Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ jinabhASita vIra nirvANa saM. 2528 SONU ARUNSERTAINMSATRIEVANIMATA RSON AcArya zrI jJAnasAgara jI kA 30vA~ samAdhidivasa jyeSTha, vi.saM. 2059 jUna 2002 www.jamelibrary.org
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ raji. naM. UP/HIN/29933/24/1/2001-TC DAka paMjIyana kra.-ma.pra./bhopAla/588/2002 jUna 2002 ttinaattir| mAsika . varSa 1, aGka sampAdaka DaoN. ratanacandra jaina antastattva kAryAlaya 137, ArAdhanA nagara, bhopAla-462003 (ma.pra.) phona naM. 0755-776666 sahayogI sampAdaka paM. mUlacandra luhAr3iyA paM. ratanalAla bainAr3A DaoN. zItalacandra jaina DaoN. zreyAMsa kumAra jaina pro. vRSabha prasAda jaina DaoN. surendra jaina 'bhAratI' ziromaNi saMrakSaka zrI ratanalAla ka~varIlAla pATanI (me. Ara.ke.mArbalsa li.) kizanagar3ha (rAja.) zrI gaNeza rANA, jayapura dravya-audArya zrI gaNezaprasAda rANA jayapura Apake patraH dhanyavAda sampAdakIya : mahAkavi AcArya zrI jJAnasAgara jI kA 30vA~ samAdhi divasa lekha evaM pUjA * AcArya zrI jJAnasAgara kI jIvana yAtrA : nihAlacandra jaina * AcArya jJAnasAgara jI kI sAhityasAdhanA: muni zrI kSamAsAgara jI 1 * AcArya jJAnasAgara ke vipula sAhitya para hue evaM ho rahe zodhakArya : DaoN. zItalacandra jaina 13 * vItarAgatA kI parAkASThA : muni zrI kSamAsAgara jI 15 * bhUrAmala se jJAnasAgara : 'AtmAnveSI' se 17 * AcArya jJAnasAgara jI kI pUjA : muni zrI yogasAgara jI 18 * AcArya jJAnasAgara jI kA hindI sAhitya vartamAna sandarbha meM : DaoN. rAjula jaina * zrutapaJcamI : hamAre kartavya : paM. sunIla saMcaya' zAstrI 21 *cintana se zreSTha vicAra prakaTa hote haiM : DaoN. narendra jaina bhAratI 22 jijJAsA-samAdhAna : paM. ratanalAla bainAr3A . bAraha bhAvanA : hindI artha : bra. maheza jaina * prAkRtika cikitsA : damA kA upacAra : DaoN. rekhA jaina - bAlavArtA : sajA kise ? : DaoN. surendra jaina 'bhAratI' 20 kavitAe~ * jIvana dhana : DaoN. surendra jaina 'bhAratI' 26 * hAziye kI umra pAkara : azoka zarmA 28 *rAjula gIta : zrIpAla jaina 'divA' 28 | * nirgrantha dazA meM hI ahiMsA palatI hai : AcArya vidyAsAgara jI AvAraNa pRSTha 3 *ThaNDa : saroja kumAra AvaraNapRSTha 3 samAcAra 5, 12, 29-32 prakAzaka sarvodaya jaina vidyApITha 1/205, prophesarsa kaoNlonI, AgarA-282002 (u.pra.) phona : 0562-351428, 352278 sadasyatA zulka ziromaNi saMrakSaka 5,00,000 ru. parama saMrakSaka 51,000ru. saMrakSaka 5,000 ru. AjIvana 500ru. vArSika 100 ru. eka prati 10 ru. sadasyatA zulka prakAzaka ko bhejeN|
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ Apake patra, dhanyavAda: sujhAva zirodhArya 'jinabhASita' kI niyamita prApti patrikA jagata kI eka bar3I upalabdhi hai| patra-patrikAoM ke prati jana sAdhAraNa kI aruci meM sabase bar3A kAraNa unakI aniyamitatA hI hai| so yahA~ nahIM hai| maI aMka meM sampAdakIya lekha 'donoM pUjA-paddhatiyA~ Agamasammata, ' jainadharma kI aitihAsikatA, pAThcoM kI sundaratA meM mIThA jahara pAnamasAlA, prAkRtika cikitsAntargata svAsthya aura saundaryanAzaka moTApA Alekha vizeSa upayogI lage haiN| patrikA nirantara pragati patha para agrasara rahe, aisI zubhabhAvanA hai / ke avasara para zvetAmbara jaina samAja dvArA taiyAra kiyA gayA 'bhaktAmara stotra' kA ADiyo viDiyo kaiseTa jITI.vI. dvArA pUre eka ghaMTe taka roja paryuSaNaparva meM dikhAyA jAtA rahA, jise pUre deza aura videza ke logoM ne dekhA aura jainadharma kI prabhAvanA huI, parantu digambara jaina samAja ne kyA kiyA ? kabhI isa para bhI hama vicAra kareM / eka ora hama jainadharma ko vizvadharma kahate haiM aura dUsarI ora usake pracAra-prasAra ke lie Adhunika mIDiyA se paraheja karate haiN| hameM to paMcakalyANaka evaM gajaratha jaise AyojanoM meM hI vizvakalyANa dikhAI detA hai kyA kabhI hamane isa bAta kA bhI lekhA-jokhA kiyA hai ki itane paMcakalyANaka hone ke bAvajUda vizva kA kitanA kalyANa huA athavA jainadharma kA kitanA pracAraprasAra huA ? hA~, ina AyojanoM se paMcoM kA kalyANa jarUra ho jAtA hai| paM. pavana kumAra jaina zAstrI prAdhyApaka - zrI go. di. jaina siddhAnta saMskRta mahAvidyAlaya murainA (ma.pra.) - 476001 maI, 2002 kI jinabhASita patrikA prApta huii| isameM sampAdakIya lekha "donoM pUjA-paddhatiyA~ Agamasammata" darzAkara lekhaka ne syAdvAda paddhati se varSoM se calI A rahI terahapaMthI aura mAnyatA vAloM ke madhya vyApta kaTutA aura ahaM bhAvanA ko hala karane kA eka acchA sakArAtmaka prayAsa kiyA hai, isase eka ora jahA~ samAja meM vighaTana kI pravRtti para roka lagegI, vahIM dUsarI ora samarasatA kA pravAha bhI hogA / zrI kailAza maDavaiyA kA lekha "jaina dharma kI aitihAsikatA" una logoM ke gAla para karArA tamAcA hai, jo binA gahana adhyayana kie hI pUrvAgraha se grasita hokara jaina dharma kI prAcInatA ke bAre meM kucha bhI Ula-jalUla likhate rahate hai| merA sujhAva hai ki yaha lekha pratyeka jaina samAja ke vyakti ko avazya par3hanA cAhie tAki vaha jainadharma kI prAcInatA se na kevala paricita ho sake, balki samaya Ane para una logoM ko pramANasahita saTIka uttara bhI de sake, jo apanI alpajJatA ke kAraNa jainadharma ko yA to bauddhadharma kI zAkhA batAte haiM yA phira jaina tIrthakaroM ke itihAsa ko managar3haMta batAte haiN| pAucoM kI sundaratA meM mIThA jahara ke mAdhyama se zrIpAla jI 'divA' ne sAmAnyajana ko saceta kiyA hai| yaha lekha una logoM ko avazya par3hAyA jAnA cAhie, jo pAucoM kA aMdhAdhundha sevana karake apane kImatI jIvana ko svayaM hI mRtyu ke mu~ha meM Dhakela rahe haiN| jijJAsA samAdhAna meM zrI bainAr3AjI kI salAha se maiM kataI sahamata nahIM huuN| unhoMne zvetAmbaroM dvArA taiyAra kI gaI kaiseTa ' bhaktAmara stotra' ko sirpha isalie haTA dene kI bAta kahI hai ki usameM 48 ke bajAe 44 kAvya haiN| merA yaha kahanA hai ki bajAe isa kaiseTa ko haTAne ke, hama bhI (digambara jaina samAja ke loga) bhaktAmara kI aisI surIlI evaM madhura AvAja meM kaiseTa taiyAra kareM to yaha eka sakArAtmaka evaM prazaMsanIya kadama hogaa| abhI pichale paryuSaNa parva anta meM, zikharacaMda jI kA hAsya-vyaMgya lekha "lo, maiM A gayA " kAphI rocaka lgaa| svaicchika sevAnivRtti lene ke bAda karmacArI ko jina paristhitiyoM kA sAmanA karanA par3atA hai, usakA hubahU citraNa karake zikharacaMda jI ne pAThakoM ko kAphI gudagudAyA hai| patrikA ke ujjvala bhaviSya kI kAmanA sahita / vinoda kumAra 'nayana' ela.AI.jI. - 24 aizabAga sTeDiyama ke pAsa bhopAla (ma.pra.) 'jinabhASita' kA apraila 2002 aMka prApta huaa| nainAgiri maMdira kA ati sundaracitra mukhapRSTha para chApa kara Apane patrikA kI sundaratA meM cAra cA~da lagA diye haiN| isase sambandhita lekha bhItara ke pRSThoM meM dekhane ko milA zrI sureza jaina dvArA likhit| eka se battIsa taka ke pRSThoM meM pahale kise par3hA jAe aura bAda meM kise, isake cayana meM hI mujhe kaI miniTa kA samaya lgaa| sAre pRSThoM kI sAmagrI eka se bar3hakara eka lagI / lekha cAhe tIrthaMkara mahAvIra se sambandhita ho yA zAkAhAra se yA prAkRtika cikitsA se athavA navanirmANa se, sabhI kA apanA mahattva tathA prasaMga hai| choTI-choTI kavitAoM se patrikA kI upayogitA bar3ha jAtI hai| ina sabhI ke pIche ApakA tathA samasta 'jinabhASita' parivAra kA stutya prayAsa hai aura yahI vaha cIja hai jisakI kamI kaI jaina patra-patrikAoM meM khalatI hai| merI aisI kalpanA hai ki 'jinabhASita' eka dina jaina aura ajaina sabhI ke bIca sarvapriya patrikA bana kara rhegii| DaoN. vinoda kumAra tivArI rIDara, itihAsa vibhAga yU. Ara. kAleja rosaDA (bihAra) - 848210 -jUna 2002 jinabhASita 1
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'jinabhASita' kA apraila aMka prApta kara prasannatA huii|| prAcArya jI dvArA kI gaI samatA, sahaastitva, saMyama evaM AtmamahAvIra ko bahuta par3hA-sunA-gunA gyaa| aba unako jIne kA yuga | svAtaMtrya jaise vyAvahArika mUlyoM kI prastuti atyadhika sarAhanIya A gayA hai| Aja jo mahAvIra ko nahIM jIyegA, vaha jIvana ke | hai| sAmAnya vyakti saralatA evaM sahajatA se ina binduoM ko samajhakara abhISTa se vaMcita rhegaa| mahAvIra ko kaise jiyA jAe, 'jinabhASita' | aura viveka ke sAtha pAlana kara apanI bhautika, zArIrika, isI saMdarbha ko spaSTa karane kA yugocita prayatna kara rahA hai aura | bhAvanAtmaka evaM Atmika pragati kara sakatA hai| tadanukUla sAmagrI kA pariveSaNa bhI isake dvArA tatparatApUrvaka kiyA mujhe vizvAsa hai ki aise lekhoM ke mAdhyama se jinabhASita jA rahA hai| isase jainAjaina pAThakoM ko jJAnonmeSakArI abhinava | patrikA sadaiva apanI utkRSTa chavi banAe rkhegii| dRSTi prApta ho rahI hai| sureza jaina paM. ratanalAla jI bainAr3A dvArA prastuta 'jijJAsA-samAdhAna' AI.e.esa. unakI Arhat dArzanika dRSTi kI gambhIratA kA paricAyaka hai| 30, nizAta kAlonI bhopAla (ma.pra.) unakI cintana-manISA namasya hai| sAdhuvAda shit| kisI-kisI jAtaka kA udaya brAhmamuhurta jaise zubha muhUrta DaoN.zrI raMjana sarideva pI.ena. sinhA kaoNlonI, aura lagna meM hotA hai to vaha jAtaka 'jinabhASita' jaisA sarvahitakAraka bhikhanApahADI, paTanA - 800006 aura mArgadarzaka banatA hai| niHsandeha 'jinabhASita' ke manISI 'jinabhASita' varSa -1, aMka-3, apraila 2002 ke saMpAdakIya svAdhyAyI, cintaka, sampAdaka DaoN. ratanacandra jaina ne ise siddha bhI meM ApakI tathyAtmaka prastuti pAThakoM meM sAmAjika cetanA kA kara diyA hai| 'jinabhASita' ke agralekha apUrva, asAdhAraNa aura saMcAra karatI hai| ApakI abhivyaktiyA~ atyadhika zodhapUrNa, prabhAvaka hote haiN| pharavarI se maI, 2002 ke sabhI aMkoM kI sAmagrI preraNAspada evaM anukaraNIya hai| AdhyAtmika jagata kI isa sApha- ko dhyAnapUrvaka par3hA hai| samIkSA meM kucha kahanA ho to 'tulasI' se sutharI patrikA ne bahuta kama avadhi meM hI apanI svataMtra pahacAna kahalAnA paDegA- 'ko bar3a-choTa kahata aparAdhU'..... / saba-kucha sthApita kara lI hai| to sampAdaka dvArA jA~cA-parakhA aura cuniMdA saMcayana meM haiM, phira isa aMka meM prakAzita pUjya gurujanoM ne apane lekhoM meM bhI merA anta:karaNa' jinabhASita' ke agralekha"naI pIr3hI dharma se apanI anubhUtiyoM aura bhAvanAoM kA prabhAvI DhaMga se prastutIkaraNa vimukha kyoM?" para sampAdaka ko badhAiyA~ dene ko bAdhya kara rahA kara jaina saMskRti kI garimA ko vRddhigata kiyA hai| hai| isameM lekhaka kI sUkSma dRSTi, anubhava kI gahanatA aura mAnasa manthana se nikalA navanIta hai| maiM samajhatA hU~ isa lekha ke manovaijJAnika chatarapura sthita snAtakottara mahAvidyAlaya ke prAdhyApaka DaoN. sumati prakAza jaina ke mArgadarzana meM likhita suzrI rajanI jaina kA tathyoM ke AdhAra para purAnI pIr3hI ke dharma-dhurandharoM ko apanI Alekha 'zAkAhAra evaM mAMsAhAra : eka tulanAtmaka Arthika santati ko nihAranA caahie| taba "dUdha kA dUdha aura pAnI kA vizreSaNa' Arthika evaM vaijJAnika tathyoM para AdhArita hai| jaina pAnI" dRSTigocara ho jaaegaa| isI prakAra mArca ke aMka meM eka gajaTa 9 maI, 2002 se jAnakArI milI hai ki DaoN. jaina ke nirdezana upayogI aura sAmayika lekha hai - "AhAradAna kI visNgtiyaaN|" aba hamAre sAdhakoM ke cArtumAsa kI sthApanAoM ke divasa Ane meM ku. zvetA jaina ne bhI 'bhAratIya arthavyavasthA meM zAkAhAra kI vAle haiN| kisI samartha pAThaka-dAtAra dvArA yadi una-una sthAnoM para upAdeyatA : eka mUlyAMkana' viSaya para laghu zodhaprabaMdha prastuta kara isa lekha kI pratiyA~ chapavAkara gRhasthoM-zrotAoM Adi meM vitarita ema.kaoNma. kI prAvINya sUcI meM prathama sthAna prApta kiyA hai| karAI jAveM to kucha na kucha sudhAra kI saMbhAvanAe~ haiN| lekha meM koI bhAratIya AhAra kI praNAliyoM evaM rahana-sahana kI paddhatiyoM atyukti nahIM hai| kA rASTrIya stara para vaijJAnika/Arthika zodha atyAvazyaka hai| isa dizA meM kie gae sarAhanIya prayAsa ke lie yuvA prAdhyApaka DaoN. isa prakAra sabhI aMkoM meM upayogI sAmagrI hai| sabake jaina aura donoM yuvA zodha chAtrAe~ rajanI evaM zvetA badhAI ke pAtra | sandarbha meM likhanA eka nayA lekha banAne jaisA ho jaavegaa| hai| yaha Avazyaka hai ki hamArA AdhyAtmika evaM sAmAjika hRdaya kI zalyacikitsA (bAIpAsa sarjarI) ke bAda kI netRtva aise prAdhyApakoM evaM chAtroM ko isa prakAra ke zodhoM ke lie prakriyA ne prApti svIkRti se vaMcita rkhaa| bhopAla kI dharatI para prabhAvI DhaMga se prerita kare, jisase ve vizva ke samakSa apane vaijJAnika | lokottara AtmA ke caraNa' aura jinabhASita ke mAdhyama se una jIvanamUlyoM ko Adhunika DhaMga se prastuta karane meM saphala ho skeN| caraNoM kI raja hama pAThakoM taka pahu~cAne ke liye punaH Apa ke prAcArya nihAlacandra jaina ne bhagavAna mahAvIra dvArA upadezita | aabhaarii| zAzvata jIvana mUlyoM ko sahaja evaM sarala DhaMga se Adhunika bhASA DaoN. premacandra jaina meM prastuta kiyA hai| zAstrIya evaM takanIkI bhASA kA moha chor3akara 3118/71 esa.e.esa. nagara, caNDIgar3ha-160071 2 jUna 2002 jinabhASita
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'jinabhASita' maI, 2002 aMka milaa| navIna sAjasajjA se maiMne apanI AlocanA meM likhA thA ki "saMskRta darzana paripUrNa, dharmamaya, jJAnavardhaka lekhoM ke sAtha prakAzita patrikA ke | pATha" ke dasaveM padya meM - saphala sampAdana hetu merI anekAneka badhAiyA~ svIkAra kiijiye| "jinadharma vinirmukto mA bhUvaM ckrvrtypi| isa patrikA kA kavarapRSTha dekhakara hI usa pAvana tIrthakSetra syAcceTo'pi daridro'pi jinadharmAnuvAsitaH // ke sAkSAtdarzana ho jAte haiM, mAnoM usI kSetra para baiThe hoN| isa isa prakAra pATha honA cAhiye, kyoMki dasaveM padya meM- 'sadA patrikA kI pratIkSA nayA mAha zuru hote hI pUre parivAra ke loga | me 'stu' hai aura antima padya meM "pratibhAsate me" diyA gayA hai| karane laga jAte haiN| maiMne pahale kabhI itanA AkarSaNa kisI anya ataH padya kA artha nimna prakAra hogApatrikA ke lie nahIM dekhaa| "maiM jainadharma se rahita cakravartI bhI nahIM bananA caahtaa| patrikA kA"zaMkA-samAdhAna" nizcaya hI hama logoM ko | yadi daridra aura dIna dAsa bhI baneM to jainadharma se sahita bananA naI dizA pradAna kregaa| yaha patrikA dina-rAta pragati karatI rahe, | cAhatA huuN|" inhIM zubhakAmanAoM ke saath| ataH artha karate samaya "aham" kA kartA ke rUpa meM kamala kumAra rA~vakA dhyAna rakhanA Avazyaka hai| ata: "bhUla sudhAra" ko sthAna deN| mahAvIra kirAnA sTora, sTezana bAjAra, renavAla - 303603,jayapura (rAja.) pro. hIrAlAla pAMDe zAstrI 7 lakherApurA, bhopAla (ma.pra.) patrikA sampUrNata : acchI evaM saMgrahaNIya hai| vizeSa rUpa Apake dvArA sampAdita 'jinabhASita' ke pharavarI-mArca aMka se isake sapramANa sampAdakIya lekha patrikA kI jAna haiN| patrikA milate hI kitanI hI vyastatA ho, sampAdakIya lekha se zuruAta mile| patrikA meM sAmagrI kA cayana uddezyAnusAra kiyA hai| sAmagrI karake pUrI patrikA eka hI bAra meM par3hane kA prayAsa rahatA hai| preraka, jJAnavardhaka hai| pharavarI mAha kA sampAdakIya samAja ke zrI vidyAsAgara jI ke AzIrvAda se yukta saMsthA bhAgyodaya dvaidhaciMtana ke gambhIra pariNAmoM kA saMketa karatA hai| hamAre nijI haoNspiTala kA lekha dekhA, kintu usameM moTApA ghaTAne ke lie jIvana meM jaba taka nirmalatA-niSkapaTatA kA samAveza nahIM hotA, lahasuna kA prayoga batAyA gayA hai, jabaki jaina parivAroM meM lahasuna taba taka sabhI dhArmika kriyAe~ pradarzanamAtra siddha hogI, ho rahI haiM ? kA prayoga nahIM hotA hai| kathita dharmAtmA mahAnubhAva ApakI pIr3A ko samajheMge, aisI AzA abhakSya ke prayoga kI salAha kRpayA na dI jAve, vaha bhI aise saMsthAna se aura aisI patrikA meN| kRpayA dhyAna deveN| mArca aMka saMgrahaNIya, paThanIya evaM vicAraNIya hai| bahuta upendra nAyaka vicAroparAnta isI aMka kI pratikriyA meM patra likhane baiTha gyaa| rAnIpura (jhA~sI) u.pra. bra. maheza jaina badhAI ke pAtra hai, jo 'AhAradAna kI visaMgatiyA~' karIba 7 mAha pUrva Apake dvArA saMpAdita 'jinabhASita' kA jaise viSaya ko prakAza meM laaye| Alekha manoyogapUrvaka pddh'aa| apanI (84) Ayu tathA patrikA kI (prathama) 1 varSa kI Ayu atithi saMvibhAga vrata ke aMtargata zrAvaka kA sAdhujanoM ke prati jo dekhakara mAtra 1 varSa ke lie sadasya banA thaa| kahanA na hogA, kaI kartavya hai, usakI ghora upekSA sahaja hI dRSTigocara ho rahI hai| patra-patrikAe~ (sabhI jaina) AtI haiM, unameM se kucha to par3hI bhI adhaH karma kI avadhAraNA Ahata huI hai| nahIM jAtIM, parantu isa patrikA ne 7 mAha meM hI eka viziSTa ruci DaoN. rAjendra kumAra baMsala banA dI hai| amalAI patrikA meM nirantara nikhAra dekha rahA huuN| sampAdakIya, 'jinabhASita' patrikA barAbara prApta ho rahI hai| alpajJAna AcAryavara vidyAsAgara jI ke saMghastha munigaNa ke lekha va samAcAra evaM kama umra ke hisAba se maiM itanA hI kaha sakatA hU~ ki isa tathA paM. ratanalAla jI bainAr3A dvArA 'jijJAsA-samAdhAna' vizeSa patrikA meM Aja ke bhautika yuga ke anurUpa samayAnukUla aura rucikara lagate haiN| premacanda rapariyA sAragarbhita tathyoM kA samAveza hai| mudraNa, zabdoM kA cayana atiuttama phirojAbAda (u.pra.) hai| 'jijJAsA-samAdhAna' sAmAnya janasAdhAraNa ke lie bahuta hI 'jinabhASita' kA apraila 2002 kA aMka milaa| sAmagrI | mahattvapUrNa evaM upayogI stambha hai| kA cayana atyaMta prazaMsanIya hai| 'bha. mahAvIra kA sandeza' 'tIrthaMkara patrikA nirantara pragati karate hue uccatama U~cAiyoM ko mahAvIraH jIvana darzana''bha. mahAvIra kI prAsaMgikatA' 'Apa nava | prApta kareM, inhIM bhAvanAoM ke saath| nirmANa se parezAna hai yA dhvaMsAtmaka vicAra se ?' ityAdi lekha zarada jaina samAja aura vyakti ko jIvanI zakti dene kI sAmarthya rakhate haiN| 47, mAravADI roDa, bhopAla (ma.pra.) pratyeka "kAvya" manojJa hai| -jUna 2002 jinabhASita 3
