azaya e che ke pada ane padArthanI vacce je zaktinAmaka saMbaMdha che, enuM jJAna upamiti che ane AvA prakAranI upamitinuM je kAraNa che tene upamAnapramANa kahevAya che. (upamAnathI upamiti thaI te zuM thayuM? gavaya zabdanI zaktinuM jJAna thayuM. zakti zuM che? enuM nirUpaNa zabdakhaMDamAM Avaze) upamAnapramANa atidezavAkyarthanA jJAna svarUpa che. atidezavAkSArthanuM jJAna = sAdRzyajJAna) eka jagyAe jANelI vAtane bIjI jagyAe Aropa karavo te atideza kahevAya. AvA AropasUcaka vAkyanA arthanA jJAnane atidezavAkSArtha jJAna kahevAya che. koI grAmINa mAnavIne araNyamAM prathamavAra koI pazune joIne e pazumAM gAyanA sAdagdhanI je buddhi thAya che te upamitinuM karaNa upamAna che, tyAra pachI jaMgalavAsIe je atideza vAkya kahelake "je gAya sadeza prANI che te gavaya pada vAcya che ' tenA arthanuM smaraNa thAya che. A atidezavAkyarthanI smRti e vyApAra che ane 'sau viyapadrava:' ityAkAraka jJAnanI utpatti thavI te upamiti che. A rIte bolazo viyapadravI' ityAkAraka atidezavAkyazravaNathI gosadazatvathI avacchinna vizeSya che jemAM ane gavayapadavANyatva prakAra che jemAM evuM sAdrazyAvacchinnavizeSyavayapadravIrthatvaprajhara' je jJAna utpanna thAya che te jJAnane upamAnapramANa kahevAya che ane te ja upamitinuM karaNa che. __(pa.) avasarasaMgatimabhipretyAnumAnAnantaramupamAnaM niruupyti-upmitiiti| upamiteH krnnmupmaanmityrthH| kuThArAdivAraNAya mitiiti| pratyakSAdivAraNAya upeti| sNjnyaasNjnyiiti| anumityAdivAraNAya sNbndheti| saMyogAdivAraNAya sNjnyaasNjnyiiti| asau gavayapadavAcya iti| abhipreto gavayo gavayapadavAcya ityrthH| tena gavayAntare zaktigrahAbhAvaprasaMga iti duussnnmpaastm| tathA ca gosAdRzyaviziSTapiNDajJAnaM krnnm| atideshvaakyaarthsmrnnmvaantrvyaapaarH| upamitiH phlmitisaarm| taccopamAnaM trividhaM Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 204 sAdRzyaviziSTapiNDajJAnamasAdhAraNadharmaviziSTapiNDajJAnaM vaidharmyaviziSTapiNDajJAnaM ca / tatrAdyamuktameva / dvitIyaM yathA - 'khaDgamRgaH kIdRgi 'ti pRSThe- 'nAsikAlasadekazRGgo'natikrAntagajAkRtizceti tajjJAtRbhyaH zrutvA kAlAntare tAdRzapiNDaM pazyannatidezavAkyArthaM smarati / tadanantaraM ' khaDgamRgaH khaDgamRgapadavAcya' ityupamitirutpadyate / atra 'nAsikAlasadekazRGga' evAsAdhAraNadharmaH / tRtIyaM yathA - 'uSTraH kIdRgiti pRSTe'azvAdivanna samAnapRSTho, na hrasvagrIvazarIrace 'ti Aptokte kAlAntare tatpiNDadarzanAdvaidharmya viziSTa piNDajJAnaM, tato'tidezavAkyArthasmaraNaM tata 'uSTra uSTrapadavAcya' ityupamitirutpadyate / // iti padakRtyake upamAnaparicchedaH // * padakRtya * avasarapaMti....saMjJAmaMjJIti| anumAnanuM nirUpaNa pUrNa thayA bAda avasarasaMgati dvArA upamAnanuM nirUpaNa kare che kAraNa ke anumAnanI pachI upamAnano ja krama Ave che. upamitinA karaNane upamAna kahevAya che. * mAtra 'jaLamupamAnam' ATaluM ja kahIe to kuThArAdimAM paNa ativyApti Avaze kAraNa ke kuThAra paNa chedanakriyAnI prati karaNa to che ja. tethI lakSaNamAM 'mitI' padano niveza che. kuThArAdi mitinA = jJAnanA karaNa na hovAthI temAM ativyApti nahIM Ave. * mAtra 'mitioraLamupamAnam' ATaluM ja lakSaNa karIe to jJAnanA ka2Na to pratyakSAdi pramANa paNa hovAthI temAM ativyApti Avaze. tethI lakSaNamAM 'upa' upasargano niveza karyo che. pratyakSAdi bhale pratyakSAdijJAnanA karaNa hoya paraMtu upamitinA karaNa na hovAthI temAM ativyApti nahIM Ave. saMjJA ane saMnnInA saMbaMdhanA jJAnane upamiti kahevAya che. * ahIM mAtra 'saMjJAsaMjJIjJAnamumiti:' ATaluM ja upamitinuM lakSaNa karIe to anumityAdimAM paNa ativyApti Ave che kAraNa ke parArthAnumiti paNa zabda dvArA utpanna thAya che ane tyAM paNa saMjJA = vantyAdi zabda ane saMjJI = vantyAdi arthano bodha to hoya ja che. paraMtu lakSaNamAM 'saMvanya' padanA nivezathI anumityAdimAM ativyApti nahIM Ave kAraNa ke upamAnapramANa dvArA mukhya tarIke gavayapadanI zaktinuM= saMbaMdhanuM jJAna karAvAya che. je vyaktine gavayapadanI vAcyatA kayA padArthamAM che te khabara na hoya to tAdaza zaktijJAna upamAnapramANa dvArA thAya che paraMtu anumiti to vyAptijJAnathI utpanna thAya che, pada ane padArthanI vaccenA saMbaMdha dvArA nahIM. * jo 'saMvanyajJAnamumiti:' ATaluM ja lakSaNa karIe to saMyoga, samavAyAdi paNa saMbaMdha ja che, tAdRzya jJAnane laIne saMyogAdimAM paNa ativyApti Avaze. paraMtu Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 205 saMjJAsaMgIsaMvanyajJAnaHUmitiH' evuM kahIe to ativyApti nahIM Ave kAraNa ke saMyoga to be dravyonI vacceno saMbaMdha che, pada ane padArthanI vacceno nahIM. matatatrA,mevA zaMkA : mUlakAre upamitinuM svarUpa "kasI vayapadravI?' AvuM lakhyuM. tenAthI pUrovasthitagavayamAM gavayapadanI zakti jJAta thaze paraMtu jagatanA anya gavayomAM gavayapadanI zakti gRhita nahIM thaI zake.. samA. : padakRtyakAra eno uttara ApatA kahe che ke ahIM 'masau viyo...' no artha 'miuto viyo..' evo karavo. eTale ke gavayatnAvacchinna badhA gavayomAM gavayapadanI zaktinuM jJAna karavuM. Ama karavAthI "anya gavayomAM gavaya padanI zaktinuM jJAna nahIM thaI zake evuM dUSaNa khaMDita thaI jAya che. ahIM drazo viya?' A pramANenuM sAdRzya viziSTa piMDajJAna e upamAna = karaNa che. sazo viya:' e pramANe atidezavAkyarthanI smRti e vyApAra che ane "viyo *vayapadravI?' A pramANanuM upamiti jJAna e phaLa che. tanvopamAna.... A upamAna traNa prakAre che. (1) sAzya = samAnatA dvArA piMDanuM jJAna, (2) koI vastunA asAdhAraNadharma dvArA piMDanuM jJAna, (3) virodhI dharma dvArA piMDanuM jJAna. A traNamAMthI pahelAnuM draSTAMta to mUlakAre batAvI ja dIdhuM che. tyAM gAyanI samAnatA dvArA ja gavayarUpa piMDano bodha che. dvitIyaM yathA....vAsadhAra thaI: rajA prakAranA upamAnanuM draSTAMta + koI vyakti e pUchayuM ke khaDjhamRga (geMDo) kevo hoya che? khagamRganA jJAtAe kahyuM ke "jenI nAsikA para eka ziMga hoya ane je hAthIthI moTo na hoya te khagamRga che'. ahIM geMDAnuM sAdharma = samAnatA koI anya pazuthI nahIM karI zakAya tethI asAdhAraNadharma dvArA khagnamRgapadavAotvanuM jJAna karAvAya che. AvA prakAranA asAdhAraNa dharmane jaNAvanAruM vAkya sAMbhaLyA pachI kAlAntaramAM e pazune joIne zrotAne atidezavAkyarthanI smRti thAya che e vyApAra che, ane tyAra pachI mR: vakRpavI: ityAkAraka upamiti thAya che. ahIM nAsikAsaMbaddha eka zuka ja asAdhAraNadharma kahevAze. tRtIyaM yathA.patitpada 3jA prakAranA upamAnanuM draSTAMta - "UMTa kevo hoya che?" evA praznanA uttaramAM AptapuruSoe jaNAvyuM ke "je pazunI pITha ghoDAnI samAna eka sarakhI na hoya, ane jenI grIvA ane zarIra hrasva na hoya ene UMTa kahevAya che." tAdeza viruddha dharmane jaNAvanAruM piMDanuM jJAna thayA pachI kAlAntaramAM e pazune joIne zrotAne ApTokata atidezavAkyarthanI smRti thAya che ane tyAra pachI 3STra 3STrapadravI: ityAkAraka upamiti thAya che. (pratyakSapramANathI to mAtra gavayano piMDa dekhAya che. paraMtu ene oLakhI na zakIe "A Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 206 koNa che?" anumAnathI paNa na jaNAya. e mAtra upamAnapramANathI jaNAya. mATe upamAna e svataMtra pramANa che.) // ityupamAnaparicchedaH // ' zabda pariccheda mUlam : AptavAkyaM shbdH| Aptastu ythaarthvktaa| vAkyaM pdsmuuhH| yathA gaamaanyeti| zaktaM pdm| asmAtpadAdayamartho boddhavya itIzvarasaMketaH shktiH|| AptapuruSovaDe uccarita vAkyane zabdapramANa kahevAya che. je yathArtha = satya bole tene saptapuruSa DevAya che. 5hon| samuDane vAdhya pAya che..ta.- 'gAmAnaya' ityAdi pAcya cha // 29 // OM 'gAm' ane 'Anaya' bane 56 hI sAthe prayuta cha. 54Arthano bodha karAvavAmAM je zaktivALuM che, tene pada kahevAya che. "A padathI A padArthano bodha karavo e pramANeno je izvarasaMketa che, tene zakti kahevAya che. (nyA.)(zabdaM lkssyti-aapteti|aaptoccrittve sati vAkyatvaMzabdasya lkssnnm| pramANazabdatvaM lkssytaavcchedkm| vAkyatvamAtroktAvanAptoccaritavAkye'tivyAptirata aaptoccrittvniveshH| tAvanmAtroktau jabagaDadazAdAvativyAptirato vaakytvm| AptatvaM ca pryoghetubhuutythaarthjnyaanvttvm| tathA ca prayogahetubhUtayathArthajJAnajanyazabdatvamiti pryvsnno'rthH|) padajJAnaM krnnm| vRttijnyaanshkRtpdjnyaanjnypdaarthopsthitiaapaarH| vAkyArthajJAnaM zAbdabodhaH phlm| vRttirnAma shktilkssnnaanytrruupaa| zaktirnAma ghttaadivishessykghttaadipdjnybodhvissytvprkaarkeshvrsNketH|iishvrsNketo nAma iishvrecchaa| saiva shktirityrthH| zaktinirUpakatvameva pade shkttvm| viSayatAsaMbandhena zaktyAzrayatvaM shkytvm| zakyasaMbaMdho lkssnnaa| sA dvividhA-gauNI zuddhA ceti| gauNI nAma sAdRzyaviziSTe lakSaNA yathA 'siMho mANavaka' ityAdau siMhapadasya siMhasAdRzyaviziSTe lkssnnaa| zuddhA dvividhA-jahallakSaNA ajahallakSaNA ceti| lakSyatAvacchedakarUpeNa lakSyamAtrabodhaprayojikA lakSaNA jhllkssnnaa| yathA 'gaGgAyAM ghoSa' ityatra gaGgApadavAcyapravAhasaMbandhasya tIre sattvAttAdRzazakyasaMbandharUpalakSaNAjJAnAd gnggaapdaattiiropsthitiH| lakSyatAvacchedakarUpeNa lakSyazakyobhayabodhaprayojikA lakSaNA ajhllkssnnaa| yathA 'kAkebhyo dadhi rakSyatA' mityatra kAkapadasya dadhyupaghAtake lkssnnaa| lakSyatAvacchedakaM dadhyupaghAtakatvam, tena rUpeNa dadhyupaghAtakAnAM sarveSAM kAkabiDAlakukkuTasArameyAdInAM zakyalakSyANAM sarveSAM bodhaat| jahadajahallakSaNA vedAntinAM mte| (sA ca zakyatAvaccheda Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 207 kaparityAgena vyktimaatrbodhpryojikaa|ythaa tattvamasI'tyatra sarvajJatvakiMcijjJatvaparityAgena vyaktimAtrabodhanAt) ka nyAyabodhinI ja za ... paryavasatroDaI nAkhavAvayaM zadraH' ityAdi dvArA zabdanuM lakSaNa kare che. je Apta = vizvasta vyakti dvArA kahevAyuM hoya ane je vAkya hoya te zabdapramANanuM lakSaNa che. ahIM lakSya "zabdapramANa che ane lakSyAvacchedaka "zabdapramANatva che. ke "je vAkya hoya te zabdapramANa che. eTaluM ja kahIe to anApta vyaktidvArA uccarita vAkya paNa zabdapramANa banI jaze. mATe 'vAtonvaritatva' padano paNa niveza karyo che. * mAtra "AptavaDe uccaritane zabdapramANa kahevAya" eTaluM ja kahIe to vyAkaraNanA racayitA AptapuruSa pANinI dvArA uccarita "ja, ba, ga, Da, da, za' vagere varNonA samUhane paNa zabda pramANe kahevuM paDaze mATe lakSaNamAM vAyatva' padano niveza che. "jabagaDadaza" to varNasaMgrahasUcaka sUtra che, vAkya nathI. e zabdaprayoganA kAraNabhUta je yathArthajJAna che, te yathArthajJAnavALAne Apta kahevAya che. ane zabdaprayogamAM kAraNabhUta yathArthajJAnathI janya zabdane zabdapramANa kahevAya che. pajJAcatararUpa zAbdabodhamAM padanuM jJAna karaNa che, vRtti = saMbaMdhanuM jJAna che sahakArI kAraNa jemAM evI padathI janya padArthanI upasthiti te vyApAra che ane vAkyarthajJAna = zAbdabodha te phaLa che. ahIM vRtti = zakti athavA lakSaNA koI paNa ekane grahaNa karavAnuM che. dA.ta- "mam' A sthalamAM 'grAma' padanI zakti grAma padArthamAM che ane ame padanI zakti karmakAmAM che. "grAmam' ityAkAraka padayanA zravaNanI pachI padArthanI smRti thAya che te vyApAra che ane tAdaza smRti dvArA "grAmIyakarmatA' ityAkAraka vAkyArthabodha thAya che te phaLa che. (kahevAno Azaya e che ke, sAmAnya rIte bIjAnA mukhe zabda sAMbhaLIne ApaNane te padArthano bodha thAya che mATe kahI zakAya ke padathI padArthano bodha thAya che. eka vAkyamAM aneka pado hoya che. pada jJAna thAya pachI chuTA chuTA padanA arthanuM jJAna thAya che, te to padArthanI upasthiti mAtra che, zAbdabodha nathI. tyArapachI judA judA padArthono saMkalita thaIne navo bodha thAya che tene zAbdabodha kahevAya che. zAbdabodha e pramA che. zAbdabodha thavAmAM padajJAna = zabdajJAna e karaNa che. padajJAna janya padArthanI upasthiti thAya che te vyApAra che ane zAbdabodhae kArya = phaLa che. padathI padArthano bodha thAya temAM kAraNa koNa? pada ane padArtha vacceno saMbaMdha. ghaTa padathI kaLazAkAra padArthano bodha thAya che kAraNa ke benI vacce saMbaMdha che. A saMbaMdhane ja zabda paricchedamAM vRtti kahevAmAM Ave che. vRtti = saMbaMdha be prakAre che. (1) zakti (2) lakSaNA.) zani zakyasaMvaMtho nakSaTI pratyakSakhaMDamAM taiyAyikoe je mImAMsakAbhimata zaktinuM khaMDana karyuM hatuM te kAryAnukulakAraNagatasAmarthyavizeSa che. dA.ta.-- "dAhane anukula vanigata sAmarthyavizeSa' e zakti che. paraMtu zabdakhaMDamAM to "zakti' padArtha "izvarecchA Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 208 svarUpa che. 'paTAlituM dhaTAdArtho vadhavya:' A pramANenI IzvarecchA zakti che = ghaTAdipadajanya bodhano viSaya ghaTAdi padArtha bane evI IzvarecchA che arthAt ghaTAdipadajanyabodhaviSayatva jemAM prakAra bane che ane ghaTAdi jemAM vizeSya bane che evI IzvarecchA = Izvara saMketane naiyAyiko zakti kahe che. pada ane padArtha vacce zakti nAmaka saMbaMdha che. saMbaMdha haMmezA dviSTha hoya che. pada zaktino nirUpaka che tethI nirUpaktA saMbaMthI zakti padamAM rahe che ane pada zakta = zaktimatu kahevAya che. tathA viSayatA saMbaMdhathI zakti padArthamAM rahe che. zakti jyAM viSayatA saMbaMdhathI rahe che, tene zakya kahevAya che mATe padArtha zakya thaze. ane A zakyanA saMbaMdhane lakSaNA kahevAya che. | (zaMkA : padanI zakti dvArA ja vAkyartha bodha thaI jAya che to lakSaNA nAmanI vRtti mAnavAnI AvazyaktA zuM che? samA. : koI vyaktie pUchayuM hoya ke "gaMgAnadIthI tame keTalA dUra raho cho?" enA uttaramAM te vyakti kahe che ke "ahaM thAva nivAmi' ahIM "gaMgA" padanI zakti to nadIvizeSamAM ja che paraMtu nadImAM nivAsa karavuM sarvathA duSkara che mATe vaktAnA tAtparyane jANIne 'gaMgA' padano zakya je nadIvizeSa che eno saMbaMdha taTamAM karavo paDaze arthAt "gaMgA' padano artha 'gaMgAtaTa' karavo paDaze. Ane ja lakSaNAvRtti kahevAya che. Ama, zaktivRtti dvArA vaktAnuM tAtparya na ghaTatuM hoya tyAre 'lakSaNA' karAya che.) (kahevAno Azaya e che ke, jo padathI lokamAM pracalita artha samajAya to samajavuM ke pada ane padArtha vacce zaktinAmano saMbaMdha che. eTale ke zakti nAmanA saMbaMdhathI padArthano bodha thayo che. paraMtu jo pracalita artha levAthI vaktAnuM tAtparya na jaNAtuM hoya to pada uparathI vAstavika padArthano tyAga karIne padanI lakSaNA karavI paDe che, lakSyArtha levo paDe che. ahIM lakSaNA nAmanA saMbaMdhathI lakSyArthano bodha thayo che ema jaNAvuM.) lakSaNA - nirUpaNa saddhivighA.... mitravothanAtA A lakSaNA be prakAranI che (1) gauNI ane (2) zuddhA. (1) sAdRzyaviziSTamAM karAtI lakSaNAne 'gaNIlakSaNA' kahevAya che. dA.ta.