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMpAdakIya mahAkavi AcAryazrI jJAnasAgara jI kA 30vA~ samAdhidivasa saMskRta ke mahAkavi AcArya zrI jJAnasAgara jI mahArAja | unameM adbhuta kAvya pratibhA thii| unhoMne saMskRta bhASA meM jayodaya, lokottara ziSya (AcArya zrI vidyAsAgara jI) ke lokottara guru vIrodaya aura sudarzanodaya nAma ke aise utkRSTa mahAkAvyoM kI the| kRti kI zreSThatA kartA kI zreSThatA kA anumAna karA detI hai|| racanA kI, jinheM kAvyamarmajJoM ne bhAravi, mAgha aura zrIharSa ke AcArya zrI vidyAsAgara jI jaise anupama vItarAga vyaktitva ko | mahAkAvyoM kI Takkara kA mAnA hai tathA bRhattrayI nAma se prasiddha gar3hanevAlA zilpI kitanA anupama hogA yaha vidyAsAgara jI ke | kirAtArjunIya, zizupAlavadha evaM naiSadhIyacarita kI zreNI meM jayodaya vyaktitva ko dekhakara sahaja hI anumAnagamya ho jAtA hai| usa | ko rakhakara unheM bRhaccatuSTayI saMjJA se maNDita kiyA hai| mahAkavi anupama vyaktitva ke dhanI AcArya jJAnasAgara jI ke pA~ca guNa | bhUrAmala jI ke mahAkAvya vividha vakratAoM, pratIkoM, bimboM, ullekhanIya haiM: jJAnapipAsA, svAvalambana, mahAkavitva, ziSyasaMskAra- | alaMkAroM, muhAvaroM, lokoktiyoM, sUktiyoM Adi sabhI kAvya guNoM kauzala evaM tyAga aura namratA kI crmsiimaa| se vibhUSita haiN| unake 'jayodaya' mahAkAvya kI samIkSA karate hue jJAnapipAsA saMskRta ke antaHrASTrIya khyAtiprApta vidvAn DaoN. satyavrata zAstrI AcAryazrI kA gRhasthAvasthA kA nAma zrI bhUrAmala thaa| likhate haiMapane gA~va ke vidyAlaya meM ve kevala prArambhika zikSA hI prApta kara "muni zrI jJAnasAgara jI ne apane jayodaya mahAkAvya meM ske| Age adhyayana kA sAdhana na hone se apane bar3e bhAI ke pAsa kathAnaka kI prastuti isa DhaMga se kI hai ki vaha atyanta rocaka evaM 'gayA' cale gaye aura vyAvasAyika kArya sIkhane lge| kintu unakA hRdayagrAhI bana gayA hai| eka hI pAtra ke aneka pUrvajanmoM evaJca jJAnapipAsu mana vyavasAya meM nahIM lagatA thA, par3hane ke lie becaina tadgata kAryakalApoM ke varNana kI durUhatA ko unhoMne sarasa rahatA thaa| ekabAra unakA sAkSAtkAra kisI samAroha meM bhAga lene | kAvyazailI dvArA dUra karane kA saphala prayAsa kiyA hai, jisameM unheM Aye syAdvAda mahAvidyAlaya vArANasI ke chAtroM se huaa| unheM | pUrNa saphalatA milI hai| munizrI kA zabdakoza atyanta samRddha hai| dekhakara kizora bhUrAmala kI jJAnapipAsA uddIpta ho gaI aura bar3e | usa koza meM se kabhI-kabhI ve aise zabda bhI nikAla lAte haiM, jo bhAI kI anumati lekara adhyayanArtha banArasa cale gye| vahA~ unhoMne | kadAcit Aja ke pAThaka ke lie suparicita nahIM haiN| yathA jaina zAstroM kA gambhIra adhyayana kiyA aura zAstrI parIkSA uttIrNa | taras-guNa, roka-prabhA, saMhitAya-hitamArga, USaraTakaretIlA, kara ghara lautte| rasaka-carmapAtra aadi| unakI vANI sthAna-sthAna para anuprAsa se svAvalambana susajjita hai| kahIM-kahIM to padazayyA isa prakAra kI hai, ki vArANasI meM vidyArthI bhUrAmala ko apane adhyayana kA kharca | lagatA hai eka sAtha kaI ghaMTiyA~ bajane lagatI hoM-'anubhavanti uThAne ke lie svayaM hI arthoparjana karanA par3atA thaa| ve sAyaMkAla | bhavanti bhavAntakAH, nAthavaMzina ivenduvaMzinaH ye kuto'pi gaMgA ke ghAToM para gamachA becakara dhanopArjana karate the| isameM unheM | prpkssshNsinH|' antyAnuprAsa to mAnoM unake lie kAvyakrIDA hai| kisI saMkoca kA anubhava nahIM hotA thaa| kisI zrImAn se sahAyatA kAvya ke lagabhaga hara zloka ko usane Alokita kiyA hai|" kI yAcanA karane kI bajAya svayaM ke zrama dvArA dhanopArjana karanA | (jayodaya mahAkAvya kA zailIvaijJAnika anuzIlana/prAkkathana, pR.vi) unheM adhika pavitra aura svAbhimAna ke anukUla pratIta huaa| yaha | ziSyasaMskAra-kauzala Aja ke nirdhana vidyArthiyoM ke lie eka anukaraNIya udAharaNa hai| AcArya zrI jJAnasAgara jI kA ziSyasaMskArakauzala kitanA lokottara puruSa hI aise padacihna nirmita karate haiM, jo a~dhere meM anUThA thA yaha unake ziSya AcArya zrI vidyAsAgara jI ke bhavya, bhaTakate logoM ke lie prakAzastambha bana jAte haiN| lokottara vyaktitva ko hI dekhane se patA cala jAtA hai| aise mahAkavitva AtmAnuzAsita, sammohaka, ni:spRha, jJAnagaMbhIra, prakharatapasvI adhyayanakAla meM vidyArthI bhUrAmala kI dRSTi isa tathya para vyaktitva kA nirmANa karane vAle hAtha nizcaya hI bar3e sadhe, ma~je rahe gaI ki jaina vAGmaya meM mahAkAvyAdi sAhityika granthoM kI nyUnatA | hoNge| ziSya vidyAdhara guru ke pAsa jJAnapipAsA lekara AtA hai aura hai| ataH unhoMne saMkalpa kiyA ki ve isa nyUnatA ko dUra kreNge| guru se jJAnadAna ke lie prArthanA karatA hai, taba guru kahate haiMaura vidyAdhyayana ke bAda ghara lauTakara unhoMne aisA kara dikhaayaa| | "tumhAre jaise kaI brahmacArI mere pAsa Aye haiM aura saba par3hakara 4 jUna 2002 jinabhASita
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ cale gaye, lekina rukA koI nhiiN|" guru ke ye vacana ziSya ko itanA badala dete haiM ki brahmacArI vidyAdhara AjIvana vAhana kA tyAga kara detA hai / isase guru kI A~kheM vismaya aura harSa se camaka uThatI haiN| ve snehasikta hAtha ziSya ke mastaka para rakha dete haiM aura atyanta vAtsalyabhAva se kahate haiM - ' vidyAdhara, bahuta dere se aaye| maiM tumheM par3hA-likhAkara vidyAdhara se vidyAnandI (tattvArthazlokavArtika ke karttA) banA duuNgaa|' ina vAtsalyapUrNa vacanoM ko sunakara ziSya vidyAdhara Ananda se gadagada ho jAtA hai| aisA vivekapUrNa lAlana-tADana kA kauzala, pyAra se a~gulI pakar3akara ziSya ko vAMchita dizA meM le jAne aura usake AcaraNa para praharI kI A~kha rakhakara use skhalanoM se bacAte rahane kA naipuNya AcArya zrI jJAnasAgara jI meM thA, jisake dvArA unhoMne AcArya vidyAsAgara jaise advitIya vyaktitva kA nirmANa kiyaa| tyAga aura namratA kI caramasImA assI varSa kI avasthA meM jaba AcArya zrI jJAnasAgara jI ke jIvana kA antima samaya AyA, taba unhoMne apanA AcAryapada / preraNA detA hai| zrI di. jaina maMdira, Tina zeDa, TI.TI. nagara, bhopAla meM paramapUjya AcArya zrI virAgasAgara jI ke suziSya pUjya munizrI vizuddhasAgara jI muni zrI vizalyasAgara jI muni zrI vizvavIra sAgara jI evaM munizrI vizrAntasAgara jI ke tattvAvadhAna meM dinAMka 17.5.2002 ko grISmakAlIna AdhyAtmika evaM saiddhAntika vAcanA kI sthApanA kI gaI thI, jisakI niSThApanA dinAMka 15.6.2002 ko samArohapUrvaka sampanna huI / apane yogyatama ziSya muni zrI vidyAsAgara jI ko de diyA aura svayaM apane ziSya ke ziSya bana gaye tathA unake caraNoM meM mastaka rakhakara sallekhanAvrata pradAna karane kI yAcanA kii| ziSya vidyAsAgara muzkila meM par3a gye| kintu guru ne gurudakSiNA dene ke rUpa meM yaha pada svIkAra karane kI bAdhyatA utpanna kara dii| taba unheM vivaza hokara guru kA Adeza zirodhArya karanA pdd'aa| gurutA kA tyAga kara denA aura apane hI ziSya ko apanA guru banA kara laghutA svIkAra kara lenA tyAga aura namratA ke utkarSa kI carama sImA hai| yaha eka aisI misAla hai jo itihAsa meM dekhane ko nahIM miltii| AcArya zrI jJAnasAgara jI kA ekamAtra yahI guNa unheM lokottara banA detA hai aura bhavyAtmAoM ke mastaka ko unake sAmane zraddhA se avanamra kara detA hai / AcAryazrI jJAnasAgara jI kA samAdhimaraNa jyeSTha kRSNa amAvasyA vi.saM. 2030, di. 1 jUna 1973 ko huA thA / tadanusAra jyeSTha kRSNa amAvasyA vi. saM. 2059, di. 10 jUna 2002 ko unakA tIsavA~ samAdhidivasa hai| yaha hameM saMsArabandhana se mukta hone kI ratanacandra jaina bhopAla meM grISmakAlIna vAcanA kA niSThApana pratidina prAtaH 7 se 8 baje taka muni zrI vizrAntasAgara jI dravsaMgraha kI vAcanA evaM vivecanA karate the| 8 se 8.30 taka muni zrI vizalyasAgara evaM muni zrI vizvavIra sAgara eka-eka dina zrAvakadharma para prakAza DAlate the| 8.30 se 9.30 taka muni zrI vizuddhasAgara jI kA bArasANuvekkhA para pravacana hotA thA / aparAhna 3.00 se 4.00 taka muni zrI vizuddha sAgara jI paramAtmaprakAza ke mAdhyama se adhyAtma kA sUkSma, gahana vizleSaNa karate the| tatpazcAt 4.00 se 5.00 taka pro. ratanacandra jI jaina ke dvArA tattvArthavArtika ke caturtha adhyAya kI vAcanA kI jAtI thii| pUjya muni zrI vizuddha sAgara jI dvArA kI jAne vAlI AdhyAtmika carcA itanI rocaka aura prabhAvaka hotI thI ki zrotA pantha, pakSa aura jAti kA bheda na karate hue bar3I saMkhyA meM sunane ke lie upasthita hote the| muni zrI ne 'mAdhyasthyabhAva viparItavRttau para jora dete hue yaha sandeza diyA ki jo hamase viparIta vicAradhArA rakhatA hai use kevala vAtsalyabhAva se samajhAne kI hI koziza kI jAya, usakI nindA garhA AlocanA na kI jAya, kyoMki nindA garhA AlocanA se vaha aura kaTTara banatA hai| niSThApanA ke dUsare dina munisaMgha Tina zeDa jaina maMdira se vihAra kara di. jaina mandira paMcazIla nagara bhopAla pahu~ca gyaa| saMgha abhI vahIM virAjamAna hai aura pratidina prAtaH 8.30 se bArasANupekkhA para pravacana hote haiN| aparAhna 3.00 baje se 4.00 taka paramAtmaprakAza kI vAcanA kI jAtI hai| ajita pATanI -jUna 2002 jinabhASita 5
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArya zrI jJAnasAgara jI kI jIvana yAtrA nihAlacandra jaina, pUrva prAcArya ajamera (rAja.) prAcInakAla se hI bhArata vasundharA ne aneka mahApuruSoM evaM / sAhitya, nyAya aura vyAkaraNa ko punarjIvita karane kA bhI dRr3ha narapuMgavoM ko janma diyA hai| ina nararatnoM ne bhArata ke sAmAjika, saMkalpa liyA / aDiga vizvAsa, niSThA evaM saMkalpa ke dhanI zrI rAjanaitika, dhArmika, AdhyAtmika evaM zaurya ke kSetra meM anekoM bhUrAmala jI ne kaI jaina evaM jainetara vidvAnoM se jaina vAGgamaya kI kIrtimAna sthApita kiye haiN| jaina dharma bhI bhAratabhUmi kA eka zikSA prApta kii| vArANasI meM rahakara hI syAdvAda mahAvidyAlaya se prAcIna dharma haiM, jahA~ tIrthakara, zrutakevalI, kevalI bhagavAna ke "zAstrI" kI parIkSA pAsa kara Apa paM. bhUrAmala jI nAma se sAtha-sAtha anekoM AcAryoM, muniyoM evaM santoM ne isa dharma kA vikhyAta hue| vArANasI meM hI Apane jainAcAryoM dvArA likhita anusaraNa kara mAnava samAja ke lie mukti evaM AtmakalyANa kA nyAya, vyAkaraNa, sAhitya, siddhAnta evaM adhyAtma viSayoM ke aneka mArga prazasta kiyA hai / granthoM kA gahana adhyayana kiyaa| isa 19-20 zatAbdI ke prathama digambara jainAcArya paramapUjya, cAritra cakravartI AcArya 108 zrI zAMtisAgara jI mahArAja the, jinakI paramparA meM AcArya zrI vIra sAgarajI, AcArya zrI ziva sAgarajI ityAdi tapasvI sAdhugaNa hue| muni zrI jJAnasAgarajI AcArya zrI zivasAgara jI mahArAja se vi. saM. 2016 meM khAniyA~ (jayapura) meM munidIkSA lekara apane AtmakalyANa ke mArga para ArUr3ha ho gaye the| Apa zivasAgara AcArya mahArAja ke prathama ziSya the / muni zrI jJAnasAgara jI kA janma rANolI grAma (sIkararAjasthAna) meM digambara jaina chAbar3A kula meM seTha sukhadevajI ke putra caturbhuja jI kI dharmapatnI ghRtAvarI devI kI kokha se huA thA / Apake bar3e bhrAtA zrI chaganalAlajI the tathA do choTe bhAI aura the tathA eka bhAI kA janma to pitAzrI ke dehAnta ke bAda huA thA / Apa svayaM bhUrAmala ke nAma se vikhyAta huye| prArambhika zikSA gA~va ke prAthamika vidyAlaya meM huii| sAdhanoM ke abhAva meM Apa Age vidyAdhyayana na kara apane bar3e bhAI jI ke sAtha naukarI hetu gayAjI (bihAra) A gye| vahA~ 13-14 varSa kI Ayu meM eka jainI seTha kI dUkAna para AjIvikA hetu kArya karate rahe, lekina ApakA mana Age par3hane ke lie chaTapaTA rahA thaa| saMyogavaza syAdvAda mahAvidyAlaya, vArANasI ke chAtra kisI samAroha meM bhAga lene hetu gayAjI ( bihAra ) aaye| unake prabhAvapUrNa kAryakramoM ko dekhakara yuvA bhUrAmala ke bhAva bhI vidyA prApti hetu vArANasI jAne ke hue / vidyAdhyayana ke prati ApakI tIvra bhAvanA evaM dRr3hatA dekhakara Apake bar3e bhrAtA ne 15 varSa kI Ayu meM Apako vArANasI jAne kI svIkRti pradAna kara dii| zrI bhUrAmala jI bacapana se hI kaThina parizramI, adhyavasAyI, svAvalambI evaM niSThAvAna the| vArANasI meM Apane pUrNa niSThA ke sAtha vidyAdhyayana kiyA aura saMskRta evaM jaina siddhAnta kA gahana adhyayana kara zAstrI parIkSA pAsa kii| jaina dharma se saMskArita zrI bhUrAmala jI nyAya, vyAkaraNa evaM prAkRta granthoM ko jaina siddhAntAnusAra par3hanA cAhate the, jisakI usa samaya vArANasI meM samucita vyavasthA nahIM thii| ApakA mana kSubdha ho uThA, pariNAmataH Apane jaina jUna 2002 jinabhASita 6 banArasa se lauTa kara Apane apane hI grAmINa vidyAlaya meM avaitanika adhyApana kArya prArambha kiyA, lekina sAtha meM nirantara sAhitya-sAdhanA evaM sAhitya-lekhana ke kArya meM bhI agrasara hote gye| ApakI lekhanI se eka se eka sundara kAvyakRtiyA~ janma letI rhiiN| ApakI taruNAI, vidvattA aura AjIvikopArjana kI kSamatA dekhakara Apake vivAha ke lie anekoM prastAva Aye, sage sambandhiyoM ne bhI Agraha kiyA, lekina Apane vArANasI meM adhyayana karate hue hI saMkalpa le liyA thA ki AjIvana brahmacArI rahakara mA~ sarasvatI aura jinavANI kI sevA meM, adhyayana-adhyApana tathA sAhitya-sRjana meM hI apane Apako samarpita kara duuNgaa| isa taraha jIvana ke 50 varSa sAhitya sAdhanA, lekhana, manana evaM adhyayana meM vyatIta kara pUrNa pAMDitya prApta kara liyaa| isI avadhi meM Apane dayodaya, bhadrodaya, vIrodaya, sudarzanodaya Adi sAhityika racanAe~ saMskRta tathA hindI bhASA meM prastuta kiiN| vartamAna zatAbdI meM saMskRta bhASA ke mahAkAvyoM kI racanA kI paramparA ko jIvita rakhanevAle mUrdhanya vidvAnoM meM ApakA nAma vizeSa rUpa se ullekhanIya hai| kAzI ke diggaja vidvAnoM kI pratikriyA thI "isa kAla meM bhI kAlidAsa aura mAghakavi kI Takkara lene vAle vidvAna haiM, yaha jAnakara prasannatA hotI hai|" isa taraha pUrNa udAsInatA ke sAtha, jinavANI mA~ kI avirata sevA meM Apane gRhasthAzrama meM hI jIvana ke 50 varSa pUrNa kiye| jaina siddhAnta ke hRdaya ko AtmasAta karane hetu Apane siddhAnta granthoM zrI dhavala, mahAdhavala, jayadhavala, mahAbandha Adi granthoM kA vidhivat svAdhyAya kiyA / "jJAnaM bhAraM kriyAM vinA " kriyA ke binA jJAna bhArasvarUpa hai, isa maMtra ko jIvana meM utArane hetu Apa tyAgamArga para pravRtta hue| sarvaprathama 52 varSa kI Ayu meM san 1947 meM Apane ajamera nagara meM hI AcArya zrI vIrasAgara jI mahArAja se saptama pratimA ke vrata aMgIkAra kiye| 54 varSa kI Ayu meM Apa pUrNarUpeNa gRhatyAga kara AtmakalyANa hetu jaina siddhAnta ke gahana adhyayana meM laga gye| san 1955 meM 60 varSa kI Ayu meM Apa AcArya zrI vIrasAgarajI mahArAja se hI renavAla meM kSullaka dIkSA lekara jJAnabhUSaNa
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ ke nAma se vikhyAta hue| san 1959 meM 62 varSa kI Ayu meM | bAda, unheM munipada grahaNa karane kI svIkRti de dii| isa kArya ko AcArya zrI zivasAgara jI mahArAja se khAniyA~ (jayapura) meM muni | sampanna karane kA saubhAgya milA ajamera nagara ko aura sampUrNa jaina dIkSA aMgIkAra kara 108 muni zrI jJAnasAgarajI ke nAma se vibhUSita samAja ko| 30 jUna 1968 tadanusAra ASAr3ha zuklapaMcamI ko hue aura Apako AcArya zrI kA prathama ziSya hone kA gaurava prApta | brahmacArI vidyAdhara ko vizAla jana samudAya ke samakSa jainezvarI huaa| saMgha meM Apane upAdhyAya pada ke kArya ko pUrNa vidvattA evaM | dIkSA pradAna kI gaI aura vidyAdhara, muni vidyAsAgara ke nAma se sajagatA ke sAtha sampanna kiyaa| rUr3hivAda se kosoM dUra muni jJAnasAgara | suzobhita hue| usa varSa kA cAturmAsa ajamera meM hI sampanna huaa| jI munipada kI saralatA aura gaMbhIratA ko dhAraNa kara mana, vacana / tatpazcAt muni zrI jJAnasAgara jI kA saMgha vihAra karatA aura kAya se digambaratva kI sAdhanA meM laga gye| dina-rAta ApakA | huA nasIrAbAda phuNcaa| yahA~ Apane 7 pharavarI 1969 tadanusAra samaya AgamAnukUla municaryA kI sAdhanA, dhyAna, adhyayana-adhyApana | magasarabadI dUja ko zrI lakSmInArAyaNa jI ko munidIkSA pradAna kara evaM lekhana meM vyatIta hotA rahA, phira rAjasthAna prAnta meM hI vihAra | muni 108 zrI vivekAsAgara nAma diyaa| isI punIta avasara para karane nikala gye| usa samaya Apake sAtha mAtra do-cAra tyAgI- | samasta upasthita jaina samAja dvArA Apako AcArya pada se suzobhita vratI the, vizeSa rUpa se ailaka zrI sanmatisAgara jI, kSullaka zrI | kiyA gyaa| saMbhavasAgara jI va sukhasAgara jI tathA eka-do brahmacArI the| muni | AcArya jJAnasAgara jI kI hArdika abhilASA thI ki unake zrI uccakoTi ke zAstra-jJAtA, vidvAna evaM tAttvika vaktA the| ziSya unake sAnnidhya meM adhika se adhika jJArnAjana kara leN| paMthavAda se dUra rahate hue Apane sadA jaina siddhAntoM ko jIvana meM | AcAryazrI apane jJAna ke athAha sAgara ko samAhita kara denA utArane kI preraNA dI aura eka sadgRhastha kA jIvana jIne kA | cAhate the vidyA ke sAgara meM aura donoM hI guru-ziSya utAvale the AhvAna kiyaa| eka dUsare meM samAhita hokara jJAnAmRta kA nirantara pAna karane aura vihAra karate hue Apa madanagaMja-kizanagar3ha, ajamera tathA | karAne meN| AcArya jJAnasAgara jI sacce arthoM meM eka vidvAna jauharI byAvara bhI gye| byAvara meM paMDita hIrAlAla jI zAstrI ne muni zrI | aura pArakhI the tathA bahuta dUra dRSTivAle the| unakI kAyA nirantara ko unake dvArA likhita granthoM evaM pustakoM ko prakAzita karAne kI | kSINa hotI jA rahI thii| guru aura ziSya kI jaina siddhAnta evaM bAta kahI, taba Apane kahA "jaina vAGmaya kI racanA karane kA vAGmaya kI ArAdhanA, paThana-pAThana evaM tattvacarcA-paricarcA nirantara kAma merA hai, prakAzana Adi kA kArya Apa logoM kA hai| abAdhagati se cala rahI thii| jaba san 1967 meM ApakA cAturmAsa madanagaMja-kizanagar3ha tIna varSa pazcAt 1972 meM Apake saMgha kA cAturmAsa punaH meM ho rahA thA, taba jayapura nagara ke cUlagiri kSetra para AcArya deza | nasIrAbAda meM huaa| apane AcArya guru kI gahana asvasthatA meM bhUSaNa jI mahArAja kA varSAyoga cala rahA thaa| cUlagiri kA nirmANa- | unake parama suyogya ziSya muni zrI vidyAsAgara jI ne pUrNa niSThA kArya bhI ApakI dekharekha evaM saMrakSaNa meM cala rahA thaa| usI samaya | aura ni:spRhabhAva se itanI sevA kI ki zAyada koI lakhapatI bApa sadalagA grAmanivAsI, eka kannar3abhASI navayuvaka Apake pAsa | kA beTA bhI itanI niSThA aura tatparatA ke sAtha apane pitA zrI kI jJAnArjana hetu aayaa| AcArya dezabhUSaNa jI kI A~khoM ne zAyada | sevA kara pAtA / kAnoM sunI bAta to eka bAra jhUThI ho sakatI hai, usa navayuvaka kI bhAvanA ko par3ha liyA thA, so unhoMne usa lekina A~khoM dekhI bAta ko to zata-pratizata satya mAna kara aisI navayuvaka vidyAdhara ko AzIrvAda pradAna kara jJAnArjana hetu munivara | utkRSTa gurubhakti ke prati natamastaka honA hI par3atA hai| jJAnasAgara jI ke pAsa bheja diyaa| jaba munizrI ne naujavAna vidyAdhara cAturmAsa samApti kI ora thaa| AcArya zrI jJAnasAgara jI meM jJAnArjana kI eka tIvra kasaka evaM lalaka dekhI to munizrI ne | zArIrika rUpa se kAphI asvastha evaM kSINa ho cuke the| sAiTikA pUcha hI liyA ki agara vidyArjana ke pazcAt chor3akara cale jAoge | kA darda kama hone kA nAma hI nahIM le rahA thaa| darda kI bhayaMkara to muni kA parizrama vyartha jaayegaa| naujavAna vidyAdhara ne turanta hI | pIr3A ke kAraNa AcAryazrI calane-phirane meM asamartha hote jA rahe dRr3hatA ke sAtha AjIvana savArI kA tyAga kara diyaa| isa tyAgabhAvanA | the| 16-17 maI 1972 kI bAta hai- AcArya zrI ne apane yogyatama se muni jJAnasAgara jI atyadhika prabhAvita hue aura Taka-TakI | ziSya muni vidyAsAgara se kahA "vidyAsAgara ! merA anta samIpa lagAkara usa naujavAna kI manohArI, gauravarNa tathA madhura muskAna | hai| merI samAdhi kaise sadhegI? ke pIche chipe hue dRr3ha-saMkalpa ko dekhate hI raha gye| isI bIca eka mahattvapUrNa ghaTanA nasIrAbAda pravAsa ke zikSaNa prArambha huaa| yogya guru ke yogya ziSya vidyAdhara | samaya ghaTita ho cukI thii| AcAryazrI ke deha-tyAga se karIba eka ne jJAnArjana meM koI kasara nahIM chodd'ii| isI bIca unhoMne akhaMDa | mAha pUrva hI dakSiNa prAntIya muni zrI pArzvasAgara jI AcAryazrI kI brahmacarya vrata ko bhI dhAraNa kara liyaa| brahmacArI vidyAdhara kI | nirvikalpa samAdhi meM sahAyaka hone hetu nasIrAbAda padhAra cuke the| sAdhanA, pratibhA, tatparatA tathA jJAna ke kSayopazama ko dekhakara guru | ve kaI dinoM se AcArya zrI jJAnasAgarajI kI sevA-suzrUSA evaM jJAnasAgara jI itane prabhAvita hue ki unakI kar3I parIkSA lene ke | vaiyyAvRtya kara apane jIvana ko sArthaka banAnA cAhate the| niyati -jUna 2002 jinabhASita 7