- "siMhonAkhavaH' arthAt "A bALaka siMha che' evo zaktisaMbaMdha dvArA artha nikaLaze paraMtu evA zakyArtha dvArA arthaghaTana asaMbhava che kAraNa ke bALaka to manuSyavizeSa che ane siMha to pazuvizeSa che. to pachI baMnemA abheda to kevI rIte thaI zake? ahIM vaktAnuM tAtparya 'siMhanA jevo parAkramI bALaka che' evuM jaNAvavAnuM che. tethI ahIM siMha padanI sAdRzyaviziSTamAM gauNI lakSaNA karavAthI 'siMhasAdRzyabALaka che arthAt siMhamAM je zUratA, krUratA Adi guNa che te guNaviziSTa mANavaka (bALaka) che' evA vaktAno Azaya pratIta thaze. (2) zuddhAlakSaNA be prakAranI che jahalakSaNA ane ajahalakSaNA * jahalakSaNA : tyAgaarthaka "hA" dhAtuthI "jahatuM' zabdanI niSpatti thaI che. A Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 209 vyutpatti anusAra artha nikaLaze ke "jyAM paNa zakyArthano tyAga karavAmAM Ave arthAt lakSyatAvacchedakatvena lakSyamAtrano bodha karAve te jahandulakSaNA kahevAya che. dA.ta.' yo poSa:' ahIM gaMgA padano zakyArtha che "gaMgApravAha' paraMtu zakti saMbaMdha dvArA vAkyArthabodha saMbhava ja nathI, kAraNa ke nadImAM jhapaDI asaMbhava che. mATe ahIM zakyArthane choDIne lakSyArthane ja levuM paDaze. ahIM lakSyArtha che gaMgAtIra. lakSyatAvacchedaka gaMgAtIratvena gaMgAtIrano ja bodha thAya che ane tyArapachI " jayAM poSa:' A vAkyathI "tIre poSa:' A pramANeno zAbdabodha thAya che. ahIM "gaMgA' padanI zakyArtha 'gaMgApravAhIno saMpUrNapaNe tyAga karyo che mATe ahIM jahetulakSaNA kahevAze. * ajahalakSaNA : jyAM koI padadvArA zakya ane lakSya baMneno bodha thAya arthAt lakSyAvacchedakatvena lakSya ane zakya baMneno bodha karAve te ajahatulakSaNA kahevAya che. ajaha' saMjJA eTalA mATe ApI che ke tyAM zakyArthano tyAga nathI karAto. dA.ta. - "o dha rasyatAm' ahIM je je dadhinA upaghAtaka che te badhAthI dadhinuM rakSaNa karavuM e vaktAnuM tAtparya che. have jo 'cheva' padathI zakyArtha 'kAgaDo' ja laIe to vaktAnuM tAtparya anupapanna thAya. tethI 'kAka' padanI dadhyapaghAtakamAM lakSaNA karavAthI 'lakSyAvacchedaka dadhyapaghAtatvena jeTalA paNa kAgaDA sahita bilADA, kUkaDA ane kUtarA vagere dadhinA vinAzaka che, te badhAthI dadhinuM rakSaNa karavuM joIe" evo bodha thAya che. Ama "kAka' padathI lakSyArtha bilADAdine to grahaNa karyuM paraMtu sAthe zakyArtha 'kAgaDA'no paNa tyAga karyo nathI mATe ahIM ajamalakSaNA kahevAze. * jahadajahalakSaNA : zakyatAvacchedakano tyAga karavA vaDe vyakti mAtranA bodhane jaNAvanArI je lakSaNA te jahadajahallakSaNA che. A lakSaNA naiyAyikone abhimata nathI paraMtu vedAntadarzana ane svIkAre che. vedAntamatamAM jIva "alpajJatvaviziSTacaitanya che ane Izvara "sarvajJatvaviziSTacaitanya' che, evuM mAnavA chatAM paNa 'alpajJatva' ane "sarvajJatva" A baMne dharma aupacArika ja che, svabhAvathI to Izvara ane jIvamAM ekatA ja che. A vAtane jaNAvavA 'tatvamasi' A vedAntavAkya pravRtta thayuM che. tattvamasi' A vAkya jahadajahallakSaNAthI bolAyuM che. ahIM 'ta' no artha pUrvokta Izvara che ane tvam' no artha pUrvokta jIva che. baMne pada prathamAnta hovAthI abheda sUcita thAya che paraMtu jIva to alpajJa che ane Izvara to sarvajJa che to pachI abheda kevI rIte thaze? mATe ahIM viruddhAMza alpajJatva ane sarvajJatva je zakyatA vacchedaka che, teno tyAga karavo (jahatu) ane e baMnemAM vidyamAna zuddhacaitanyAzano tyAga nahIM karavo. (ajahatu) A rIte jahadajahallakSaNA dvArA zuddhacaitanya vyaktimAtrano bodha thaze. A lakSaNAne vedAntadarzanamAM Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 210 'bhAgatyAga" lakSaNA paNa kahevAya che kAraNa ke ahIM 'tat' padanA zakyatAvacchedaka "sarvajJatva" ane 'tvam' padanA zakyatAvacchedaka "alpajJatvano tyAga karyo che. A lakSaNAno "jahatu'mAM antarbhAva nahIM karI zakAya kAraNa ke jahamAM to zakyArthano saMpUrNapaNe tyAga karyo che paraMtu ahIM to zakayArtha caitanyano tyAga nathI karyo. A lakSaNAno ajanmAM paNa antarbhAva nahIM karI zakAya kAraNa ke ajahatumAM to zakyArtha sivAya anyonuM paNa grahaNa karyuM che ('jhAmyo dha sthitIm' juvo) paraMtu ahIM to koI anya padArthanuM grahaNa karyuM nathI. __(pa.) avasarasaMgatimabhipretyopamAnAnantaraM zabdaM nirUpayati aapteti| zabda iti| zabdapramANamityarthaH / bhrAntavipralambhakayorvAkyasya zabdapramANatvavAraNAya aapteti| nanu ko'yamApta ityata aah-aaptstviti| yathArthavaktA = yathAbhUtAbAdhitArthopadeSTA / vAkyaM lkssyti-vaakymiti| ghaTAdisamUhavAraNAya pdeti| shktmiti| nirUpakatAsaMbandhena shktivishissttmityrthH| asmaaditi| ghaTapadAd ghaTarUpo'rtho boddhavya itIzvarecchaiva shktirityrthH| arthasmRtyanukUlapadapadArthasaMbandhatvaM tllkssnnm| zaktiriva lakSaNApi pdvRttiH| atha keyaM lkssnnaa| zakyasaMbandho lkssnnaa| sA ca tridhaa| jhd-ajhdjhdjhbhedaat| vartate ca 'gaGgAyAM ghoSa' ityatra gnggaapdshkyprvaahsNbndhstiire| lakSaNAbIjaM ca taatpryaanuppttiH| ata eva pravAhe ghoSatAtparyAnupapattestIre lakSaNA setsyti| 'chatriNo yAntI' tyAdau dvitiiyaa| 'so'yamazva' ityAdau tRtIyA // padakRtya ka avasarasaMgatine jANIne upamAnanI pachI have zabdanuM nirUpaNa kare che. 'kAtavArya zabda ' A mUlokta vAkyamAM zabdano artha "zabdapramANa" samajavo. * mAtra 'vayaM zabdaH' eTaluM ja zabdapramANanuM lakSaNa karIe to bhrAnta ane Thaga dvArA uccarita vAkya paNa zabdapramANa banI jaze mATe lakSaNamAM "bApta' padano niveza che. bhrAntAdi puruSa to anApta hovAthI emanA dvArA uccarita vAkyamAM ativyApti nahIM Ave. AptapuruSa kone kahevAya? yathArthavaktAne AptapuruSa kahevAya che. yathArthavaktA = jeno upadeza evo hoya ke jemAM yathAbhUta arthano bAdha na thAya. vAyaM pasamUdaH' ityAdi dvArA vAkyanuM lakSaNa kare che. * 'samUDha: vIvIm' ATaluM ja kahIe to ghaTa, paTAdinA samUhane paNa vAkya kahevuM paDaze mATe lakSaNamAM 'pasamUda: vIvayam' kahyuM che. zaktino nirUpaka pada che, mATe nirUpakatAsaMbaMdhathI zaktiviziSTane pada = zakta kahevAya Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 211 che. "ghaTapadathI ghaTa padArthano bodha thAo" evI Izvara IcchAne zakti kahevAya che. artha = vAcyArthanI smRtinA kAraNabhUta evo je padapadArthanI vacceno saMbaMdha te ja zakti che. zaktinI jema lakSaNA paNa padavRtti kahevAya che. zakyano saMbaMdha lakSaNA che ane te jahatuM, ajahatuM, jahadAjahatu bhedathI traNa prakAranI che. + " yAM poSa?' ahIM jahallakSaNA samajavI kAraNa ke "gaMgA' padanA zakyArtha jalapravAha" vizeSane choDIne 'gaMgA' padathI 'gaMgAtIra'nuM grahaNa karyuM che. lakSaNA kyAre karavI joIe? jyAre vaktAnA tAtparyanI upapatti na thatI hoya tyAre lakSaNA karAya che. jema ke gaMgApravAhamAM ghoSanuM tAtparya anupapanna thavAthI "tIra'mAM lakSaNo siddha thAya che. + "chatraNo yAti' ahIM ajahallakSaNA che kAraNa ke ahIM eka samudAya antargatatvana zakyA chatrasahita ane lakSyArtha chatrarahita baMnenuM gamana jaNAya che. tethI lakSya ane zakya baMnenA bodhane jaNAvanArI hovAthI ajahat lakSaNA che. + "soDayamaH' ahIM trIjI lakSaNA che kAraNa ke "so'no artha taddeza, tatkAla viziSTa azva che ane kaya'no artha etaddeza, etakAla viziSTa azva che. "to' ane 'yam' A baMne pada prathamAnta hovAthI A baMnemAM abheda sUcita karAya che paraMtu padazakti dvArA baMnemAM abheda kevI rIte thaI zake? kAraNa ke zakyatA vacchedaka = vizeSaNa taddezakAla ane etaddezakAlamAM virodha che mATe ahIM vizeSaNa evuM taddeza, takkAla ane etaddeza, etaddAlano parityAga karavAthI ane samAna aMza "azva'ne grahaNa karavAthI jahadajahallakSaNA thaI. AkAMkSAdi - nirUpaNa mUlam : AkAGkSA yogyatA saMnidhizca vAkyArthajJAne hetuH| padasya pdaantrvytirekpryuktaanvyaannubhaavktvmaakaangkssaa|arthaabaadho yogytaa| padAnAmavilambenoccAraNaM sNnidhiH| tathA ca AkAGkSAdirahitaM vaakymprmaannm| yathA gaurazvaH puruSo hastIti na prmaannmaakaangkssaavirhaat|vhninaa siJcediti na pramANaM yogytaavirhaat| prahare prahare'sahoccAritAni gAmAnayetyAdipadAni na pramANaM sNnidhyaabhaavaat|| AkAMkSA, yogyatA ane saMnidhi A traNeya zAbdabodhamAM kAraNa che. eka padamAM bIjA padanA anvayanuM ananubhAvakatva = ajanatva te arthAt eka pada bIjA pada vinA anvayabodha = zAbdabodha na karAvI zake te AkAMkSA kahevAya che, arthano bAdha na hoya te yogyatA kahevAya che, padonuM vilaMba vinA je uccAraNa, te saMnidhi kahevAya che. uparokta AkAMkSAdithI rahita vAkya apramANa che. dA.ta.+ (1) "au: puruSo dastI' A vAkya apramANa che kAraNa ke ahIM padomAM paraspara AkAMkSA nathI. (2) vahninA signe' A vAkya pramANa nathI kAraNa ke vahina dvArA siMcanakriyAno bAdha che arthAt artha bAdhita hovAthI yogyatA nathI. (3) prahara praharanA attare sAthe nahIM bolAyelA ' 'mana' Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 212 ityAdi pado pramANa nathI kAraNa ke A padomAM saMnidhi nathI. (nyA.) AkAGkSAM lkssyti-pdsyeti| avyavahitottaratvAdisaMbandhena yatpade yatpadaprakArakajJAnavyatirekaprayukto yAdRzazAbdabodhAbhAvastAdRzazAbdabodhe tatpade ttpdvttvmaakaangkssaa| yathA ghaTamityAdisthale'vyavahitottaratvAdisaMbandhenAmpadaM ghaTapadavadityAkArakAmpadavizeSyakaghaTapada-prakArakajJAnasattve ghaTIyaM karmatvamiti bodho jaayte| am ghaTa iti viparItoccAraNe tu tAdRzajJAnAbhAvAttAdRzazAbdabodho na jaayte| atastAdRzAkAGkSAjJAnaM zAbdabodhe kaarnnm|arthaabaadh iti| bAdhAbhAvo yogytetyrthH| 'agninA siJcedi' tyatra sekakaraNatvasya jalAdidharmasya vahnau bAdhanizcayasattvAnna taadRshvaakyaacchaabdbodhH| saMnidhiM niruupyti-pdaanaamiti| asahoccAritAni vilmboccaaritaani| * nyAyabodhinI * AkAMkSA jAyabodhinIkAra nanyAyanI bhASAmAM AkAMkSAnuM pariSkRta lakSaNa kare che avyavahitottaratnasaMbaMdhathI je padamAM yatpAdaprakAraka jJAna na hovAthI yAdeza zAbdabodha nathI thaI zakto to tAdaza zAbdabodhanI prati te padamAM tatpadanuM vaizirya AkAMkSA che. arthAt je padanI avyavahita uttaramAM athavA je padanI avyavahita pUrvamAM je pada vinA vAkyArthabodha na thAya, to te padanI tAdaza padamAM AkAMkSA manAya che. dA.ta.- "paTa' ityAdi sthaLamAM svAhitottaratva saMbaMdhathI ghaTapadava "kam pada che ane svAvyavahitapUrvatvasaMbaMdhathI amUpadavad "Te pada che. have ghaTapadanA avyavahita uttaramAM ja "kam pada nahIM hoya athavA amUpadanA avyavahita pUrvamAM jo "paTa' pada nahIM hoya to "paTIyarmatA' ityAdi vAkyArthabodha nahIM thaI zake mATe paTIyarmatA' A vAkyArthabodhanI prati "gha" pada "am' padanI AkAMkSAvALo che ane "ame pada paNa avyavahitapUrvavartitva saMbaMdhathI "ghaTa' pada sAkAMkSa che. arthAt avyavahitottaratnasaMbaMdhathI amuM pada che vizeSya jemAM ane 'ghaTa' pada che prakAra jemAM evuM 'Tapadravam' jJAna thAya athavA avyavahitapUrvavartitvasaMbaMdhathI ghaTa' pada vizeSyaka ane 'amara pada prakAraka evuM 'amuvaTa' jJAna thAya to "paTIyarmatA ityAkAraka zAbdabodha thaI zake. kahevAno Azaya e che ke, ghaTa e prakRti pada , am e pratyayapada che. prakRtipadane pratyayapadanI ane pratyayapadane prakRtipadanI AkAMkSA che. evI rIte kArakapada ane kriyApada vizeSaNapada ane vizeSyapada, kAraNapada ane kAryapada, abhAvapada ane pratiyogIpada. A padone paNa paraspara AkAMkSA che. Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 213 (lakSaNamAM mAtra "svottaratva' ATaluM ja kahIe "avyavahita' pada na lakhIe to caitro grAma chiti' A sthalamAM caitrapada paNa grAmanI uttaravarti "ama' padathI sAkAMkSa thaI jAya te ucita nathI. "avyavahitottaratva' kahevAthI te Apatti nahIM Ave kAraNa ke "ame pada grAmapada dvArA vyavahita che = vyavadhAnathI yukta che.) yogyatA : jyAM arthano bAdha na hoya tyAM yogyatA manAya che. dA.ta.- "gajona signati' A sthalamAM siMcananI karaNatA jalamAM abAdhita che paraMtu vahninA signata' ityAdi sthalomAM arthano bAdha hovAthI yogyatA nathI kAraNa ke siMcana kriyAmAM vahina kAraNa nathI. tethI ahIM vAkyArthabodha nahIM thaze. saMnidhi : jyAM padonuM vilambathI uccAraNa karAya che tyAM saMnidhi hotI nathI. dA.ta. - grAma' pada bolyA pachI eka kalAkanA vilambathI jo "Anaya pada bolAya to tyAM saMnidhi na hovAthI vAkyArthabodha nathI thato paraMtu "gAma' pada bolyA pachI tarata ja vilamba vinA Anaya' pada bole to baMne padomAM saMnidhi manAya che. ___ (pa.) asaMbhavavAraNAya pdaantrvytirekpryukteti| punarasaMbhavavAraNAya pdaantreti| artheti| AkAGkSAvAraNAya artheti| pdaanaamiti| asahoccAriteSvativyAptivAraNAya avilmbeneti| AkAGkSAvAraNAya pdaanaamiti| AkAGkSAdizUnyavAkyasyAtra pramANatvaM niSedhati-tathA ceti| AkAGkSAdikaM zAbdaheturityukte cetyrthH| anAkAGkSAdyudAharaNaM drshyti-ytheti| * padakRtya * * AkAMkSAnA lakSaNamAM 'paddhacakrAkSA' ATaluM ja lakSaNa karIe ane 'kvAntavyatire.' ityAdi na ApIe to asaMbhavadoSa Ave che kAraNa ke eka padamAM AkAMkSA nathI hotI. ke ane jo 'padraya vyatireByuphranvayananumavatvama ' ATaluM ja lakSaNa karIe ane 'pAntara' A pada nahIM ApIe to paNa asaMbhavadoSa Ave che kAraNa ke AkAMkSA to padamAM ja hoya che. dA.ta. - "paTa' padane padAntara evA "' padanI AkAMkSA che evI ja rIte padAntara je "mam' pada che te "paTa' padanI apekSAvALo che. tethI AkAMkSAnA mULa lakSaNamAM 'padrasya pAntara..' bane ApavuM joIe. * yogyatAnA lakSaNamAM 'kavAdho yogyatA' ATaluM ja kahIe to paNa 'vahninA signeta' ityAdi sthaLe padomAM AkAMkSAno bAdha na hovAthI yogyatAnuM lakSaNa AkAMkSAmAM ativyApta thaze. paraMtu vAdho yogyatA' kahevAthI te Apatti nahIM Ave kAraNa ke siMcana karaNatva svarUpa je artha che, teno to vanimAM bAdha ja che. * "parAnAmuvAranuM saMnidhi:' ATaluM saMnidhinuM lakSaNa karIe ane vinampana' padano Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 214 niveza na karIe to "asahoccarita' arthAt "vilamboccarita" padomAM ativyApti Avaze. enA vAraNa mATe lakSaNamAM vikhyuna' padano niveza karyo che. * saMnidhinA lakSaNamAM 'paddAnAm' A pada nahIM ApIe ane mAtra vinampanokhvAra saMnidhi' ATaluM lakSaNa karIe to "paTam' ityAdi AkAMkSA sthaLamAM paNa ativyApti Avaze kAraNa ke AkAMkSA sthaLamAM paNa padonuM vilamba vagara uccAraNa thAya che. "pAnAm' kahevAthI te Apatti nahIM Ave kAraNa ke AkAMkSA to eka padanI bIjA padanI sAthe hoya che paraMtu saMnidhi ghaNA padomAM hoya che. pAnAM saMnidhi: po: kriAphlA, pArthayo: yogyatA arthAt ghaNA padonI vacce saMnidhi hoya che, be padonI vacce AkAMkSA hoya che ane be padArthonI vacce yogyatA hoya che. AkAMkSA, yogyatAdithI zUnya vAkya' pramANa banatuM nathI ene mUlakAra 'tathA ' dvArA batAve che. AkAMkSA yogyatAdi rahitanuM draSTAMta mUlakAra 'yathA' dvArA batAve che. vAkya - nirUpaNa mUlam : vAkyaM dvividham-vaidikaM laukikaM c| vaidikamIzvaroktatvAtsarvameva prmaannm| laukikaM tvAptoktaM prmaannm| anydprmaannm| vaidika ane laukika bhedathI vAkya be prakAranuM che. vaidika vAkyo izvaradvArA uccarita hovAthI badhA ja pramANa che paraMtu laukikavAkyo je AptapuruSavaDe kahevAyA che te ja pramANa che ane zeSa (anAptapuruSadvArA kathita) vAkyo apramANa che. | (cA) vaivizvamitiA vevAmitvarthaH pupatnakSaUKI tena vedamUnarmutyaadiinypi graahyaanni| laukikaM tviti| vedavAkyabhinnamityarthaH / AptatvaM ca pryoghetubhuutythaarthjnyaanvttvm| ne rUtti cAyavofdhanyAM zabdaparicche che * nyAyabodhinI ja mULamAM vaidikavAkyane pramANa kahyuM che te upalakSaNa che arthAt mAtra vedavAkya ja pramANa che evuM nathI paraMtu vedamUlaka smRti Adi grantha paNa pramANabhUta samajavuM. vavodhatve sati svaitaravodhatvamupatnakSaUtvam' kahevAno Azaya e che ke mUlastha vaidika pada e, sva = veda vAkyonuM paNa jJAna karAvaze ane svatara = veda AdhArita zrImad bhagavad gItAno paNa bodha karAvaze mATe veda ane tanyUlaka badhA grantho pramANabhUta kahevAze. zabdaprayogamAM kAraNabhUta je yathArthajJAna che te yathArthajJAnanA Azrayane AptapuruSa kahevAya che ane emanA dvArA uccarita vAkya pramANa che, anya vAkya apramANa che. Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 215 vAkyAthajJAna mUlam : vAkyArthajJAnaM shaabdjnyaanm| tatkaraNaM shbdH|| zabdathI janya jJAnane vAkyarthajJAna eTale zAbdajJAna kahevAya che ane tenuM kAraNa zabda che = padajJAna che. (pa.) nanvetAvatA zAbdasAmagrI prpnycitaa| pramAvibhAjakavAkye zAbdasyApyaddiSTatvena tatkuto na pradarzitamityata aah-vaakyaartheti|shaabdtvN ca zabdAt pratyemI' tyanubhavasiddhA jaatiH| zAbdabodhakramo yathA-'caitro grAmaM gacchatI' tyatra grAmakarmakagamanAnukUlavartamAnakRtimAMzcaitra iti shaabdbodhH| dvitIyAyAH krmtvmrthH| dhaatorgmnm| anukUlatvaM ca saMsargamaryAdayA bhaaste| laTo vartamAnatvamAkhyAtasya kRtiH| tatsaMbandhaH saMsargamaryAdayA bhaaste| 'ratho gacchatI' tyatra gamanAnukUlavyApAravAn ratha iti shaabdbodhH| 'snAtvA gacchatI' tyatra gamanaprAgabhAvAvacchinnakAlInasnAnakartA gamanAnukUlavartamAnakRtimAniti zAbdabodhaH / ktvApratyayasya kartA pUrvakAlInatvaM caarthH| evamanyatrApi vAkyArtho bodhyH| | | kRtti paratve zaparicche che padakRtya hamaNA sudhI vAkyArthabodhanI kAraNa sAmagrInuM varNana karyuM paraMtu yathArthAnubhavanA cArabhedomAMthI zAbdapramo udezyatA nirdiSTa che ene hamaNAM sudhI zA mATe batAvI nathI? evo prazna upasthita thatA mUlakAra kahe che. vAkyarthajJAnane ja zAbdajJAna kahevAya che. "zabda prama' arthAt "A jJAna mane zabda dvArA thayuM che' evo anubhavabodha prAyaH karIne badhI vyaktione thAya che, tAdaza vAkyarthajJAnomAM anugata je "zAbdatva che te anubhavasiddha jAti che. Azaya e che ke jevI rIte 'padoDayam' paToDayam' ityAdi anubhUti sarvasAdhAraNa hovAthI 'ghaTava' jAti anubhavasiddha che, tevI ja rIte vAkyarthajJAna paNa janasAdharaNa dvArA anubhUyamAna hovAthI "zAbdatva' jAti paNa anubhavasiddha che. have vAkyArthabodhanA kramane batAve che..... ahIM e dhyAna rAkhavuM joIe ke kartuvAcya ane karmavAcya vAkyomAM naiyAyika prathamAMtapadopasthApya padArthanI pradhAnatA kare che te A rIte... * 'caitrI grAmaM chata' A sthaLanA vAkyArthabodhamAM caitra' prathamAntapada dvArA upasthApya che mATe caitranI ja pradhAnatA karavI paDaze. ahIM dvitIyAno artha "karmatA' che, dhAtuno artha gamana' che, "ti pratyayano artha "kRtiche, "tino sthAnI je "la" pratyaya che teno artha vartamAnakAlInatva che. (jenA sthAnamAM je pratyaya mukavAmAM Ave che tene sthAnI kahevAya che. 'lanA sthAnamAM 'ti pratyaya thayo che tethI 'ti'no sthAnI 'la kahevAze) dhAtuartha "gamanano Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 216 pratyayArtha "kRti'mAM anukUla-saMbaMdha AkAMkSA (saMsargamaryAdA) dvArA bhAsita thAya che, kRtino paNa caitrAmAM Azrayatna saMbaMdha AkAMkSA dvArA ja bhAsita thAya che. tethI prAmaniSTha%rmatAnirUpamanAtujharvavartamAnatInanyAzrayautra:' ityAkAraka bodha thaze. * "tho chiti ityAdi sthaLomAM ti' pratyayano artha "kRti' nahIM thAya kAraNa ke ratha jaDa hovAthI emAM kRtino saMbhava nathI. mATe "ti" pratyayano artha thaze 'vyApAra'. tethI "manAnuvRttavartamAnatInavyApAravIna ratha ityAkAraka vAkyArthabodha thaze. * "nAvI chati' A sthaLamAM 'vA" pratyAyano kartA ane pUrvakAlInatva artha che. 'pUrvakAlInatva' e gamananI apekSAthI samajavuM arthAt gamanakriyAnI pUrvakAlamAM snAnakriyA kartAne abhiSTa che. tethI amanaprAmAvaviziSTatavRttijJAnastAmanAnuttavartamAnakRtimAM caitra:' ityAkAraka vAkyArthabodha thaze. A ja pramANe anya vAkyothI paNa tevo tevo zAbdabodha svayaM vicAravo. I ti zaraccheH | pUrve naveya dravyonuM nirUpaNa karyA pachI guNanA nirUpaNamAM buddhi (guNa) sudhI AvyA, tyAM buddhinA anubhava ane smRti ema be bheda paDyA, temAM anubhavanA yathArtha ane ayathArtha ema be bhedamAMthI yathArthAnubhavanA pratyakSa, anumiti, upamiti ane zAbda ema je cAra bheda kahyAM tenuM nirUpaNa pUrNa thayuM. have ayathArthAnubhavanuM nirUpaNa zarU thAya che... saMzaya - nirUpaNa mUlam : ayathArthAnubhavastrividhaH sNshyvipryytrkbhedaat| ekasmindharmiNi viruddhanAnAdharmavaiziSTayAvagAhi jJAnaM sNshyH| yathA sthANurvA puruSo veti|| ayathArthAnubhavanA traNa bheda che saMzaya, viparyaya ane tarka. (emAM) eka dharmamAM viruddha aneka dharmonA vaiziryane (saMbaMdhane) jaNAvanAra jJAnane saMzaya kahevAya che. dA.ta. -- "A sthANu che ke A puruSa che' evA prakAranA anizcayAtmaka jJAnane saMzaya kahevAya che. ___ (nyA0 ) yathArthAnubhavaM nirUpyAyathArthAnubhavaM vibhjte-sNshyetyaadinaa| eketi| ekadharmAvacchinnavizeSyatAnirUpitabhAvAbhAvobhayaniSThaprakAratAkajJAnaM saMzaya ityarthaH, bhaavdvykottiksNshyaaprsiddhH|sthaannurvetytr sthANutvasthANutvAbhAvapuruSatvapuruSatvAbhAvakoTika ev|| Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 217 ka nyAyabodhinI eka yathArthanubhavanuM nirUpaNa karIne have 'saMzaya ityAdi dvArA ayathArthInubhavanuM nirUpaNa kare che. ekadharmAvacchinna je vizeSyatA che, enAthI nirUpita je bhAvAbhAvamAM rahelI prakAranA che, tAdaza prakAratAzAlI je jJAna che, te saMzaya che. arthAt eka ja dharmImAM paraspara viruddha evA bhAva ane abhAvane prakAra tarIke jaNAvatuM jJAna e saMzaya che. dA.ta.- "yaM thANu navA' ahIM rUdram' padArtha vizeSya che, tathA "sthANutva" ane "sthANutvAbhAva" A baMne "rUdram rUpI dharmamAM prakAra che mATe eka ja vizeSyamAM bhAvAbhAvarUpa be vizeSaNonuM jJAna hovAthI A jJAnane saMzaya kahevAya che. A rIte saMzayamAM eka koTi bhAvanI ane bIjI koTi abhAvanI hoya che. AthI 'yaM thApurvA puruSo vA' ityAdi sthaLomAM paNa sthANutva ane puruSatvarUpa bhAvayakoTivALo saMzaya prasiddha nathI paraMtu "sthANutva ane sthANutvAbhAva', "puruSatva ane puruSatvAbhAva' evI cAra koTi saMzayamAM bhAsita thAya che. (pa.) ayathArthAnubhavaM vibhjte-aythaartheti| saMzayaM lakSayati eksminniti| ekasmindharmiNi ekasminneva purovartini padArthe viruddhA vyadhikaraNA ye nAnAdharmAH sthANutvapuruSatvAdayasteSAM vaiziSTyaM saMbandhastadavagAhi jJAnaM saMzaya ityarthaH / ghaTapaTAviti samUhAlambanajJAnasya ghaTatvapaTatvarUpaviruddhanAnAdharmavaiziSTyAvagAhitvAdatiprasaktivAraNAya eksminniti| 'ghaTaH pRthivI' tijJAnasyaikasmindharmiNi ghaTe ghaTatvapRthivItvarUpanAnAdharmavaiziSTayAvagAhitvAdatiprasaGgavAraNAya viruddheti| ghaTatvaviruddhapaTatvavAn paTa iti jJAne'tiprasaktivAraNAya naaneti|| * padakRtya ka eka dharmomAM paraspara virUddha aneka sthANutva, puruSatvAdi je dharma che, enA saMbaMdhane viSaya karanArA jJAnane saMzaya kahevAya che. je mAtra viruddhanA dharmavaizivANijJAna saMzaya:' ATaluM ja kahIe ane "pumi padano nivaza na karIe to "paTapaTau ityAkAraka samUhAlaMbana jJAnamAM paNa ativyApti Avaze kAraNa ke A jJAna paNa ghaTava, paTavAdi svarUpa virodhI aneka dharmane viSaya kare che. "pasmina padanA nivezathI samUhAlaMbanajJAnamAM lakSaNa nahIM jAya kAraNa ke ghaTatva, paTava dharma eka ja dharmImAM rahetA nathI paraMtu bhinna bhinna dharmamAM rahe che. * saMzayanA lakSaNamAM jo 'viruddha padano niveza na karIe to "paTa:pRthivI' ityAkAraka nizcayAtmaka jJAnamAM paNa ativyApti Avaze kAraNa ke A jJAna paNa ghaTatva ane pRthivItva svarUpa nAnA dharmane eka ja dharmImAM viSaya banAve che. "viruddha' padanA nivezathI ativyApti nahIM Ave kAraNa ke ghaTatva ane pRthivItvamAM koI paNa prakArano virodha nathI. Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 218 * saMzayanA lakSaNamAM jo nAnA padano niveza na karIe to "dharTaviruddhatvavAnuM paTa: ityAkAraka nizcayAtmaka jJAnamAM paNa ativyApti Ave che kAraNa ke A jJAna paNa ghaTavathI virUddha paTavAtmaka eka virUddhadharmane jaNAve che. lakSaNamAM "nAnA' padanA nivezathI Apatti nahIM Ave kAraNa ke "paTaviruddhaparvavAna para?' A jJAna eka ja virUddhadharmane jaNAve che, nAnA virUddhadharmane nahIM. viparyaya - nirUpaNa mUlam : mithyAjJAnaM vipryyH| yathA zuktau 'rajatam' iti // mithyAjJAnane viparyaya kahevAya che. dA.ta. chIpamAM cAMdInuM jJAna. ___ (nyA0) mithyaajnyaanmiti| aythaarthjnyaanmityrthH| viparyayo nAma bhrmH|| ka nyAyabodhinI * mithyAjJAnane ayathArthajJAna paNa kahevAya che. mithyAjJAna, ayathArthajJAna, bhrama, viparItajJAna ane viparyaya A paryAyavAcI zabdo che. (pa.) mithyeti| yathArthajJAnavAraNAya mithyeti| ayathArthavAraNAya jJAneti / * padakRtya che ke "jJAna viparyaya' ATaluM ja kahIe to yathArthajJAnamAM ativyApti Avaze. ""mA" padanA nivezathI ativyApti nahIM Ave kAraNa ke yathArthajJAna mithyAjJAna nathI. * "micchA viparyayaH' ATaluM ja kahIe, to mithyAbhUta vastumAM paNa ativyApti Avaze kAraNa ke mithyAjJAnanI viSayabhUta vastu paNa mithyA ja kahevAya che. lakSaNamAM jJAna padanA nivezathI ativyApti nahIM Ave, kAraNa ke mithyAjJAnanI viSayabhUta vastu jJAnasvarUpa nathI. tarka - nirUpaNa mUlam : vyApyAropeNa vyaapkaaropstrkH| yathA-yadi vahnirna syAttarhi dhUmo'pi na sthAiita vyApyanA AropathI vyApakano Aropa karavo tene tarka kahevAya che. dA.ta. - parvata para jo vani na hoya to dhUma paNa na hoya. A tarkano AkAra che. (nyA.) vyaapyaaropenneti| tarke vyApyasya vyApakasya ca bAdhanizcaya: kaarnnm| anyathA bAdhanizcayAbhAva iSTApattidoSeNa trkaanutptteH|| Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 219 * nyAyabodhinI (nyAyadarzanamAM tarka ane upAdhi A bannenuM khuba ja mahattva che. 'tarka' talavAranI DhAla samAna che ane upAdhi talavArasamAna che. jema koI zatru ApaNA upara AkramaNa karavA mATe Ave to DhAlathI ApaNe e AkramaNano bacAva karIe tevI ja rIte pratipakSI ApaNA anumAnamAM vyabhicArAdi doSa ApIne anumAnane dUSita kare to ApaNe tarkathI ApaNuM rakSaNa karIe ane upAdhidvArA bIjAnA anumAnane vyabhicArAdi doSo dvArA dUSita karIe, mATe upAdhine talavAranI upamA apAI che.) = prakRta 'parvato vRdghimAn dhUmAt' A sthaLamAM pratyakSa pramANavAdI cArvAka dhUma pratyakSa hovAthI tene mAne che ane vihnane mAnato nathI. tethI 'ghUmoDastu varni svAt' A rIte cArvAka vyabhicAra zaMkA uThAve che tyAre siddhAMtI vRti vahninuM sthAt tardi dhUmopi na svAt' evo vyabhicAra zaMkAne dUra karavA mATe anukUla tarkano prayoga kare che. cArvAkane A ApattirUpa che. kAraNa ke dhUma pratyakSa siddha hovAthI dhUmAbhAva parvatamAM mAnavAnuM tene ISTa nathI tethI vihnane mAnyA vinA chuTako ja nathI. ahIM vahtvabhAva vyApya che ane dhUmAbhAva vyApaka che. vastutaH to siddhAMtIne parvata upara vahyabhAva = vyApya ane dhUmAbhAva = vyApakanA bAdhano abhAvano nizcaya che ja . arthAt parvata upara vihna ane dhUma banneno nizcaya che. evo draDha nizcaya hovAthI ja tarka ApI zake. jo siddhAMtIne parvata upara vyApya-vyApakanA bAdhano nizcaya na hoya ane kahe ke 'parvate yati vahrirna sthAt tardi dhUmopi na myAt' to pratipakSI 'amane paNa varjyabhAva parvatamAM abhimata ja che' ema ISTApatti kahIne vadhAvI leze tyAre pUrvapakSIne tarkanI utpatti ja nahIM thaze. paraMtu siddhAMtIne bAdhano nizcaya hoya to e makkamatApUrvaka kahI zake ke, bhAI! 'vihna na hoya to dhUma paNa na ja hoya' parvatamAM dhUma che mATe vighna che ja. Ama bAdhanA nizcayathI 'vRddhinuM sthAt tardi ghUmopi na svAt' AvA tarkanI utpatti thAya che. ( pa. ) tarkaM lakSayati-vyApyAropeNeti / asaMbhavavAraNAya vyApyAropeNeti / punarasaMbhavavAraNAya vyApakAropa iti / atra vahnnyabhAvo vyApyaH dhUmAbhAvo vyApakaH / yadyapi tarkasya viparyayAtmakatvena pRthagvibhAgo'nucita:, tathApi pramANAnugrAhakatvAt sa udita iti bodhym| svapnastu purItadbahirdezAntardezayoH saMdhau iDAnADyAM vA manasi sthite'dRSTavizeSeNa dhAtudoSeNa vA janyate / sa ca mAnasaviparyayAntarbhUtaH / * panRtya * 'vyApyAropeLa vyApAropastaH' e pramANe kahevA dvArA tarkanuM lakSaNa kare che. 'parvato vijJamAn dhUmAa' ahIM vattvabhAva vyApya che ane dhUmAbhAva vyApaka che. 'vyApAropasta:' ATaluM ja kahIzuM to asaMbhavadoSa Avaze ane mAtra 'vyApyAropena tarja ' kahIzuM to paNa Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 220 asaMbhavadoSa Avaze kAraNa ke tarkanuM svarUpa to ubhayadvA2A bane che. (tarka = Aropa, juThThuM jJAna, mithyAjJAna.) zaMkAH viviziSTa parvatamAM vattvabhAvano Aropa e juThThuM jJAna che. eTale tarka paNa viparyayajJAnanI aMtargata ja hovo joIe ene ayathArthajJAnanA trIjA bheda tarIke kema batAvyo? samA.H tamArI vAta ucita che. joke, tarka viparyayathI bhinna nathI. paraMtu anumAna pramANano anugrAhaka sahAyaka che mATe ene pRthak kahyo che. zaMkAH jo tarkane alaga batAvyo to svapna paNa juduM jJAna che, tene paNa alaga batAvo. samA.H pUrItat nADInI bahAra ane Antara pradezanI madhyamAM = saMdhisthAnamAM athavA IMDAnADImAM jyAre mananI sthiti hoya che tyAre puNya - pApa vizeSathI athavA zarIranI saptadhAtunI viSamatAthI svapnanI utpatti thAya che. A svapna jJAna mAnasaviparyayanA antargata che. mATe alaga batAvyuM nathI. vizeSArthaH = zaMkA jo tarkano uddeza anumAnamAM pramANanI upasthApanA karavI te che to teno ayathArthajJAnamAM samAveza kema karyo? samA. : jevI rIte jIvanuM 'upayoAvattva' lakSaNa dareka manuSya, pazu, vanaspatyAdi jIvomAM ghaTe che tema ayathArthajJAnanuM 'tadmAvati tatvAraO jJAnam' A lakSaNa paNa saMzaya, viparyaya ane tarkamAM ghaTe che. te A rIte... * saMzaya :- 'zaktimAM rajatano saMzaya' e tadAbhAvavamAM = rajatatvAbhAvavad zuktimAM tatprakA2ka rajatatvaprakAraka anubhava te ayathArthAnubhava. * viparyaya :- 'zaktimAM rajatano bhrama' e upara pramANe samajavuM. * tarka :- 'yavi vanirna syAt di dhUmopi na myAt' ahIM ta = vakrmabhAva, tadAbhAvati anubhava = = valkyabhAvAbhAvati = vighnati parvatamAM takAraka = vahyabhAvavattva prakA2ka te ayathArthAnubhava che. A rIte tarkano paNa ayathArthAnubhavamAM samAveza karyo che. mUlam : smRtirapi dvividhA - yathArthA ayathArthA ca / pramAjanyA yathArthA / apramAjanyA ayathArthA // smRti paNa be prakAranI che yathArtha ane ayathArtha. yathArtha anubhavathI janya smRtine yathArthasmRti ane ayathArtha anubhavathI janya smRtine ayathArthasmRti kahevAya che. (yathArthAnubhavanA cAra bheda che pratyakSa, anumiti, upamiti ane zAbdabodha. ayathArthAnubhavanA traNa bheda che saMzaya, viparyaya ane tarka. yathArtha ane ayathArtha anubhavanA je bheda che, te smRtinA paNa paDaze.) // iti tarkasaMgrahe buddhinirUpaNam // Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 21 sukha - nirUpaNa mUlam : sarveSAmanukUlavedanIyaM sukham // badhAne je anukUla jaNAya tene "sukha' kahevAya che. (nyA0) sukhaM niruupyti-srvessaamiti| itarecchA'nadhInecchAviSayatvamiti nisskrssH| yathAzrute anukUlatvaprakArakavedanAvizeSyatvasya ghaTo'nukUla ityAkArakajJAnadazAyAmanukUlatvaprakArakajJAnavizeSyatvasya ghaTAdAvapi sattvAd ghaTAdAvativyAptiriti nisskRssttlkssnnmuktm|bhojnaadaavtivyaaptivaarnnaay itrecchaandhiinetiicchaavishessnnm|sukhecchaayaaH sukhatvaprakArakajJAnamAtrajanyatvAt // * nyAyabodhinI A sarveSA...........' ItyAdi dvArA sukhanuM nirUpaNa kare che. itarecchAne anadhIna evI icchAno je viSaya che ane sukha kahevAya che. dA.ta. na dhanathI vAhana, AbhUSaNAdi maLe che tethI dhanecchA vAhanAbhUSaNAdinI IcchAne adhina che, paraMtu sukhanI IcchA koI anya IcchAne adhIna nathI kAraNa ke te sukhanI IcchA sukha-prakArakajJAna mAtrathI ja utpanna thaI jAya che. yathAzra ...' zaMkA : mUlamAM to "sarveSAmanutravenIyaM suram' evuM sukhanuM lakSaNa karyuM che to pachI nyAyabodhinIkAre tareSThI..." evuM navuM lakSaNa kema banAvyuM? samA.: jo "anunanIya sura9m = 'anu%etvaprArabrajJAnavizeSyatva' = "anukUlatva e che prakAra jemAM evA jJAnanuM vizeSya sukha che evuM mUlokta = yathAzruta lakSaNa ja kahIe to "paTa meDanunaH AvuM jJAna thavAthI anukUlatvaprakArakajJAnano viSaya "ghaTa' paNa banI jaze, AthI emAM ativyApti Avaze. pariSkRta = 'phatarechInathInecchAviSayatvam' e pramANe lakSaNa kahevAthI ghaTAdimAM ativyApti nahIM thAya kAraNa ke ghaTanI IcchA itarecchA (jalAharaNAdi IcchA)ne adhIna che. * jo lakSaNamAM "rUchaviSayatva' ATaluM ja kahIe to bhojanAdimAM ativyApti Avaze kAraNa ke bhojanAdi paNa IcchAnA viSaya ja che. "phatare chInavIna' padanA nivezathI bhojanAdimAM ativyApti nahIM Ave kAraNa ke bhojananI IcchA to sukhanI IcchAne adhIna che. jyAre sukhanI IcchA anya koIpaNa IcchAthI anya nathI, sukhanA jJAnamAtrathI ja janya hovAthI sukhecchAmAM ItarecchAnabInecchAviSayatva che ja. T (bhojananI IcchA kayAre thAya? tRptinI IcchA thAya tyAre, tRptinI IcchA kyAreya thAya? sukhanI IcchA hoya tyAre. A pramANe dareka IcchA koIne koI IcchAne adhIna hoya che sivAya sukhanI IcchA.) (pa.) sukhaM niruupyti-srvessaamiti|srvaatmnaamnukuulmiti vedyaM ytttsukhmityrthH| Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 222 'ahaM sukhI' tyanubhavasiddhasukhatvajAtimat, dharmamAtrAsAdhAraNakAraNo guNo vA sukhm| zatruduHkhavAraNAya sarveSAmiti // * padakRtya : badhA jIvone anukUlatayA jeno anubhava thAya tene sukha kahevAya che. "adde suravI' ityakAraka anubhavathI siddha sukhatva jAtivALuM je che te sukha che. (kahevAno Azaya e che ke.... dravyatva jAtinI siddhi to anumAnathI karavI paDe che kAraNa ke tyAM "vRMdravyam "DhuM dravyam' ityAkAraka pratyakSathI pratIti sAdhAraNa vyaktione nathI thatI. paraMtu "sukhatva jAtinuM anumAna karavAnI AvazyaktA nathI. kAraNa ke jevI rIte "ghaTatva' jAti bahirindriya dvArA jaNAI jAya che, tevI ja rIte "sukhatva' jAti paNa abhyantarindriya = manadvArA jaNAI ja jAya che.) athavA to "dharma (= puNya) mAtra jemAM asAdhAraNakAraNa che jenuM evA guNane sukha kahevAya che." * mUlokta sukhanA lakSaNamAM jo "sarveSApadano niveza na karIe ane 'anuttavenIya suravam ATaluM ja kahIe to zatrunA duHkhamAM ativyApti Avaze kAraNa ke "zatruddha manubhUnam A rIte zatrunuM duHkha bhale zatrune pratikUla hoya paNa bIjI vyaktine to anukUla ja che. paraMtu lakSaNamAM "sarvapAm' padanA nivezathI ativyApti nahIM Ave kAraNa ke zatrunuM duHkha bhale bIjA mATe anukULa hoya paraMtu tene potAne to pratikUla ja jaNAya che. duHkha - nirUpaNa mUlam : pratikUlavedanIyaM duHkham // badhAne je pratikUla jaNAya che tene duHkha kahevAya che. (nyA0) duHkhaM niruupyti-prtikuuleti| atrApItaradveSAnadhInadveSaviSayatvamiti nisskRssttlkssnnm| dveSaviSayatvamAtroktau sarpadAvativyAptistatrApi dveSaviSayatvasattvAdatastatrAtivyAptivAraNAyetaradveSAnadhIneti dvessvishessnnm| sarpajanyaduHkhAdau dveSAtsarpe'pi dveSa iti sarpadveSasya sarpajanyaduHkhadveSajanyatvAdanyadveSAjanyadveSaviSayatvarUpaduHkhalakSaNasya sarpAdau naativyaaptiH| phalecchA upAyecchAM prati kaarnnm| ataH phalecchAvazAdupAyecchA bhvti| evaM phale dveSAdupAye dvessH|| nyAyabodhinI eka 'pratikUtta....' ItyAdi dvArA duHkhanuMnirUpaNa kare che. ahIM paNa "phatarapAnathInaviSayatvam' arthAt je dveSa koI anya deSane adhIna na hoya evA dveSano je viSaya bane te duHkha che. A pramANe duHkhanuM niSkRSTa lakSaNa che. * duHkhanA lakSaNamAM 'viSayatva' ATaluM ja kahIe to sarpAdimAM ativyApti Avaze Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 223 kAraNa ke sarpAdi paNa dveSanA viSaya to che ja. paraMtu rUtaraSAnathIna' padanA nivezathI sarpAdimAM ativyApti nahIM Ave kAraNa ke sarpAdimAM je dveSa che te dveSa sarpajanya duHkhanA dveSane adhIna che kAraNa ke jo duHkha upara dveSa na hoya to sarpa upara paNa dveSa na thAya. Ama sarvadveSa, duHkhaSane adhIna che. tethI duHkhanuM lakSaNa 'taraSAnadhInaSaviSayatva' sarpAdimAM ghaTatuM nathI mATe nAtivyApti. IcchA be prakAranI che (1) phalecchA ane (2) upAyecchA. phalecchA = sukhAdinI IcchA, upAyecchA = dhanAdinI IcchA. jevI rIte phalecchA upAmecchAnI pratye kAraNa hovAthI phalecchAthI upAyecchA utpanna thAya che. evI rIte phalanA dveSathI upAyamAM paNa dveSa thAya che. dA.ta. - duHkhanA dveSathI duHkhanA kAraNabhUta sarpamAM paNa dveSa thAya che. (pa0) prtikuuleti| duHkhatvajAtimat, adharmamAtrAsAdhAraNakAraNo guNo vA duHkhm| padakRtyaM pUrvavat // * padakRtya * sarvAnubhavasiddha "duHkhatva jAtivALuM je hoya tene duHkha kahevAya che, athavA adharma (pApa) mAtra che asAdhAraNa kAraNa jenuM, evA guNane duHkha kahevAya che. * ahIM paNa sarveSAm padano niveza na karIe ane pratikUttavenIyeTuM ume ATaluM ja lakSaNa karIe to zatrunA sukhamAM ativyApti Avaze. kAraNa ke zatrunuM sukha paNa bIjAne pratikUla lAge che. paraMtu lakSaNamAM "sarveSAnuM' padanA nivezathI ativyApti nahIM Ave kAraNa ke zatrunuM sukha zatrune to anukUla ja lAge che. IcchA - dveSa - prayatna nirUpaNa mUlam : icchA kaamH| krodho dvessH| kRtiH prytnH| kAmane IcchA kahevAya che, krodhane dveSa kahevAya che ane kRtine prayatna kahevAya che. (pa.) iccha niruupyti-iccheti| kAma iti pryaayH| icchAtvajAtimatI icchaa| sA dvividhA-phalecchA upAyecchA c| phalaM sukhaadikm| upAyo yaagaadiH| dveSaM nirUpayatikrodha iti| dveSTItyanubhavasiddhadveSatvajAtimAn dviSTasAdhanatAjJAnajanyaguNo vA dvessH| prayatna niruupyti-kRtiriti| prytntvjaatimaanprytnH| sa trividhH-prvRtti-nivRttijiivnyonibhedaat|icchaajnyo guNaH prvRttiH| dveSajanyo guNo nivRttiH| jIvanAdRSTajanyo guNo jiivnyoniH| sa ca praannsNcaarkaarnnm|| * padatya icchAno paryAyavAcI "kAma" zabda che. IcchAtva jAtivALuM je hoya tene IcchA kahevAya che. A IcchA be prakAranI che (1) phalaviSaNiI IcchA ane (2) upAyaviSaNiI IcchA. phala = sukha, Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 224 svarga, mokSAdi che mATe sukhAdiviSayaka icchAne phalaviSayakecchA kahevAya che ane sukhAdinuM sAdhana (upAya) yAgAdi che mATe yAgAdiviSayaka IcchAne upAyaviSayakecchA kahevAya che. dvaSano paryAyavAcI 'krodha' zabda che. "sa STi = "te dveSa kare che" ityAkAraka anubhavathI siddha thayelI je 'dvaSatva jAti che, te 'dvaSatva jAtivALuM je hoya tene dveSa kahevAya che. athavA dviSTasAdhanatAnuM jJAna e draSanuM kAraNa hovAthI dviSTasAdhanatAnA jJAnathI janya guNane dveSa kahevAya che. kAraNa ke "rUTuM mama priNa-sAdhanam' arthAt "A sarpAdi mArA dviSTa = duHkhanuM sAdhana che" AvuM jJAna thavAthI sarpa upara dveSa utpanna thAya che. | 'prayatnatva jAtivALuM je hoya tene "prayatna' kahevAya che. A prayatna pravRtti, nivRtti ane jIvanayoni A traNa prakArano che. IcchAthI ja guNane pravRtti kahevAya che. (dA.ta.- ghaTanI cikIrSA thavAthI ghaTa banAvavA mATe karelo je prayatna te pravRtti che.) dveSathI janyaguNane nivRtti kahevAya che. (dA.ta.- sarpa upara dveSa thavAthI sarpathI dUra javuM te nivRtti che.) jIvanAdaSTathI ja guNane jIvanayoni prayatna kahevAya che. jIvanA AyuSya dhAraNanI prati kAraNabhUta puNyAdine jIvanAruM kahevAya che ane tenAthI jIvanayoni prayatnanI utpatti thAya che. jIvanayoni prayatna nyAyamAM atindriya manAya che. tAdaza prayatnathI zarIramAM prANa, apAna tathA zvAsocchavAsAdino saMcAra thAya che. dharmAdharma-nirUpaNa mUlam : vihitakarmajanyo dhrmH| niSiddhakarmajanyastvadharmaH / vedamAM jaNAvAyelI kriyAthI janya guNane dharma kahevAya che ane vedamAM niSedha karAyelI kriyAthI janya guNane adharma kahevAya che. (nyA.) dharmAdharmoM niruupyti-vihiteti| vedvihitetyrthH|| nissiddhti| veniSidraSetyartha: sugama che. ___(pa.) dhrmmaah-vihiteti| vedvihitetyrthH| adharmavAraNAya vedvihiteti| yAgAdikriyAvAraNAya karmajanya iti| sa ca karmanAzAjalasparzakIrtanabhogatattvajJAnAdinA nshyti| adharmalakSaNamAha-niSiddheti vedenetyrthH| dharmavAraNAya vednissiddheti| vedaniSiddhakriyAvAraNAya karmajanya iti| sa ca bhogaprAyazcittAdinA nshyti| etAveva adRSTamiti kathyate vAsanAjanyau c| vAsanA ca vilkssnnsNskaarH|| * padakRtya * 'rmano dharmaH jo ATaluM ja dharmanuM lakSaNa karIe to adharmamAM paNa ativyApti Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 225 Avaze kAraNa ke hiMsAdi niSiddhakarmathI jaja to adharma paNa che, paraMtu 'vedavihita' vizeSaNanA nivezathI ativyApti nahIM Ave kAraNa ke hiMsAdiniSiddha karma to vedavihita nathI. * have jo 'vihito dharma? ATaluM ja kahIe to yAgAdi kriyAmAM ativyApti Avaze kAraNa ke vedamAM to yAgAdikriyAnuM paNa vidhAna che paraMtu "rmananya' padanA nivezathI ativyApti nahIM Ave kAraNa ke yAgAdikriyA bhale vedavihitakarma che paraMtu tAdaza karmathI janya nathI. karmanAzA nAmanI nadInA jalanA sparzathI, potAnA guNonuM vAraMvAra kIrtana karavAthI, dharma = puNyathI janya phaLanA upabhogathI ane tattvajJAnavagerethI dharmano nAza thAya che. (tattvajJAnI puNyano nAza kevI rIte thAya? tattvajJAna badhA ja saMcitakarmono nAzaka che. puNyakarma paNa sonAnI beDIsvarUpa baMdhana che mATe teno paNa nAza thAya che.) * have "mainacoDadharma" eTaluM adharmanuM lakSaNa karIe to dharmamAM paNa ativyApti Avaze kAraNa ke dharma paNa to vedavihitakarmathI janya che. paraMtu "vedaniSiddha padanA nivezo ativyApti nahIM Ave kAraNa ke dharma e vedaniSiddhakarmathI janya nathI. * jo "veniSiddho : ATaluM ja lakSaNa karIe to vedaniSiddha-hiMsAdikriyAmAM paNa ativyApti Avaze. paraMtu lakSaNamAM "rmananya' padanA nivezathI ativyApti nahIM Ave kAraNa ke hiMsAdi to karma che, karmathI janya nathI. adharmano nAza bhoga, prAyazcita AdithI tattvajJAna, gaMgAsnAna vagerethI thAya che. dharma ane adharma A bannene adRSTa kahevAya che ane te adRSTa anAdivAsanAthI janya che, vAsanA e eka prakArano vilakSaNa saMskAravizeSa che. mUlam : buddhyaadyo'ssttaavaatmmaatrvishessgunnaaH| buddhIcchAprayatnA nityA anityaashc| nityA iishvrsy| anityA jIvasya // buddhi, sukha, duHkha, IcchA, dveSa, prayatna, dharma ane adharma A ATha vizeSaguNo atmAnA che. arthAt te mAtra AtmAmAM ja rahe che. A AThamAMthI buddhi, IcchA ane prayatna nitya paNa che, ane anitya paNa che. IzvaranA A traNa guNo nitya che ane jIvAtmAnA anitya che. (phoSa 5 guNo to jIvAtmAnA hovAthI anitya ja che.) (nyA.) buddhyaadyo'ssttaaviti|buddhi-sukh-duHkhecchaadvess-prytn dharmAdharmA ityrthH|| spaSTa che. saMskAra - nirUpaNa mUlam : saMskArastrividhaH-vego bhAvanA sthitisthApaka shceti| vegaH pRthivyaadictussttymnovRttiH| anubhavajanyA smRtiheturbhAvanA aatmmaatrvRttiH| anyathAkRtasya punastadavasthApAdakaH sthitisthApakaH kttaadipRthiviivRttiH| Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 226 // iti guNAH // saMskAra traNa prakArano che - vega, bhAvanA ane sthitisthApaka. 'vega' nAmano saMskAra pRthivI, jala, teja, vAyu ane mana A pAMca mUrtadravyamAM rahe che. anubhavathI je janya che ane skRtinuM je kAraNa che ene 'bhAvanA' kahevAya che je mAtra AtmAmAM ja rahe che. anyarUpe thayelI vastune mULa sthitimAM je lAve che tene "sthitisthApaka' nAmanI saMskAra kahevAya che. te saMskAra caTAI vagere svarUpa pRthivImAM rahe che. (nyA.) saMskAraM vibhajate-saMskAra iti| bhAvanAM lakSayati - anubhveti| anubhavajanyatve sati smRtihetutvaM bhAvanAyA lkssnnm| atrAnubhavajanyatve satIti vizeSaNAnupAdAne AtmamanaHsaMyoge'tivyAptirAtmamanaHsaMyogasya jJAnamAtraM pratyasamavAyikAraNatvena smRti pratyapi kaarnntvaadtstdupaadaanm|aatmmnHsNyogsyaanubhvjnytvaabhaavaannaativyaaptiH| tAvanmAtre kRte'nubhvdhvNse'tivyaaptiH| ataH smRtihetutvopaadaanm| anubhavadhvaMse smRtihetutvaabhaavaannaativyaaptiH|(nnu'vishissttbuddhiN prati vizeSaNajJAnasya kAraNatA skltaantrikmtsiddhaa| yathA daNDaviziSTabuddhiM prati dnnddjnyaansy| daNDaviziSTabuddhirnAma dnnddprkaarkbuddhiH| sA ca 'daNDI puruSa' ityaakaarikaa| na hi daNDamajAnAno 'daNDI puruSa' iti pratyeti / evaM ca yatrAyaM daNDa iti pratyakSaM jAtaM tadanantaraM 'daNDI puruSa' ityAkArakapratyakSamutpannaM, tatra daNDI puruSa' ityaakaarkprtyksse'tivyaaptiH| taddhi svAvyavahitapUrvakSaNotpannadaNDajJAnAtmakAnubhavajanyaM, janiSyamANe 'daNDI puruSa' ityAkArakasmaraNe kAraNaM ca, smRtiM pratyanubhavasya kAraNatvAditi cet|) atra brUmaHanubhavajanyatvaM hi anubhvtvaavcchinnkaarnntaaniruupitkaarytaashrytvm| tathA ca daNDaprakArakabudhitvAvacchinnakAryatAnirUpitadaNDajJAnaniSThakAraNatAyAM na daNDAnubhavatvamavacchedakaM daNDAnubhavAdiva daNDasmaraNAdapi dnnddprkaarkbuddhrutptteH| ato daNDaprakArakabuddhitvAvacchinnaM prati smaraNasAdhAraNadaNDajJAnatvenaiva daNDajJAnasya kAraNatAyAH sviikrnniiytvenaanubhvtvaavcchinnkaarnntaaniruupitkaarytaashrytvsyoktprtyksse'bhaavaannaativyaaptiH| bhAvanAyAM tu lakSaNamidaM vrtte| tathA hi-anubhavenaiva bhAvanAkhyasaMskArotpattyA bhAvanAtvAvacchinnaM pratyanubhavasyAnubhavatvenaiva kAraNatayA bhaavnaatvaavcchinn-kaarytaaniruupitaanubhv-nisstthkaarnntaayaamnubhvtvmvcchedkm| ato'nubhavatvAvacchinnakAraNatAnirUpitakAryatAzrayatvasya bhAvanAyAM sttvaat| nanvevaM smRtihetutvvishessnnvaiyrthym| taddhyanubhavadhvaMse'tivyAptivAraNAya praagupaattm| na hi yathoktAnubhavajanyatvavivakSAyAmanubhavadhvaMse'tivyAptiH prsjjte|tthaahi-dhvNstvaavcchinnN prati pratiyoginaH kAraNatvaM pratiyogitvena rUpeNa, tattaddhvaMsatvAvacchinnaM prati ca tattatpratiyogivyaktestadvyaktitvenetyeva dhvaMsapratiyoginoH kAryakAraNabhAvaH / tathA ca Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhvaMsaniSThakAryatAnirUpitA yAnubhavaniSThA kAraNatA tasyAM pratiyogitvamavacchedakaM tattadvyaktitvaM vA na tvanubhavatvamapItyanubhavadhvaMse'nubhavatvAvacchinnakAraNatAnirUpitakAryatAzrayatvarUpAnubhavajanyatvavirahAditi cet|n, smRtAvativyAptivAraNAyaiva tdupaadaanaat|tthaa hi-smRtiM pratyanubhava eva kAraNaM na tu smRtirapyato ghaTasmRtitvAvacchinnaM prati ghaTAnubhavasya ghaTAnubhavatvenaiva kAraNatvaM na tu ghaTajJAnatvena / itthaM cAnubhavatvAvacchinnakAraNatAnirUpitakAryatAzrayatvasya smRtau vidymaantvaadtivyaaptiH| uktavizeSaNadAne tu smRteH smRtihetutvaabhaavaattdvyudaasH||) * nyAyabodhinI eka saMsthA ...nAtivyAptatA je anubhavathI janya hoya ane smRtinuM kAraNa hoya tene bhAvanA kahevAya che. | * bhAvanAnuM jo "mRtitatvam' eTaluM ja lakSaNa karIe ane "anumavananyatva' A vizeSaNadalano niveza na karIe to Atma-mananA saMyogamAM ativyApti Avaze kAraNa ke Atma-manasaMyoga to yAvat jJAnanuM asamavAyi kAraNa che. tethI mRtyAtmaka jJAnanuM paNa asamavAyikAraNa thaze. "anumavana padanA nivezathI te ativyApti nahIM Avaze kAraNa ke AtmamanaHsaMyoga anubhavathI janya nathI. * mAtra "anubhavananyatve sati' ATaluM ja kahIe to anubhavadhvaMsamAM ativyApti Avaze. jevI rIte ghaTadhvaMsanI prati "ghaTa" kAraNa che kAraNa ke "ghaTa' vinA ghaTadhvasa nahIM thAya. evI ja rIte anubhavadhvaMsanI prati anubhava kAraNa che mATe anubhavadhvaMsa paNa anubhavathI janya thayo. enA vAraNa mATe lakSaNamAM "mRtidetutva' padano niveza che. anubhavadhvaMsa anubhavajanya hovA chatAM paNa smRtinuM kAraNa nathI mATe have emAM ativyApti nahIM Ave. nA .rAtvItA pUrvapakSa : anumavajhanyatve sati smRtidetutvam' AvuM paNa bhAvanAnuM lakSaNa "TUthvI puruSa: ityAkAraka pratyakSajJAnamAM ativyApta thaze. te A pramANe - 'rANI puruSa' A jJAnanI prati daMDanuM jJAna kAraNa kahevAya che. kAraNa ke "viziSTajJAnanI prati vizeSaNajJAna kAraNa hoya che. anubhavathI paNa khyAla Ave che ke jene daMDanuM jJAna nathI thayuM tene iDI puruSa: ityAkAraka viziSTajJAna nahIM ja thAya. A rIte daMDanA anubhavathI 'iDI puruSa A pratyakSAtmaka anubhava thayo ane bhaviSyamAM je "thvI puruSaH ityAkAraka smaraNAtmaka jJAna thaze, enI prati "inDI puruSa?' ityAkAraka pratyakSAtmaka anubhava kAraNa paNa che. A rIte bhAvanAnuM lakSaNa chaDI puruSa:' ityAkAraka pratyakSamAM paNa ghaTI gayuM. matra bUma... nAtivyApa: uttarapakSa : "anumavananyatve sati smRtidetRtvam' bhAvanAnA A lakSaNamAM "anubhavajanyatva'no artha anubhavatnAvacchinna anubhavajanyatva karavo = anubhavaniSThakAraNatAno avadaka "jJAnatva' ane "anubhavatva' A bemAMthI "anubhavatva Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 228 mAnavAthI uparokta ativyApti nahIM Ave. eTale bhAvanAnuM lakSaNa A prakAre thaze. 