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ ko kucha aura hI maMjUra thaa| 15 maI 1972 ko pArzvasAgara mahArAja | evaM romAMcaka dRzya thA, muni kI saMjvalana kaSAya kI mandatA kA ko zArIrika vyAdhi utpanna huI aura 16 maI ko prAtaH kAla | sarvotkRSTa udAharaNa thaa| AgamAnusAra AcArya zrI jJAnasAgarajI ne karIba 7 bajakara 45 miniTa para arahanta, siddha kA smaraNa krte| AcArya padatyAga kI ghoSaNA kI tathA samAja se apane sarvottama hue ve isa nazvara deha kA tyAga kara svargArUr3ha ho gye| ataH aba | yogya ziSya muni zrI vidyAsAgarajI ko apanA gurutara bhAra evaM yaha prazna AcArya jJAnasAgara jI ke sAmane upasthita huA ki | AcArya pada dene kI svIkRti mA~gakara, unheM AcArya pada se vibhUSita samAdhi hetu AcArya pada kA parityAga tathA kisI anya AcArya kiyaa| jisa baDe paTTe para Aja taka AcAryazrI jJAnasAgara jI kI sevA meM jAne kA Agama meM vidhAna hai| AcArya zrI ke lie isa | AsIna hote the, usase ve nIce utara Aye aura muni zrI vidyAsAgarajI bhaMyakara zArIrika utpIDana kI sthiti meM kisI anya AcArya ke | ko usa Asana para padAsIna kiyaa| jana-samudAya kI A~kheM sukhAnanda pAsa jAkara samAdhi lenA bhI saMbhava nahIM thaa| AcAryazrI ne ke A~suoM se tarala ho giiN| jayaghoSa se AkAza aura maMdira kA antatogatvA apane ziSya muni zrI vidyAsAgara jI se kahA "merA | prAgaMNa gUMja utthaa| AcArya zrI vidyAsAgara jI ne apane guru ke zarIra Ayu karma ke udaya se ratnatraya-ArAdhanA meM zanaiH zanaiH kRza | Adeza kA pAlana karate hue pUjya guruvara kI nirvikalpa samAdhi ke ho rahA hai| ata: maiM yaha ucita samajhatA hU~ ki zeSa jIvanakAla meM lie AgamAnusAra vyavasthA kii| guru jJAnasAgarajI mahArAja bhI AcArya pada kA parityAga kara isa pada para apane prathama evaM yogyatama parama zAntabhAva se apane zarIra ke prati nirmamatva hokara rasatyAga ziSya ko padAsIna kara duuN| merA vizvAsa hai ki Apa zrI jinazAsana kI ora agrasara hote ge| saMvardhana evaM zramaNa saMskRti kA saMrakSaNa karate hue isa pada kI AcArya zrI vidyAsAgarajI ne apane guru kI sallekhanApUrvaka garimA ko banAye rakhoge tathA saMgha kA kuzalatApUrvaka saMcAlana kara | samAdhi karAne meM koI kasara nahIM choddii| rAta-dina jAgakara evaM samasta samAja ko sahI dizA pradAna kroge|" jaba muni zrI samayAnukUla sambodhana karate hue AcAryazrI ne munivara kI zAMtipUrvaka vidyAsAgarajI ne isa mahAna bhAra ko uThAne meM jJAna, anubhava aura samAdhi kraaii| anta meM samasta AhAra evaM jala ke tyAgoparAnta umra se apanI laghutA prakaTa kI to AcArya jJAnasAgarajI ne kahA- mitI jyeSTha kRSNA amAvasyA vi. sa. 2030 tadanusAra zukravAra "tuma merI samAdhi sAdha do, AcArya pada svIkAra kara lo| phira | dinA~ka 1 jUna 1973 ko dina meM 10 bajakara 50 miniTa para guru bhI tumheM saMkoca hai to guru dakSiNAsvarUpa hI mere isa gurutara bhAra jJAnasAgara jI isa nazvara zarIra kA tyAga kara AtmalIna ho gaye ko dhAraNa kara merI nirvikalpa samAdhi karA do, anya upAya mere aura de gaye samasta samAja ko eka aisA sandeza ki agara sukha, sAmane nahIM hai|" zAMti aura nirvikalpa samAdhi cAhate ho to kaSAyoM kA zamana kara muni zrI vidyAsAgara jI kAphI vicalita ho gaye, kAphI | ratnatraya mArga para Arur3ha ho jAo, tabhI kalyANa saMbhava hai| maMthana kiyA, vicAra-vimarza kiyA aura anta meM nirNaya liyA ki isa prakAra hama kaha sakate haiM ki AcArya jJAnasAgarajI kA guru-dakSiNA to guru ko hara hAlata meM denI hI hogI aura isa taraha | vizAla kRtitva aura vyaktitva isa bhAratabhUmi ke lie sarasvatI unhoMne apanI mauna svIkRti guru-caraNoM se samarpita kara dii| | ke varadapatra kI upalabdhi karAtA hai| anekAneka jJAna pipAsuoM ne apanI vizeSa AbhA ke sAtha 22 navambara 1972 tadanusAra inake mahAkAvyoM para zodha kara DAkTara kI upAdhi prApta kara apane magasara badI dUja kA sUryodaya huaa| Aja jinazAsana ke anuyAyioM | Apako gauravAnvita kiyA hai| AcAryazrI ke sAhitya kI surabhi ko sAkSAt eka anupama evaM adbhuta dRzya dekhane ko milaa| kala | vartamAna meM sAre bhArata meM phaila kara vidvAnoM ko isa taraha AkarSita taka jo zrI jJAnasAgarajI mahArAja saMgha ke guru the, AcArya the, | karane lagI hai ki samasta bhAratavarSIya jaina-ajaina vidvAnoM kA sarvopari the, Aja ve hI sAdhu evaM mAnava dharma kI parAkASThA kA eka | dhyAna unake mahAkAvyoM kI ora gayA hai| utkRSTa udAharaNa prastuta karane jA rahe the, yaha eka vismayakArI ___ 'jayodaya' mahAkAvya (pUrvArdha) se sAbhAra mulAyama makhamala lagAnA ThIka rahegA aisI hI eka ghaTanA aura huI, jaba kisI zrAvaka ne AcArya mahArAja ko hAtha kA sahArA lekara vizrAma karate dekhA, to yaha socakara ki isa taraha leTane se vRddhAvasthA meM mahArAja ko kaSTa hotA hogA, eka lakar3I kA phalaka banavAkara sirahAne rakha diyaa| dUsare dina subaha jaise hI vaha zrAvaka Ae, mahArAja jI ne muskarAkara kahA ki "dekho, yaha jo lakar3I kA Tukar3A Apane rakhA hai vaha jarA kaThora hai, isa para mulAyama makhamala lagAnA ThIka rhegaa|" bAta sIdhe-sAde DhaMga se kahI gaI thI, para mArmika thI aura zithilatA kA poSaNa karane vAloM ke prati pracchanna vyaMgya ke rUpa meM dizAbodha dene vAlI thii| 'AtmAnveSI' se sAbhAra 8 jUna 2002 jinabhASita
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArya jJAnasAgara jI kI sAhitya - sAdhanA muni zrI kSamAsAgara jI meM saMskRta bhASA meM racita apane mahAkAvyoM meM tulasIdAsakRta rAmacaritamAnasa kI caupAI zailI ke samAna zailI apanAnA apane Apa meM hI eka saMstutya kArya hai| saMskRta kAvyasampadA mana, vANI aura karma sabhI kI pavitratA ke lie ahiMsA, satya, acaurya, brahmacarya, aparigraha jaise udAtta mAnavIya jIvana mUlyoM ko apane jIvana meM puSpita, pallavita aura phalita karake AdhyAtmika U~cAiyoM ko chUnevAle AcArya zrI jJAnasAgarajI mAnavatAvAdI, saMvedanazIla sAhityakAroM kI zRMkhalA meM atyanta AdaraNIya haiN| mAnava samAja kA kalyANa karane meM mahAkavi jJAnasAgara kI kAvyasampatti mahAkavi azvaghoSa kI kAvyasampatti se bhI adhika mUlyavanta hai| kyoMki mahAkavi jJAnasAgara ne bhAratIya manISA prasUta ahiMsA, satya, asteya, brahmacarya aura aparigraha nAmaka pA~ca sArvabhauma mahAvratoM ke paripAlana kI satpreraNA dene kI icchA se eka campU kAvya aura mahAkAvyoM kI sarasa sarjanA karake mAnava samAja ko saMyamapUrvaka apanA jIvana bitAne kA sarvAMgINa saMdeza diyA hai| unake "dayodaya campU" ke nAyaka kA jIvana pAThakoM ke manaH paTala para ahiMsA kI divya chavi banAtA hai| 'samudradatta cAritra' kA nAmaka satya aura asteya kI samucita zikSA detA hai| 'vIrodaya' ke nAyaka zrI mahAvIra svAmI brahmacarya ke prati AsthA jagAte haiN| 'jayodaya' kA nAyaka aparigraha ke mahattva ko abhivyakta karatA hai aura 'sudarzanodaya' ke nAyaka ke jIvana meM Ane vAle ghAta-pratighAta ina uparyukta jIvanopayogI sabhI mahAvratoM (saMyamo) ke pAlana kI zikSA ke sAtha hI sAtha apane vyaktitva kI pavitratA kI dhairyapUrvaka rakSA karate rahane kA prabhaviSNu saMdeza dete haiM mahAkavi jJAnasAgara ke ye kAvya samaveta rUpa se mAnava samAja kA samagra kalyANa karane meM abhI taka anupama hI haiN| isake alAvA sAhityika dRSTi se bhI ye kAvya kAlidAsa, bhAravi, mAgha tathA zrI harSa ke kAvyoM se pratispardhA karate hue pratIta hote haiN| kathAvastu caritra citraNa, bhAvapakSa, kalApakSa, varNana vidhAna, pariveSa Adi kI dRSTi se bhI kAvya atyanta sajIva aura sahRdaya AlhAdakArI haiN| inase saMskRta sAhitya kI abhUtapUrva zrIvRddhi huI hai| yadi samAlocaka dharmanirapekSa hokara kavi kI racanAoM ko par3heM, to ve pAe~ge ki jJAnasAgara kI racanAe~ ucca koTi kI haiN| mahAkavi jJAnasAgara ke kAvyoM meM antyAnuprAsa zailI eka aisI abhinava vastu hai, jisase kavi kI maulikatA meM koI saMdeha nahIM raha jaataa| yaha kavi dvArA sAhitya samAja ko anUThI dena hai| isa zailI ke mAdhyama se kavi viracita kAvyoM meM eka ramaNIya pravAha dRSTigocara hotA hai aura dArzanika siddhAntajanya dakSatA bhI nahIM cubhatI hai / kavi kI yaha zailI bhI unakA saMskRta sAhitya samAja meM eka viziSTa sthAna nirdhArita karane meM samartha hai| vAstava jayodaya mahAkAvya isa kAvya meM zRMgArarasarUpiNI yamunA aura vIra rasa rUpiNI sarasvatI kA zAntarasarUpiNI gaMgA ke sAtha adbhuta saMgama kiyA gayA hai / 'vRhattrayI' kI paramparA meM praur3ha saMskRta bhASA meM isa kAvya kI racanA huI isa kAvya meM jayakumAra kA pariNaya, svayaMvara meM rAjAoM ke ekatra hone, dAsI dvArA sulocanA ke samakSa rAjAoM kA paricaya dene Adi kA varNana ise niHsaMdeha 'naiSadhIyacarita' ke samakakSa kara detA hai| anavadyamati maMtrI kA arkakIrti ko samajhAnA artha gaurava kI jhA~kI prastuta karatA hai| parvatavarNana, vanavihAravarNana, saMdhyAvarNana aura prabhAtavarNana ise mAgha ke "zizupAla vadha" kI tulanA meM le jAte hue lagate haiN| kAvya ko par3hakara lagatA hai ki sAhitya ke mAdhyama se darzana prastuta karane kI kalA meM kavi siddhahasta hai| isa kAvya kA uddezya rAjA jayakumAra aura sulocanA kI praNaya kathA ke mAdhyama se aparigraha vrata ke mAhAtmya kA varNana karane kA rahA hai| sAtha hI dharmasaMgata, artha, kAma aura mokSa puruSArtha kI siddhi bhI isI kAvya meM kI gaI hai| isa taraha jayodaya kAvyazAstrIya, sAmAjika, rAjanaitika, dhArmika aura dArzanika dRSTiyoM se kAlidAsa evaM kAlidAsottara kAvyoM ke madhya meM pUrNataH yogya hai| aTThAisa saga vAle isa mahAkAvya ko san 1950 meM brahmacArI sUrajamala, jayapura ne prakAzita karAyA / vIrodaya mahAkAvya yaha bhagavAna mahAvIra ke tyAga evaM tapasyApUrNa jIvana para AdhArita bAIsa sargoM vAlA mahAkAvya hai| yaha kAvya eka ora to zailI kI dRSTi se kAlidAsa kI zreNI meM A jAtA hai aura dUsarI ora darzanaparaka hone ke kAraNa bauddha dArzanika mahAkavi azvaghoSa ke samakakSa AtA hai| kAvyazAstrIya dRSTi se isa kAvya ko dekheM to yaha utkRSTa koTi kA mahAkAvya hai| isakI ghaTanAoM kI jIvantatA ise itihAsa grantha evaM purANagrantha kI zreNI meM le jAtI hai| isameM dharma ke svarUpa kI prastuti kA kauzala dekhakara lagatA hai mAno yaha koI dharmagrantha hai 1 yaha kAvya sahRdayagrAhya hai| isameM brahmacarya kI garimA aura ahiMsA tathA aparigraha kA upadeza anukaraNIya hai| punarjanma aura karmasiddhAnta bhI prANI mAtra ko acche-acche kArya karane kI preraNA - jUna 2002 jinabhASita 9
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ dete haiM / kavi dvArA kI gaI darzana ke siddhAntoM kI prastuti dArzanikoM / gayA hai| aura kaviyoM donoM kI ruciyoM ko saMtuSTa karane meM sakSama hai| kAvya meM gadya-padya kA sundara saMtulana hai| isa kAvya kA isa kAvya kA prakAzana 1968 meM prakAzacandra jaina, byAvara | samRddha kalApakSa apane bhAvapakSa ko acchI taraha abhivyakta karatA dvArA karAyA gyaa| hai| isakA prakAzana 1966 meM prakAzacaMdra jaina, byAvara dvArA karAyA sudarzanodaya gayA hai| yaha nausargoM kA eka choTA-sA mahAkAvya hai| isa kAvya | muni manoraMjanAzIti ke dvArA kavi ne paMca namaskAra maMtra ke mahAtmya ko avagata karAne yaha eka muktaka kAvya hai, jisameM assI padya haiN| isameM kA prayAsa kiyA hai| sAtha hI pAtivratya, ekapatnIvrata, sadAcAra | digambara muni evaM AryikA kI caryA aura vizeSatAoM kA varNana Adi mAnavIya jIvana mUlyoM kI zikSA dI hai| kapilA brAhmaNI kI | haiN| pUrA kAvya upadezAtmaka hai| viSaya ke anusAra isakI bhASA kAmukatA, abhayamatI kA ghAta-pratighAta, devadattA vezyA kI ceSTAe~ | prasAda guNa sampanna hai| padyoM kA artha AsAnI se hRdayaMgama ho jAtA aura kAvya ke nAyaka sudarzana kI ina saba para vijaya kAvya ke | hai| isakA prakAzana vidyAsAgara sAhitya saMsthAna, panAgara, jabalapura mArmika sthala haiN| ye sabhI sthala pAThaka ko saccaritra kI zikSA dete se 1990 meM huA hai| RSi kaisA hotA hai? isa kAvya kI sabase bar3I vizeSatA hai isake gIta / sAhitya, yaha choTI-sI aprakAzita kRti hai| isameM cAlIsa padya haiN| saMgIta evaM darzana kA sammizraNa kAvya ko utkRSTa banAne meM sahAyaka isameM kavi ne RSi ke svarUpa evaM carama lakSya mokSa kI prApti ke huA hai| antardvandva, prasannatA, bhakti, prema ityAdi manobhAvoM ko mArga kA prarUpaNa kiyA hai| prakaTa karane meM sahAyaka vibhinna rAga-rAganiyoM kI zailiyoM meM baddha | samyaktvasAra zataka ina gItoM kA prayoga kavi kA adbhuta prayAsa hai| yaha eka ucca zreNI kA AdhyAtmika kAvya hai| samIcIna kathA ke mAdhyama se prastuta isa graMtha kI zikSAe~ korA | dRSTi hI mukti kA prathama sopAna hai, yaha bAta kavi ne bar3I saralatA upadeza na rahakara pAThaka ke hRdaya para chA jAne kI kSamatA rakhatI haiN| | se pUre kAvyamAdhurya ke sAtha isa graMtha meM prastuta kI hai| dRSTi kI aisI vizeSatAe~ anya kAvyoM meM prAyaH durlabha hotI haiN| isa mahAkAvya nirmalatA jJAna aura AcaraNa kI pavitratA, yahI tInoM milakara kA prakAzana 1966 meM prakAzacaMdra jaina, byAvara dvArA karAyA gyaa| prANI mAtra ke lie mukti kA mArga prazasta karate haiN| ise hI jaina bhadrodaya darzana meM ratnatraya yA mokSamArga kahA gayA hai| isa samIcIna dRSTi ke isa kAvya meM nau sarga haiN| isakA aparanAma 'samudradatta carita' abhAva meM hI saMsAra kA pratyeka jIva bAhya indriya viSayoM meM sukha hai| isameM kAvya-nAyaka bhadramitra ke mAdhyama se asteya mahAvrata kI mAnakara nirantara duHkha uThA rahA hai| kavi ne jaina darzana kI gaharAiyoM zikSA dI gaI hai aura corI evaM asatya bhASaNa ke duSprabhAva se bacane ko apanI sarala bhASA dvArA sarvasAdhAraNa ke lie bodhagamya banAne ke lie pAThakoM ko sAvadhAna kiyA gayA hai| kA prayAsa isa kAvya ke mAdhyama se kiyA hai| mokSamArga ke jijJAsuoM isa kAvya ko racane kA uddezya kisI rocaka ghaTanA vizeSa ke liye yaha atyaMta upayogI hai| isakA prakAzana zrI digambara jaina ko prastuta karanA nahIM hai| kathA to kAvya ke uddezya asteya kI | samAja, hisAra se 1956 meM pahalI bAra huaa| zikSA kI sahAyikA bana kara AyI hai| pUrA kAvya par3hane para eka | pravacana sAra (anuvAda kRti) hI niSkarSa nikalatA hai "satyameva jayate, naanRtm"| prastuta grantha maulika rUpa se AcArya zrI kuMdakuMda svAmI yaha eka aisA kAvya hai, jisameM mahAkAvya aura carita | dvArA praNIta hai| isakI bhASA prAkRta hai| isameM tIna adhikAra kAvya kI vizeSatAe~ sAtha-sAtha dRSTigocara hotI haiN| yaha kAvya jJAnAdhikAra, jJeyAdhikAra aura cAritrAdhikAra haiN| AcArya zrI AbAla vRddha sabhI ke lie hitopadezAtmaka hai| isakA prakAzana jJAnasAgara jI ne prAkRta bhASA meM racita isa graMtha kI samasta gAthAoM digambara jaisavAla jaina samAja, ajamera dvArA 1969 meM huA hai| kA saMskRta bhASA ke anuSTupa zlokoM meM chAyAnuvAda kiyA hai| sAtha dayodaya campU hI unakA hindI padyAnuvAda evaM sArAMza bhI likha diyA hai| isa ___ anya pracalita campU kAvyoM kI apekSA yaha kAvya sarala taraha yaha graMtha kavivara kI mAtra hindI racanA na rahakara saMskRta evaM aura laghukAya hai| yahI isa kAvya kI navInatA hai| isa kAvya ke hindI mizrita racanA ho gaI hai| "gadya kavInAM nikaSaM vadanti" isa mAdhyama se kavi ne ahiMsAvrata kI zikSA denI cAhI hai| samAja meM | rUpa meM isa graMtha kA gadya Adarza, sarala aura sarasa hai| ahiMsA vrata kA pAlana saba kareM, isIliye isa campU kAvya meM | isa graMtha ke dvArA jaina darzana ke pramukha viSayoM dravya, guNa, sAmAnya dhIvara ke dvArA jisakI AjIvikA hI hiMsA se calatI hai. | paryAya, azubha, zubha, zuddhopayoga, utpAda, vyaya aura dhrauvya rUpa ahiMsA vrata kA pAlana karavAyA gayA hai aura isa vrata ke prabhAva se | sat kA svarUpa evaM sacce sAdhu ke kartavya Adi ko AsAnI se agale janma meM vaha kisa prakAra, kaI bAra mRtyu se bacA yaha darzAyA | samajhAyA jA sakA hai| yaha graMtha zrI mahAvIra sAMgAkA pATanI, 10 jUna 2002 jinabhASita
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ kizanagar3ha renavAla ne san 1972 meM prakAzita karavAyA hai| vAlA vyakti bhI isa pustaka ko par3hakara lAbha le sakatA hai| yaha hindI kAvya sampadA pustaka zrI jaina samAja, hA~sI dvArA 1949 meM pahalI bAra prakAzita RSabhAvatAra mahApurANa meM varNita AditIrthaMkara bhagavAna RSabhadeva ke mAnava dharma kathAnaka ke AdhAra para likhA gayA yaha hindI kAvya hai| isa yaha AcArya samantabhadra svAmI ke ratnakaraNDaka zrAvakAcAra kAvya meM satraha adhyAya haiN| kAvya kI kula padasaMkhyA ATha sau ke saMskRta zlokoM para likhI gaI choTI-choTI TippaNiyoM kA gyAraha hai| kAvya meM zRMgAra, zAMta, vIra, vAtsalya Adi rasoM kA saMkalana haiN| viSaya ko rocaka banAne vAlI choTI-choTI bodhayathAsthAna samyak prayoga huA hai| isa kAvya meM kavi ne sukumAra | kathAe~ bhI isameM zAmila haiN| eka sAmAnya gRhastha ke liye saccI zailI kA prayoga kiyA hai| samApti bhaktibhAva kI abhivyaMjanA ke | jIvana dRSTi, saccA jJAna aura sacce AcaraNa kI zikSA dene vAlA sAtha huI hai| yaha eka samIcIna dharma zAstra hai| isakA prakAzana pahalI bAra zrI kavi ne isa kAvya ke mAdhyama se jaina dharma aura darzana ko digambara jaina paMcAyata, lalitapura (uttarapradeza) ke dvArA 1988 meM bhalI-bhA~ti pAThakoM taka pahu~cAyA hai| isa kAvya meM AcArya sammata / huaa| mahAkAvya ke sabhI adhikAMza lakSaNa dRSTigocara hote haiN| ataH svAmI kuMdakuMda aura sanAtana jaina dharma / hameM isa kAvya ko mahAkAvya kI saMjJA dene meM saMkoca nahIM karanA isa choTI sI pustaka ke mAdhyama se kavi ne mahAna digambara caahie| isa kAvya kA prakAzana zrI digambara jaina samAja, madanagaMja jaina AcArya kuMda-kuMda svAmI kA jIvana-paricaya prastuta kiyA ne 1967 meM kraayaa| hai| sAtha hI zvetAmbara, digambara mata kI utpatti, usakI vizeSatAe~, bhAgyodaya vastrAdhArI ko mukti saMbhava nahIM, kevalajJAna kA vaiziSTya Adi isa kAvya meM dhanyakumAra kA jIvana-vRttAnta bar3e rocaka | viSayoM kA acchA vivecana kiyA hai| isakA pahalI bAra prakAzana DhaMga se prastuta kiyA gayA hai| teraha zIrSakoM vAle isa kAvya meM | khajAnasiMha vimalaprasAda jaina, mujaphpharanagara ne 1942 meM kiyA hai| prayukta samasta padyoM kI saMkhyA ATha sau aTThAvana haiN| isa kAvya se | pavitra mAnava jIvana kavi ne mAnava ko karmaThatA, satyavAditA, sahiSNutA, tyAgapriyatA | prastuta pustaka kI racanA sarala hindI bhASA ke padyoM meM kI aura paropakAraparAyaNatA kI zikSA dene ke prayAsa meM adabhata saphalatA | gaI / pUrI pustaka meM eka sau tirAnave padya haiN| isameM kavi ne jIvana pAyI hai| RSabhAvatAra ke samAna hI yaha kAvya bhI mahAkAvya kI ko saphala banAne vAle kartavyoM kA nirUpaNa kiyA hai| samAja saMjJA pAne ke yogya hai| yaha kAvyagraMtha zrI jaina samAja, hA~sI dvArA | sudhAra, paropakAra, kRSi aura pazupAlana, bhojana kA niyama, strI 1957 meM prakAzita huA hai| kA dAyitva, bAlakoM ke prati abhibhAvakoM kA dAyitva Adi guNa suMdara vRttAnta viSayoM para acchI sAmagrI isameM haiN| isa pustaka ko digambara jaina yaha rUpaka kAvya hai| isameM rAjA zreNika ke samaya meM | mahilA samAja, paMjAba ne pahalI bAra 1965 meM prakAzita kraayaa| yuvAvasthA meM dIkSita eka zreSThiputra kA mArmika varNana kiyA gayA | sarala jaina -vivAha vidhi isa pustaka ke mAdhyama se kavi ne jainavivAhapaddhati kA kartavya patha pradarzana digdarzana karAne kA prayAsa kiyA hai| maMtroccAraNa saMskRta bhASA meM isa graMtha meM bayAsI zIrSakoM ke antargata mAnava ke dainika haiN| unakA anuvAda hindI meM hai| sArI vidhi vibhinna chandoM meM kartavyoM kI zikSA dI gaI hai| zikSA ko rocaka banAne ke lie padyAtmaka rUpa se likhI gaI hai| isakA prakAzana digambara jaina aneka kathAe~ zAmila kI gaI haiN| yadi isa pustaka meM batAye gae samAja, hisAra ne pahalI bAra 1947 meM kraayaa| sAmAnya niyamoM ko vyakti AtmasAt kara le, to vaha saccA mAnava tattvArtha dIpikA bana sakatA hai| isa pustaka kA prakAzana sabase pahale digambara jaina yaha jaina dharma ke pavitra graMtha tattvArthasUtra/mokSazAstra ko paMcAyata, kizanagar3ha dvArA 1959 meM huaa| sarala bhASA meM prarUpita karane vAlI pustikA hai| gahana, gambhIra sacitta vivecana viSaya ko sarala banAne ke lie rocaka uddharaNa zAmila kie gae prastuta pustaka meM sacitta yAnI jIvANusahita aura acitta | haiN| vaise bhI mokSamArga aura mokSa kA nirUpaNa karane vAlA AcArya yAnI jIvANurahita padArthoM kA antara samajhAyA gayA hai| dainika umAsvAmI kA yaha grantha apane Apa meM anUThA hai| isakA prakAzana upayoga meM Ane vAlI khAdya sAmagrI-vanaspati, jala Adi ko digambara jaina samAja, hisAra ne pahalI bAra 1958 meM kraayaa| acitta (baikTIriyA rahita) banAne kA uddezya yathAsambhava hiMsA se | vivekodaya bacanA aura indriyoM para anuzAsana banAye rakhanA hai| yaha AcArya kuMdakuMda mahArAja ke dvArA racita mahAna graMtha kI bhASA sarala aura subodha hai| sAmAnya jJAna rakhane | AdhyAtmika graMtha 'samayasAra' kI gAthAoM kA "gItikAchaMda" meM - jUna 2002 jinabhASita 11