'anubhavatvAvacchinnakAraNatAnirUpitakAryatAzrayatve sati smRtihetutvam' (daMDaprakAraka buddhi = daMDaviziSTabuddhi = daMDIpuruSanI buddhi.....)kahevAno Azaya e che ke jyAre daMDaanubhavathI chaThThI puruSa: ityAkAraka je viziSTajJAna utpanna thayuM temAM anubhavaniSTha kAraNatAno avacchedaka daMDa anubhavatva nathI. kAraNa ke vizeSaNanA anubhavathI ja viziSTano anubhava thato nathI. vizeSaNanI smRtithI paNa viziSTano anubhava thAya che. arthAt jema daMDAnubhavathI daMDI puruSa ItyAkAraka viziSTa jJAna thAya che. tema daMDanA smaraNathI paNa daMDI puruSa ItyAkAraka anubhava thAya che. "jJAnatva dharma smRti - anubhava sAdhAraNamAM hovAthI daMDajJAnathI daMDI puruSa evuM je viziSTa jJAna utpanna thAya che temAM kAraNatAno avacchedaka "jJAnatva che, anubhavatva nahIM. paraMtu bhAvanApya saMskAra to anubhavathI ja janya che, smRtithI janya nathI. mATe bhAvanAnuM lakSaNa daMDI puruSa ItyAkAraka jJAnamAM jatuM nathI. niSkarSa A nikaLyuM ke daMDI puruSamAM daMDa anubhava kAraNa che. kim rUpeNa ? jJAnatvena. ahIM kAraNatAno avacchedaka jJAnatva che. eTale 3jJAnatvIvajInAratinirUpata-kAryatAzrayatna iDI puruSa ' ItyAkAraka anubhavamAM che. paraMtu manumavatvacchinnAratAnirUpitakAryatAzayatva' daMDI puruSamAM na hovAthI ativyApti Avaze nahIM. mAvAyAMsAtA bhAvanAmAM A lakSaNa ghaTe che. te A pramANe......... bhAvanA anubhavathI janya che eTale ke bhAvanA prati anubhava kAraNa che. kim rUpeNa ? anubhava-na. eTale ke bhAvanAmAM rahelI kAryatAthI nirUpita anubhavamAM rahelI kAraNatAno avacchedaka anubhavatva thaze. mATe "anumavatnAvacchinna TRUtinirUpitArthatAzrayatve pati smRtitatva' bhAvanAmAM hovAthI tyAM lakSaNa samanvaya thAya che. nandharva.vyAsa: zaMkA : "anubhavanatve sati smRtidetRtvam' bhAvanAnA A lakSaNamAM anubhavajanyatva = "anubhavavAvacchinna anubhavajanyatva' evI vivakSA karazo to pachI lakSaNamAM ApeluM "mRti hetutva' e vizeSaNa vyartha thaI jaze. kAraNa ke pUrvamAM "mRtidetutva" pada anubhavadhvaMsamAM AvatI ativyAptine dUra karavA mATe ApyuM hatuM. paraMtu "anubhavatvena anubhavajanyatve' evI vivakSA karIe to anubhavadhvaMsamAM ativyApti nahIM Ave. te pramANe dhvasa pratye pratiyogI kAraNa che. kim rUpeNa?pratiyogitvena. athavA to ta tad dhvasa pratye ta ta pratiyogI vyakti, tata vyaktitvana kAraNa che mATe anubhavadhvaMsanI prati paNa anubhava pratiyogitvena kAraNa che. athavA ta tad vyaktitvana ja kAraNa che, anubhavavena kAraNa nathI. jo anubhavatvena ja anubhavane dhvasanI prati kAraNa mAnIe to anubhavano ja dhvasa thavo joIe, ghaTAdIno nahIM. paraMtu AvuM thatuM nathI. mATe dhvasaniSTha kAryatAnirUpita anubhavaniSTha kAraNatA, pratiyogitA athavA ta ta ghaTAdivyaktitvathI avacchinna hoya che, anubhavatvathI Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 229 avacchinna nathI = "anumavatvIjInsaraLatAnarUpitAryatAzayatva anubhavadhvaMsamAM nathI. anubhavavAvacchinna anubhavathI janya to bhAvanA ja thaze, tAdaza dhvaMsa nahIM. A rIte anubhava dhvasamAM ativyApti AvatI nathI. tethI tenA nivAraNa mATe ApeluM "mRtidetutva pada vyartha che. samA.. tamArI vAta barAbara che, paraMtu "anubhavatAvacchinna anubhavajanyatva" ATaluM ApavAthI paNa "mRti'mAM ativyApti Avaze ja. kAraNa ke smRti mAtra anubhavathI ja janya hovAthI anubhavavAvacchinna anubhavajanyatva smRtimAM akSaNa = abAdhita che. mATe anumavatvacchinAratAnirUpatAryatAzayatve sati smRtidetutvam' evuM lakSaNa karyuM che jethI smRtimAM ativyApti nahIM Ave kAraNa ke smRti bhale anubhavavena anubhavathI janya hoya paraMtu koI anya smRtinuM kAraNa banatI nathI. vizeSArtha : zaMkA : "-vRzvijJAna-parasaMbdhismAravaM mavati' A nyAyathI ghaTanI smRtithI tasaMbaMdhI jalanI smRti paNa thaI zake che mATe pUrve smRtimAM ativyAptinuM vAraNa karyuM hatuM te ucita nathI = vAyabodhinIkAre mRteHmRtitullAmAvItrudrAkSa: A je paMkita lakhI che te ucita nathI. samA. : nyAyabodhinIkAranI pUrvoktapaMkita saMgata ja che kAraNa ke jevI rIte ghaTAnubhava, sajAtIya saMskArane utpanna karIne ghaTanI smRti utpanna kare che ane A rIte smRti prati kAraNa bane che evI ja rIte ghaTanI smRti, svasajAtIya saMskArane utpanna karIne sajAtIyaskRtinI prati kAraNa nathI banatI. jalaskRtinI prati bhale ghaTanI smRti kAraNa bane che paraMtu tAdaza ghaTasmRti uddhadhakavidhayA ja kAraNa bane che, sajAtIya saMskArane utpanna karIne nahIM. kAraNa ke saMskAra, anubhavamAtrathI janya che. smRtithI koI paNa prakAranA saMskAra utpanna nathI thatA. (pa.) saMskAraM vibhjte-sNskaareti| saamaanygunnaatmvishessgunnobhyvRttigunntvvyaapyjaatimaansNskaarH| ghaTAdivAraNAya gunntvvyaapyeti| saMyogAdivAraNAya saamaanyvishessgunnobhyvRttiti| jJAnAdivAraNAya saamaanyeti| dvitIyAdipatanAsamavAyikAraNaM vegH| rUpAdivAraNAya dvitiiyaadiptneti| kAlAdivAraNAya asmvaayiiti| bhAvanAM lakSayati anubhveti| AtmAdivAraNAya prthmdlm| anubhavadhvaMsavAraNAya dvitiiydlm| sthitisthaapkmaah-anytheti| pRthivImAtrasamavetasaMskAratvavyApyajAtimattvaM sthitisthaapktvm| gandhatvamAdAya gandhe'tivyAptivAraNAya sNskaartvvyaapyeti| bhAvanAtvamAdAya bhAvanAvAraNAya pRthiviismveteti| sthitisthApaka rUpAnyataratvamAdAya rUpavAraNAya jaatiiti| iti guNA iti| Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 23) dravyakarmabhinnatve sati sAmAnyavAn gunnH| dravyakarmaNorativyAptivAraNAya vishessnndlm| sAmAnyAdAvativyAptivAraNAya vishessydlm| padatya * saMjjA-sAmAti "saMznAstrividha ....' e pramANe kahevA dvArA saMskArano vibhAga kare che. sAmAnyaguNa ane AtmAnA vizeSaNa A baMnemAM rahenArI guNatvanI je vyApya jAti che, te jAtimAne saMskAra kahevAya che. kahevAno Azaya e che ke saMskAra e sthitisthApaka, vega ane bhAvanAnA bhedathI traNa prakAre che. emAMthI bhAvanAguNa vizeSaguNanA antargata Ave che ane zeSa be sAmAnyaguNanA antargata Ave che. A traNeyamAM "saMskAratva' jAti rahelI che mATe saMskAratva' jAti sAmAnyaguNa ane AtmavizeSaguNobhayamAM rahenArI guNatvanI nyUnavRtti jAti che. ane te jAtimAnuM vegAdi traNeya hovAthI lakSaNa samanvaya thayuM. * have "guNatvavyApya" pada na kahIe ane mAtra "sAmAnyAvizeSaNomavRttinAtimAnaMskAra:' ATaluM ja lakSaNa karIe to sAmAnyaguNa = saMkhyA, parimANAdi ane vizeSaguNa = rUpAdi emAM rahenArI "sattA' jAti ghaTAdimAM paNa hovAthI temAM ativyApti Avaze, paraMtu lakSaNamAM "putvavyANa' padanA nivezathI ativyApti nahIM Ave kAraNa ke sattA' jAti e guNatvanI vyApya jAti nathI. * jo " putvavyApyajJAtimansAra:' ATaluM ja kahIe to saMyogAdi guNamAM ativyApti Avaze kAraNa ke guNatvanI vyApya jAti to saMyogatvAdi paNa che. temAM ativyAptinA vAraNa mATe lakSaNamAM "sAmAnyaTMtmivizeSa guNomayavRtti' padano niveza che, "saMyo tva' jAti to sAmAnyaguNa mAtramAM vRtti che, ubhaya guNavRtti nathI. mATe nAtivyApti. * jo 'bAtmavizeSaguNavRtti putvavyANajJAtimAnsAra:' ATaluM ja lakSaNa karIe ane 'sAmAnyakuLa' padano niveza na karIe to AtmAno vizeSaguNa je jJAnAdi che, temAM guNatvanI vyApya jAti jJAnendri' rahelI hovAthI jJAnAdimAM ativyApti Avaze. paraMtu lakSaNamAM 'sAmAnya ' padanA nivezathI ativyApti nahIM Ave kAraNa ke "jJAnatvAdri' jAti AtmavizeSaguNa mAtramAM vRtti che, ubhayaguNamAM rahenArI nathI. * have jo lakSaNamAM "gAtma' padano niveza na karIe ane mAtra "sAmAnyaTMvizeSaguNAmayavRtti-gurtavyanAtimAnuM saMskAra:' ATaluM ja kahIe to dravatva' guNamAM ativyApti Avaze kAraNa ke dravartatva' jAti e "naimittikadravatva' je sAmAnyaguNa che ane "sAMsiddhikadravatva' je vizeSaguNa che e baMnemAM rahe che ane guNatvanI vyApya paNa che. paraMtu lakSaNamAM "kAtma padanA nivezathI ativyApti nahIM Ave kAraNa ke dravartatva' jAti AtmavizeSaguNamAM rahetI nathI. ditiyAti... have veganuM lakSaNa kare che - "dvitIyatRtIyAdiSaNakAlIna patanakriyAnuM Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 231 je asamavAyikAraNa che tene "vega" kahevAya che. * ahIM mAtra 'samavAira ve?' ATaluM ja lakSaNa karIe to taMturUpa paNa paTarUpanuM asamanAyikAraNa hovAthI taMturUpAdimAM ativyApti Avaze. paraMtu "ditIyAdripatana' padanA nivezathI taMturUpAdimAM ativyApti nahIM Ave kAraNa ke taMturUpAdi, dvitIyAdikSaNamAM thanArI patanakriyAnA asamavAyikAraNa nathI. "ditIyadvipatanAra ve?' ATaluM ja kahIe to kAlAdimAM ativyApti Avaze kAraNa ke "kAla" to ja mAtranI prati kAraNa che ja. paraMtu lakSaNamAM 'samaya' padanA nivezathI kAlImAM ativyApti nahIM Ave kAraNa ke kAla to tAdaza patanakriyAnuM nimittakAraNa che. asamavAdhikAraNa nathI. mAvanAM nakSati....... "anumavananyatve sati gRtidetutvam' * ahIM mAtra "mRtidetRtvam' ATaluM ja kahIe to smRtinA samavAyikAraNa AtmAdimAM ativyApti Avaze paraMtu anumavananyatva" padanA nivezathI ativyApti nahIM Ave kAraNa ke AtmA anubhavathI janya nathI. jo 'anumavajhanyatve' ATaluM ja bhAvanAnuM lakSaNa karIe to anubhavadhvaMsamAM ativyApti Avaze kAraNa ke anubhavathI janya anubhavadhvaMsa paNa che paraMtu lakSaNamAM mRtidetutvaH padanA nivezathI anubhavadhvaMsamAM ativyApti nahIM Ave kAraNa ke "anubhavadhvaMsa' e skRtinuM kAraNa nathI. sthitisthApI ... sthitisthApakanuM lakSaNa kare che. - "pRthivImAtramatasaMratvavyApyajJAtimatve sthitisthAparvam' pRthivImAtramAM je samata che, te samavetamAM saMskAratvanI vyApya jAtivALuM je che, tene sthitisthApakaguNa kahevAya che. (dA.ta. - pRthivI mAtramAM samAveta je sthitisthApaka guNa che, emAM rahelI saMskAratvanI vyApya jAti je sthitisthApakatva che, te jAtivALo sthitisthApaka guNa che. A rIte lakSaNa samanvaya thayuM.) * "pRthivImAtrasamavetavRttinAtimattvam' ATaluM ja sthitisthApakanuM lakSaNa karIe to gaMdhatva jAtimAnuM gaMdha paNa pRthivImAtramAM samaveta hovAthI gandhamAM ativyApti Avaze. tenA vAraNa mATe lakSaNamAM "saMwAratvavyApya" padano niveza che. "anyatva" jAti to guNatvanI vyApya che, saMskAratvanI vyApya nathI. * jo mAtra saMratvavyANajJAtimattvam' ATaluM ja lakSaNa karIe to saMskAratvanI vyApya jAti to "bhAvanAtva" paNa che, mATe bhAvanAmAM ativyApti Avaze. paraMtu lakSaNamAM "pfthavImAtrasamaveta' padanA nivezathI bhAvanAmAM ativyApti nahIM Ave, kAraNa ke "bhAvanA' pRthivImAtra samaveta nathI. AtmAmAM ja samaveta che. * ane jo "pRthivImAtrasamavetasaMratvavyApyadharmavalve sthitisthAparvanuM AvuM bhAvanAnuM lakSaNa karIe ane "jJAti' padano niveza na karIe to sthitisthApaka ane nIlarUpa pRthivImAtramAM samaveta hovAthI tAdaza sthitisthApakanIlarUpAnyataratvane laIne rUpamAM Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 232 ativyApti Avaze. (vAstavamAM jovA jaIe to 'sthitisthApapAnya...' A pATha ucita lAgato nathI. kadAca 'rUpa' padathI 'nIlarUpa'nI vivakSA paNa karIe to bhale 'sthitisthApakanIlarUpAnyatara' pRthivImAtramAM samaveta che. paraMtu tAdazavRtti je 'sthitisthApakanIlarUpAnyataratva' dharma che te saMskAratvano vyApya dharma nahIM banI zake. kAraNa ke tAdaza 'anyataratva' dharma nIlarUpamAM hovA chatAM paNa tyAM 'saMskAratva' nathI mATe 'yaMtra yaMtra tAdRzAnyataratna tatra taMtra saMOAratvam' A rIte saMskAratvanI sAthe vyApyavyApakabhAva nahIM ghaTI zake. tethI 'sthitisthApavRthivIvRttiveAnyataratvamAvAya veLavAraLAya jJAtIti' A pATha samucita lAge che kAraNa ke pRthivIvRttivega ane sthitisthApaka A banne pRthivImAtramAM samaveta che ane emAM rahenAro tAdaza 'anyataratva' dharma paNa saMskAratvane vyApya che. kAraNa ke vega ane sthitisthApaka A banne saMskAranA ja prabheda che. Ama, tArdazAnyataratva dharmane laIne vegamAM ativyApti Ave che. te ativyAptinA nivAraNa mATe lakSaNamAM 'jJAti' padano niveza che. 'sthitisthApavRthivIvRttine nAnyataratna' dharma, jAti svarUpa na hovAthI tene laIne vegamAM ativyApti nahIM Ave.) have guNanuM lakSaNa kare che - dravyaminnatve sati sAmAnyavAn muLaH / * jo 'sAmAnyavAn muLa:' ATaluM ja guNanuM lakSaNa karIe to dravya ane karmamAM paNa ativyApti Avaze kAraNa ke sAmAnya = jAti to dravya ane karmamAM paNa rahe che. jethI sAmAnyavAn dravya ane karma paNa thaze. tethI lakSaNamAM 'dravyamaMbhinnatve sati' padano niveza che. * jo 'dravyamaMbhinnatva' ATaluM ja guNanuM lakSaNa karIe to sAmAnyAdi paNa dravya ane karmathI bhinna hovAthI temAM ativyApti Avaze. paraMtu lakSaNamAM 'sAmAnyavAn' evA vizeSyadalanA nivezathI ativyApti nahIM Ave kAraNa ke sAmAnyAdimAM jAti rahetI nathI. (sAmAnyAdimAM jAti kema nathI rahetI? enuM vivaraNa jIjJAsuoe muktAvalI Adi granthomAMthI jANavuM.) karma - nirUpaNa mUlam : calanAtmakaM karma / UrdhvadezasaMyogaheturutkSepaNam, adhodezasaMyogaheturapakSepaNaM, zarIrasya saMnikRSTasaMyogaheturAkuJcanaM, viprakRSTasaMyogahetuH prasAraNam, anyatsarvaM gamanam // calanAtmaka kriyAne karma kahevAya che. te karma pAMca prakAranA che utkRpaNa, apakSepaNa, AkuMcana, prasAraNa ane gamana. emAM urdhvadezanA saMyoganuM je kAraNa che tene utsepaNa karma, adhodezanA saMyoganuM je kAraNa che tene apakSepaNa karma, zarIranI pAse rahelI vastunI sAthe saMyoganuM je kAraNa che tene AkuMcana karma, zarIrathI dUra rahelI vastunI sAthe saMyoganuM je kAraNa che tene prasAraNa karma, A cAra karmathI atirikta bhramaNa, recana, spandana, urdhvajvalana, tirthagamana vagere kriyAone 'gamana' kahevAya che. Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 233 (pa0) clneti|sNyogbhinntve sati saMyogAsamavAyikAraNaM krm| hastapustakasaMyogavAraNAya styntm| ghaTAdivAraNAya vishessydlm| uurveti| apakSepaNavAraNAya adveti| kAlAdivAraNAya 'asAdhAraNe'tyapi bodhym| adhodesheti| utkSepaNavAraNAya adhodesheti| kAlAdivAraNAya 'asAdhAraNe'tyapi deym| shriireti| prasAraNAdivAraNAya sNnikRsstteti| kAlAdivAraNAya 'asAdhAraNaM' deym| viprkRsstteti| utkSepaNAdivAraNAya viprkRsstteti| kAlAdivAraNAya 'asaadhaarnn'mpyaavshykm| padakRtya je saMyogathI bhinna hoya ane saMyoganuM asamavAyikAraNa hoya tene karma kahevAya che. niyama che ke "samavAya saMbaMdhathI utpadyamAna kAryanI prati je samavAyasaMbaMdhathI kAraNa hoya, tene asamavAyikAraNa kahevAya che." dA.ta. - AdyapatananI prati gurUtva. kahevAno Azaya e che ke karma (kriyA) vibhAga ane pUrvasaMyoganA nAza dvArA uttaradezasaMyogane utpanna kare che ane saMyogasvarUpa kAryanI sAthe samavAyasaMbaMdhathI dravyamAM rahe che tethI te kriyA asamavAyikAraNa kahevAze. * jo "saMya samavAyArAM karma' ATaluM ja kahIe to hastapustakanA saMyogamAM paNa ativyApti Avaze. kAraNa ke avayavImAM rahelA guNanI prati avayavamAM rahelA guNane asamavAyikAraNa kahevAya che. jema paTarUpanI prati takhtanuM rUpa. evI ja rIte zarIrapustakanA saMyogAdinuM asamavAyikAraNa hastapustakano saMyoga hovAthI temAM ativyApti Avaze. paraMtu lakSaNamAM "saMyo mannatva' padanA nivezathI hastapustakasaMyogamAM ativyApti nahIM Ave kAraNa ke hastapustakasaMyoga e saMyogathI bhinna nathI. * jo mAtra "saMyamanatva' ATaluM ja kahIzuM to ghaTAdimAM ativyApti Avaze kAraNa ke ghaTAdi paNa saMyogathI bhinna to che ja mATe "saMya samavAthijAra' padano niveza karyo che. ghaTAdi saMyoganuM asamavAyikAraNa nathI mATe emAM ativyApti nahIM Ave. have ullepaNanuM lakSaNa kare che - " zasaMyogAtukSepam' * jo "urva padano niveza na karIe to "apakSepaNamAM ativyApti Avaze. kAraNa ke adhodezasaMyoganuM kAraNa to apakSepaNa paNa che. tethI ativyAptinA vAraNa mATe lakSaNamAM "a' padano niveza karyo che. * ahIM "hetu' padathI asAdhAraNahetu' samajavuM, nahIM to kAlAdi paNa janyamAtranI prati kAraNa hovAthI urdhvadezasaMyoganI prati paNa kAraNa banI jaze. (vastutaH jovA jaIe to urdhvadezasaMyoganuM samavAyikAraNa ane nimittakAraNa kramaza: pASANAdi ane pASANAdine pheMkanAro banne banI zake che ane A banne asAdhAraNakAraNa Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 234 paNa che. mATe emAM ativyApti Avaze. tethI ahIM 'asAdhAraNa' padathI 'asamavAyikAraNa' ja samajavuM. apakSepaNa, AkuMcana ane prasAraNanuM padakRtya utthapaNamAM kahevAyelA rIti pramANe ja samajavuM. 'gamana'nuM lakSaNa mUlakAre jaNAvyuM nathI. enuM lakSaNa - 'utkSepaNAdibhinnatve sati saMyogasamavAyiArAM manam' evuM samajavuM.) sAmAnya - nirUpaNa mUlam : nityamekamanekAnugataM sAmAnyam / dravyaguNakarmavRtti / paraM sattA / aparaM dravyatvAdi // je nitya hoya ane anekamAM samavAyasaMbaMdhathI rahetuM hoya, tene 'sAmAnya jAti' kahevAya che. A sAmAnya dravya, guNa ane karmamAM rahe che. te para ane apara ema be prakAranuM che. temAM 'sattA' jAti para sAmAnya ane 'dravyatyAdi' jAti apara sAmAnya kahevAya che. (nyA0 ) sAmAnyaM nirUpayati-nityamekamiti / nityatve satyanekasamavetatvaM saamaanylkssnnm| nityatvavizeSaNAnupAdAne'nekasamavetatvasya saMyogAdau sattvAttatrAtivyAptistadvAraNAya nitytvvishessnnm| anekasamavetatvAnupAdAne nityatvamAtropAdAne aakaashaadaavtivyaaptistdvaarnnaayaaneksmvettvm| anekasamavetatvAnupAdAne nityatvaviziSTasamavetatvamAtroktAvAkAzagataikatvaparimANAdau jalaparamANugatarUpAdau cAtivyAptiH / jalaparamANugatarUpAderAkAzagataikatvaparimANAdernityatvAt samavetatvAcca / ataH 'aneke 'ti samavetavizeSaNam // * nyAyabodhinI * 'nityatve sati anesamavetatvam' sAmAnyanA A lakSaNamAM jo mAtra 'anesamavetatva' eTaluM ja kahIe to saMyoga, vibhAga ane dvitpAdi saMkhyAmAM paNa ativyApti Avaze kAraNa ke A badhA paNa samavAyasaMbaMdhathI anekamAM rahe che. 'nityatva' padanA nivezathI ativyApti nahIM Ave kAraNa ke saMyogAdi janma hovAthI nitya nathI. * jo mAtra 'nityatva' ATaluM ja sAmAnyanuM lakSaNa kahIe to AkAzAdimAM ativyApti Avaze kAraNa ke AkAzAdi paNa nitya che. tenA vAraNa mATe lakSaNamAM 'anesamavetatva' padano niveza che. AkAza, paramANu vagere to niravayava hovAthI samaveta ja nathI to emAM 'anekasamavetatva' kevI rIte ghaTaze. * jo 'nityatve sati samavetatvam' ATaluM ja lakSaNa karIe to AkAzagata ekatva, parimANAdi ane jalIyaparamANugata rUpAdimAM ativyApti Avaze kAraNa ke tAdRza ekatva ane rUpa nitya paNa che ane samaveta paNa che. paraMtu lakSaNamAM 'ane' padanA nivezathI ativyApti nahIM Ave kAraNa ke AkAzagata ekatva, parimANAdi tathA jalIyaparamANugata rUpAdi ekamAM ja samaveta che. Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 235 vizeSArtha : zaMkA : AkAza ane kAlano saMyoga nitya paNa che ane anekasamaveta paNa che tethI sAmAnyanuM lakSaNa tAdeza saMyogamAM paNa ativyApta thaze tenA vAraNa mATe lakSaNamAM 'saMyogaminnatva sati' pada paNa ApavuM joIe. samA. : 'aprAptasya prApti: saMyoga:' evuM saMyoganuM lakSaNa nyAyagranthomAM karyuM che. AkAza ane kAla viSu ane nitya hovAthI 'aprAptasya prApti:' svarUpa je saMyoga che te ghaTaze nahIM. mATe tyAM anAdianaMta saMyogane ja svIkAravo paDaze. etAdRza saMyogane matAntare svIkAryo nathI tethI ja 'saMyogaminnatva' pada ApavAnI AvazyakatA nathI. zaMkA : nAnA jalIyaparamANumAM rahenAruM rUpa to nitya paNa che ane aneka paramANuomAM samaveta paNa che mATe tAdeza rUpamAM paNa ativyApti AvavI joIe... samA. ahIM 'anesamavetatva'no Azaya 'tattvina anesamavetatva' che. jalIya52mANurUpa bhale rUpatyena aneka paramANuomAM samaveta che paraMtu eka vyaktisvarUpa je rUpa che te to eka ja paramANumAM raheze, jyAre ghaTatvAdi sAmAnya to tavyaktitvana anekamAM samavAyasaMbaMdhathI raheze evo bheda samajavo. (pa0 ) nityamiti / saMyogAdivAraNAya nityamiti / kAlAdiparimANavAraNAya aneketi / anekAnugatatvaM ca samavAyena bodhyam tena nAtyantAbhAve'tivyAptiH / * panRtya * saMyogAdimAM ativyAptine dUra karavA mATe lakSaNamAM 'nitya' padano praveza che. kAlAdinA parimANamAM ativyAptine dUra karavA mATe lakSaNamAM 'aneka' padano niveza che. tethI kAlAdiparimANamAM ativyApti nahIM Ave. kAraNa ke kAlaparimANa mAtra kAlamAM ja samaveta che, anekamAM nahIM. sAmAnyanA lakSaNamAM 'anekavRttitva' samavAyasaMbaMdhathI ja samajavuM, nahIM to ghaTAtyannAbhAva paNa nitya che ane aneka jagyAe abhAvIyavizeSaNatAsaMbaMdhathI vRtti che. 'samavAya' padanA nivezathI te ativyApti nahIM Ave kAraNa ke ghaTAbhAva koIpaNa jagyAe samavAyasaMbaMdhathI nathI raheto. (jo ke ghaTanA AvavAthI ghaTAtyannAbhAvano nAza pratyakSa dRSTa che to paNa ghaTAtyannAbhAvane nitya mAnyo che tenI yuktio muktAvalI Adi granthomAM ApI che. jIjJAsuoe tyAMthI jANI levI.) vizeSa - nirUpaNa mUlam : nityadravyavRttayo vyAvartakA vizeSAH // je nityadravyamAM samavAyasaMbaMdhathI rahe ane paramANu AdinA parasparanA bhedane siddha kare tene vizeSa kahevAya che. Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 236 (dA.ta.- jema ghaTamAM ghaTava rahe tema niravayava paramANumAM tathA AkAzAdimAM vizeSa samavAyasaMbaMdhathI rahe che ane eka paramANuthI bIjo paramANu judo che" evuM jaNAve che.) (pa0) nityadravyavRttaya iti| ghaTatvAdivAraNAya nityadravyavRttaya iti| AtmatvamanastvavAraNAya 'AtmatvamanastvabhinnA' ityapi bodhym| ka padakRtya che * vyAvartiA vizeSA?' ATaluM ja jo vizeSanuM lakSaNa karIe to ghaTatva, paTavAdimAM paNa ativyApti Avaze kAraNa ke ghaTatva, paTavAdi jAti paNa ghaTAdine maThAdithI vyAvRtta to kare ja che mATe nicaMdravyavRtta:' padano niveza che. ghaTavAdi to anityamAM ja rahetA hovAthI temAM ativyApti nahIM Ave. * mUlokta AkhuM lakSaNa kahIzuM to paNa "Atmatva' "manasva'mAM ativyApti Avaze kAraNa ke AtmatvAdi jAti nityadravya evA AtmAdimAM rahe paNa che ane ghaTAdithI AtmAnuM vyAvartana paNa kare che. mATe vizeSanA lakSaNamAM "AtmatvamanasvaminA 'padano paNa niveza karavo, tethI temAM ativyApti nahIM Ave kAraNa ke Atmatva ane manasva e AtmatvamanasvathI bhinna nathI. noMdhaH padakRtyamAM "gAtmavaimanasvavIrAya' nA sthAne 'nAtmatvamanasvAvivAraVTya' A paMkti vadhAre ucita lAge che. Adi padathI 'paramANutvane levuM. samavAya - nirUpaNa mUlam : nityasaMbandhaH smvaayH| ayutsiddhvRttiH| yayordvayormadhya ekamavinazyadavasthamaparAzritamevAvatiSThate taavyutsiddhau| yathA avayavAvayavinau guNaguNinau kriyAkriyAvantau jAtivyaktI vizeSanityadravye ceti / nityasaMbaMdhane samavAya kahevAya che. A saMbaMdha ayutasiddha padArthomAM rahe che. ayutasiddha padArtha kone kahevAya? je be padArthomAM eka padArtha potAno vinAza na thAya tyAM sudhI bIjA padArthane AzrayIne rahe to te baMne padArtho ayutasiddha kahevAya che. (1) avayava-avayavI :ghaTa nAza na pAme tyAM sudhI kapAlane AzrayIne rahe che tethI kapAla ane ghaTa = avayava ane avayavI, (2) guNa-guNI :- ghaTarUpa nAza na pAme tyAM sudhI ghaTane AzrayIne rahe che tethI ghaTarUpa ane ghaTa = guNa ane guNI, (3) kriyA-kriyAvAn :- nartanakriyA nAza na pAme tyAM sudhI nartakane AzrayIne rahe che tethI nartanakriyA ane nartaka = kriyA ane kriyAvAnuM, (4) jAtijAtimAnuM - evI ja rIte avinazyat avasthAne pAmeluM ghaTata ghaTane AzrayIne rahe che tethI ghaTatva ane ghaTa = jAti ane jAtimAnuM, (5) vizeSa-nityadravya: - evI ja rIte avinazyat avasthAne pAmelo vizeSa paramANune AzrayIne rahe che tethI vizeSa ane paramANu = vizeSa Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 237. ane nityadravya ayutasiddha padArtha che ane A ayutasiddha padArthono parasparano je saMbaMdha che te samavAya che. (nyA0) samavAyaM niruupyti-nityeti| saMbandhatvaM vishissttprtiitiniyaamktvm| tAvanmAtroktau saMyoge'tivyAptiH, ato nitya iti vishessnnm| yayordvayormadhya iti| (yanniSThakAlanirUpitAdheyatAsAmAnyaM yadavacchinnaM tdubhyaanytrtvmyutsiddhtvmityrthH)|| ke nyAyabodhinI ka viziSTapratItino = viziSTajJAnano je niyAmaka che tene saMbaMdha kahevAya che. arthAt vizeSaNa sahita vastunA jJAnane viziSTajJAna kahevAya che. (dA.ta. * daMDa ane puruSa baMne bhUtala upara hovA chatAM daMDI puruSa ItyAkArakadaMDa viziSTa puruSanI pratIti thatI nathI paraMtu e daMDano puruSanI sAthe jyAre saMyoga thAya che tyAre ja daMDaviziSTa puruSanI pratIti thAya che. tethI ja A viziSTa pratItinA kAraNabhUta saMyogane saMbaMdha kahevAya che. A ja pramANe'ghaTavet mUtattam', "paTAmAvavamUtattam', "jJAnavanirbhiA ityAdi jJAnane viziSTajJAna kahevAya che. ahIM saMyoga, samavAyAdi saMbaMdha bhAsita thAya che, e saMbaMdha vinA viziSTajJAnanI kalpanA paNa nahIM karI zakAya mATe "saMbaMdha" e viziSTajJAnanI prati kAraNa kahevAya che.) * jo lakSaNamAM "saMvanthaH samavAyaH' ATaluM ja kahIe to saMyogAdimAM ativyApti Avaze. paraMtu lakSaNamAM nitya padanA nivezathI ativyApti nahIM Ave kAraNa ke saMyogAdi saMbaMdha nitya nathI. - have ayutasiddha = apRthasiddhanI vyAkhyA navyanyAyaghaTita zailImAM kare che. - vRkSamAM kapi rahevA chatAM paNa saMpUrNa vRkSamAM raheto na hovAthI "vRkSe zAuvacheraiva RfpasaMyo?' evI pratIti thAya che. ahIM zAkhA e avacchedakatayA ane vRkSa e adhikaraNatayA bhAsita thAya che. tevI ja rIte badhI vastuonuM kAlikasaMbaMdhathI adhikaraNa kAla che paraMtu ghaTa, paTAdi vastu amuka avacchedana ja kAlamAM raheze. tethI ghaTa kapAlAvacchedana kAlamAM che tanvacchedana nahIM, paTa tajvacchedana kAlamAM che kapAlAvacchedana nahIM AvuM kahevAze. A rIte smina jo takhta para:' A pratItimAM kAla adhikaraNa tarIke jaNAya che ane taMtu avacchedaka tarIke jaNAya che. ___'yanniSThakAlanirUpitAdheyatAsAmAnyaM yadavacchinnaM tadubhayAnyataratvamayutasiddhatvam' ayutasiddhanuM A je lakSaNa che te kAlane adhikaraNa ane dezane avacchedaka mAnIne karyuM che.ahIM prathama "ya padano anvaye AdheyatA-sAmAnyamAM karavo ane prathama vat padathI ghaTa, paTAdine grahaNa karavuM. dvitIya 'ya' padathI avacchedakatayA bhAsita kapAla, tattvAdine grahaNa karavuM tethI lakSaNa samanvaya A rIte thaze - kAlathI nirUpita ghaTapaTAdimAM rahelI je vAva AdheyatA che te kapAla, tattvAdithI avacchinna che mATe ghaTa ane kapAla, paTa ane taMtu A Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 238 badhA ayutasiddha padArtho kahevAze. (pa0) nityeti| AkAzAdivAraNAya saMbandha iti| saMyogavAraNAya nityeti| svarUpasaMbandhavAraNAya 'tadbhinna' ityapi bodhyam // ka padakRtya che >> 'nityaH samavAya?' ATaluM ja samavAyanuM lakSaNa karIe to AkAzAdi paNa nitya hovAthI emAM ativyApti Avaze mATe lakSaNamAM "saMvanthaH' padano niveza che. AkAzAdi saMbaMdhasvarUpa na hovAthI ativyApti nahIM Ave. * mAtra "saMvanthaH samavAya?' ATaluM ja lakSaNa karIzuM to saMyoga paNa saMbaMdha hovAthI emAM ativyApti Avaze tethI lakSaNamAM nitya' padano niveza karyo che. * have nityasaMvattha: samavAya?' AvuM paNa samavAyanuM lakSaNa karazuM to svarUpasaMbaMdhamAM ativyApti Avaze. te A rIte - paramANamAM ghaTatvano abhAva abhAvIyavizeSatA (svarUpa) saMbaMdhathI rahe che. niyama che ke "svarUpasaMbaMdhanI sattA saMbaMdhIothI bhinna hotI nathI arthAt svarUpasaMbaMdha saMbaMdhyAtmaka ja hoya che. tethI paramANumAM ghaTavAbhAva je svarUpasaMbaMdhathI rahe che te svarUpasaMbaMdhane cAhe ghaTavAbhAvasvarUpa mAnIe athavA cAhe paramANusvarUpa mAnIe, e baMne nitya hovAthI svarUpasaMbaMdha paNa nitya kahevAze. tethI lakSaNamAM "varUpasaMvanyamanatve ta' padano niveza paNa Avazyaka che. noMdha : badhA ja svarUpasaMbaMdha nitya nathI hotA. jo saMbaMdhI anitya hoya to eno svarUpasaMbaMdha paNa anitya thaze. dA.ta. - bhUtalavRtti ghaTAbhAvano svarUpasaMbaMdha jo adhikaraNasvarUpa = bhUtalasvarUpa mAnIe to te svarUpasaMbaMdha anitya ja kahevAze mATe draSTAMtamAM ame paramANuvRtti ghaTavAbhAvane batAvyuM che. abhAva - nirUpaNa prAgabhAva mUlam : anAdiH sAntaH praagbhaavH| utpatteH pUrvaM kaarysy|| je abhAvanI utpatti nathI paNa nAza che(= anAdi sAMta che) te abhAvane 'prAgabhAva" kahevAya che. A "prAgabhAva' kAryanI utpatti pahelA hoya che. (dA.ta. * ghaTakAryanI utpatti pahelA "rUda dhaTa DaFsthata' AvI pratIti thAya che tenA viSayabhUta ghaTanA abhAvane "ghaTaprAgabhAva" kahevAya che.) (pa0) prAgabhAvaM lkssyti-anaadiriti| ghaTAdivAraNAya prthmdlm| paramANuvAraNAya dvitiiydlm| punaH prAgabhAvaH kasminkAle'stItyata Aha - utptteriti|kaarysyotptteH prAk svapratiyogisamavAyikAraNe vartata ityrthH|| Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 239 - padakRtya * * "sAnta: prATmAvaH' ATaluM ja prAgabhAvanuM lakSaNa karIe to vinAzI evA ghaTAdimAM ativyApti Avaze tenA nivAraNa mATe lakSaNamAM "anAdi' padano niveza karyo che, ghaTAdi vinAzI hovA chatAM utpattimAn hovAthI anAdi nathI tethI temAM ativyApti nahIM Ave. >> 'nAddhi prAmAva:' ATaluM ja prAgabhAvanuM lakSaNa karIe to paramANu vagere nitya padArthamAM ativyApti Avaze tethI lakSaNamAM "sAMta' pada ApyuM che. paramANu anAdi hovA chatAM vinAzI na hovAthI ativyApti nahIM Ave. A prAgabhAva kayA kAlamAM hoya che? koI paNa kAryano prAgabhAva kAryanI utpatti pahelA svapratiyoginA (vaTAdinA) samavAyikAraNamAM