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ hindI rUpAntara hai| isakA prakAzana pahalI bAra bAbU vizvambharadAsa | hai, jo hara mokSamArgI ke liye pAtheya kI taraha atyanta upayogI hai| jaina, hisAra ke dvArA 1947 meM karAyA gyaa| | AcArya zrI jJAnasAgara jI ne isa taraha apane prakhara jJAna ke - AcArya kuMdakuMda svAmI ke do anya granthoM aSTapAhuDa aura | dvArA jaina dharma aura darzana kI hI nahIM, varan saMskRta aura hindI niyamasAra kA padyAnuvAda bhI AcArya mahArAja ne bar3I saralatA se | sAhitya kI zrI vRddhi meM anukaraNIya yogadAna kiyA hai| unake kiyA, jinakA prakAzana kramazaH zreyomArga aura jaina gajaTa (1956- niSkAma jIvana se vyakti ko naitika aura dhArmika utthAna kI 57) meM huA hai| AcArya samantabhadra svAmI ke devAgama stotra kA dizA milI hai| unake dvArA dIkSita AcArya vidyAsAgara jI mAno padyAnuvAda bhI jainagajaTa meM prakAzita huA hai| unakI jIvanta kRti haiM, jo nirantara prakAzita hokara prANI mAtra ko AcArya kuMda kuMda svAmI ke samayasAra graMtha para AcArya AtmaprakAza de rahe haiN| jayasena svAmI dvArA likhI gaI tAtparyavRtti nAma kI TIkA kA 'vidyAsAgara kI lahareM' se sAbhAra hindI anuvAda evaM sAragarbhita bhAvArtha AcArya mahArAja ne kiyA paMcama jaina vijJAna vicAra saMgoSThI 14 jUna se 16 jUna 2002 taka bhaTTAraka jI kI nasiyA~, | jaina vrata aura parvo para apanA Alekha prastuta kiyaa| jayapura, meM muni zrI kSamAsAgara jI evaM muni zrI bhavya sAgara jI | tIsare dina saMgoSThI ke samApana satra meM prathama vaktA ke kI preraNA se pA~cavI jaina vijJAna vicAra saMgoSThI kA Ayojana | rUpa meM zrI sureza jaina, AI.e.esa., bhopAla dvArA paryAvaraNa kiyA gyaa| saMrakSaNa meM jaina siddhAntoM kI bhUmikA para apanA Alekha prastuta pA~ca satroM meM vibhAjita isa saMgoSThI ke prathama satra kI kiyA gyaa| unhoMne batAyA ki aMtarrASTrIya evaM rASTrIya paryAvaraNa zuruAta DaoN. azoka jaina, prophesara, vanaspatizAstra, gvAliyara | saMrakSaNa meM jaina dharma ke mahattvapUrNa siddhAntoM kA atyadhika yogadAna dvArA jo ki isa saMgoSThI ke saMyojaka bhI the, kI gii| unhoMne mUrti, maMdira aura purAnI pAMDulipiyoM ke kSaraNa, rokathAma aura samApana satra ke dUsare vaktA pro. ratanacandra jaina, bhopAla bacAva para apane zodha ke pariNAmoM ko prastuta kiyaa| saMpAdaka 'jinabhASita' dvArA 'indriya damana ke manovijJAna' para dvitIya satra meM paM. jayakumAra upAdhye, naI dillI ne jainadharma apane vicAra vyakta kiye gye| Adhunika yuga meM manovaijJAnika aura vAstu para apanA Alekha prastuta kiyaa| maMdira, mUrti, garbhagRha | phrAyaDa ne damana kI AlocanA kI hai| phrAyaDa ke anusAra damana evaM sAmAnya gRhasthoM ke AvAsa gRhoM ke vAstu para carcA karate | vikRtiyoM ko janma detA hai, parantu jaina darzana ke anusAra indriya hue unhoMne ghaMTA Adi ATha maMgala dravyoM ke vAstu para prabhAvoM ke | damana hAnikAraka nahIM, balki svAsthyaprada aura zAntiprada hai| bAre meM vistAra se btaayaa| . | muni zrI kSamAsAgara jI dvArA saMgoSThI ke pratyeka satra meM dvitIya divasa, tIsare satra meM paM. narendraprakAza jI jaina, | zrotAoM kI jijJAsAoM kA samAdhAna kiyA gayA aura jeneTika phirojAbAda, saMpAdaka, 'jaina gajaTa' ne vartamAna samaya meM sAmAjika | iMjIniyariMga, jInoma, kloniMga evaM khAdya sAmagriyoM kI maryAdA vibhinnatAoM aura viSamatAoM ke bIca sAmaMjasya kI AvazyakatA | ke vaijJAnika pahaluoM para mahattvapUrNa vaijJAnika jAnakArI dI para vicAra vyakta kiye| apane anubhavazIla evaM gahana ciMtana ke | gii| AdhAra para cAra taraha ke anurAgoM para carcA karate hue paM. narendra | saMgoSThI kA Ayojana jaina sozala grupsa, rAjasthAna jaina prakAza jI ne upasthita janasamudAya ko sAmAjika ekatA ke | sAhitya pariSad, evaM samasta digambara jaina mahilA maNDala jayapura vividha pakSoM para socane ke lie vivaza kara diyaa| ke saMyukta tattvAvadhAna meM kiyA gyaa| sabhI zrotAoM kA paMjIyana saMgoSThI ke cauthe satra meM zrI Ara.sI.jaina, prophesara, | kara unheM kiTa pradAna kI gii| zrotAoM ne samUce vizaleSaNa ko ema.e.sI.TI. bhopAla ne citroM ke dvArA mohanajodar3o-har3appA gaMbhIratA se sunakara usa para khule mana se carcA kii| zrI mahAvIra sabhyatA ke avazeSoM ko dikhAyA evaM una avazeSoM meM digambara | jI tIrtha kSetra evaM bhaTTAraka jI kI nasiyA~, jayapura ke adhyakSa zrI mudrA hone ke pramANa prastuta kiye| avazeSoM kI lipi ko bhI | ena.ke.seThI ne apane satata racanAtmaka sahayoga evaM mArgadarzana se unhoMne anuvAdita kara btaayaa| isI satra meM dvitIya vaktA ke rUpa | saMgoSThI ko saphala bnaayaa| meM paM. zItalacandra jI, prAcArya, jaina zramaNa saMsthAna, sAMgAnera ne | DaoN. nizA jaina, maitrI samUha, bhopAla 12 jUna 2002 jinabhASita
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAryazrI jJAnasAgarajI ke vipula sAhitya para hue evaM ho rahe zodhakArya DaoN. zItalacandra jaina AcArya zrI jJAnasAgara jI mahArAja ke dvArA sRjita saMskRta / bhavana, gar3hAphATaka, jabalapura - 482002 (ma.pra.)) ne DaoN. harisiMha evaM rASTrabhASA ke vipula vAGmaya ko pAkara sAhitya manISiyoM ke gaura vizvavidyAlaya, sAgara ke saMskRta vibhAgAntargata pravAcikA DaoN. hRdaya meM apUrva pulakana ho utthii| praur3ha bhASA meM likhita hokara bhI kusuma bhUriyA ke nirdezana meM san 1986 meM "saMskRta jaina campU janasAmAnya taka ko hRdayaMgama karA dene vAlI viziSTa zailI meM kAvyaH eka adhyayana" viSaya ke antargata AcArya jJAnasAgara jI Apake isa sAhitya para aneka vizvavidyAlayoM ke antargata zodhakArya ke dvArA likhita 'dayodaya campU' kAvya ko bhI sammilita kiyA hue evaM ho rahe haiM, jinameM se kucha nimna haiM hai| yaha prabandha adyAvadhi aprakAzita hai| 1. DaoN. kiraNa TaNDana, prAdhyApaka-saMskRta vibhAga, kumAyU~ 5. DaoN. narendra siMha rAjapUta (prAdhyApaka-zAsakIya uccatara vizvavidyAlaya, nainItAla, uttarAMcala ne vizvavidyAlaya ke saMskRta | mAdhyamika vidyAlaya, paTerA (damoha) ma.pra.) ne DaoN. harisiMha gaura vibhAgAdhyakSa DaoN. harinArAyaNa dIkSita ke nirdezana meM 'muni zrI vizvavidyAlaya, sAgara ma.pra. ke antargata DaoN. bhAgacandra jaina 'bhAgendu' jJAnasAgara kA vyaktitva evaM unake saMskRtakAvya graMthoM kA sAhityika (pUrva prAdhyApaka-saMskRta vibhAga 28, saroja sadana, sarasvatI kAlonI mUlyAkaMna' nAma se pI.eca.DI. kA zodha kArya san1978 meM pUrNa damoha- 470661 ma.pra.) ke nirdezana meM "saMskRta kAvya ke kiyA thaa| ukta zodha prabaMdha 'mahAkavi jJAnasAgara ke kAvyaH eka | vikAsa meM bIsavIM zatAbdI ke jaina manISiyoM kA yogadAna" viSaya adhyayana' ke nAma se IsTarna buka liMkarsa, 5825, nyU candrAvala, | para pI.eca-DI. hetu zodhakArya kiyA hai| isa zodha prabandha meM javAhara nagara, dillI- 110007 se prakAzita huA hai| yaha zodha AcArya jJAnasAgarajI dvArA Alekhita saMskRta vAGmaya para zodhAtmaka prabandha AcArya jJAnasAgara vAgartha vimarza kendra, seTha jI kI nasiyAM, vimarza kiyA gayA hai| yaha zodha prabandha zrI bhagavAn RSabhadeva byAvara-305 901 (ajamera) rAja. evaM bhagavAn RSabhadeva | granthamAlA, sAMgAnera (jayapura) rAja. se prakAzita ho cukA hai| granthamAlA, zrI digambara jaina atizaya kSetra maMdira saMghIjI, sAMgAnera 6. DaoN. dayAnanda ojhA ne banArasa hindU vizvavidyAlaya, 303 902 (jayapura) rAjasthAna se saMyukta rUpa meM punarmudrita ho vArANasI (u.pra.) ke antargata DaoN. je.esa.ela. tripAThI prAdhyApaka cukA hai| saMskRta vibhAga, vArANasI evaM DaoN. sAgaramala jaina, nidezaka-pArzvanAtha 2. DaoN. kailAzapati pANDeya ne DaoN. dazaratha dvivedI prAdhyApaka- | | vidyApITha vArANasI ke mArgadarzana meM "jayodaya mahAkAvya kA saMskRta vibhAga, gorakhapura vizvavidyAlaya, uttarapradeza ke nirdezana meM | AlocanAtmaka adhyayana" viSaya para pIeca.DI. upAdhi prApta kI, "jayodaya mahAkAvya kA samIkSAtmaka adhyayana"viSaya para pI.eca- | yaha aprakAzita hai| DI. zodha upAdhi 1981 meM prApta kii| yaha zodha prabandha aba bhagavAn / 7. kumAyU~ vizvavidyAlaya nainAtAla (uttarAMcala) ke saMskRtaRSabhadeva granthamAlA, zrI digambara jaina atizaya kSetra maMdira saMghIjI, | vibhAgAdhyakSa DaoN. harinArAyaNa dIkSita ke mArgadarzana meM vInA varmA ne sAMgAnera 303902 (jayapura) rAja. se prakAzita evaM upalabdha hai| | "samudradatta caritra kA samIkSAtmaka adhyayana" viSaya para laghu 3. DaoN. ArAdhanA jaina (mIla roDa, hitakAriNI dharmazAlA, | zodhaprabandha Alekhita kiyaa| yaha adyAvadhi aprakAzita hai| ke pAsa gaMjabAsaudA- 464221 (vidizA) madhyapradeza ne barakataullA 8. lIlA boharA ne kumAe~ vizvavidyAlaya, nainItAla vizvavidyAlaya, bhopAla ke prAkRta evaM tulanAtmaka vibhAga ke | (uttarAMcala) ke saMskRta vibhAga kI prAdhyApikA DaoN. kiraNa TaNDana pUrvaprAdhyApaka DaoN. ratanacandra jaina (137, ArAdhanA nagara, koTarA | ke kuzala mArgadarzana meM "mahAkavi jJAnasAgara praNIta vIrodaya sultAnAbAda, bhopAla-462003 (ma.pra.) phona 0755-776666) mahAkavya kA samagra adhyayana" viSaya para san 1987 meM pIeca.DI. ke nirdezana meM "jayodaya mahAkAvyaH eka anuzIlana "viSaya para | kA zodha prabaMdha likhakara upAdhi prApta kii| pI.eca-DI. kI zodha upAdhi prApta kii| ukta zodhaprabandha""jayodaya | 1. DaoN. ajitakumAra jaina, prAdhyApaka-saMskRta vibhAgaprakAzana kA zailI vaijJAnika anuzIlana" nAma se munisaMgha vaiyyAvRtya | ke.e. (pI.jI.) kaoNleja, kAsagaMja u.pra. ke dvArA DaoN. vI.Ara. samiti, sTezana ror3a, gaMjabAsaudA (vidizA) se prakAzita huA hai| | ambeDakara vizvavidyAlaya, AgarA (u.pra.) ke antargata "jainAcArya bhagavAn RSabhadeva granthamAlA, zrI digambara jaina atizaya kSetra maMdira | mahAkavi jJAnasAgara praNIta saMskRta sAhitya kI dArzanika mImAMsA" saMghIjI, sAMgAnera- 303902 (jayapura) rAja. se punarmudrita hokara | viSaya para DI.liTa. hetu zodha prabandha kArya jArI hai| upalabdha hai| 10. mahArAjA svazAsI mahAvidyAlaya, chatarapura (ma.pra.) 4. DaoN. zivAzramaNa (dharmapatnI zrI subhASacandra jaina, bhavya | ke sahA. prAdhyApaka bahAdura siMha paramAra ke mArgadarzana meM zrImatI -jUna 2002 jinabhASita 13
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ prabhA. siMghaI (suputrI paM. khuzAlacandra zAstrI, posTamAsTara bar3A / nirdezana meM "AcArya jJAnasAgara ke hindI sAhitya kA samIkSAtmaka malaharA chatarapura 471311 ma.pra.)ne "AcArya jJAnasAgara kI hindI | adhyayana " viSaya para pIeca.DI. kI upAdhi prApta kii| sAhityika kRtiyoM kA anuzIlana' viSaya para laghuzodha prabandha 18. hemanta rAvata (2/2 tridevInagara, indaura, madhyapradeza) san 1997 meM likhaa| ke dvArA DaoN. saMgItA meharA (sahAyaka prAdhyApikA-saMskRta vibhAga, 11. suzrI mInA jaina (prasanna kumAra jaina, 63, sarAyapurA, zAsakIya kalA evaM vANijya mahAvidyAlaya, indaura, madhyapradeza) lalitapura, u.pra.) ne DaoN. ramezacandra jaina prAdhyApaka saMskRta-vibhAga ke nirdezana meM "AcArya jJAnasAgara praNIta vIrodaya kAvya kI varddhamAna kaoNleja, bijanaura u.pra. ke nirdezana meM mahAtmA jyotibA sUktiyA~" viSaya para zodha prabandha devI ahilyA vizvavidyAlaya phule ruhelakhaNDa vizvavidyAlaya barelI u.pra. ke antargata mahAkavi | indaura ke antargata likhA gyaa| jJAnasAgara ke sAhitya meM 'paryAvaraNa saMrakSaNa : eka adhyayana' 19. zrImatI vimaleza taMvara ke dvArA DaoN. kapUracandra jaina viSaya lekara pIeca.DI. upAdhi prApta kii| (adhyakSa-saMskRta vibhAga, kuMdakuMda jaina mahAvidyAlaya, khataulI 12. suzrI nItA jaina (suputrI zrI cunnIlAla jaina, sTeTa baiMka mujaphpharanagara uttarapradeza) ke mArgadarzana meM caudharI caraNasiMha ke pAsa, sivila lAinsa, lalitapura, uttarapradeza) ne mahAtmA | vizvavidyAlaya, meraTha, uttarapradeza ke antargata "jayodaya mahAkAvya jyotibAphule ruhelakhaNDa vizvavidyAlaya, barelI uttarapradeza ke meM alaMkAra vidhAna" viSaya para pIeca.DI. hetu zodha prabaMdha likhA antargata DaoN. ramezacandra jaina (prAdhyApaka-saMskRta vibhAga, varddhamAna | jA rahA hai| kaoNleja, bijanaura, uttarapradeza) ke mArgadarzana meM "AcArya zrI | 20. suzrI savitA jaina (suputrI jinendra kumAra jaina, siMghaI jJAnasAgara ke mahAkAvyoM meM pratipAdita bhAratIya saMskRti" viSaya | seTha jaina maMdira ke bAjU meM, purAnA bAjAra naM. 1, damoha madhyapradeza) para pIeca.DI. zodha upAdhi prApta kii| ke dvArA pro. esa.DI. tivArI (saMskRta vibhAga, zAsa. mahAvidyAlaya 13. narottamalAla zarmA (pradhAnAdhyApaka-rAjakIya pravezikA damoha) ke nirdezana meM DaoN. harisiMha gaura vizvavidyAlaya, sAgara ke saMskRta vidyAlaya, khetar3I (jhunjhunu) rAjasthAna) ke dvArA DaoN. bI.ela. antargata "jayodaya mahAkAvya evaM naiSadhIya caritra kA tulanAtmaka seThI itihAsa vibhAga-seTha motIlAla nAtAkottara mahAvidyAlaya, adhyayana' viSaya para pIeca.DI. upAdhi prApta karane ke lie zodha jhunjhunu, rAjasthAna ke nirdezana meM rAjasthAna vizvavidyAlaya, jayapura prabandha likhA jA rahA hai| ke antargata "AcArya jJAnasAgara viracita jayodaya mahAkAvyaH 21. kailAzacandra zarmA ne DaoN. zItalacandra jaina (prAcAryaeka sAMskRtika adhyayana" viSaya para pIeca.DI. kA zodha prabandha | zrI digambara jaina AcArya saMskRta mahAvidyAlaya, manihAroM kA likhA jA rahA hai| rAstA,jayapura) ke nirdezana meM rAjasthAna vizvavidyAlaya, jayapura, 14. suzrI savitA jaina (dvArA- anilakumAra jaina, vijaya rAjasthAna ke antargata "sudarzanodaya kAvya : kAvyazAstrIya TaoNkIja roDa, mAtA mar3hiyA ke pIche, sAgara, madhyapradeza) ke dvArA adhyayana" viSaya para pIeca.DI. zodha upAdhi san 2001 meM prApta DaoN. o.pI.harSa (prAdhyApaka evaM adhyakSa-saMskRta vibhAga, zAsakIya kii| hamIdiyA kalA evaM vANijya mahAvidyAlaya,bhopAla) ke nirdezana 22. zrI digambara jaina AcArya saMskRta mahAvidyAlaya, meM barakataullA vizvavidyAlaya, bhopAla ke antargata "jayodaya aura | manihAroM kA rAstA, jayapura rAjasthAna ke zodha chAtra rAkeza kumAra bRhattrayI kA tulanAtmaka anuzIlana" viSaya para pIeca.DI. kA| jaina mahAvidyAlaya ke prAcArya DaoN. zItalacandra jaina ke mArgadarzana meM zodha prabandha likhA gyaa| rAjasthAna vizvavidyAlaya, jayapura (rAja.) ke antargata "vIrodaya 15. sAMvaramala pATanI (vyAkhyAtA-itihAsa, rAjazrI mahAkAvyasya dArzanikamanuzIlanam" viSaya para vidyAvAridhi kalyANa sIniyara mAdhyamika vidyAlaya, sIkara rAjasthAna) ke dvArA (pIeca.DI.) upAdhi prApta karane ke lie zodhakAryarata hai| rAjasthAna vidyAlaya, jayapura ke antargata DaoN. bI.ela. seThI, inake atirikta sAhityavAridhi AcAryapravara zrI jJAnasAgara prAdhyApaka evaM adhyakSa-itihAsa vibhAga-seTha motIlAla snAtakottara | jI ke sAhityaratnAkara kA samucita maMthana muni zrI sudhAsAgara jI mahA. jhunjhunu, rAjasthAna) ke mArgadarzana meM "pIeca.DI. hetu zodha ke sasaMgha sAnnidhya meM Ayojita pA~ca rASTrIya saMgoSThiyoM meM huA hai| prabaMdha likhA jA rahA hai| zatAdhika sAhitya manISiyoM dvArA akhila bhAratIya vidvat saMgoSThiyoM 16. mahAtmA jyotibA phule vizvavidyAlaya, barelI u.pra. meM paThita Alekha bhagavAn RSabhadeva granthamAlA, sAMgAnera, jayapura ke antargata zrImati hemA zarmA ne "vIrodeva mahAkAvya kA se grantha rUpa meM kramazaH "AcArya jJAnasAgara kI sAhitya sAdhanA samIkSAtmaka adhyayana" viSaya para pIeca.DI. zodha upAdhi prApta kii| evaM sAMgAnera" 'jina bimbadarzana' 'kIrtistambha' 'laghutrayImaMthana' 17. suzrI rAjula jaina (dvArA-cakreza TaDaiyA mAMjha jaina maMdira | "jayodaya mahAkAvya parizIlana" evaM mahAkavi AcArya jJAnasAgara ke sAmane, TIkamagar3ha, madhyapradeza) ke dvArA DaoN. harisiMha gaura | adhyAtmasandohana" zIrSakoM se prakAzita hue haiN| vizvavidyAlaya, sAgara ke antargata DaoN. ke.ela. jaina (hindI di. jaina saMskRta mahAvidyAlaya vibhAgAdhyakSa zAsakIya mahAvidyAlaya, TIkamagar3ha, madhyapradeza) ke | manihAroM kA rAstA, jayapura 14 jUna 2002 jinabhASita
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ vItarAgatA kI parAkASThA kSamAsAgara jI "yaha vItarAgatA kI parAkASThA thii| ahaM ke visarjana aura samarpaNa kI adbhuta velA thii| apane jisa ziSya ko Aja taka hAtha pakar3akara likhanA-par3hanA, bolanA aura calanA sikhAyA, Aja use hI apanA AcArya banA liyaa|" 'AtmAnveSI' munizrI kSamAsAgara jI dvArA AcArya zrI vidyAsAgara jI kI mAtRzrI ke mukha se kahalavAyA gayA eka kathAgrantha hai, jisameM paramapUjya AcArya vidyAsAgara jI evaM unake guru paramapUjya AcArya zrI jJAnasAgara jI ke lokottara jIvanavRttoM kA hRdayasparzI citraNa hai| AcArya zrI jJAnasAgara jI ne vItarAgatA kI jisa parAkASThA kA sparza kiyA thA, usakA hRdayadrAvaka zabdacitra lekhaka kI bhAvuka, saMvedanazIla lekhanI ne kAgaja para utArA hai| samaya bItatA gyaa| yaha san unnIsa sau bahattara kI bAta | parIkSA thii| yahI ziSyatva kI pahacAna thii| so pUre Atma-vizvAsa hai, jaba eka dina tumheM apane atyanta samIpa biThAkara AcArya | aura Atma-samarpaNa ke sAtha tumane apanA mAthA AcArya mahArAja mahArAja ne zAnta-bhAva se kahA thA ki "merI Ayu kA anta | ke zrIcaraNoM meM rakha diyA aura pAyA ki guru kA varadahasta tumheM nikaTa hai, maiM apanA AcArya-pada tumheM dekara isa dAyitva se mukta | Azvasta aura abhIta hone ke lie kaha rahA hai| honA cAhatA huuN|" itane bar3e dAyitva kI bAta sunakara tuma cakita | AcArya mahArAja ko pahalI bAra itane harSa-mizrita aura hue| tumane socA bhI nahIM thA ki apane guru ke rahate hue yaha | vigalita svaroM meM kahate sunA gayA ki "vidyAsAgara ! tuma nizcita dAyitva tumheM sa~bhAlanA hogaa| so tatkSaNa apanA mAthA AcArya hoo| merA AzIrvAda sadA tumhAre sAtha rhegaa| maiMne tumheM vaha saba mahArAja ke zrIcaraNoM meM rakhakara tumane apanI asamarthatA prakaTa kara | sikhA diyA hai jo mokSamArga para calane vAle sAdhaka ke lie dii| atyanta vinatabhAva se itanA hI kahA ki "ina caraNoM kI | Avazyaka hai| tumheM aba kahIM kucha aura sIkhane nahIM jAnA hai| chAyA meM rahU~, mujhe yaha jo ApakA sahArA hai use banA rahane deN| maiM | apane Atma-svarUpa meM nirantara vicaraNa karate rahanA aura ni:saMga AcArya-pada ke yogya nahIM huuN|" rahakara bhI zramaNasaMgha ko gurukula bnaanaa| jo mokSamArga para calane tumhAre isa. Atmanivedana ko sunakara AcArya mahArAja ke lie samarpitabhAva se samIpa Ae use zaraNa denA aura svayaM kSaNa bhara ko soca meM par3a ge| pada ke prati tumhArI nirliptatA ve | anAsakta rahakara apane AcaraNa meM tatpara rhnaa|" jAnate the aura yaha bhI jAnate the ki tuma AsAnI se isa dAyitva AcArya mahArAja ke dvArA tumheM AcArya-pada pradAna karane ko grahaNa nahIM kroge| yahI vizeSatA to tumheM isa zreSThapada ke yogya | kI khabara saba ora phailane lgii| loga utsukatA se usa pAvana sAbita karatI hai| kSaNa kI pratIkSA karane lge| nasIrAbAda kI mATI ko isa Ayojana AcArya mahArAja ne kucha socakara punaH kahA ki "dekho | kA saubhAgya mila gyaa| AcArya mahArAja ne samasta saMgha kI aMtima samaya AcArya ko apane pada se mukta hokara, anya kisI upasthiti meM tumheM AcArya-pIThikA para biThAkara AcArya-pada para saMgha kI zaraNa meM, sallekhanApUrvaka deha kA parityAga karanA caahie|| pratiSThita karane aura svayaM usa pada se mukta hone kI sArI vidhi yahI saMyama kI upalabdhi hai aura yahI Agama kI AjJA bhI hai| sahaja hI sampanna kara dii| jaya-jayakAra kI dhvani se vAtAvaraNa aba maiM itanA samartha nahIM hU~ ki anyatra kisI yogya AcArya kI gUMja utthaa| zaraNa meM pahu~ca sakU~, so mere Atma-kalyANa meM tuma sahAyaka bano acAnaka sabane dekhA ki tumheM AcAryapada para pratiSThita aura AcArya-pada sa~bhAlakara merI sallekhanA kraao| yahI merI | karane vAle guru jJAnasAgara tumhAre sAmane baiThakara kucha nivedana kara bhAvanA hai|" rahe haiN| saba ora sannATA chA gyaa| atyanta dRr3ha, lekina vinamra itanA saba sunakara bhI tumane svIkRti nahIM dI, taba AkhirI | svaroM meM zrI jJAnasAgara jI mahArAja ko sabhI ne yaha kahate sunA ki bAta unhoMne kaha dI ki "Aja maiM tumase guru-dakSiNA mA~gatA hU~ | "he AcArya mahArAja! maiM apanA aMtima samaya samIpa jAnakara vidyAsAgara, aura gurudakSiNA meM yahI cAhatA hU~ ki tuma saharSa | Apake zrIcaraNoM meM sallekhanA kI yAcanA karatA huuN| Apa mujha para AcArya-pada kA gurutara dAyitva sa~bhAla lo|" aba tuma nirupAya | anugraha kreN|" ho ge| apane guru ke prati agAdha sneha aura samarpaNa kI mAno yaha yaha vItarAgatA kI parAkASThA thii| ahaM ke visarjana aura -jUna 2002 jinabhASita 15