raheze. ghaTano prAgabhAva ghaTanI utpattinI pahelA ghaTanuM samavAyikAraNa je kapAla che temAM raheze. dhvasAbhAva mUlam : sAdiranantaH prdhvNsH| utpattyanantaraM kAryasya // je abhAvanI utpatti che paNa nAza nathI (= sAdI anaMta che) te abhAvane pradhvasAbhAva kahevAya che. A praasasvarUpa abhAva kAryanI utpatti pachI utpanna thAya che. dA.ta. - ghaTa phUTI gayA pachI 'rU dharo dhvasta:' AvI pratIti thAya che, tenA viSayabhUta ghaTanA abhAvane ghaTapradhvasAbhAva" kahevAya che. (pa0)dhvaMsaM lkssyti-saadiriti| ghaTAdivAraNAya ananta iti|aatmaadivaarnnaay saadiriti| utpttiiti| kAryasyotpattyanantaraM svprtiyogismvaayikaarnnvRttirityrthH| sa tra dvataH 'ti pratyaviSaya: * padakRtya ka * jo 'saddhiH pradhvaMsaH' ATaluM ja pradhvaMsanuM lakSaNa karIe to ghaTAdi paNa utpattivALA hovAthI emAM ativyApti Avaze tenA nivAraNa mATe lakSaNamAM ananta' padano niveza karyo che. ghaTAdi utpattivALA hovA chatAM anaMta nahIM hovAthI temAM ativyApti nahIM Ave. * mAtra anantaH pradhvaMsaH' A rIte pradhvasanuM lakSaNa karIe to nitya evA AtmAdimAM ativyApti Avaze tenA nivAraNa mATe 'sAri' padano niveza karyo che. AtmAdi anaMta hovA chatAM tenI utpatti na thatI hovAthI temAM ativyApti nahIM Ave. jevI rIte ghaTAdi prAgabhAva ghaTAdinA samavAyikAraNamAM rahe che tevI ja rIte ghaTAdino dhvaMsa paNa ghaTAdinA samavAyikAraNamAM rahe che. pharaka eTalo ja che ke prAgabhAva kAryanI utpattinI pUrve, svapratiyogI ghaTAdinA samavAyikAraNamAM rahe che ane dhvasa kAryanI utpatti Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24) pachI svapratiyoginA samavAyikAraNa kapAlAdimAM vRtti hoya che. je vyavahAradazAmAM dhvasta" ityAkAraka pratItino viSaya bane che. atyantAbhAva mUlam : traikaaliksNsrgaavcchinnprtiyogitaako'tyntaabhaavH| yathA bhUtale ghaTo nAstIti je abhAva nitya hoya = saikAlika hoya, ane jenI pratiyogitA saMsargathI avacchinna hoya te abhAvane atyantAbhAva kahevAya che. dA.ta. - bhUtane paTo nAsti' AvI pratItinA viSayabhUta ghaTanA abhAvane "ghaTAtyantAbhAva' kahevAya che. TUMkamAM atyaMtabhAvanuM lakSaNa A pramANe che...............naiRAnitve sati saMsavajInapratiyogitAm' (nyA0) atyantAbhAvaM niruupyti-traikaaliketi| (prAgabhAvApratiyogitve sati dhvaMsApratiyogitve satyanyonyAbhAvabhinnatve satyabhAvatvamatyantAbhAvasya lkssnnm| dhvaMsaprAgabhAvAnyonyAbhAvAkAzAdInAM vAraNAya yathAkramaM vishessnnopaadaanm| vastutastu saMsargAbhAvatvaM taadaatmybhinnsNbndhaavcchinnprtiyogitaakaabhaavtvm| dhvaMsaprAgabhAvayozca na saMsargAvacchinnapratiyogitAkatvamiti tenaiva tadvAraNe 'traikAlike 'ti svarUpAkhyAnameveti voccaPI) ka nyAyabodhinI ka "aitti .........' ItyAdi dvArA atyatAbhAvanuM nirUpaNa kare che. je prAgabhAvano apratiyogI che, dhvaMsano apratiyogI che ane anyonyAbhAvathI bhinna che, te abhAvane atyantAbhAva kahevAya che. atyantAbhAvanA A lakSaNamAM * "prabhAva pratiyogitva' padano niveza na karIe ane dhvaMsApratiyotvei sati banyonyAmavamannatve sati sAvitvam ATaluM ja kahIe to dhvaMsamAM paNa ativyApti Ave kAraNa ke dhvasano dhvaMsa na thato hovAthI dhvaMsa e dhvaMsano apratiyogI paNa che ane dhvasa e anyonyAbhAvathI bhinna paNa che. paraMtu 'pramavA pratiyogitva' padanA nivezathI vaMsamAM ativyApti nahIM Ave kAraNa ke ghaTadhvasanI utpatti thatI hovAthI ghaTadhvasa e prAgabhAvano pratiyogI bane che, apratiyogI nathI. * jo "aApratiyotvi' padano niveza na karIe ane prabhAva pratiyotvei sati konyAnomanave sati amAvatvam ATaluM ja kahIe to prAgabhAvamAM lakSaNa jatuM raheze kAraNa ke prAgabhAvanI utpatti thatI na hovAthI prAgabhAva paNa prAgabhAvano apratiyogI che, ane anyonyAbhAvathI bhinna paNa che. paraMtu lakSaNamAM "asApratiyogituM' padanA nivezathI ativyApti nahIM Ave kAraNa ke prAgabhAvano dhvaMsa = nAza thato hovAthI prAgabhAva dhvaMsano Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 241 pratiyogI bane che, apratiyogi banato nathI. * jo "anyonyAnArthImannatva padano niveza na karIe to anyonyAbhAva nitya hovAthI prAgabhAvApratiyogitvaviziSTadhvaMsApratiyogitvaviziSTAbhAvatva anyonyAbhAvamAM paNa rahe che. tethI emAM ativyAptinA nivAraNa mATe lakSaNamAM "anyonyAmAvaminnatva' padano niveza karyo che.have ativyApti nahIM Ave kAraNa ke anyonyAbhAva anyonyAbhAvathI bhinna nathI. * jo "amAvatva pada na kahIe to nityabhAvAtmaka AkAza, paramANu vagere vastuo paNa nitya ane anyonyAbhAvathI bhinna hovAthI temAM lakSaNa jatuM raheze tenA nivAraNa mATe lakSaNamAM '31mAvatva' padano niveza karyo che jethI AkAzAdimAM ativyApti nahIM Ave kAraNa ke AkAzAdi abhAva svarUpa nathI. vAstavika rIte joIe to mUlota atyantAbhAvanI paribhASAmAM je "saMsarvajIne pada che eno artha "tAdrAmyafmanasaMvatthAvacchinna" karavo. tethI atyantAbhAvanuM tAkAbhyamanasaMvatthAvacchinnapratiyogitAmavitvam' AvuM lakSaNa thaze. AthI dhvaMsa ane prAgabhAvamAM lakSaNa jaze nahIM. kAraNa ke dhvasa ane prAgabhAvanI pratiyogitA koI paNa saMbaMdhathI avacchinna hotI nathI. anyonyAbhAvanI pratiyogitA jo ke tAdAbhyasaMbaMdhathI avacchinna hoya che, paraMtu atyantAbhAvanA lakSaNamAM 'tAdAbhyabhinna padanuM grahaNa karavAthI anyonyAbhAvanuM paNa vAraNa thaI jaze. AthI yadyapi mUla0 2I7%) (nitya) padanI lakSaNamAM AvazyakatA nathI to paNa "atyantAbhAva nitya che' evuM atyantAbhAvanuM svarUpa jaNAvavA mATe ja trAti' pada mUlakAre ApyuM che. (pa0) atyantAbhAvaM lkssyti-traikaaliketi| traikAlikatve sati sNsrgaavcchinnprtiyogitaako'tyntaabhaavH|dhvNspraagbhaavvaarnnaay traikaaliketi|bhedvaarnnaay sNsrgetyaadi| padakRtya * je abhAva nitya hoya ane je abhAvanI pratiyogitA saMbadhathI avacchinna hoya te abhAvane atyantAbhAva kahevAya che. jo atyantAbhAvanA A lakSaNamAM trAti' pada ApavAmAM na Ave to dhvaMsa ane prAgabhAvamAM paNa ativyApti Avaze kAraNa ke dhvasanI pratiyogitA pUrvakAlInatva ane prAgabhAvanI pratiyogitA uttarakAlInatvathI avacchinna che. grAti' pada ApavAthI ativyApti nahIM Ave kAraNa ke dhvaMsa ane prAgabhAva anitya hovAthI saikAlika nathI. (pUrvamAM nyAyabodhinIkAre "dhvaMsaprabhAvayozana saMsavacchinnapratiyogitAtvam' evuM je kahyuM, te matAntaranI apekSAe kahyuM che. matAntaramAM bannenI pratiyogitA saMbaMdhAvacchinna hoya che. dhvasano pratiyogI pUrvakAlamAM hato tethI enI pratiyogitA pUrvakAlInatvathI avacchinna Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 242 che ane prAgabhAvano pratiyogI pachInA kAlamAM Avaze mATe enI pratiyogitA uttarakAlInatvathI avacchinna che.) * jo lakSaNamAM 'saMsavicchinnapratiyogitA' padano niveza na karIe to vaikAlika evo abhAva to bheda = anyonyAbhAva paNa che. 'saMsavicchinnapratiyonitA' kahevAthI bhedamAM ativyApti nahIM Ave kAraNa ke bhedanI pratiyogitA saMbaMdhAvacchinna nathI. vizeSArtha :zaMkA : AgaLa ja mUlakAre 'tAvAtmyasaMbandhAvacchinnapratiyogitAAmAvatvamanyonyAmAvatvam' evuM bhedanuM lakSaNa karyuM che mATe bhedanI pratiyogitA bhale saMyogAdisaMbaMdhAvacchinna nathI paraMtu mUlakArAnusAra to tAdAtmyasaMbaMdhAvacchinna che ja, mATe 'saMsarvAnti' ApavAthI bhedamAM ativyAptinuM vAraNa kevI rIte thaze? samA. : matAntaramAM 'tAdatmya'ne saMbaMdha nathI mAnyo. te A pramANe (1) 'tAvAtmyamemAtravRttidharma va' (kiraNAvalI). A abhiprAyathI bhedanI pratiyogitA tAdAtmyAvacchinna hovA chatAM paNa saMbaMdhathI avacchinna nahIM kahevAze. (2) 'saMbandho dviSTha:' arthAt saMbaMdha be vastunI vacce hoya che. dA.ta. - saMyogAdi saMbaMdha puruSa ane daNDanI vacce vidyamAna rahe che paraMtu tAdAtmyamAM to be vyakti na hovAthI saMyogAdinI jema te dviSTha nathI. tethI paNa 'tAdAtmya' te saMbaMdha nathI. (3) viziSTapratItinA niyAmakane saMbaMdha kahevAya che. svamAM svanA saMbaMdhane tAdAtmya kahevAto hovAthI viziSTajJAna thatuM nathI. dA. ta. - paTo paTavAn tethI paNa tAdAtmya e saMbaMdha nathI. anyonyAbhAva mUlam : tAdAtmyasaMbandhAvacchinnapratiyogitAko'nyonyAbhAvaH / yathA ghaTaH paTo neti // je abhAvanI pratiyogitA tAdAtmyasaMbaMdhathI avacchinna che te abhAvane anyonyAbhAva kahevAya che. dA.ta. - 'ghaTa: paTo na' arthAt 'ghaTa e paTasvarUpa nathI' AvI pratItinA viSayabhUta abhAvane anyonyAbhAva kahevAya che. Azaya e che ke - yena savancena yanAstItyuSyate tanniSThapratiyogitAyAM sa saMtrankoDavacche:' arthAt 'je saMbaMdhathI padArthano niSedha karAya te saMbaMdha, temAM rahelI pratiyogitAno avacchedaka saMbaMdha kahevAya che.' ahIM 'ghaTa e paTa nathI' arthAt ghaTa e ghaTamAM ja tAdAtmya saMbaMdhathI rahe che, paTAdimAM nahIM AthI ja paTamAM je ghaTano bheda = anyonyAbhAva jaNAya che, tenI pratiyogitA 'tAdAtmyasaMbaMdhAvacchinna' kahevAze. ( nyA0 ) anyonyAbhAvaM nirUpayati - tAdAmyeti / spaSTa che. Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 243 ( pa0 ) anyonyAbhAvaM lakSayati tAdAtmyeti / prAgabhAvapradhvaMsAbhAvavAraNAya saMbandheti / atyantAbhAvavAraNAya tAdAtmyatvena saMbandho vizeSaNIyaH / *pakRtya * anyonyAbhAvanA lakSaNamAM jo 'saMsarvAcchinna' padano niveza na karIe ane mAtra abhAvane ja anyonyAbhAva kahIe to prAgabhAva ane dhvaMsAbhAva paNa abhAva hovAthI emAM ativyApti Avaze. 'saMsarvAcchinna' kahevAthI ativyApti nahIM Ave kAraNa ke prAgabhAva ane dhvaMsanI pratiyogitA matAntaramAM koI paNa saMbaMdhathI avacchinna nathI. * mAtra 'saMsarvAcchinnapratiyogitAAbhAva' ne anyonyAbhAva kahIzuM to atyannAbhAvamAM paNa ativyApti Avaze. kAraNa ke atyantAbhAva paNa saMsargAvacchinnapratiyogitAka abhAva che. tenA vAraNa mATe lakSaNamAM 'tAvA--saMbandhAvacchinta' pada kahyuM che. atyantAbhAvanI pratiyogitA saMyogAdisaMbaMdhAvacchinna hovAthI temAM ativyApti nahIM Ave. vizeSArtha H zaMkA : 'praMyogasaMbaMdhAvacchinnasaMyogIniSThapratiyogitAAmAva' mAM paNa etAdaza lakSaNanI ativyApti Avaze kAraNa ke saMyogIniSThapratiyogitA paNa tAdAtmyasaMbaMdhathI avacchinna che. pratizaMkA : saMyogImAM rahelI pratiyogitA to saMyogasaMbaMdhathI avacchinna che, tAdAtmyasaMbaMdhathI nahIM... pratisamA. : 'tAvAtmyatva tattnato'sAdhAraNadharma:' (rAmarUdrI) arthAt vastunuM tAdAtmya e vastuno asAdhAraNadharma hoya che, mATe saMyogIno asAdhAraNadharma saMyoga hovAthI 'saMyoga' tAdAtmyasvarUpa thayo, mATe enI pratiyogitA saMyogAtmaka tAdAtmyasaMbaMdhathI avacchinna thaI. yuktithI paNa joIe to 'nIlo ghaTa:' ahIM nIlano ghaTanI sAthe tAdAtmyasaMbaMdha sUcita thAya che. tadAtmya = abheda, abheda = bhedAbhAva mATe 'nIlo paTa:'= 'nItamevAmAvavAnuM ghaTa:', nIlabhedAbhAva nIlatva (bhedAbhAva e pratiyogitAnA avacchedakasvarUpa hoya che.) tulyayuktithI saMyogIbhedAbhAva = saMyoga hovAthI saMyogInuM tAdAtmya paNa saMyogasvarUpa kahevAze. samA. : 'tAvAtmyatvena tAhAtmyasaMvanyAvacchinna-pratiyogitAAmAvo'nyonyAmAva:' arthAt tAdAtmyatvadharmAvacchinnatAdAtmyaniSThasaMsargatA tannirUpakapratiyogitAkAbhAvo'nyonyAbhAva: ' khevaM hevAthI saMyogInA atyannAbhAvamAM ativyApti nahIM Avaze. bhale saMyogInuM tAdAtmya saMyogasvarUpa hoya paraMtu saMyogamAM rahelI je saMsargatA che te 'saMyogatva' dharmathI avacchinna che, 'tAdAtmyatva' dharmathI avacchinna nathI. arthAt tAdaza abhAvamAM saMbaMdhavidhayA upasthita je saMyoga che te bhale tAdAtmyasvarUpa che paraMtu enuM bhAna saMyogatvena ja thAya che, tAdAtmyatvena nahIM. zaMkA : jo saMyogImAM rahelo saMyoga tAdAtmyasvarUpa che to pachI enuM bhAna 'tAdAtmyatvena' kema nathI thatuM, saMyogatvena ja kema thAya che? Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 244 samA. jevI rIte 'nIto ghaTa:' ahIM abheda saMbaMdhanuM bhAna hovA chatAM 'nIla' padArtha ghaTAtmaka hovA chatAM paNa e 'nIla'nuM bhAna 'nIlatvena' ja thaze, ghaTatvena nahIM. tevI ja rIte 'saMyoga' e tAdAtmyasvarUpa hovA chatAM paNa enuM bhAna saMyogatvena ja thaze, tAdAtmyatvena nahIM. padArthono upasaMhAra mUlam : sarveSAM padArthAnAM yathAyathamukteSvantarbhAvAtsaptaiva padArthA iti siddham / kaNAdanyAyamatayorbAlavyutpattisiddhaye / annaMbhaTTena viduSA racitastarkasaMgrahaH // iti zrImahAmahopAdhyAyAnnaMbhaTTaviracitastarkasaMgrahaH samAptaH // nyAyadarzanamAM kahelA je soLa padArtho che te badhAno samAveza A sAtamAM ja thaI jato hovAthI 'padArtho sAta ja che' e siddha thAya che. kaNAda (vaizeSika) ane nyAyadarzananA matanuM bAla jIvone jJAna thAya te mATe vidvAna annabhaTTe tarkasaMgrahanI racanA karI che. (nyA0 ) sarveSAmiti / 'pramANaprameyasaMzayaprayojanadRSTAntasiddhAntAvayavatarkanirNayavAdajalpavitaNDAhetvAbhAsacchala - jAti - nigrahasthAnAnAM tattvajJAnAnniHzreyasAdhigamaH ' iti nyAyasyAdimasUtra uktAnAM pramANaprameyAdInAmityarthaH / vistarastvanyatrAnusaMdheyaH / iti zrImaunigovardhanaviracitA tarkasaMgrahasya nyAyabodhinIvyAkhyA samAptA // * nyAyabodhinI * pramANa, prameya, saMzaya, prayojana, dRSTAMta, siddhAMta, avayava, tarka, nirNaya, vAda, jalpa, vitaNDA, hetvAbhAsa, chala, jAti ane nigrahasthAna A soLa padArthano antarbhAva vaizeSikadarzana mAnya sAta padArthamAM thaI jAya che. dA.ta. - 'pramANa' nAmano prathama padArtha dravya ane guNamAM antarbhAvita thaI jAya che. kevI rIte? nyAyadarzanane pratyakSa, anumAna, upamAna ane zabda ema cAra pramANa mAnya che. emAMthI pratyakSapramANa indriyAtmaka hovAthI ane indriyo pRthivyAdi anyatamasvarUpa hovAthI 'pratyakSapramANa'no antarbhAva dravyamAM thaI jAya che ane anumAnAdi pramANa kramazaH vyAptijJAna, sAdRzyajJAna ane padajJAna svarUpa hovAthI eno antarbhAva jJAnAtmaka guNamAM thaze. bIjA paMdara padArthono antarbhAva kevI rIte thaze ? enuM vivaraNa kiraNAvalI, dinakarI vagere TIkA granthomAMthI samajavuM. A 16 padArthonA tattvajJAnathI niHzreyas = mokSanI prApti thAya che. A pramANe nyAyadarzanamAM AdyasUtrathI varNana karAyuM che. (pa0 ) padArthajJAnasya paramaprayojanaM mokSa ityAmananti / sa ca AtyantikaikaviMzatiduHkhadhvaMsaH / AtyantikatvaM ca svsmaanaadhikrnnduHkhpraagbhaavaasmaankaaliintvm| duHkhadhvaMsasyedAnImapi sattvenAsmadAdInAmapi muktatvApattivAraNAya Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24pa kaaliinaantm| muka tyAtmakaduHkhadhvaMsasyAnyadIyaduHkhaprAgabhAvasamAnakAlInatvAdvAmadevAdInAM muktAtmanAmapyamuktatvaprasaMgAtsvasamAnAdhikaraNeti praagbhaavvishessnnm| duHkhAni caikaviMzatiH-zarIraM SaDindriyANi SaDviSayAH SaDbuddhayaH sukhaM duHkhaM ceti| duHkhAnuSaGgitvAccharIrAdau gaunnduHkhtvm| tathA ca 'AtmA vA are draSTavyaH zrotavyo mantavyo nididhyAsitavya' iti zruterAtmajJAnasAdhananididhyAsanasAdhanamananasAdhanatvaM padArthajJAne sNjaaghttiiti| evaM ca tattvajJAne sati zarIraputrAdAvAtmatvasvIyatvAbhimAnarUpamithyAjJAnasya naashH| tena dossaabhaavH| tena prvRttynutpttiH| tatastatkAlInazarIreNa kAyavyUhena vA bhogatattvajJAnAbhyAM prArabdhakarmaNAM naashH| tato jnmaabhaavH| 'nityanaimittikaireva kurvANo duritkssym| jJAnaM ca vimalIkurvannabhyAsena ca paacyet|| abhyAsAtpakvavijJAnaH kaivalyaM labhate nrH|' ityAdivacanAt 'tameva viditvA'timRtyumeti' iti zrutezca, saguNopAsanakAzImaraNAderapi tattvajJAnadvArA muktihetutvm| ata eva paramezvaraH kAzyAM tArakamupadizatIti sAram // cakre candrajasiMho hi padakRtyamidaM shubhm| paropakArakaraNaM mAdhavo viiksstaamidm|| iti zrImattatrabhavadgurudattasiMhaziSyazrIcandrajasiMhaviracitaM padakRtyaM samAptam // * pakRtya * padArthajJAnasya......... vizeSaNam / 'pArthAna- 52ma prayo4na bhokSa che' se prabhArI manAya che. mokSa kone kahevAya? ekavIza prakAranA duHkhonA Atmattika dhvaMsane mokSa kahevAya che. mAtyantitva'nI zAstrota paribhASA mArIta cha -:58sane smaanaadhi421||4 prAgabhAva che, te prAgabhAvane samAnakAlIna je dukhadhvaMsa nathI te duHkhadhvaMsane Atmattika duHkhadhvaMsa kahevAya che. muktAtmAomAM je duHkhadhvasa che te Atyantika che kAraNa ke je kAlamAM muktAtmAomAM duHkhano dhvaMsa thayo che e ja kAlamAM muktAtmAomAM dukhano prAgabhAva nathI kAraNa ke duHkhano prAgabhAva e ja baddhAtmAomAM raheze ke jene bhaviSyamAM duHkha AvavAnI saMbhAvanA che. muktAtmAomAM to lezathI paNa AvI saMbhAvanA nathI. * jo mAtra duHkhadhvasane ja mokSa kahIe to ApaNane sahune paNa yatkiMcita duHkhano dhvaMsa to cha 4 to mApane saDune 59 / bhuta ahevAnI sApatti sAvaze bhATe duHkhaprAgabhAvAsamAnakAlInatvam du: sanu vizeSa mAthyu cha. have Apatti nahI mAvaze // 29 // 3 // 5 // badhAnA AtmAomAM yatkiMcita du:khano dhvaMsa hovA chatAM paNa bhAvI duHkhano prAgabhAva vartamAna hovAthI ApaNo duHkhadhvaMsa, duHkhaprAgabhAvane samAnakAlIna thaI jAya che. ___ mAtra du:prAgabhAvane asamAnAsIna hu:sane 4 Atyanti du:58sa (mokSa) kahIzuM to vAmadevAdi badhA muktAtmAone paNa amukta kahevAnI Apatti Avaze kAraNa ke je Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 246 kAlavizeSamAM vAmadevAdi muktAtmAone Atmattika duHkhadhvasa che e ja kAlavizeSamAM ApaNA badhAnA AtmAmAM du:khano prAgabhAva paNa che. A rIte muktAtmAono duHkhadhvasa paNa ApaNA AtmAmAM rahenAra duHkha prAgabhAvane samAnakAlIna thaI jaze. "svasamAnAdhikaraNa' padanA nivezathI tAdeza doSa nahIM Ave kAraNa ke vAmadevAdinA AtmAmAM rahenAra Atyantika duHkhadhvaMsa bhale dukhaprAgabhAvane samAnakAlIna hoya paraMtu duHkhaprAgabhAvane samAnAdhikaraNa nathI. (pUrvokta carcAne jo saMkSepathI kahIe to eno Azaya e nIkaLaze ke svasamAnakAlInatva ane svasamAnAdhikaraNatva e baMne saMbaMdhathI duHkhaprAgabhAvathI viziSTa che je da:khadhvaMsa che. te te da:khadhvasathI bhinna je du:khadhvaMsa thaze tene Atyantika duHkhadhvasa kahevAze. etad ubhayasaMbaMdhathI duHkhaprAgabhAvathI viziSTa duHkhadhvaMsa baddha jIvAtmAono thaze, enAthI bhinna muktAtmAono du:khadhvaMsa thaze. A rIte A lakSaNane samanvaya karavuM.) TukadyAna" duHkha ekavIza prakAranA hoya che. zarIra, cakSurAdi cha indriya, rUpAdi cha viSaya, cAkSuSAdi cha prakAranA pratyakSa, sukha ane du:kha. zarIrAdi duHkhanuM sAdhana hovAthI zarIrAdine paNa upacArathI duHkha kahevAya che arthAt zarIrAdimAM paNa duHkhano upacAra karAya che. tathA ramAtmA...'ItyAdi dvArA padArthajJAnanI upayogitA jaNAve che. arthAt padArthajJAna mokSano sAdhaka che" ene AgamapramANa dvArA batAve che - AtmAne jANavuM joIe, zravaNa karavuM joIe, manana karavuM joIe, ane nididhyAsana karavuM joIe e pramANenI zrutithI, AtmajJAnanuM sAdhana nididhyAsana, nididhyAsananuM sAdhana manana ane manananuM sAdhana padArthajJAna che. A rIte paraMparAsaMbaMdhathI 'padArthajJAna" e AtmajJAnanuM sAdhana che. vaMa...ane A rIte tattvajJAna thavAthI zarIramAM "svatva ane putrAdimAM "svAyatvanA abhimAna svarUpa mithyAjJAnano nAza thAya che ane tenAthI rAga dveSAdidoSono nAza thAya che ane AvuM thavAthI pravRtti thatI nathI. eTale navA karma baMdhAtA aTakI jAya che. enA pachI tatkAlIna zarIrathI athavA kAyavUhathI (nAnA zarIrathI) bhoga ane tattvajJAnathI prArabdha = pUrva saMcita karmono nAza thAya che. enAthI janmano abhAva thAya che. kahevAyuM paNa che "saMdhyAvaMdanAdi nitya karma ane yAgAdi naimittika karmothI pApanA kSayane karato ane jJAnane vimala karato abhyAsathI jJAnane paripakva banAve che, ane A rIte abhyAsa dvArA jenuM jJAna paripakva thayuM che evI vyakti mokSane prApta kare che. ItyAdi vacanathI ane "e parama tatvane jANIne ja mRtyune oLaMgI zakAya che? A pramANenI zrutithI paNa AtmajJAna ja mokSanuM sAdhana che e spaSTa thAya che. saguNa upAsanA - kAzI maraNAdi paNa tatvajJAna dvArA ja muktinA prayojaka che. tethI ja kahyuM che ke, paramezvara kAzImAM tAraka evA mArgano upadeza Ape che." caMdrajasiMhe paropakAra karanAruM A zubha padakRtya banAvyuM che. zrI kRSNa bhagavAna enA para dRSTi kare. guma mavatuM. // nyAyabodhinI-padakRtyasametatarkasaMgrahavivaraNaM samAptam // Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ra47 tarkasaMgrahanuM pepara pUrNAMkaH 100 mArkasa samayaH doDha kalAka noMdhaH (1) 1thI 38 sudhInA praznonA darekanA "2'mArkasa che. tathA 39thI 42 sudhInA praznonA mArkasa te te praznonI bAjumAM ja lakhyA che. (2) jo javAba khoTo haze to je praznonA jeTalA mArkasa haze, teTalA mAInasa mArkasa mUkavAmAM Avaze. (1) nyAyamAM aMdhakArano samAveza.... (a) bhAvamAM karavAmAM Avyo che. (b) abhAvamAM karavAmAM Avyo che. (C) kvacit bhAvamAM ane kavacit abhAvamAM karavAmAM Avyo che. (1) svataMtra padArtha mAnavAmAM Avyo che. (2) nimnalikhitamAMthI kayo vikalpa saMpUrNa satya che. (a) dravya e samavAyikAraNa ane asamAyikAraNa, ema baMne banI zake che. (b) dravya e samavAyikAraNa ane nimittakAraNa ema baMne banI zake che.(c)dravya e na to samAyikAraNa banI zake, na to asamavAyikAraNa banI zake.(d) dravya e mAtra nimittakAraNa ja banI zake. (3) parvato vahnimAnuM dhUmADuA anumAna vAkyamAM paMcAvayava vAkyamAMthI kayA kayA avayavo che? (a) pratijJA - nigamana. (b)pratijJA - dRSTAMta.(c) pratijJA - hetu.(d) pratijJA - upanaya. (4) "gaMdhavatI pRthvI" A sthaLamAM lakSaNatAvacchedaka ane lakSyAvacchedaka nimnalikhita che. (a) lakSaNatAvacchedaka - guNatva ane lakSyatAvacchedaka-pRthvItva. (b) lakSaNatAvacchedaka - gaMdhatva ane lakSyatAvacchedaka-pRthvItva. (c)lakSaNatAvacchedaka - gaMdhava7 ane lakSyAvacchedaka dravyatva. () lakSaNatAvacchedaka - gaMdhavattva ane lakSyatAvacchedaka-pRthvItva. (5) nimnalikhitamAMthI avyAptinuM sauthI zuddha lakSaNa karyuM che? (a) je lakSaNa lakSyanA ekabhAgamAM rahe, bIjA bhAgamAM na rahe. (b)je lakSaNa lakSyanA ekabhAgamAM na rahe.(c) je lakSaNa lakSyathI ItaramAM rahe.(d) je lakSaNa yAvat lakSyamAM na rahe. (6) nyAyamAM anityanI sAcI paribhASA kaI che? (a) je mAtra utpattizIla che, te anitya che. (b) je mAtra vinAzI che, te anitya che. (c) je utpattizIla ane vinAzI bane che, te anitya che. (d) je utpattizIla hoya athavA vinAzazIla hoya. (7) nimnalikhita kathanamAMthI kayuM kathana ekadama sAcuM che? koIpaNa vastunA adhikaraNamAM te vastuno bheda...(a)maLe ja che.(b) kyAreya paNa maLato nathI. (c) kyAreka maLI zake, kyAreka nahIM maLI zake (1) traNe kathana khoTA che. Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 248 (8) nyAyamatamAM dravya ane guNanI vacce kayo saMbaMdha manAya che. (a) sarvathA bheda. (b) sarvathA abheda.() bhedAvitAbheda. (d) abhedAnvitabheda. (9)puSpa ane puSpagata gaMdhanI vacce... | (a) mAtra kAryakAraNa bhAva che. (b) mAtra AdhAra-AdheyabhAva che. (c) AdhAra-AdheyabhAva ane kArya-kAraNabhAva bane che. (d) na to kArya-kAraNabhAva che, na to AdhAra-AdheyabhAva che. (10) vAyunuM sauthI zuddha lakSaNa nimnalikhita che... | (a) rUpaprAgabhAvavatve sati sparzavatvam (b) rUpabhedavatve sati sparzavatvam (c) rUpaatyaMtAbhAvavatve sati sparzavattvam (d) rUpaasavatve sati sparzavatvam (11) nIcemAMthI kayo abhAva nitya che? (a) atyaMtabhAva - anyonyAbhAva - dhvaMsa - prAgabhAva. (b) anyonyAbhAva - atyaMtAbhAva. (c) mAtra anyonyAbhAva. (1) atyaMtAbhAva ane dhvasa. (12) prAgabhAvanA viSayamAM kayuM kathana sarvAdhika sAcuM che? (a) prAgabhAva anitya che paraMtu kArya nathI. (b) prAgabhAva kArya che paraMtu anitya nathI. (c) prAgabhAva kArya paNa che ane anitya paNa che.(d) prAgabhAva nitya che ane kArya nathI. (13) vizeSapadArthane anaMta mAnavAnI pAchaLa sarvAdhika satyatarka nimnalikhita che.. (a) tenA Azraya anaMta che. (b) teo svabhAvathI ja anaMta che. (c)teo nitya che.(d) teo ghaTAdimAM rahetA nathI. (14) dhvaMsa ane prAgabhAvanA viSayamAM nimnalikhita vAkyamAMthI kayuM vAkya sarvAdhika satya che. (a) prAgabhAva vastunI utpattinI pazcAtuM rahe che. kintu dhvaMsa vastunI utpattinI pUrvamAM rahe che. (b) baMne vastunI utpattinI pUrvamAM rahe che. (c) prAgabhAva vastunI utpattinI pUrvamAM rahe che. paraMtu dhvasavastunI utpattinI pazcAt rahe che.(d) baMne vastunI utpattinI pazcAt rahe che. (15) nyAyamatamAM pratyakSapramANa kone kahevAya che? (a) ghaTAdinuM jJAna. (b) cakSu Adi Indriyo (c) ghaTAdi padArtha. (d) pramAtA. (16) nyAyamatamAM mUrtipadArtha nimnalikhitane kahevAya che. (a) pRthvI, jala, teja, vAyu ane mana. (b) pRthvI, jala, teja, vAyu ane AkAza. (c)pRthvI, jala, teja, vAyu ane AtmA. () pRthvI, jala, teja, vAyu ane kAla. Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 249 (17) atItadvivyavahAratuH +Ata: A kAlanA lakSaNamAM, atItAdivyavahAranuM kAla.. (a) nimittakAraNa che. (b) samavAdhikAraNa che. (c) asamAyikAraNa che. (d) samavAyi ane nimittakAraNa bane che. (18)nyAyamatamAM AtmAnuM svarUpa kevA prakAranuM che? (a) AtmA nAnA, viSNu ane anitya che. (b) badhA AtmA eka, vibhu ane nitya che. (c) AtmA nAnA, viSNu ane nitya che.(d) AtmA nAnA, avibhu ane nitya che. (19) jJAna ane AtmAnA viSayamAM kayuM kathana sarvAdhika satya che? (a) AtmA vibhu che, ane tenuM jJAna paNa vibhu che. (b) AtmA vibhu che ane tenuM jJAna avibhu che. (c) baMne avibhu che.(d) jJAna viSNu ane AtmA avibhu che. (20) savikalpaka ane nirvikalpaka jJAnamAM nimnalikhita bheda hoya che. (a) savikalpakajJAnamAM prakAra, vizeSya ane saMsarga traNe bhAsita thAya che. paraMtu nirvikalpakajJAnamAM traNamAMthI ekapaNa bhAsita nahIM thAya. (b) savikalpaka jJAnamAM mAtra prakAra bhAsita thAya che. paraMtu nirvikalpakajJAnamAM koIpaNa bhAsita thatuM nathI. (c) savikalpakajJAnamAM traNe bhAsita thAya che. paraMtu nirvikalpakajJAnamAM mAtra saMsarga ja bhAsita thAya che. (d) savikalpakajJAnamAM traNe bhAsita thAya che. paraMtu nirvikalpakajJAnamAM prakAra ja bhAsita thAya che. (21) sukhanuM mAnasapratyakSa kayA saMnikarSathI thAya che? (a) saMyukta samavAya. (b) saMyoga.(c) samavAya.(d) saMyukta samavetasamavAya. (22) Izvara ane jIvanA viSayamAM nimnalikhitamAMthI kayuM kathana sarvAdhika satya che? (a) Izvara sRSTikartA, sarvajJa, vibhu ane aneka che. paraMtu jIva sRSTino kartA nathI. (b) Izvara sarvajJa, sRSTikartA, avibhu ane aneka che. paraMtu jIva vibhu che.(c) Izvara sarvajJa, sRSTikartA, viSNu ane eka che. paraMtu jIva vibhu ane aneka che. (d) Izvara sarvajJa, sRSTikartA, viSNu ane eka che. paraMtu jIva aneka che. (23) kAlanuM svarUpa nimnalikhita che." (a) nitya, vibhu, aneka. (b) nitya, vibhu, eka. (c) avibhu, eka, nitya.(d) vibhu, eka, anitya. (24) nIcenAmAMthI cakSumAtrathI grAhya koNa che? (a)mAtrarUpa. (b)rUpa ane ghaTava.(c)rUpa, ghaTava,prabhAvaTano saMyoga.(d)rUpa ane prabhAiTano saMyoga. Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 250 (25) nIcemAMthI tagendriya grAhya koNa nathI? (a) sparza. (b) gurUtva. (C) sparzAbhAva. (d) ghaTava. (26) jalamAM pAkajarUpAdinI utpatti thAya che' A kathana satya che ke asatya? (a) satya che. (b) asatya che. (27) pRthvI paramANumAM pAkaja rUpAdi.... (a) nitya hoya che. (b) anitya hoya che. (28) AmrAdi svarUpa pRthvImAM pAkaprakriyA dvArA rUpa, rasa, gaMdha, sparza A cAranI haMmezA sAthe ja utpatti thAya che. A kathana... (a)satya che. (b) asatya che. (29) asamAyikAraNa haMmezA... (a) dravya ane guNa bane che. (b) dravya, guNa ane kriyA bane che. (c) guNa ane kriyA ja bane che. (d) kriyA ane dravya bane che. (30) paTanuM rUpa asamavAyikAraNa bane che. A kathana.... | (a) satya che. | (b) asatya che. (31) jo paTanuM samavAdhikAraNa tattvAtmaka dravya che to AtmAnuM samAyikAraNa koNa banaze? (a) dravya. (b) guNa. (c) AtmA-manano saMyoga.(d) AtmAnuM samavAdhikAraNa ja hotuM nathI. (32) nyAyamatamAM mokSanI prApti thAya, tyAre jIvanuM svarUpa kevA prakAranuM hoya che? | (a) jIva anaMtajJAna ane anaMtasukhAtmaka hoya che. (b) jIva saMpUrNapaNe sukhAbhAva ane jJAnAbhAvavALo hoya che. (c) jIva duHkhathI yukta hoya che. (d) jIva laukika sukhavALo hoya che. (33) anumitinuM karaNa. (a) vyAptijJAna che. (b) vyApti che.(c) pakSajJAna che. (d) pakSadharmatAjJAna che. (34) tajJatve sati tajha nana: vyApAra: vyApAranA A lakSaNane anusAre bhramikriyA jo vyApAra che, to prathama ane dvitIya 'ta'padathI konuM grahaNa thaze? | (a)prathama tapadathI daMDanuM ane dvitIya tapadathI ghaTanuM grahaNa thaze. (b) prathama 'ta'padathI daMDanuM ane dvitIya 'tad'padathI daMDanuM grahaNa thaze. (C) prathama 'ta'padathI ghaTanuM ane dvitIya 'ta'padathI Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 251 daMDanuM grahaNa thaze. (d) prathama 'ta padathI daMDanuM ane dvitIya "tad padathI bhramikriyAnuM grahaNa thaze. (35) mahAvIrasvAmI aSTapratihAryavAna yAtikSayAtA ahIM kayo hetvAbhAsa che? (a) vyabhicArI. (b)viruddha. (C)svarUpAsiddha. (d)bAdhita. (36)svarUpAsiddhi doSanuM jJAna konuM pratibaMdhaka bane che? (a)vyAptijJAna. (b) parAmarza. (c) anumiti. (d) ghaTajJAna. (37) kRtrimadra: sAdhuH paMcamahIvratadhAritvatiA A anumAnamAM vipakSa koNa che? (a)mAtra zreNika rAjA. (b) sAdhu Itara badhI vastu.(c) mAtra zrAvaka. (1) gautamasvAmI. (38) nyAyadarzananA zabdakhaMDamAM yogyatAnuM nimna aMkita svarUpa che... (a) yogyatA ghaNA padonI vacce rahe che. (b) yogyatA be padanI vacce rahe che. (c) yogyatA be padArthonI vacce rahe che. (1) yogyatAnuM lakSaNa ja karI zakAya nahIM. (39) joDakA joDo. (5 mArka) (a) tarka (b) dhvasa (8) samavAyikAraNa (d)asamavAyikAraNa (e)rUpanuM asamavAdhikAraNa dravya ayathArthajJAna abhAva guNa ane kriyA 25 (40) nIcenA vAkyo sAcA che ke khoTA? te jaNAvo. sAcA hoya to "V" AvI nizAnI karavI ane khoTA hoya to "x' AvI nizAnI karavI. (a) AtmAnuM asamAyikAraNa jJAna che. (b)nyAyamatamAM vanaspatino pRthvImAM samAveza thato nathI. (c) nyAyamatamAM jJAna vyApyavRtti che. (d) nyAyamatamAM dravya ane guNanI yugapat utpatti thAya che. (e) jaDa evI indriya pratyakSapramANa che. (f) saMskAra nAmanA guNano samAveza sAmAnyaguNa ane vizeSaguNa baMnemAM thAya che. (g)dravatvano samAveza sAmAnyaguNa ane vizeSaguNa baMnemAM thato nathI. (41) hetvAbhAsanuM lakSaNa vyAkhyA sahita lakho. (draSTAMta dvArA samajAvo) (6 mArka) (42) asamAyikAraNanuM lakSaNa vyAkhyA sahita savistAra lakho. (6 mArka) Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cha the uttara pepara (18) (35) (25) (36) (07) (37) (38) (39 wouuooouoouou (26) (92) ** (11) (1ra) **** (25) (ht). (32) * (2) 6 Page #261 -------------------------------------------------------------------------- Page #262 -------------------------------------------------------------------------- _