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ samarpaNa kI adbhuta belA thii| apane jisa ziSya ko Aja taka | Atma-sAdhanA aura samatva ke prati tuma pahale hI sajaga the| aba hAtha pakar3a kara likhanA-par3hanA, bolanA aura calanA sikhAyA, | AcAryatva kI garimA ke anurUpa sajagatA aura bar3ha gaI hai| pahale Aja use hI apanA AcArya banA liyaa| itanA hI nahIM, apanA | apane guru kA hAtha thAma kara tuma calate the, aba tumhArA hAtha zeSa jIvana usake sudRr3ha hAthoM meM sauMpa diyaa| jisane sunA aura | thAmakara guru mahArAja calate haiN| bAhara se to pUrvavat hAtha meM hAtha jisane dekhA usakA mana bhara aayaa| A~kheM sajala ho utthiiN| eka | dikhAI detA hai, lekina aMtas cetanA kI gaharAI meM hue parivartana bAra phira zramaNadharma aura zramaNasaMgha kI jaya-jayakAra huii| Aja | ke tuma svayaM sAkSI ho| pUjya jJAnasAgara jI mahArAja kI vinaya dekhate hI banatI thii| ve | mokSamArga para eka akele svayaM calanA phira bhI AsAna hai, apanA sarvasva sauMpakara mAno pUrNa-kAmA ho gae the| lekina svayaM calate hue dUsare ke lie calane meM sahayogI bananA una kSaNoM meM tumhAre cehare para damakatA Atma-teja bhale hI ekadama AsAna nahIM hai| subaha se zAma aura bahuta rAta hone taka sabhI ne dekhA ho, para zraddhA se bharI sajala A~kheM koI nahIM dekha | tuma apane guru kI sevA meM athaka lage rahate the| tumhAre sAre paayaa| maiM jAnatI hU~ ki aise samaya meM tumhArA mana kitanA bhara AyA Avazyaka unakI sevA meM samA ge| mAno guru kI sevA hI Avazyaka hogaa| tuma apane hI bhItara ke ekAnta meM samAte cale gae hoge aura ho gayI thii| unheM sahArA dekara AhAra va nihAra ke lie le jAnA soca rahe hoge ki kahIM jarA-sA avakAza, jarA-sI jagaha mile | aura hAtha bar3hAte hI unheM thAma lenA, isameM tuma jarA bhI Alasa aura apane ko chipA luuN| apanI yogyatA kA aisA sammAna tumane | nahIM karate the| kabhI nahIM caahaa| yogyatA pA lenA apane Apa meM paripUrNa sammAna guru mahArAja bhI sajaga the| apane pariNAmoM kI saMbhAla svayaM karate aura tumhAre dvArA diye jAne vAle sambodhana ko dhyAna se sacamuca,kaMcana aura kAminI ko chor3anA jitanA AsAna sunate the| jaba kabhI jAne-anajAne tuma grantha par3hate-par3hate cUka hai, yaza aura khyAti kI lAlasA ko chor3a pAnA utanA AsAna nahIM jAte, to ve izArA kara dete the ki ThIka pddh'o| unakI isa sajagatA hai| para ina kSaNoM meM tumhAre guru ne aura svayaM tumane apanI Atma- aura svabhAva kI ora dRSTi dekhakara tuma Azvasta ho jAte the| nirmalatA ko pAne ke lie mAna-sammAna aura yaza-khyAti sabhI | sallekhanA meM yaha Atma-jAgarUkatA anivArya hai| kI lAlasA chor3a dii| isa vizeSatA ke sAmane sAre vizeSaNa phIke isa taraha sallekhanA abAdha rUpa meM calatI rhii| eka dina mAlUma par3ate haiN| Aja mana karatA hai ki kahU~, tuma vizeSaNoM ke vaha bhI AyA jaba sallekhanA kI vaha sAdhanA pUrI huii| jIvana bhara vizeSaNa ho| tumheM isa taraha nirantara U~cAiyA~ pAte aura Age bar3hate Atmastha rahane vAle pUjya jJAnasAgara jI mahArAja samAdhistha ho dekhatI yA sunatI hU~, taba mana hI mana khuza ho letI huuN| bhagavAna se | ge| sallekhanA ke dinoM meM tumane jitanI niSThA aura lagana ke sAtha prArthanA karatI hU~ ki tuma jahA~ bhI raho, acche se rho| tuma bhale hI apane guru kI sevA kI, use dekhakara logoM ne mujhase itanA hI kahA mujhe apanI mA~ mata kaho, para maiM to abhI bhI tumhArI mA~ huuN| tumhAre | ki apane pitA se lAkhoM-karor3oM kI sampatti pAne vAlA beTA bhI zubhAzISa se kabhI ina saMbaMdhoM ke pAra hone kA prayAsa kruuNgii| | itanI sevA nahIM kara sakatA, jitanI tumane apane guru kI, kI hai| tumhAre bhItara prakaTa hue AcAryatva ko praNAma karatI huuN| mokSamArga meM paraspara eka dUsare sAdhaka ko sa~bhAlanA aura ratnatraya dekhatI hU~ ki abhI taka tuma nizcinta the| guru kA hAtha | meM sthira rahakara Atma-vizuddhi bar3hAte rahanA, yahI samyaktva kI tumheM thAme thaa| aba jimmedArI tumhArI hai| apane hI zrIguru ko pahacAna hai| fira tuma to usa samAdhi-sAdhanA ke niryApaka AcArya sa~bhAlanA hai| moha-mukta hokara unake Atma-kalyANa meM sahabhAgI bananA hai| tuma isa dAyitva ko samajha rahe ho| zramaNa hone ke nAte / 'AtmAnveSI' se sAbhAra sUkti yathodaye'hyastamaye'pi raktaH zrImAna vivasvAna vibhvaikbhktH| vipatsu sampatsvapi tulyataivamaho taTasthA mahatAM sadaiva // artha- sUrya jisa prakAra udayakAla meM lAla rahatA hai, usI prakAra asta ke samaya bhI rahatA hai| mahApuruSa sukha aura duHkha donoM meM eka samAna rahate haiN| 'jayodaya' mahAkAvya 15/2) 16 jUna 2002 jinabhASita
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhUrAmala se jJAnasAgara AcArya zrI vidyAsAgara jI kI mAtRzrI kA apane putra ke prati sambodhana AcArya jJAnasAgara jI mahArAja khUba sadhe hue sAdhaka the|| jo samasta parigraha se mukta hokara AtmAnubhUti meM tatpara hai| unhoMne apanA sArA jIvana jainAgama ke gahana adhyayana, cintana | tattvajJa to koI bhI ho sakatA hai, para ve tattvadraSTA the| ve zarIra aura manana meM hI bitaayaa| brahmacArI, vidvAna bhUrAmala ke nAma se | aura AtmA ke pRthakkaraNa kI sAdhanA meM tatpara ni:spRha sAdhaka vibhinna AcArya saMghoM meM ve sAdhujanoM ko svAdhyAya bhI karAte | aura sacce bheda-vijJAnI the| rhe| apanI AtmA ko sAdhane meM nirantara lage rahane vAle ve maiMne sunA hai ki unake pitA unheM bacapana meM hI chor3akara | anokhe sAdhu the| unhoMne tanika bhI, kahIM kucha bhI chipAne kI cala base the| adhyayana kA sAdhana na hone se ve apane bar3e bhAI ke | guMjAiza nahIM rkhii| jo jaisA thA, use usI rUpa meM prakaTa kara sAtha 'gayA' cale ge| eka jaina vyavasAyI ke yahA~ kAma karane | diyA, isaliye ve yathAjAta nagna digambara the| maiM bar3A hU~ yA koI lage, para mana to jJAna ke lie pyAsA thaa| so eka dina vahA~ se choTA hai, isa taraha kI graMthi unake mana meM nahIM thI, isalie calakara syAdvAda mahAvidyAlaya, banArasa pahu~ca ge| dina-rAta | uccatA aura hInatA kI graMthiyoM se pare ve nirgrantha the| graMthoM kA adhyayana karate-karate svalpakAla meM hI nyAya, vyAkaraNa grantha ke hara gUr3ha rahasya ko, hara gutthI ko sahaja hI aura sAhitya ke vidvAna bana ge| sulajhA denA aura apane jIvana ko jIvanta-grantha banA lenA, yaha taba kauna jAnatA thA ki banArasa kI sar3akoM para apanI | unakI nirgranthatA kI zAna thii| apane jIvana meM unhoMne jo bhI par3hAI ke lie hara zAma ghaMTe bhara gamache becakara cAra paise kamAne | likhA vaha ahiMsA, satya, asteya, aparigraha aura brahmacarya kI vAlA vaha yuvaka saMskRta-sAhitya kA hI nahIM, varan samUce jainAgama | rozanAI se likhA, taba jo bhI unake samIpa AyA vaha nirgrantha kA marmajJa ho jaaegaa| sacamuca, jisakA zrama hara rAta dIye meM sneha | hone ke lie Atura ho utthaa| banakara jalA ho, use jJAna aura vairAgya kA prakAza-stambha banane / maiMne dekhA hai ki saMsAra ke mArga para, jahA~ loga nirantara se koI roka bhI to nahIM sktaa| prakANDa vidvAna hokara bhI | viSaya-sAmagrI pAne daur3a rahe haiM, ve avicala khar3eM haiM aura mokSamArga unhoMne AcArya zivasAgara jI mahArAja ke zrI-caraNoM meM samarpita | para, jahA~ ki logoM ke paira Age bar3ha nahIM pAte, ve nirantara Age hokara muni-dIkSA aMgIkAra kara lI aura eka dina tumheM apanA bar3ha rahe haiN| atIta kI smRti aura anAgata kI AkAMkSA jinheM ziSya banAkara kRtArtha kara diyaa| unakI anekoM kRtiyoM ke bIca | pala bhara bhI bhramita nahIM kara pAtI, aise apane Atma-svarUpa meM tuma pahalI jIvanta kRti the| nirantara sajaga aura sAvadhAna guru ko pAkara tumhArA jIvana dhanya maiMne unakI sAdhutA dekhI hai| ve una arthoM meM sAdhu the, | ho gyaa| jina arthoM meM koI sacamuca sAdhu hotA hai| bheda-vijJAnI honA 'AtmAnveSI' se sAbhAra sAdhutA kI kasauTI hai| ve bheda-vijJAnI the| bheda-vijJAnI vaha hai | abhI-abhI dIkSita hokara A rahA hU~ apane jJAnavRddha, anubhavavRddha aura vayovRddha guru ke / par3a gae ki isakA kyA artha hai? taba AcArya mahArAja ne sahaja zrIcaraNoM meM baiThakara tumane jo bhI sIkhA, use dekhakara koI bhI bhAva se samajhAyA ki "pratikramaNa karake nirdoSa hokara abhIAsAnI se kaha sakatA hai ki yaha jJAna alpavaya meM bhI vyakti abhI to bAhara AyA hU~, so mAno abhI dIkSita huA huuN|" ko paripakva banAne meM sakSama hai| eka dina zAma ko pratikramaNa | "pratyeka zramaNa doSoM se svayaM ko bacAkara Atma-vizuddhi karake AcArya jJAnasAgara jI mahArAja bAhara dAlAna meM Akara | ko prApta karake nita-nUtana hotA jAtA hai| dIkSA ke varSa ginane se baiThe hI the ki kisI ne pUcha liyA "mahArAja, Apa ciradIkSita kyA hogA? maiM ciradIkSita hU~, jyeSTha hU~, yaha ahaMkAra vyartha hai|| mAlUma par3ate haiM, Apako dIkSA lie kitane varSa bIta gae ?" | Atma-zodhana hI dIkSA kI upalabdhi hai| use nirantara banAe mahArAja muskarAe aura bole ki abhI-abhI dIkSita hokara A | rakhanA hI saccA puruSArtha hai| saccI sAdhanA hai|" rahA huuN| yaha bAta sunakara sabhI loga cakita hue aura soca meM | 'AtmAnveSI' se sAbhAra -jUna 2002 jinabhASita 17
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArya zrI jJAnasAgarajI kI pUjA muni zrI yogasAgara jI (vasantatilakA chanda) sarvasva tyAga karake vaha yoga sAdhA, zrI pUjya pAda bhava tAraka jJAna-sindhU, haiM mokSa ke nikaTa hI jisameM na bAdhA // pUjA karU~ hRdaya se tava pAda vnduuN| OM hrIM zrI AcAryajJAnasAgarebhyaH mokSa phalaprAptaye phalaM / adhyAtma dIpa jaga meM tumane jalAyA, vairAgya-mUrti lakha ke mana zAnta hotA, vidyA susAgara mahARSi ko bnaayaa|| jo bheda jJAna svayameva sujAga jaataa| U~ hrIM zrI AcAryajJAnasAgara munIndra atra avatara avatara saMvauSaT vizvAsa hai varada-hasta hameM milA hai, U~ hrIM zrI AcAryajJAnasAgara munIndra atra tiSTha tiSTha ThaH ThaH sthApanaM saMsAra cakra jisameM bhramanA nahIM hai // OM hrIM zrI AcAryajJAnasAgara munIndra atra mama sannihito bhavabhava vaSaT | OM hrIM zrI AcAryajJAnasAgarebhyaH anarghyapadaprAptaye arghm| jo jJAna-gaMga-jala meM DubakI lagAte, dohA yoM janma mRtyu svayameva vilIna hote| AzISa do yaha mujhe, bana jJAna sAdhU, jJAnArNava AcArya kI, gAtA hU~ jayamAla, mai bhI samAdhi jala meM DubakI lagA luuN|| samyaktva kamala khila uThe, khulatA mana kA jaal| U~ hrIM zrI AcAryajJAnasAgarebhya: janmajarAmRtyu vinAzanAya jalaM citta papIhA ke liye, jJAnAmRta kI dhAra, aMgAra sI viSayarAga cahU~ dizoM meM, moha jahara apahAra ko, garuDa mantra sA vAra / vyAmoha citta mRga jyoM bhaTake vanoM meN| jayamAlA saMsAra meM yaha chavi sabako ramAtI, jyoM cA~danI zarada pUnama kI suhaatii| vAtsalya kA kamala puSpa khilA huA thA, vairAgya kesara sugandha bahA rahA thaa| OM hrIM zrI AcAryajJAnasAgarebhyaH bhava AtApa vinAzanAya candanaM / jo jJAna nIra jisa bIca suzobhatA thA, siddhAnta ke nayana se bhali-bhA~ti jAnA, haiM vizva ke saba padArtha anitya maanaa| saMvega kA harita patra liyA huA thaa| maiM koTi-koTi ura se karatA praNAma, jo dharma hI amiTa hai zaraNA dilAtA, jo nAma ke smaraNa se milatA sushrm| pIyUSa sA parama akSaya saukhyadAtA / / OM hrIM zrI AcAryajJAnasAgarebhyaH akSaya pada prAptaye akSataM / jo khyAti lAbha jana-raMjana se pare the, hai nAgarAja-sama kAma satA rahA hai, nisvArtha pUrNa ati ujjvala saMyamI the| sArA zarIra viSa se jala sA rahA hai| the jJAna-vRddha, tapa-vRddha, vayo-suvRddha, jyoM candrakAMta maNi zItala saumya vAlI, the kalpavRkSa sama zItala zAnta zuddha / tyoM zIla zItala pradAyaka dharma vaalii| adhyAtma ke amRta meM nija ko ramAte, OM hrIM zrI AcAryajJAnasAgarebhya: kAmabANa vidhvaMsanAya puSpaM // aise mahAzramaNa kA guNagAna gAte / / ghI dUdha au sarasa vyaMjana cAhatI hai, sAhitya kA sRjana saMskRta meM kiye haiM, lAlityapUrNa manamohaka lekhanI hai| to bhI kSudhA udara kI miTatI nahIM hai| AtmAnubhUti rasa se vaha tRpta hotI, hai ApakA ika jayodaya kAvya nyArA, Azcarya hai atulanIya mahAna pyArA // jo jJAna-dhyAna-tapa se vaha prApta hotii|| U~ hrIM zrI AcAryajJAnasAgarebhyaH mohAMdhakAravinAzanAya dIpaM / AcAryavarya zivasAgara the kRpAlu, the paTTaziSya unake saba meM dyaalu| jainendra yajJa tapa ko apanA liyA hai, anvartha nAma rakha ke guru ne uThAyA, duSTASTakarma-dala to jalane lage haiN| Anandagandha nija meM bahane lagI hai, zrI jJAnasAgara sunAma hameM suhAyA / OM hrIM zrI AcAryajJAnasAgarebhyaH anarghyapada prAptaye mahAya'm nirgandha vastu jaga kI lagane lagI hai| U~ hrIM zrI AcAryajJAnasAgarebhyaH aSTakarmavidhvaMsanAya dhUpaM / dohA zuddhAtma vRkSa para hI phala mokSa pAtA, guru hI to ziva rUpa hai, ziva hI hai guru ruup| trailokya meM anupamam rasavAna hotaa| ziva guru kA nA bheda hai, guru hI ziva kA rUpa // 18 jUna 2002 jinabhASita -
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArya jJAnasAgara jI kA hindI sAhitya vartamAna saMdarbha meM DaoN. rAjula jaina (kuNDalapura saMgoSThI meM paThita zodhapatra) bhAratIya saMskRti ke itihAsa meM saMta sAhityakAra kA | ke aucitya kA pratipAdana kiyA hai| manuSya kA jIvana sadaiva se atyaMta mahattvapUrNa sthAna rahA hai| ina saMtoM ne jahA~ eka ora apanI | saMgharSazIla rahA hai| manuSya apane puruSArtha ke bala para jIvana meM sAdhanA aura tapasyA ke bala para AtmakalyANa kiyA hai, vahIM | Ane vAlI vividha prakAra kI bAdhAoM para vijaya prApta karatA hai| dUsarI ora ajJAnatA ke kAraNa bhaTake hue samAja ko bhI eka aisI akarmaNyatA hamAre jIvana ke lie abhizApa hai aura karmaThatA dizA dI hai, jisase vaha apane jIvana ke samasta kaSTa aura dukhoM se | jIvana ke lie varadAna hai| isa kRti ke mAdhyama se AcArya jJAnasAgara mukti pA ske| mAnavIya guNoM ke utkarSa kI bAta kahate haiN| isa paMcamakAla meM jainAcAryoM meM mahAkavi AcArya jJAnasAgara gRhastha jIvana meM manuSya ko kisa prakAra apanI buddhijI ne apane aparimita jJAna, bhakti, karuNA, ahiMsA, kAvya racanA | kauzala aura vANI cAturya ke dvArA dharma kA anusaraNa karate hue aura vairAgya ke dvArA jo alaukika AnaMda isa dharitrI para bikherA | jIvana ke mUlabhUta uddezyoM ko prApta karanA cAhie, isa bAta ko thA, usase tatkAlIna samaya meM adhikatama loga camatkRta hokara unhoMne vizeSa rUpa se isa kRti meM rekhAMkita karane kA prayAsa kiyA unake prati zraddhAvanata hue the| hai| isa pustaka ke mAdhyama se manuSya ko jIvana jIne kA saMbala sAhitya ko Amataura para samAja kA darpaNa mAnA jAtA hai| prApta hotA hai| samAja kI ikAI ke rUpa meM hama sAhitya ke aMtargata manuSya kA | AcArya jJAnasAgara jI dvArA racita 'RSabhacarita' nAmaka adhyayana karate haiN| yadi hama hindI sAhitya para dRSTi DAleM to hameM | kRti meM tIrthaMkara RSabhadeva ko kathA nAyaka banAkara unake pUrvabhavoM jJAta hotA hai ki sAhitya ke kendra meM mUlarUpa se mAnava hI hai| kA varNana kiyA hai| isa kRti kA vistAra satraha adhyAyoM meM huA mAnavIya mUlyoM ke udAtta svarUpa aura hInatama bhAvanAoM kA | hai| yaha pustaka aneka upadezoM ke mAdhyama se hameM pavitra jIvana svarUpa bhI hameM sAhitya meM nAnA rUpoM meM dekhane ko milatA hai| jIne ke liye prerita karatI hai| divya caritroM ke dvArA hamAre aMta:karaNa sAhitya, manuSya kI AMtarika aura bAhaya pravRttiyoM ko samagratA ke | meM jo pavitratA kA bhAva utpanna hotA hai| sAtha abhivyaMjita karatA hai| vartamAna samaya meM sAhitya meM mukhya | manuSya jIvana kA zreya isa bAta para nirbhara karatA hai ki vaha rUpa se khaNDita mUlyoM kI carcA kI jA rahI hai, kyoMki mUlya hI apane jIvana meM sadguNoM ko dhAraNa kara isa amUlya jIvana ko hamAre jIvana kA sahI arthoM meM nirmANa karate haiM aura unhIM kI sArthaka banAe, basa inhIM sadguNoM kI carcA guNa sundara vRttAnta' badaulata hama apane sAhitya aura saMskRti para gaurava aura garva kI nAmaka kRti meM eka vyakti kI AtmakathA ke mAdhyama se prastuti anubhUti kara pAte haiN| AcArya jJAnasAgara ne bhI apanI sAhityika | kI hai| upayogitA kI dRSTi se nissaMdeha yaha kRti kAphI mahattvapUrNa kRtiyoM ke mAdhyama se udAtta mUlyoM kI carcA kI hai, vahIM saMskAroM | hai| paurANika paramparA ke anusAra aisA mAnA jAtA hai ki aneka ke mAdhyama se vyakti ko saMskArita kara usake aMta:karaNa meM | yoniyoM meM bhramaNa karane ke uparAnta manuSya jIvana upalabdha hotA zucitA ko jAgrata kiyA hai| yaha zucitA hI vyakti ke lie | hai| yaha mAnava paryAya amUlya hone ke sAtha-sAtha atyadhika upayogI kalyANapatha kA pAtheya banatI hai| bhI hai| isa jIvana kI upayogitA tabhI sacce arthoM meM pramANita ho ___ AcArya jJAnasAgara jI ne saMskRta ke aneka mahAkAvyoM kA | pAtI hai jaba hama isakA upayoga pArivArika pariveza se bAhara sRjana kiyaa| vahIM hindI meM bhI aneka kRtiyoM kI racanA kara | nikalakara dUsaroM ke lie karane lagate haiN| parahita kA bhAva jaba samAja ko satpatha para agrasara hone ke liye prerita kiyaa| yahA~ para | manuSya ke jIvana meM utpanna ho jAtA hai to manuSya ke andara sacce hamArA mukhya prayojana AcArya jJAnasAgara dvArA racita hindI sAhitya | arthoM meM mAnavatA kA bhAva jAgrata ho jAtA hai| kI kRtiyoM ko vartamAna saMdarbha meM samIkSA kI dRSTi se rekhAMkita | nizcita rUpa se yaha racanA hameM Aja ke visaMgata pariveza meM karanA hai| naitika jIvana aura sadAcAra kI zikSA pradAna karatI hai, jo sAmayika AcArya mahArAja kI lekhanI se prasUta'bhAgyaparIkSA' unakI | dRSTi se atyanta mahattvapUrNa hai| prathama hindI kRti hai| unhoMne isake mAdhyama se saMyukta parivAraprathA | svArtha ke saMkucita dAyaroM meM simaTakara Aja kA mAnava -jUna 2002 jinabhASita 19
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ bahuta hI taMgadila ho gayA hai| manuSya ke andara jo prema, bhAI-cArA, / aura 'sacitta vicAra' nAmaka pustaka meM kI hai| ye kRtiyA~ nizcita AtmIyatA, saMvedanazIlatA, sahAnubhUti Adi tattva, aisA lagatA hai, | rUpa se hamAre jIvana ko jahA~ eka ora pavitra banAne kA upakrama jaise usake jIvana se bahuta dUra cale gaye hoN| Aja kA mAnava itanA | karatI haiM, vahIM dUsarI ora hameM isa bAta kI preraNA detI haiM ki adhika indriyalolupa ho gayA hai ki use karaNIya aura akaraNIya | jIvana meM ve kauna-sI vastue~ haiM jo khAne yogya haiM aura kauna-sI kA antara hI samajha nahIM AtA hai| AcArya jJAnasAgara ne karttavya | khAne yogya nahIM hai| ye kRtiyA~ nizcita rUpa se jIvana ke liye patha pradarzana' nAmaka kRti ke mAdhyama se manuSya ko yaha saMdeza diyA | atyanta upayogI sAbita huI haiN| haiM ki karttavyapAlana ke dvArA vyakti AtmatoSa kI anubhUti kara AcArya jJAnasAgara jI ne 'sarala jaina vivAha vidhi' ke sakatA haiM aura jIvana kI U~cAiyoM ko hAsila kara sakatA hai| dvArA vivAha jaise pavitra bandhana ko ulajhanavihIna banAne kI dRSTi jainadharma bhAvanApradhAna hai, bhAvanA kartavya kI preraNA detI hai aura se kucha aise sUtra pradAna kie haiM, jinheM apanAkara hama apanA kArya kartavya hamAre jIvana ko susajjita karatA hai| kRti kA vaiziSTya | saralatApUrvaka svayaM sampanna kara sakate haiN| zIrSaka se svameva hI spaSTa ho jAtA hai| niSkarSataH hama kaha sakate haiM ki AcArya jJAnasAgara jI saMta kahate haiM ki hama jaisI vastu ko grahaNa karate haiM, usI kI ve kRtiyA~, jo unhoMne hindI sAhitya ko pradAna kI hai, nizcita ke anurUpa hamArA mana aura AcaraNa prabhAvita hotA hai aura jaisA | rUpa se amUlya haiM, kyoMki ina kRtiyoM kA sambandha vizuddha rUpa se grahaNa karate haiM vaisI hI hamArI vANI ho jAyA karatI hai| mAnava jIvana se hai| sAhitya ke kendra meM mAnava hI sarvopari mAnA kahAvata hai gayA hai, mAnava ke utkarSa se juDe hue jitane bhI bindu haiM, ve jaisA khAve anna, vaisA hove mn| AcArya jJAnasAgara jI ke sAhitya meM samAhita haiN| ataH yahA~ para jaisA pIve pAnI, vaisI hove vaannii|| yaha kahanA jyAdA upayukta hogA ki AcArya jJAnasAgara jI kI aisI sthiti meM mAnava ko cAhie ki vaha una padArthoM kA | kRtiyA~ mAnava kalyANa ke lie aise anupama upahAra haiM, jinheM sevana na kare jo jIvana ke liye anupayogI aura kaSTadAyaka hoN| kAla apane pravAha meM pravAhita nahIM kara sktaa| unakI kRtiyA~ AcArya jJAnasAgara ne bhakSya-abhakSya kI vivecanA 'sacitta vivecana' | akSaya nidhi ke rUpa meM hamezA praNamya rhegii| TIkamagar3ha (ma.pra.) bAlavArtA sajA kise? ___DaoN. surendra kumAra jaina 'bhAratI' eka bAra nepoliyana bonApArTa apanI sainika chAvanI ke | uttara sailyUTa mArakara de rahe ho?' pAsa se gujara rahA thaa| usane dekhA ki eka sainika eka nizcita sainya adhikArI ko apanI bhUla kA ahasAsa huA dUrI se AtA hai aura apane sainya adhikArI ko sailyUTa mAratA hai| aura usane ukta sainika ko kSamA karate hue punaH DyUTI para punaH usI sthAna para jAtA hai aura vApisa Akara phira sailyUTa jAne kA Adeza diyaa| use acchI taraha samajha meM A gayA thA mAratA hai| ki jaba hama dUsaroM ko duHkha dene kI socate haiM yA duHkha dete haiM, nepoliyana ne usa sainya adhikArI se pUchA-'yaha kyA ho taba svayaM bhI duHkha uThAnA par3ate haiN| ata: dUsaroM ko duHkha dene rahA hai?' ke sthAna para samabhAva rakhanA caahie| usa sainya adhikArI ne jyoM hI senApati nepoliyana saca bonApArTa ko dekhA to har3abar3Akara sailyUTa mArA aura uttara diyA jhUTha bolanA pApa hai bacco satya kaho to zAna baDhegI, - 'sara! isane senA ke niyamoM ko tor3A hai| ataH maiMne ise apane jhUTha eka saMtApa hai bcco| jhUTha kaho to mAna ghttegii| kartavya (DyUTI) kA ullaMghana karane ke aparAdha meM nizcita dUrI eka jhUTha sau jhUTha bulavAtA, satya sadA hI rahatA Age, se Akara 100 bAra sailyUTa mArane kI sajA dI hai|' jhUTha kabhI na kabhI pakar3A jaataa| jhUTha sadA hI pIche bhaage| tiraskAra jhUThe kA hotA nepoliyana ne yaha sunakara usa sainya adhikArI se kahA - rAma satya meM rahe sadA hI, jhUThA sammAna aura Adara khotaa| jhUTha rAma ko cubhe sadA hii| 'tU bar3A mUrkha hai| dUsaroM ko aisI sajA dene se kyA lAbha, jisakI jhUTha kI Adata kabhI na DAlo, satya milegA mahAvIra kI vANI meM, sajA tumheM bhI bhoganI pdd'e| use to daNDa milA hai isalie 100 sIdhI spaSTa saca sadA kaha DAlo, jhUTha milegA apayaza kI kahAnI meN| bAra sailyUTa mArane AnA par3a rahA hai, kintu tuma kisa aparAdha kI sacce kA hotA bolabAlA, satya sadA jo rahegA mana meM, sajA bhugata rahe ho, jo usake 100 bAra kI sailyUTa kA uttara dene jhUTha kA mu~ha hotA kaalaa|| jhUTha kahegA calatA vana meN| ke lie eka hI sthAna para khar3e ho aura bAra-bAra sailyUTa kA / .omaprakAza bajAja .surendra 'bhAratI' 20 jUna 2002 jinabhASita
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrutapaJcamI : hamAre karttavya paM. sunIla jaina 'saMcaya' zAstrI kalpanA kareM ki zAstra yA Agama grantha yadi na likhe gae / ke bahu-kharcIle kAryakrama pracura mAtrA meM ho rahe haiM parantu zAstra hote to kyA hotA ? hama kahA~ hote ? hama saba ajJAna ke | surakSA kI tarapha kisI kA bhI dhyAna nahIM hai| maiM apane isa laghu aMdhakAra meM bhaTaka rahe hote, hameM laukika sukha-suvidhAe~ prApta to | lekha ke mAdhyama se zrutapaMcamI ke avasara para AcArya bhagavantoM, hotI, parantu jJAnasudhArasa ke svAda se vaMcita hI rahanA pdd'taa| jJAna | munirAjoM, AryikAoM, pratiSThAcAryoM, vidvAnoM, zreSThiyoM, dAnavIroM se ke abhAva meM sabhya jIvana kI kalpanA hI nahIM kI jA sktii| anurodha karanA cAhatA hU~ ki eka paMcakalyANaka meM hone vAlI jJAna ke abhAva kA pariNAma hotA ki logoM ko dharma-jJAna prApta na | vyaya-rAzi ko yadi zAstra surakSA meM lagA deM, to saikar3oM paMcakalyANaka hotaa| aise meM loga apane jIvana ko bhogoM meM ga~vAkara saMsAra ke | karAne kA puNya phala unheM prApta hogaa| hama sabhI isa Agama vAkya anaMta cakra meM bhaTakate rhte| isa ajJAna aMdhakAra ko miTAne kA se paricita haiM ki "zAstra ke eka peja (pRSTha) kA jIrNoddhAra abhUtapUrva va aitihAsika dina hai shrutpNcmii| mA~ bhAratI ke utthAna karavA dene se eka maMdira ke nirmANa barAbara puNya kI prApti hotI tathA jJAnArAdhanA kA yaha mahAparva zrutapaMcamI jaina paramparA meM mahAvIra | hai"| hamArA samAja prAMtIya, rASTrIya stara para pANDulipi saMgrahAlaya jaMyatI parva kI taraha bar3A hI mahattvapUrNa tathA sAMskRtika pAvana kendroM kI sthApanA kare aura usa saMgrahAlaya meM pANDulipiyoM kI parva hai| yaha parva pratyeka varSa jyeSTha zuklA paMcamI ko bar3e Adara evaM lemInezana athavA mAikrophilma banAkara pUrNa surakSA kI jaave| sammAna ke sAtha manAyA jAtA hai| isa parva ke lie dharasena svAmI, | kendroM kI sthApanA kA maMgalAcaraNa zrutapaMcamI ke pAvana parva se kara jinake mana meM tIrthaMkara kathita tattvajJAna ko lipibaddha karAne kA | sakate haiN| prazasta vicAra utpanna huA aura adbhuta prajJA sampanna puSpadanta aura | vartamAna yuga mudraNakalA kA hai| Ajakala prakAzita sAhitya bhUtabali sarIkhe unake yugala ziSya, jinhoMne jyeSTha zuklA paMcamI | meM zuddha, azuddha kA viveka nahIM rakhA jaataa| Avazyaka sAvadhAnI ke dina zAstra racanA yA zrutAvatAra kA prathama mahAna kArya pUrNa | nahIM rakhane se likhane vAle ke bhAva sahI rUpa meM pAThaka taka nahIM kiyA thA, unako yugoM-yugoM taka yAda kiyA jAtA rhegaa| / pahu~ca paate| jo likhA jAtA hai, vaha chapa jAtA hai aura jo chapa zrutapaMcamI ke dina hameM satata zAstrAbhyAsa yA svAdhyAya kI | jAtA hai vaha chupA to nahIM rahatA, magara vikRta hokara sAmane A preraNA prApta karanI caahie| vastutaH yaha zrutapaMcamI parva zAstra- jAe to likhane vAle kA uddezya saphala nahIM hotA aura par3hane vAlA bhaNDAroM ke prAraMbha kiye jAne kA parva hai| una mahAna AcArya- ThIka se samajha nahIM pAtA, anyathA samajha letA hai| bhagavantoM ne kaThina parizrama, lagana, karmaThatA, ekAgratA se dina- | Aja hamAre samAja meM svAdhyAya kI gauravazAlI paramparA rAta khUna-pasInA eka karake zAstroM ko tAr3apatra evaM bhojapatra | kA dinoM-dina hrAsa ho rahA hai, jinAlaya sUne ho rahe haiN| yahI Adi para likhakara unakI surakSA kara hama taka pahu~cAyA, parantu kAraNa hai ki Aja kI yuvA pIr3hI dharma graMthoM ko par3hanA pasanda nahIM hama kitane abhAge aura AlasI haiM ki usa divya sampadA se | kara rahI hai, dharma-karma meM ve aruci dikhA rahe haiN| svAdhyAya kI lAbhAnvita hone kA bhAva hI hamAre mana meM nahIM aataa| Aja / | gauravazAlI paramparA ko vartamAna ko dekhate hue purnajIvita karanA mudraNa-kalA kI bharamAra hone para bhI hamArI prAcIna durlabha | hI hogaa| pANDulipiyA~ naSTa hone kI kagAra para hai| kaI prAcIna pANDulipiyA~ | hamAre kartavya dImaka yA cUhoM kA bhojana banakara naSTa ho gayI haiN| pANDulipiyA~ isa dina jagaha-jagaha jinavANIratha nikAle jaayeN| zAstroM hamArI jaina paramparA, saMskRti, itihAsa, AcAra-vicAra kI amUlya | ke veSTana badale jAyeM tathA alamAriyoM kI sApha saphAI kI jaae| dharohara haiN| yadi hamane virAsata meM milI huI pANDulipiyoM kI | pratyeka nagara, grAma meM pustakAlaya kI sthApanA kI jaae| hara maMdira surakSA hetu prabaMdha nahIM kiyA to itihAsa hameM kSamA nahIM kara paaegaa|| meM sAhitya vikraya kendra khole jAyeM tathA dAnI mahAnubhAva dvArA Aja hama gandhahastimahAbhASya, vidyAnaMda mahodaya, vAdanyAya Adi | lAgata yA lAgata se kama mUlya para sAhitya pAThakoM ko sulabha zatAdhika graMthoM ko lupta ghoSita kara cuke haiN| Akhira isameM pramAda karAye jaayeN| prAcIna yA anupalabdha pustakoM kA punaH prakAzana to hamArA hI rahA na? pANDulipiyoM ke saMrakSaNa-saMvarddhana meM jinavANI kiyA jaae| maMdiroM meM jaina patra/patrikAe~ adhika se adhika ko samarpita AdaraNIya bhaiyA saMdIpa jI "sarala" ne anekAnta jJAna | saMkhyA meM ma~gAyeM tAki sAmAjika ruci banI rhe| zAstra surakSA maMdira, bInA kI sthApanA kara eka abhinaMdanIya va stutya kArya | abhiyAna calAyA jaave| jIrNazIrNa par3e graMthoM kA jIrNoddhAra karAyA kiyA hai| hamArA dAyitva banatA hai ki zrutapaMcamI ke isa pAvana parva | jaaye| graMthoM kI sUcI banAkara rakhI jAye tAki sulabhatA se grantha para hama bhI unake sAtha hoN| prApta ho skeN| zrutapaMcamI ke dina prAtaH pUjanAdi ke pazcAt maMdiroM Aja hamAre samAja meM gajarathoM, paMcakalyANakoM, vidhAnoM | ke graMtha bhaNDAroM, pustakAlayoM kI pustakoM ko vidhivat zAstra -jUna 2002 jinabhASita 21
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhaNDAroM se nikAlakara unakI yathAyogya marammata kara nayI jilda / AzA hai zrutapaMcamI ke jJAnArAdhana parva ko utsAhapUrvaka car3hAnI caahiye| alamAriyoM ko sApha kreN| pustakoM ko dhUpa dikhaayeN| | manAne kI dRr3ha icchAzakti va saMkalpa jAgrata hogaa| nimna paMkti ke jahA~ pratidina svAdhyAya kI paramparA na ho, vahA~ svAdhyAya kI | sAtha lekha ko virAma denA cAhU~gA paramparA cAlU kI jAya tathA vahA~ yuvA pIr3hI ko baiThane, sunane, "jJAna samAna na Ana jagata meM, sukha ko kaarnn"| manana karane kI preraNA dI jaae| vI. 3/80, bhadainI vArANasI-221001 ciMtana se zreSTha vicAra prakaTa hote haiM DaoN. narendra jaina 'bhAratI' - utsAha manuSya kI bhAgyazIlatA kA paimAnA hai, yaha / duHkhI kyoM haiM? yahA~ prazna uThatA hai ki paramAtmA ne kisI ko lokaprasiddha kiMvadantI hai| utsAha se kArya karane vAlA saphala | duHkhI aura kisI ko sukhI banAyA hai, yadi hA~, to phira prazna hotA hai, aisA dekhane aura sunane meM AtA hai| bhAgya aura puruSArtha | upasthita hotA hai ki paramAtmA kisI ko sukhI aura kisI ko para loga bhinna-bhinna vicAra rakhate haiN| kucha logoM kA vicAra hai duHkhI banAne ke liye kyA bhedabhAva karatA hai ? yadi nahIM, to phira ki bhAgya se hI saba kucha milatA hai| kucha loga isI kAraNa Apa vicAra kareM ki vyakti duHkhI kyoM hai? ina praznoM para jIva bhAgya ke sahAre baiThe rahate haiM, jabaki puruSArtha para AsthA rakhane | kA ciMtana anavarata calatA rahA aura calatA rahegA, parantu yaha vAle anavarata lagana evaM niSThA se kArya kara asaMbhava ko bhI | niSkarSa sabhI svIkAra karate haiM ki vyakti svayaM apane karmoM kA saMbhava banA dete haiN| yaha kahA jAtA hai ki 'bhAgyahIna nara pAvata | kartA aura bhoktA hai| paramAtmA ne sabhI jIvoM ko puruSArtha karane nAhI' arthAt bhAgyahIna manuSya kucha bhI nahIM pAtA hai| yaha kathana | kI zakti pradAna kI hai koI usakA sadupayoga karatA hai, koI ciMtanIya haiN| ciMtana se zreSTha vicAra prakaTa hote haiN| manuSya buddhi, | durupayoga karatA hai| sadupayoga karane vAlA vyakti acche vicAra, bala sampanna hai, isIlie anya (dUsare) prANiyoM se usakI alaga | acchI bhAvanAe~ rakhatA hai isaliye usameM acche guNoM kA hI pahacAna hai| vyakti sirpha bhojana ke lie ghUme, aisI mAnava meM | samAveza hotA hai| jisakA pariNAma yaha hotA hai ki vaha zreSTha pravRtti bahuta kama dekhane ko milatI hai varan pazuoM tathA anya pU~jI (vicAra) se zreSTha kArya (puruSArtha) karatA hai| ciMtana kI jIvoM meM yahI (bhojana kI AkAMkSA) pravRtti pAI jAtI hai|| dhArA usakI nirantara calatI hai| viveka jAgrata avasthA meM rahatA AhAra, nidrA, maithuna (kAma aura bhoga) tathA parigraha ye cAra | hai, isaliye usakI buddhi naSTa nahIM hotii| isake viparIta jo burI saMjJAe~ sAmAnya rUpa se manuSya aura pazuoM meM samAna rUpa se pAI | saGgati karatA hai, vaha bure vicAroM ko AtmasAta kara nikRSTa aura jAtI hai, jabaki jijJAsA tathA buddhi bala mAnava meM nirantara dikhaaii| | khoTe (bure) kArya karatA hai aura patana kI ora unmukha ho jAtA detA hai| jijJAsA manuSya kI sahaja svAbhAvika pravRtti hai| yahI | hai| vidyArthI jIvana kI prathama pAThazAlA meM hI karmazIla banane jijJAsA use kisI na kisI kArya ke lie prerita karatI hai| kI preraNA vyakti ko dI jAtI hai| samasta dharma evaM darzana tathA adRzya tathA dRzya ke prati jijJAsA ke kAraNa hI vyakti bhAgya kI | veda, purANa, upaniSada, rAmAyaNa, mahAbhArata, padma carita sahita apekSA puruSArtha para jora detA hai| puruSArtha kArya karane kI zakti hai, jitane bhI prAcIna grantha haiM, ve bhautika jIvana meM pAralaukika sukha jabaki bhAgya palAyanavAda kA pratIka hai| bhAgyavAda para vizvAsa kI prApti ke lie kisI na kisI rUpa meM samyakjJAna kI prApti rakhane vAlA zaMkAlu rahatA hai, jabaki puruSArthI 'Age bar3hate tathA samyakcAritra ke dhAraNa karane para bala dete haiN| vaha raho', kI nIti para calatA hai| puruSArtha se kArya banate haiM, jabaki samyakcAritra eka aisI prakriyA hai jo moha, kSobha se rahita bhAgya se hameM jo vyavasthA milatI hai usakA to hama bhoga kara hokara kSamA, mRdutA Adi ke mAdhyama se AtmA ko unnata banAne sakate haiM, paraMtu usake Age kucha bhI nahIM hai| ke liye sadaiva puruSArtha karane kI preraNA detA hai| isI taraha dainika aisA kahA jAtA hai ki manuSya apane bhAgya kA nirmAtA jIvana ko sukhI banAne ke liye bhautika sukha-suvidhAoM kA svayaM hai| isa amUlya vAkya ko par3hakara mujhe atyaMta saMtoSa hotA | honA bhI Avazyaka hai| ata: jo vyakti kisI na kisI kArya meM hai| merI yaha dhAraNA hai ki karmavAda meM vizvAsa rakhane vAlA pratyeka | saMlagna rahatA hai vahI saphalatA pAtA hai| saphalatA prApti ke liye vyakti ise avazya svIkAra kregaa| bhAgya kA nirmAtA kauna hai? | Avazyaka hai ki hama jo bhI kArya kareM, utsAha aura umaMga se yadi paramAtmA ko saMsAra ke sabhI jIvoM ke liye eka samAna | kreN| yahI bhAgyazIlatA kA paimAnA hai| sukhada jIvana kI kalpanA karanA cAhie to phira saMsAra ke prANI / ma.di.jaina hA.se.skU la, sanAvada (ma.pra.) 22 jUna 2002 jinabhASita -
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ jijJAsA samAdhAna nahIM ? samAdhAna - zrI tiloyapaNNatti adhikAra- 4 gAthA - 2552 jijJAsA - jAtismaraNa kitane bhava taka kA ho sakatA hai ? samAdhAna - zrI AdipurANa (jJAnapITha prakAzana ) bhAga-1, pRSTha-452 para isa prakAra kahA hai :- bhagavAn kA rUpa dekhakara zreyAMsakumAra ko jAtismaraNa ho gayA, jisase usane apane pUrva meM kumAnuSi- kumAnuSoM kA varNana isa prakAra kiyA haiparyAya saMbaMdhI saMskAroM se bhagavAn ke lie AhAra dene kI buddhi kI // 78 // use zrImatI aura bajrajaMgha Adi kA vaha samasta vRttAMta yAda ho gayA tathA usI bhava meM unhoMne jo cAraNa RddhidhArI do muniyoM ke lie AhAra diyA thA, usakA bhI use smaraNa ho gayA 179 // bhAvArtha rAjA zreyAMsa ko apane pUrvabhava zrImatI kI paryAya taka kA jAtismaraNa huA thaa| rAjA zreyAMsa ke pUrvabhava isa prakAra rahe 1. ahamindra 2. dhanadatta 3. pratIndra 4. kezava 5. svayaMprabha deva 6. bhogabhUmi meM AryA 7. zrImatI arthAt rAjA zreyAMsa ko pichale 7 bhavoM kA jAtismaraNa huaa| gabbhAdo te maNuvA, jugalaM jugalA suheNa NissariyA / tiriyA samuccidehiM, diNehi dhAraMti tAruNNA // 2552 | artha- ve manuSya aura tiryaMca yugala-yugala rUpa meM garbha se sukhapUrvaka nikalakara arthAt janma lekara samucita dinoM meM yauvana dhAraNa karate haiN| 2. zrI jasaharacariu ( jJAnapITha prakAzana) pRSTha-123 para isa prakAra kahA hai- abhayaruci kumAra aura abhayamati putrI ko isa prakAra jAtismaraNa huaa| hama hI ve rAjA ke pUrvaja rAnI candramati aura rAjA yazodhara haiM, hama hI ve thalacara, ve mayUra aura zvAna hue the, hama hI nakula aura sarpa hue the, hama hI ziprA nadI ke jalacara matsya aura suMsumAra hue, hama donoM hI phira aja hue tatpazcAt aja aura mahiSa hue, hama hI kukkuTa pakSI hue aura tatpazcAt abhayaruci aura abhayamati hue haiN| bhAvArtha isa pramANa ke anusAra bhI abhayaruci aura abhayamati ko pichale 7 bhavoM kA jAtismaraNa huA thaa| 3. zrI vIravardhamAna caritam (zrI sakalakIrti viracita jJAnapITha prakAzana) pRSTha 213 para isa prakAra kahA hai: isI rAjagRha nagara meM bhavasthiti ke vaza se pUrvabhava meM manuSya Ayu ko bA~dhakara nIcagotra ke udaya se atyaMta nIcakula meM utpanna huA kAlasaukarika nAma kA kasAI rahatA hai| aba use sAtabhava saMbaMdhI jAtismaraNa jJAna utpanna huA hai| bhAvArtha- isa pramANa ke anusAra bhI usa kasAI ko sAta bhava saMbaMdhI jAtismaraNa huA thaa| ******.. uparyukta tIna pramANoM ke anusAra, Agama meM, sAta bhava taka ke jAtismaraNa ke prasaMga prApta hote haiN| yadyapi kisI bhI zAstra meM yA kisI bhI AcArya Adi ke dvArA pravacana Adi meM yaha par3hanesunane ko nahIM milA ki jAtismaraNa adhika se adhika kitane bhavoM kA ho sakatA hai, parantu uparyukta pramANa sAta bhava taka ke jAtismaraNa hone kA varNana karate haiN| yadi isase adhika bhavoM kA koI pramANa mile to svAdhyAyapremI sajjana turaMta sUcita karane kA kaSTa kreN| paM. ratanalAla bainAr3A jijJAsA- kubhoga bhUmi meM tiryaMca pAye jAte haiM athavA ve dhaNu sahassa tuMgA, maMdakasAyA piraMgu sAmalayA / savve te pallAu, kubhoga- bhUmIe ceTThati // 2553 artha-ve saba kumAnuSa do hajAra (2000) dhanuSa U~ce hote haiM, mandakaSAyI, priyaMgu sadRza zyAmala aura eka palya pramANa Ayu se yukta hokara kubhogabhUmi meM sthita rahate haiN| 2. jaina tattvavidyA (pUjyamuni zrI pramANasAgara jI dvArA racita jJAnapITha prakAzana) pRSTha 86-87 meM isa prakAra kahA haikubhogabhUmi meM sabhI manuSya aura tiryaMca yugalarUpa meM janma lete haiM, aura yugala hI marate haiM...... inameM se samyagdarzana prApta kara lene vAle manuSya tiryaca saudharma, IzAna svarga meM utpanna hote haiN| uparyukta pramANoM se spaSTa hotA hai ki kubhogabhUmi meM tiryaMca bhI pAye jAte haiM, parantu vicAraNIya viSaya yaha bhI hai ki jIvakANDa meM jIvasamAsa ke bheda varNana prasaMga meM manuSyoM ke bhedoM meM, kubhogabhUmi ke manuSyoM kA varNana to kiyA hai, parantu tiryaMcoM ke varNana meM kubhogabhUmi meM utpanna tiryaMcoM kA varNana kyoM nahIM kiyaa| jijJAsA - SaSThabhakta upavAsa kA artha do dina kA upavAsa kiyA hai, aisA kyoM ? samAdhAna niyamAnusAra dina meM do bAra bhojana kA vidhAna hai, kintu upavAsa dhAraNa karane ke dina dUsarI bAra kA bhojana tyAga diyA jAtA hai aura Age do dina ke cAra bhojana bhI tyAga diye jAte haiN| isaprakAra cU~ki do upavAsoM meM pA~ca bhojanabelAoM ko chor3akara chaThI belA para bhojana grahaNa kiyA jAtA hai, ataeva SaSThabhakta kA artha do upavAsa karanA ucita hI hai| udAharaNArtha yadi aSTamI va navamI kA upavAsa karanA hai to saptamI kI eka, aSTamI kI do aura navamI kI do isa prakAra pA~ca bhojanabelAoM ko chor3akara dazamI ke dopahara ko chaThI belA para pAraNA kI jaayegii| jijJAsA yoga parivartana aura vyApAta parivartana meM kyA antara hai ? samAdhAna - vivakSita yoga kA anya kisI vyAghAta ke binA kAla kSaya ho jAne para anya yoga ke pariNamana ko yoga -jUna 2002 jinabhASita 23 .
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ parivartana kahate haiM, kintu vivakSita yoga kA kAlakSaya hone ke pUrva hI krodhAdi nimitta se yoga parivartana ko vyAghAta kahate haiN| jaisekoI eka jIva manoyoga ke sAtha vidyamAna hai jaba antarmuhUrta pramANa manoyoga kA kAla pUrA ho gayA, taba vaha vacanayogI yA kAyayogI ho gyaa| yaha yoga-parivartana hai| isI jIva ke manoyoga kA kAla pUrA hone ke pUrva hI kaSAya, upadrava, upasarga Adi ke nimitta se mana caMcala ho uThA aura vaha vacanayogI yA kAyayogI ho gayA, to yaha yoga kA parivartana vyAghAta kI apekSA se huaa| yogaparivartana meM kAla pradhAna hai, jabaki vyAghAta parivartana meM kaSAya Adi kA AghAta pradhAna hai| yahI donoM meM aMtara hai| jijJAsA - dahI evaM zakkara milAkara khAnA kyA abhakSya hai ? samAdhAna kinhI bhI AcArapraNIta granthoM meM bhakSyaabhakSya, sUtaka pAtaka Adi ke bAre meM vistRta kathana dekhane meM nahIM aataa| ye prasaMga vidvAnoM dvArA likhita zrAvakAcAroM yA kriyAkoSoM meM hI dekhane ko milate haiN| ataH inhIM ke AdhAra para isa viSaya para carcA kI jA sakatI hai| zrI kizanasiMha viracita kriyAkoSa (agAsa prakAzana) pRSTha-18 meM isa prakAra kahA hai kapar3e bAMdha dahI ko dharai mITho mela zikhariNI karai / 113 khArikha dAkha ghola dadhimAMhi, mITho bhela rAyatA khAMhi / mITho jaba dadhimAMhi milAhiM, antaramuhUrta trasa upajAMhi [1114 yA mIThA juta jo dahI, antaramuhUrta mAMhe shii| khAvo bhavijanako hitadAya, pIche sanmUrcchana upajAya // 115 uktaM ca gAthA ikkhu dahI saMjuttaM bhavanti samucchimA jIvA / antomuhUrta majjhe tamhAM bhAMti jiNaNAho // 1-116 artha kitane hI loga kapar3e meM dahI ko bA~dha kara rakhate haiM, pazcAtU mIThA milAkara zikhariNI banAte haiN| isake sivAya kitane hI loga khAraka aura dAkha ke ghola ko dahI meM milAkara tathA mIThA DAlakara rAyatA khAte haiM so dahI meM mIThA milAne para antarmuhurta meM trasa jIva utpanna ho jAte haiN| mIThA sahita dahI antarmuhUrta taka to ThIka rahatA hai, bhavya jIva use khA sakate haiN| parantu pazcAt usameM saMmUrcchana jIva utpanna ho jAte haiN| jaisA ki gAthA meM kahA gayA hai mIThA aura dahI milAne para antarmuhUrta meM saMmUrcchana jIva utpanna ho jAte haiM aisA jinendra bhagavAn ne kahA hai / -113-116 - (2) zrI ratnakaraNDa zrAvakAcAra (paM. sadAsukhadAsa jI kI TIkA-jaina sAhitya sadana, dillI prakAzana, pRSTha 136 ) meM isa prakAra likhA hai "dahI meM khAMDa - bUrA milAya bahuta kAlaparyanta mata rAkho, doya muhUrta tAMI khAnA yogya hai" arthAt dahI meM zakkara milAkara kevala do muhUrta arthAt lagabhaga Der3ha ghaNTA taka khAyA jA sakatA hai| isake bAda abhakSya ho jAtA hai| uparyukta pramANoM se spaSTa hai ki dahI meM mIThA milAkara yadi khAne kA avasara par3e to turanta hI milAkara khA lenA caahie| 24 jUna 2002 jinabhASita anyathA usameM trasa jIvoM kI utpatti hone se vaha abhakSya hai| bahuta se sAdharmI bhAI apane ghara meM zrIkhaNDa banAkara khAte haiM jo uparyukta pramANoM ke anusAra abhakSya kI koTi meM AtA hai| jijJAsA - vela phala bhakSya hai yA abhakSya / samAdhAna isake sambandha meM nimna pramANa draSTavya hai / (1) umAsvAmI zrAvakAcAra zloka naM. 313 meM isa prakAra kahA haizimyamo mUlakaM vilvaphalAni kusumAni ca / nAlIsUraNakandazca tyaktavyaM zRMgaberakam // 313 // arthAt sema, mUlI, vilvaphala arthAt bela, puSpa, nAlI, sUraNa, jamIkanda aura adaraka kA bhI tyAga karanA cAhiye / (2) zrI pUjyapAda zrAvakAcAra zloka naM. 36 meM isa prakAra kahA hai zrRMgaveraM tathAnantakAyA vilvaphalaM sadA / puSpaM zAkaM ca sandhAnaM navanItaM ca varjayet // 136 arthAt zrRMgavera arthAt adaraka tathA kandamUla Adi sabhI anantakAya vanaspati, velaphala, puSpa, zAka, sandhAnaka (acAra, murabbA) aura navanIta inakA sadA tyAga kreN| (3) zrI kizana siMha viracita kriyAkoSa ( agAsa prakAzana) pRSTha 26 para isa prakAra kahA gayA hai kAliMgaDA ghiyA torar3a, kadU bela rU jAmA miI / ityAdika phala kAya ananta, tinako tajiye turata mahaMta // 17 // artha kalIMdA ( tarabUja ), laukI, toraI, kaddU, bela, jAmuna, nivorI Adika phala anantakAya kahe gaye haiN| isaliye uttama janoM ko inakA zIghra hI tyAga karanA caahie| uparyukta grantha, umAsvAmI zrAvakAcAra tathA pUjyapAda zrAvakAcAra, yadyapi una AcArya umAsvAmI evaM AcArya pUjyapAda dvArA racita nahIM haiM, jo tattvArthasUtra evaM sarvArthasiddhi TIkA ke racayitA haiN| parantu phira bhI solApura se prakAzita zrAvakAcAra saMgraha meM inakA saMkalana hone se uparyukta pramANa diye gaye haiN| vartamAna meM bahuta se tyAgIjana vela ke rasa kA sevana karate huve dekhe jAte haiM unase nivedana hai ki ve kRpayA uparyukta pramANoM para vicAra kreN| (4) zrI siddhAMtasAra racayitA, A. narendrasena, ( solApura prakAzana) pRSTha 248 meM bela phala khAne para prAyazcitta kA vidhAna kiyA hai| yathA - bIjapUrakabilvAdigrahaNena tu zuddhayati / eka kalyANakenaiva yadikAraNamAzritaH // 57 || artha- kisI kAraNa se bIjapUra-bijaurA, belaphala Adi kA grahaNa yadi muni kare, to vaha eka kalyANa se hI zuddha hotA hai |57 || 1/205, prophasarsa kaoNlonI AgarA (u.pra.) -282002
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ bAraha bhAvanA zrI maMgatarAya jI vaMdUM zrI arahaMta pada vItarAga vijnyaan| osa bUMda jyoM galai dhUpa meM bA aMjuli paanii| varaNUM bAraha bhAvanA jaga jIvana hita jAna 1 // china-china yauvana chIna hota hai kyA samajhai praanii|| artha - vItarAga vijJAna svarUpa zrI arahaMta bhagavAna kI iMdrajAla AkAza nagara sama jagasaMpati saarii| vaMdanA karake saMsAra ke jIvoM ke kalyANa ko jAnakara bAraha bhAvanA athira rUpa saMsAra vicAro saba nara aru naarii||5|| kA varNana karatA huuN| artha - jisa prakAra dhUpa ke Ane para osa kI bUMda gala kahA~ gaye cakrI jina jItA bharata khaMDa saaraa| jAtI hai athavA aMjuli meM liyA huA pAnI dhIre-dhIre gira jAtA kahA~ gaye vaha rAma rU lakSmaNa jina rAvaNa maaraa| hai, usI prakAra yaha jo yauvana avasthA hai yaha bhI kSaNa-kSaNa meM naSTa kahA~ kRSNa rukmaNi satabhAmA aru sampati sgrii| | ho rahI hai| he prANI ! isa bAta ko tU samajha ! indra ke mAyAjAla kahA~ gaye vaha raMgamahala aru suvarana kI ngrii||2|| | aura AkAza meM banAye gaye kAlpanika nagara ke samAna saMsAra kI zabdArtha - bharata khaMDa-5mleccha khaMDa,1 Arya khaMDa, sagarI- | sArI sampattiyA~ athira rUpa haiN| tuma saMsAra ko isI taraha nAzavAna puurii| jaano| artha - jinhoMne pUre bharata khaMDa meM vijaya prApta kI, aise bhAvArtha - yahA~ para tIna saMyogoM kI bAta kI hai, jinakA cakravartI kI kyA gati huI? jinhoMne rAvaNa ko mArA, una lakSmaNa | viyoga avazyaMbhAvI hai| va rAma kI kyA gati huI? zrI kRSNa, rukmaNi aura satyabhAmA evaM 1. prApta huI Ayu dhIre-dhIre samApta ho rahI hai| unakI sampatti kA kyA huA? kRSNa jI kA raMgamahala (dvArikA) 2. yauvana avasthA prApta huI hai, vaha bur3hApe ko dekara jAtI hai| evaM rAvaNa kI svarNa kI laMkA kA kyA huA? 3. cetana-acetana Adi prApta huI sabhI vastue~ nazvara haiN| nahIM rahe vaha lobhI kaurava jUjha mare rana meN| azaraNa bhAvanA gaye rAja taja pAMDava vana ko agina lagI tana meN| moha nIMda se uTha re cetana tujhe jagAvana ko| kAla siMha ne maga cetana ko gherA bhava vana meN| ho dayAla upadeza kareM guru bAraha bhAvana ko||3|| nahIM bacAvana hArA koI yoM samajho mana meN| zabdArtha- jUjha-jhagar3A karake, rana-yuddha, taja-tyAga krke| maMtra-yaMtra senA dhana saMpati rAja pATa chuutte| artha - lAlacI kaurava bhI nahIM rahe, ve bhI jhagar3A karake vaza nahIM calatA kAla luTerA kAya nagari luuttai||6|| yuddha meM maraNa ko prApta huye| rAjya kA tyAga karake pAMDavoM ne dIkSA artha - kAla (yamarAja) rUpI zera ne hariNa rUpI AtmA le lI, unake bhI zarIra meM kauravoM ne agni lagA dI va garma lohe ke ko saMsAra rUpI vana meM gherA huA hai ! isa AtmA ko yamarAja rUpI AbhUSaNa pahanA diye| he cetn| tU moha rUpI nidrA se uTha jA, tujhe kAla se koI bacA nahIM sakatA hai, aisA apane mana meM vicAra kro| jagAne ke lie dayAluguru bAraha bhAvanA kA upadeza de rahe haiN| jaba yamarAja rUpI kAla, zarIra rUpI nagara ko lUTakara le jAtA hai, usa samaya maMtra-taMtra, senA, dhana-sampatti, rAjapATa saba yahI chUTa anitya bhAvanA jAtA hai| inameM se koI bhI bacAne meM samartha nahIM hai| sUraja cA~da chipa nikalai Rtu phira-phira kara aavai| cakraratna haladhara sA bhAI kAma nahIM aayaa| pyArI Ayu aisI bItai patA nahIM paavai|| eka tIra ke lagata kRSNa kI vinaza gaI kaayaa| parvata patita nadI saritA jala bahakara nahiM htttaa| deva dharma guru zaraNa jagata meM aura nahIM koii| svA~sa calata yoM ghaTai kATha jyoM Are soM ktttaa||4|| bhrama se phirai bhaTakatA cetana yU~ hI umara khoii||7|| artha - sUraja aura candramA chipate haiM aura nikalate haiM, artha - jisa samaya jarata kumAra kA tIra dhokhe se kRSNa jI Rtue~ AtI haiM aura jAtI haiN| hamArI pyArI Ayu bhI aise hI bIta | ko laga gayA thA, usa samaya arddhacakrI (kRSNa) kA cakraratna evaM rahI hai ki hameM patA bhI nahIM calatA hai| parvata se giratA huA aura | baladeva (balabhadra) jaisA bhAI unake kAma nahIM aayaa| kRSNa jI nadiyoM meM bahatA huA pAnI kabhI rukatA nahIM hai| jaise calate hue kI kAyA naSTa ho gyii| isa saMsAra meM deva, dharma aura guru hI zaraNa Are se lakar3I kaTatI jAtI hai, vaise hI svA~sa calate-calate | haiM aura koI zaraNa dene vAlA nahIM hai| anya padArthoM ko zaraNa jIvana ghaTatA jAtA hai| | mAnatA huA yaha saMsArI prANI bhrama se bhaTakatA huA apanI umra -jUna 2002 jinabhASita 25
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ ko vyartha hI samApta kara rahA hai| bhogi puNyaphala ho ikaiMdrI kyA isameM laalii| bhAvArtha - jaba zalAkA puruSoM ko koI zaraNadAyI nahIM kutavAlI dinacAra vahI phira khurapA aru jaalii| hai, to hamArI kyA bAta hai! hameM cAhiye ki sacce deva zAstra guru kA mAnuSa janama aneka vipatimaya kahIM na sukha dekhaa| sahArA leM, jisase saMsArasamudra se tira skeN| paMcama gati sukha milai zubhAzubha ko meTo lekhaa||9|| saMsAra bhAvanA artha - devagati kA deva puNya ke phala ko bhogakara yadi ekendriya meM paidA ho jAve to isameM koI Azcarya nahIM hai| jaise kucha janama marana aru jarA roga se sadA dukhI rhtaa| samaya taka sukha sAtA meM rAjya kara liyA, phira vahI khetI-kisAnI dravya kSetra aru kAla bhAva bhava parivartana shtaa|| meM khurapA aura jAlI hAtha meM A gyii| manuSya janama bhI aneka chedana bhedana naraka pazu gati badha ba~dhana shnaa| vipattimaya hai| isameM kahIM bhI sukha dekhane meM nahIM aataa| sabhI .rAgaudaya se dukha suragati meM kahA~ sukhI rahanA // 8 // duHkhI dikhAI dete haiN| isalie zubha aura azubha donoM kriyAoM kA artha - janma, jarA aura bur3hApA rUpI roga se yaha jIva tyAga kara paMcamagati ko prApta ho, tabhI saccA sukha prApta hogaa| hamezA dukhI rahatA hai evaM dravyaparAvartana kSetraparAvartana, kAlaparAvartana, bhAvArtha - paMcaparAvartanarUpa saMsAra meM cAroM gatiyoM meM bhaTakatA bhavaparAvartana evaM bhava parAvartana meM bhI dukhoM ko hI sahana karatA hai| huA yaha prANI janma, jarA evaM mRtyurUpI rogoM se dukhI hai| saMsAra narakoM meM chedA jAnA, bhedA jAnA, tiryaMcoM meM badha baMdhana Adika | meM kahIM bhI sukha nahIM hai| tathA devagati meM rAga ke udaya meM dukha hI prApta kiye haiM, kahIM bhI arthakartA : ba. maheza jaina zramaNa saMskRti saMsthAna sukha prApta nahIM kiyaa| sAMgAnera (jayapura) kavitA jIvana-dhana DaoN. surendra kumAra jaina 'bhAratI' dhana kI cAha vaha bhI akUta, binA parizrama ke Aja ke bhautikavAdI manuSya kI pahacAna hai| vaha cAhatA hai dhanAbhAva ko pATanA karja se, chala se, hiMsA se, jhUTha se na ki pharz2a se yahA~ taka ki corI se bhI paraheja nahIM hai use cAhe vaha 'kara' kI ho yA kara se ho| dhanAsakti meM vaha rUpa parivartana karatA hai deha ko sajAtA hai nirmama banatA haiapanoM ke prati, apane prati puNya ko kosatA hai pApa ko karatA hai matAndha/madAndha bhI ho jAtA hai karuNA rasahIna ho jAtI hai usakI chalatA hai dUsaroM ko yaha bhUlakara ki chalA jA rahA hai svayaM jue meM dA~va para dA~va lagAte pANDavoM kI taraha use cAhie haiM sadguru jo batA sakeM use ki roka cAha dhana kI tere pAsa bhI to hai-dhana jiivn-dhn| 26 jUna 2002 jinabhASita
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAkRtika cikitsA damA kA upacAra DaoN. rekhA jaina lakSaNa hone para hotA hai| 1. yaha eka elarjika roga hai aura mukhyata: isake daure 4. laMbe samaya taka sardI-khA~sI, zvAsa nalI yA gale kI prAtaH evaM sAyaM 2 baje ke madhya par3ate haiM, lekina roga purAnA hone sUjana, bronkAiTisa Adi rogoM ke pazcAt prAyaH damA kA roga hone para kisI bhI samaya par3a jAte haiN| kI saMbhAvanA hotI hai| 2. isa roga meM zvAsa nalikAe~ sikur3a jAtI haiM jisase damA kI prAkRtika cikitsA paryApta mAtrA meM vAyu phephar3oM ko nahIM mila pAtI, isalie sA~sa 1. zarIra kI zuddhi ke lie eka saptAha kA upavAsa tathA khiMcakara AtA hai| nIMbU, gur3a, pAnI para rakhate haiN| 3. damA do prakAra kA hotA hai 2. halke garma pAnI kA enimA dete haiN| 1. phephar3o se saMbaMdhita damA (BRONCHIAL ASTHMA) 3. saptAha meM do dina yA AvazkatAnusAra ku~jala karAne se 2. hRdaya se saMbaMdhita damA (CARDIAC ASTHMA) evaM garma pAnI meM namaka DAlakara garAre karane se AmAzaya evaM galA 1. BRONCHIAL ASTHMA sApha ho jAtA hai tathA usake sAtha nAka, gale tathA phephar3oM kA isake aMtargata zvAsa nalikAe~ sikur3a jAtI hai, jisase | kapha bhI bAhara A jAtA hai| sA~sa lene meM kaThinAI hotI hai| 4. peTa aura peDU para garma-ThaMDA seMka dekara miTTI kI ThaMDI 2. CARDIAC ASTHMA paTTI rakhate haiN| isake aMtargata hRdaya meM durbalatA AtI hai| jisake kAraNa 5. chAtI para ThaMDI paTTI bA~dhakara evaM sira para ThaMDe pAnI kA hRdaya paryApta mAtrA meM rakta parisaMcaraNa nahIM kara pAtA aura aMtataH tauliyA rakhakara garma pAda evaM hasta snAna karAne se lAbha hotA hai| AksIjana kama mAtrA meM milatI hai| 6. pUre zarIra kI tila yA sarasoM ke tela se mAliza karake ___4. damA meM rogI kA ceharA sA~sa khiMcane ke kAraNa lAla prAtaH kAla 20-30 minaTa kA sUrya snAna karane se jIvanazakti ho jAtA hai| bar3hatI hai| 5. jaba yaha roga atyadhika purAnA ho jAtA hai to rogI ko / 7. ilAja ke dinoM meM roja ThaMDA kaTi snAna lene se A~ta ghuTane peTa se lagAkara Age jhukakara sA~sa lene meM acchA lagatA hai| zuddha hotI hai| isake bAda donoM samaya Tahalane jaaeN| 6. phephar3oM meM sUjana A jAtI hai| 8. tila ke tela se chAtI kI mAliza karane ke bAda garma7. striyoM kI apekSA puruSoM ko adhika hotA hai| ThaMDA seMka dene se atyadhika ArAma milatA hai| isake atirikta 8. daure Ane se pUrva sUcanA dene vAle lakSaNa- nAka chAtI para vASpa dene ke bAda ThaMDA paika dekara Upara se garma kapar3e se bahanA, sira meM bhArIpana, ghabarAhaTa, baicenI, nAka khujalAnA, nAka lapeTa dete haiN| yA gale kI anta:tvacA kI uttejanA, kharAza evaM sUjana, zarIra meM 9. yadi rogI atyadhika kamajora nahIM hai to rogI ko bhArIpana, rIr3ha, pITha tathA kamara meM darda / vASpasnAna (STEAM BATH) dete haiN| kAraNa ____ 10. rAtri ko sone se pUrva evaM prAta: 10-15 minaTa bhApa meM 1. DaoN. ke. lakSmaNa zarmA ke anusAra damA eka aisA | sA~sa lenA tathA chor3anA caahie| isake lie (FACIALelarjika roga hai jo zarIra meM kisI bhI padArtha ke mu~ha athavA nAka STEAM) lete haiN| dvArA jAne para yA saMparka meM Ane para usase utpanna elarjI ke kAraNa yaugika kriyAe~ evaM prANAyAma hotA hai| 1. anuloma-viloma prANAyAma tathA laMbI gaharI sA~sa lene 2. Adhunika vijJAna ko mAnane vAle ALLOPATHIC | se pheMphar3e majabUta hote haiM tathA mana zAMta rahatA hai| DOCTOR mAnate haiM ki damA, zarIra ke andara sthita HISTAMIN 2. neti - sarvaprathama jala neti, phira rabara neti tathA jaba ye rasAyana ke ugra rUpa dhAraNa karane para hotA hai| donoM kriyAe~ ThIka hone lage to dhotI netI karAnI caahie| ___3. prAkRtika cikitsA ke anusAra damA kI rogapratirodhaka | 3. Asana - pavana muktAsana, sarvAMgAsana, bhujagAMsana, kSamatA ke kama hone para zvAsa-nalikAoM athavA hRdaya ke prabhAvita | dhanurAsana, jAnuzirAsana, yoga mudrA, AkarNa- dhanurAsana, tAr3Asana -jUna 2002 jinabhASita 27
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ (pITha ke bala sA~sa chor3akara tathA peTa ke bala sA~sa bharakara) / (moTApe se grasta rogI ho to kevala ubalI sbjii)| zazAMkAsana, gomukhAsana, pazcimottAsana, koNAsana, matsyAsana va | 9.00 baje- eka gilAsa garma pAnI leN| shvaasn| paraheja bhojana tAlikA 1. dame ke rogI ko cAya, kaoNphI, madirA-pAna, bIDI, 1. sarvaprathama eka saptAha nIbU-gur3a pAnI para upavAsa karAte haiN| tambAkU, garma masAle, talA-bhunA bhojana, aNDA, mAMsa, machalI, 2. dUsare saptAha phaloM ke rasa para rakhate haiM sAtha hI dina meM | mirca evaM dahI se bacanA caahie| do bAra phala va salAda dete haiN| 2. mAnasika udvega tathA cintA se mukta rahanA caahie| - isake bAda - 5/6 baje prAtaH-nIbU +gur3a+garmapAnI 9:30 3. dhUla, dhuMA, durgandha tathA gaMdagI se dUra rheN| baje, mausamAnusAra phaloM/sabjiyoM kA rs| 4. mausama parivartana ke samaya sAvadhAna raheM tathA zarIra kI 11.30 baje - salAda+ubalI sabjiyA~ + cokara sahita ATe kI | mausamAnusAra rakSA kreN| capAtI + aMkurita ann| 5. zArIrika zrama yA daur3a-bhAga meM atireka na kreN| 2.00 baje - rasadAra phala yA phaloM kA rasa eka gilaas| 6. bahuta garma yA bahuta ThaMDA na khaaeN| 4.30 baje - eka gilAsa harI sabjiyoM va pAlaka Adi kA sUpa, 7. snAna bhI bahuta ThaMDe yA bahuta garma pAnI se na kreN| zarIra jisameM soMTha va tulasI ke patte bhI hoN| ke samAna tApa kA halkA garma pAnI ThIka hotA hai| 6.00 baje- salAda+capAtI+ubalI sabjI+aMkurita anna bhAgyodaya tIrtha prAkRtika cikitsAlaya sAgara hAziye kI umra pIkara azoka zarmA eka kavitA yA kahAnI kyA likhe bolo javAnI? trAsadI ina pustakoM meM A gaI kitanI bhayAnaka hAziye kI umra pIkara jI rahe sAre kathAnaka prastAvanA pahale caraNa meM ho gaI itanI syaanii| kauna jAne aura kitanI kauna TUTegI vyavasthA hAsya se jyAdA nahIM hai Aja nAyaka kI avasthA vidUSakoM kI carita gAthA ho gaI itanI lubhAnI Aja cAroM ora sabake hai ghirA kevala a~dherA bIna para nAgina nacAtA hara koI lagatA saperA jor3a bAkI kI kathAe~ yAda haiM sabako jubAnI abhyudaya nivAsa 36 bI, maitrI vihAra supelA, bhilAI (durga)- 490023 rAjula-gIta zrIpAla jaina 'divA' sakhI rI dupahara zAma huii| sakhI rI dupahara zAma huii| karmakAlimA yA puNyodaya, maiM to chuI muii| kaMcana-kAyA bhAva-bhavana para, kaba abhirAma huii| chavi kA gaurava sUrya bujhA para, Atama camaka huii| yahI zAma saccA sUraja bana, kaise udita huii| svAnubhUti kara nija ciMtana kI, gaharI nIMva huii| Atma jJAna kA bhavya-bhavana aba, samatA udita huii| rAjula tU to hai nirdoss| sakhI rI tU hai chavi rskoss| sandala gAta sugandha vedanA, citi basa raag-ross| mukha maNDala nAsikA nayana lakha, upajA rAgana hosh| chavi AbhA varSaNa deharI para, caitra huA hai pauss| kanaka-kalaza rasa bhara ambara mila, antara amala adoSa / mamatA ko samatA pI jAve, nAra nAra nirdoss| saba kucha pAkara kyA lenA hai, samatA pUrita koss| zAkAhAra sadana ela. 75, kezara kuMja harSavarddhana nagara, bhopAla-3 28 jUna 2002 jinabhASita
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ samAcAra chabbIsa sau veM janmakalyANaka mahotsava varSa meM vizAla stara para Ayojita samAroha meM gommaTezvara vidyApITha puraskAra se sammAnita DaoN. sandIpa nArada "jaina rASTra gaurava'' se | kiyA gyaa| sammAnita apabhraMza ke sadyaH prakAzita do grantha puraskRta bhagavAna mahAvIra svAmI ke 2600veM janmakalyANaka 'pajjuNNacariu' terahavIM sadI kA eka mahattvapUrNa grantha hai, mahotsava ke antargata kolakAtA meM vigata dinoM digambara jaina jisake lekhaka haiM mahAkavi siNh| yaha apabhraMza bhASA kA eka pratibhA sammAna samAroha samiti ne indaura ke rasAyana vaijJAnika AlaMkArika mahAkAvya hai| isakA sampAdana vIra ku~varasiMha DaoN. sandIpa Ara. nArada ko madhumeha (DAyabiTIja) para unake vizvavidyAlaya meM sevAntargata ma.ma. mahilA kaoNleja, ArA kI viziSTa zodha kArya ke lie "jaina rASTra gaurava" sammAna sAiMsa prophesara evaM hindI-vibhAga kI adhyakSa, aneka pANDulipiyoM kI siTI sabhAgAra meM eka garimAmaya samAroha meM pradAna kiyA / sampAdikA aura aneka granthoM kI yazasvI lekhikA pro. DaoN. vidyAvatI suzrI indu jaina 'jaina rASTra gaurava' se sammAnita | jaina, ArA (bihAra) ne kiyA hai| tIrthaMkara mahAvIra ke chabbIsa sauveM janmakalyANaka mahotsava isa grantharatna kA mUlyAMkana kara apabhraMza akAdamI, jayapura varSa ke upalakSya meM 15 apraila 2002 ko kalakattA sthita vijJAna | ne unheM svayambhU puraskAra se puraskRta kiyA hai, jisameM 21001 nagarI (sAiMsa siTI) sabhAgAra meM sampUrNAnanda saMskRta- | rupayoM kI nagada rAzi, zAla, zrIphala evaM muktAhAra dvArA sAhityakAra vizvavidyAlaya, vArANasI meM jaina darzana vibhAgAdhyakSa DaoN. phUlacandra | ko sArvajanika rUpa se sammAnita kiyA jAtA hai| jaina 'premI' kI suputrI kumArI indu jaina ko raMgamaMca kalAkAra ke dUsarA prakAzita apabhraMza grantha hai - punnnnaasvkhkos| rUpa meM vizeSa yogadAna ke lie abhinaya, gAyana aura kAryakrama | prastuta grantha ke mUla lekhaka haiM mahAkavi raitha, jinhoMne apabhraMza saMcAlana kI vizeSa dakSatA ke AdhAra para 'jaina rASTra gaurava' alaMkaraNa prAkRta evaM prAcIna hindI meM lagabhaga 30 granthoM kI racanA kii| se sammAnita kiyA gyaa| isakA prathama bAra sampAdana rASTrapati sahasrAbdI puraskAra se sammAnita tathA prAcya pANDulipiyoM ke marmajJa aura aneka granthoM ke zarada jaina rAjya starIya samiti meM manonIta lekhaka pro. DaoN. rAjArAma jaina, ArA (bihAra) ne kiyA hai| unake zarada jaina suputra sva. zrI nannUmala jI jaina (dAdA) pratiSThita lagabhaga 20 varSoM ke athaka parizrama kA hI supariNAma hai ukta grantha samAja sevI kA manonayana bhagavAna mahAvIra 2600 vA~ janma mahotsava kA smpaadn-prkaashn| isakA nayanAbhirAma prakAzana paramapUjya ucca rAjyastarIya samiti meM sadasya ke rUpa meM huA hai, inake / AcAryazrI vidyAsAgara jI kI preraNA tathA brahma. zAntikumAra jI ke manonayana para samAja se prabuddhajana zrI mukeza caudharI, zrI sanmata sArthaka prayatna se unake parama bhakta zrImAn lAlA zikharacandra jI jaina, zrI kabUlacandra jaina, zrI vijaya jaina, zrI candrasena jaina tathA | | jaina dvArA jaina sAhitya saMskRti saMrakSaNa samiti, dillI dvArA kiyA DaoN. narendra jaina ne inheM badhAI dii| gyaa| zrI sarala kI kRti aMgrejI meM anuvAdita isa mahanIya grantha kI sarvatra carcA ho rahI hai| isakA | mUlyAMkana bhI jayapura kI apabhraMza akAdamI ne isI varSa kiyA hai jabalapura / deza ke ATha mahAna jaina saMtoM kI jIvanI tathA usane use san 2001 ke mahAvIra puraskAra se puraskRta evaM likhane vAle vikhyAta kathAkAra zrI sureza sarala kI aba taka 19 sammAnita kiyA hai| isa puraskAra meM bhI 21001/-rupaye nakada tathA pustakeM prakAzita ho cukI haiM, jinameM se eka kA gujarAtI anuvAda zAla, zrIphala evaM muktAhAra dvArA usake sampAdaka kA sArvajanika aura eka kA marAThI anuvAda dasa varSa pUrva prakAza meM A cukA hai| sammAna kiyA jAtA hai| hAla hI meM unakI eka jIvanI-pustaka 'mahAyogI-guptisAgara' kA ukta donoM sAhityakAroM kA sammAna 27 apraila 2002 ko 156 pRSThIya aMgrejI saMskaraNa sAmane AyA hai| prastuta jIvanI kA | dopahara meM zrImahAvIra jI (jayapura) ke gambhIrA nadI ke taTa para aMgrejI anuvAda suprasiddha zikSAvid DaoN. sunItA jaina (AI.AI.TI., | vArSika mele ke zubhAvasara para pUjyacaraNa munirAja kSamAsAgara jI dillI) ne kiyA hai, jisakI vidvAna pAThakoM dvArA bhArI sraahnaa| ke sAnnidhya meM lagabhaga 50000 nara-nAriyoM ke madhya kiyA gyaa| kI jA rahI hai| __bInA meM pUjana prazikSaNa zivira vidvat pariSad ke adhyakSa ko gommaTezvara puraskAra bhagavAna mahAvIra svAmI kI 2600 vIM janma jayantI ke sampUrNAnanda saMskRta vizvavidyAlaya, vArANasI ke jainadarzana | pAvana prasaMga para anekAnta jJAnamaMdira zodhasaMsthAna, bInA dvArA vibhAgAdhyakSa evaM akhila bhAratavarSIya digambara jaina vidvat pariSad | Ayojita prazikSaNa zivira kI zrRMkhalA meM paMcama zivira zrI digambara ke rASTrIya adhyakSa DaoN. phUlacandra jaina 'premI' ko karnATaka ke | jaina bar3A maMdira bInA-iTAvA meM AzAtIta saphalatA ke sAtha sampanna vizvavikhyAta jaina tIrtha zravaNabelagola meM tIrthaMkara mahAvIra ke | huaa| -jUna 2002 jinabhASita 29
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ zivira kA zubhArambha 8 maI ko prAtaH eka vizAla dharmasabhA | mahAvIra jayaMtI para vizeSa liphAphA va DAka ke madhya zivira prazikSaka evaM nirdezaka bra. saMdIpa jI 'sarala' ke mohara jArI kuzala mArgadarzana meM mahAvIrASTaka stotra ke sAmUhika gAna ke bhagavAn mahAvIra ke 2600 veM janmakalyANaka ke upalakSya maMgalAcaraNa se huaa| dIpa prajvalana zrI vibhava kumAra koThiyA ne meM mahAvIra jayaMtI para 25 apraila 2002 ko ajamera meM eka vizeSa kiyaa| zivira ke samyak saMcAlana hetu eka samiti kA gaThana liphAphA jArI huA tathA bhAratIya DAka vibhAga dvArA eka vizeSa kiyA gayA thaa| zivira meM 350 zivirArthiyoM ne apanA nAmAMkana mohara lagAI gii| isa suMdara bahuraMgI vizeSa liphAphe para ajamera meM karAyA thaa| sabhI zivirArthiyoM ko akalaMka varga, candanabAlA varga sthita sonI jI kI nasiyAM ke nAma se suprasiddha zrI digambara jaina evaM mainAsundarI varga meM vibhAjita kiyA gayA thaa| siddhakUTa maMdira parisara kA citra aMkita hai| rAyabahAdura sara seTha pUjana prazikSaNa ke daurAna sabhI zivirArthiyoM ne svastika | mUlacaMda nemIcaMda sonI dvArA lAla patthara se nirmita bhagavAna RSabhanAtha kA vijJAna, U~, hrIM, zrI bIjAkSaroM kA vistArapUrvaka vizleSaNa, | ke maMdira kI pratiSThA 26 maI 1865 ko huI thii| isa maMdira ke pIche pUjA pratijJA pATha kA rahasya evaM mUlaparaka artha, cauMsaTha RddhiyoM | eka vizala bhavana banAkara san 1895 meM isameM bhagavAna RSabhanAtha kA svarUpa, pUjanoM kA artha, zAMtipATha kA artha, pUjaka, pUjya, / ke pA~coM kalyANakoM kI suMdara svarNa racita racanA kI gii| sone ke pUjA kI vidhi aura pUjA kA phala, pUjana ke bheda, pUjana ke aMgoM voM se maNDita isa vizAla racanA ko dekhane dUra-dUra se zraddhAlu kI carcA Adi ke rahasyoM ko sunakara zivirArthiyoM ne anubhava Ate haiN| san 1953 meM yahA~ 82 phuTa U~ce mAnastambha kA nirmANa kiyA ki aneka varSoM se pUjana karane vAle pujArI bhI ina rahasyoM kiyA gyaa| se anabhijJa the| pratidina rAtrikAlIna pravacana bhI pUjana ke svarUpa isa vizeSa liphAphe para mahAvIra jayaMtI ko DAka vibhAga ko lekara huA karate the| isa prakAra yaha prazikSaNa 17 maI taka dvArA lagAI gaI vizeSa mohara para digambara jaina munirAja ke darzana sAnaMda sampanna huaa| karatA bhakta darzAyA gayA hai aura "balihArI gurudeva kI" zabda bhagavAna mahAvIra para bhArata va nepAla meM naye / aMkita hai| zrI digambara jaina siddhakUTa caityAlaya maMdira TrasTa ke saujanya se ajayameru philATelika sosAyaTI dvArA jArI isa spezala sikke jArI kavhara aura spezala kaizilezana ko taiyAra karane va bhAratIya DAka bhagavAna mahAvIra ke 2600 veM janmakalyANaka ke upalakSya | vibhAga se jArI karAne meM ajamera ke zrI anila kumAra jaina evaM zrI meM apraila 2002 mAha meM bhArata sarakAra aura nepAla sarakAra dvArA | padama kamAra jaina kA vizeSa sahayoga rahA hai| vizeSa sikke jArI kiye gaye haiN| sudhIra jaina bhArata sarakAra dvArA 5 rupaye kA vizeSa sikkA 25 apraila yUnivarsala kebilsa limiTeDa, 2002 ko jArI kiyA gayA hai| sikke ke eka ora jaina pratIka satanA (ma.pra.)-485005 banA hai, jabaki dUsarI ora bhArata kA rASTrIya pratIka samrATa azoka praveza sUcanA kI lATa tathA kImata 5 rupaye aMkita hai|| zramaNa jJAna bhAratI, caurAsI (mathurA) kA dvitIya satra 1 nepAla sarakAra dvArA 13 apraila 2002 ko kAThamANDU meM | julAI, 2002 se prArambha hone jA rahA hai| pU. AcArya zrI vidyAsAgara Ayojita eka bhavya samAroha meM bhagavAna mahAvIra ke 2600 veM jI mahArAja ke maMgala AzIrvAda evaM upAdhyAya zrI jJAnasAgara jI janmakalyANaka para eka sikkA jArI kiyA gayA hai| yaha suMdara mahArAja kI preraNA se yaha chAtrAvAsa pichale varSa prArambha huA thaa| sikkA 250 nepAlI rupaye kA hai| isameM abhI prathama varSa meM 13 chAtra liye gaye the| isa varSa 15 chAtroM paMjAba sarakAra kI ora se paMjAba smAla iMDasTrIja eNDa ko praveza dene kI yojanA hai| chAtrAvAsa ke navIna bhavana kA eksaporTa kAraporezana limiTeDa, caMDIgar3ha dvArA bhI mahAvIra jaMyatI zilAnyAsa ho cukA hai| zIghra hI bhavana taiyAra ho jaayegaa| para sone va cA~dI ke eka-eka sikke jArI kiye gaye haiN| ye chAtrAvAsa meM hAIskUla meM kama-se-kama 55 pratizata prAptAMka sikke kareMsI ke rUpa meM pracalana yogya nahIM hai, lekina saMgrahaNIya | prApta karane vAle chAtroM ko praveza diyA jaayegaa| ina chAtroM ko haiN| ye sikke bahuta hI suMdara Taima prUpha pekiMga meM jArI kiye gaye haiN| kaoNleja meM kAmarsa kI zikSA milegI tathA chAtrAvAsa meM jaina siddhAnta paikiMga pholDara para ema.ema.TI.sI. dvArA zuddhatA kA pramANa patra bhI | ke pramukha granthoM kA adhyayana karAyA jaayegaa| chAtrAvAsa meM nivAsa, hastAkSarita kiyA huA hai| bhojana, parIkSA zulka, kitAbeM, kurtA-pajAmA kI adhyayana Dresa bhArata sarakAra dvArA zIghra hI bhagavAna mahAvIra ke 2600 veM | niHzulka upalabdha karAI jAtI hai| janma kalyANa kI smRti meM 100 rupaye aura 50 rupaye ke apracalita jina chAtroM ko chAtrAvAsa meM praveza lenA ho, ve sAde kAgaja sikke bhI jArI kiye jA rahe haiM, jo kevala kalekTarsa paika meM hI para prArthanA-patra likhakara bhijavA deN| prArthanA-patra ke sAtha apanI bikrI kiye jaayeNge| | hAIskUla (10 vIM kakSA) kI mArkazITa tathA apanA eka phoTo 30 jUna 2002 jinabhASita
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ cipakAkara bhijvaayeN| yadi 10 vIM kakSA kI mArkazITa na A sakI / alpasaMkhyaka ghoSita kiyA hai, sirpha jainiyoM ko jAnabUjha kara ho to kakSA 9 kI mArkazITa lagAkara bhejeN| prArthanA-patra milane para | alpasaMkhyaka ghoSita nahIM kiyA hai, kyoMki sarakAra jaina dharma ko 'sAkSAtkAra ke liye bulAyA jAvegA aura chAtroM kA cayana kiyA | hindU dharma kA aMga banAnA cAhatI thii| isa uddezya se san 1992 jaayegaa| prArthanA-patra 31 maI 2002 se pUrva mila jAne caahiye| meM tatkAlIna sarakAra ne jaina dharma ko alpasaMkhyaka samudAya kI prArthanA-patra nimna pate para bhijvaayeN| sUcI se nikAla diyA thA usI dina se bhArata kI sabhI jaina zikSaNa niraMjana lAla bainAr3A | saMsthAe~, jo pahale alpasaMkhyaka saMsthA ke rUpa meM mAnyatA prApta adhiSThAtA - zramaNa jJAna bhAratI thIM, unakI mAnyatA samApta kara dI gii| 1/205, prophesara kaoNlonI, AgarA-282002 phona - 0562-351452 | jaina dharma ke astitva kI rakSA ke liye jaina dharmAvalambiyoM a.bhA. praznamaMca spardhA meM DaoN. jaina ko svarNa ko alpasaMkhyaka samudAya kI mAnyatA milanA atyaMta Avazyaka hai| dinAMka 9.1.97 ko naI dillI meM rASTrIya alpasaMkhyaka Ayoga padaka ke adhyakSa ne jainiyoM ko alpasaMkhyaka varga meM zAmila karane kI chatarapura / bhagavAna mahAvIra kI 2600 vIM jayaMtI ke viziSTa ghoSaNA kI thI, tadanusAra tatkAlIna kendrIya sarakAra ucita kAryavAhI avasara para sampanna akhila bhAratIya praznamaMca spardhA meM sarvAdhika karane jA rahI thii| isI daurAna kisI hindU saMgaThana dvArA yAcikA praznoM ke sahI uttara dene para mahArAjA mahAvidyAlaya, chatarapura meM | dAyara karane ke kAraNa suprIma korTa ne isa para sTe lagA diyA thaa| vANijya sahA. prAdhyApaka DaoN. sumati prakAza jaina ko svarNapadaka ukta kesa meM jaina samAja ko apanA pakSa prastuta karane ke athavA 2501 rupaye ke nakada puraskAra kA vijetA ghoSita kiyA liye eka bar3I kAnUnI lar3AI lar3anI hai| jaina samAja kI sabhI gayA hai| saMsthAe~ milakara isa kesa ko lar3a rahI haiM aura isa kArya meM kAphI rAjeza bar3akula rupaye kharca hone kA anumAna hai| maMtrI, jaina samAja, chatarapura (ma.pra.) samAja se nivedana hai ki isa kArya meM apane-apane nagara, jaina dharmAvalambiyoM ko alpasaMkhyaka samudAya grAma evaM kSetra se apanI yathAsaMbhava sahayoga rAzi zrI bhAratavarSIya kI mAnyatA digambara jaina mahAsabhA ceriTebala TrasTa ke nAma se DrAphTa dvArA suprIma korTa meM sunavAI 2 apraila se adhyakSa zrI bhAratavarSIya digambara jaina mahAsabhA ceriTebula TrasTa' 1506, modI kA TAvara, 98 neharU plesa, naI dillI -110019, jaina samAja se vinamra apIla phona-A. 6293824, 6419476, nivAsa-4992436,6292669 jaina dharma eka svataMtra evaM sanAtana dharma haiN| jainiyoM kI pUjA | paddhati, guru, grantha, tyAga, tapasyA va saMskRti sabhI mAnyatAe~ bhinna | kRpA kreN| haiN| jaina dharma aura hindU dharma alaga saMskRti se poSita haiN| jaina dharma nirmala kumAra jaina (seThI) hindU dharma se bhinna hai, isa saMbaMdha meM vibhinna vidvAnoM evaM rAjanetAoM adhyakSa zrI bhAratavarSIya digambara jaina ne bhI apane spaSTa mata evaM vicAra vyakta kiye haiN| vibhinna ucca (dharma saMrakSiNI) mahAsabhA nyAyAlayoM dvArA bhI jaina samudAya ko dharma, bhASA va lipi ke AdhAra para hinduoM se alaga mAnate hue alpasaMkhyaka mAnane ke mRtyu mahotsava ke sAkSI bane hajAroM netra pakSa meM nirNaya diye haiM tathA kucha rAjyoM meM jaina samudAya ko saagr| jaina siddhAMta meM marane kI kalA ko eka mahotsava alpasaMkhyaka bhI ghoSita kiyA gayA hai| lekina bhArata sarakAra dvArA ke rUpa meM dekhA jAtA hai| jIne ke sAtha dhairyapUrvaka maraNa kI kalA jaina dharmAvalambiyoM ko alpasaMkhyaka ke rUpa meM mAnyatA na denA kevala jainAcAryoM dvArA hI sIkhI jA sakatI haiN| jIvana bhara saMyama bhAratIya saMvidhAna kA spaSTa ullaMghana hI nahIM, apitu jaina samAja kI ArAdhanA karate hue apane aMtima samaya meM bhI vIratApUrvaka ke sAtha ghora anyAya bhI hai| saMyamArAdhanA karate hue isa deha ke tyAga karane ko sallekhanA jaisA ki Apako vidita hogA ki yaha mAmalA suprIma | (samAdha) kahA jAtA hai| (samAdhi) kahA jAtA hai| isako spaSTa karate hue bhagavatI ArAdhanA korTa meM bhI vicArAdhIna hai| suprIma korTa meM lambita isa mAmale kI meM AcArya zivArya mahArAja ne kahAaba pratidina sunavAI dinAMka 2 apraila, 2002 se prAraMbha ho rahI hai| dhIreNa vi maridavvaM viddhIreNa vi avassa maridavvaM / zrata 30 varSoM meM yaha pahalI bAra ho rahA hai ki isa mAmale kI jadi doNhi vi maridavvaM varaM hI dhIratraNeNa maridavvaM / / sunavAI ho rahI hai| 11 sadasyIya saMvidhAna pITha isa mAmale kI dhIra bhI maraNa ko prApta hotA hai, adhIra bhI maraNa ko prApta sunavAI kregii| hotA hai jaba donoM hI maraNa ke prApta ho haiM to acchA hai ki dhIratA bhArata sarakAra ne bauddhoM, sikhoM ko svayaM apane nirNaya se | ke sAtha maraNa kiyA jaayeN| -jUna 2002 jinabhASita 31
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ grantha kI ina paMktiyoM ko apane jIvana meM caritArtha kiyaa| saMskAra kiyA gyaa| saMpUrNa vidhi-vidhAna saMdhAnya bra. paMkaja, sAgara zrImati basaMtI bAI jaina ne jo sva. zrI gopIlAla jI jaina kI | ne saMpanna kraaye| dharmapatnI hai| asAdhya roga se pIr3ita hone ke bAda jaba usakA koI bra. paMkaja nidAna na ho sakA taba apane jIvana ke aMtima samaya meM ApakI | sAgara (ma.pra.) meM samyagjJAna zikSaNa zivira sampanna bhAvanA samAdhIpUrvaka maraNa karane kI rhii| yaha puNyodaya hI thA ki sAgara / prajJAzramaNa 108 AcArya zrI virAgasAgara jI mahArAja yahA~ morAjI meM paramapUjya prajJAzramaNa zrI virAgasAgara jI sasaMgha ke caturvidha saMgha ke sAnnidhya meM 9.5.02 se 15.6.02 taka Ayojita virAjamAna the| ApakI bhAvanA ke anurUpa parijanoM ne jaba AcArya grISmakAlIna zikSaNa zivira zrutapaMcamI para vibhinna samArohoM ke zrI se mA~ kI samAdhi hetu nivedana kiyA taba apanI vAtsalyapUrNa sAtha sampanna huaa| dRSTi karate hue Apane turaMta unheM apanI zaraNa meM lAne kA Adeza samyagjJAna zikSaNa zivira meM prAtaH 7 se 8 baje taka diyaa| tattvArtharAjavArtika kA zikSaNa kArya zivira ke kulapati paM. dayAcaMda taba Apako parijana pU. AcArya zrI ke pAsa lekara aaye|| jI sAhityAcArya evaM upakulapati paM. motIlAla jI vyAkaraNAcArya caitanya avasthA meM zrImatI basaMtIbAI jaina ne AcArya zrI ko dvArA karAyA jAtA thaa| prAtaH 8 se 9.30 taka bhaktikAvya bhaktAmbara 'namo'stu' karate hue zrIphala car3hAkara apanI samAdhi hetu prArthanA jI para pU. AcArya virAgasAgara jI mahArAja dvArA sarala, sarasa kI, jise svIkAra karate hue AcArya zrI ne apanA AzIrvAda zailI meM pravacana diye jAte the| AhAra carcA, zaMkA samAdhAna ke pradAna kiyA evaM ghara parigraha Adi kA tyAga karAte hue dasamI pazcAt dopahara meM 3 se 4 baje taka AlApa paddhati evaM 4 se 5 baje pratimA ke vrata dekara samAdhi hetu AzIrvAda pradAna kiyaa| rAtrI meM taka samyagdarzana (AcArya virAgasAgara jI dvArA likhita zodhAlekha) svAsthya adhika gira jAne para sabhI parijanoM ke anekoM anurodha kA vAcana hotA thaa| sAyaMkAla gurubhakti saMpanna hone ke bAda rAtri karane para mA~ jI kI bhAvanA ke anurUpa AcArya zrI ne Apako 7 se 8 baje taka saMghastha bra. paMkaja dvArA chahaDhAlA evaM saMghastha bra. kSullikA dIkSA dete hue picchI evaM kamaNDala pradAna kiyaa| kSullikA | dIdI piMkI, nItU dvArA baccoM ke lie bAla vijJAna bhAga eka evaM do vinirgatA zrI mAtAjI kA nAmakaraNa kiyA gyaa| dIkSA ke isa kI kakSAeM lI jAtI thii| durlabha dRzya ko dekhate hue sabhI kI A~khoM meM prakSalatA ke A~sU vidyAvayovRddha manISI paM. nAthUrAma jI DoMgarIya the| nAmakaraNa kiye jAte hI sabhI ne jayakArA lagAte hue harSa pragaTa kara isa durlabha sallekhanA kI anumodanA kii| sammAnita jJAta hai ki lagabhaga 68 varSa kI umra ko prApta basaMtI bAI suprasiddha atizaya kSetra zrI mahAvIra jI meM mahAvIra jayaMtI jaina (sva. zrI gopIlAla jaina) subhASanagara, zAstrI vArDa kI nivAsI ke sArvajanika melA samAroha ke avasara para di. 27.4.2002 ko hai| ApakA pUrA jIvanakAla dharma-sAdhanA se yukta rahA hai| Apa samayasAra vaibhAvAdi kRtiyoM tathA jaina dharma : vizvadharma' jaise prabhAvaka lagAtAra vrata niyamoM kA pAlana karate hue samAdhi kI kAmanA graMthoM ke lekhaka zrI paM. nAthUrAma jI DoMgarIya, iMdaura ko unakI karatI thii| Apake parivAra meM tIna putra evaM cAra putriyA~ haiM jo sabhI sadyaH likhita kRti 'samIcIna sarvadharma sopAna' ke upalakSya meM zrI ke sabhI mA~ dvArA diye gaye dhArmika saMskAroM se saMskArita hai| jaina vidyA saMsthAna, mahAvIra jI dvArA pradatta usake saMyojaka DaoN. pa.pU. AcArya virAgasAgara jI mahArAja dvArA sallekhanA vrata kamalAcanda jI sogAnI evaM kSetra kameTI ke adhyakSa tathA samasta diye jAte haiM caturvidha saMgha unakI yathAyogya vaiyyAvRtti kara rahA hai| padAdhikAriyo dvArA tilaka lagAkara muktAhAra, zAla, prazasti-patra anekoM loga vairAgya ke isa dRzya ko dekhakara yaha bhAvanA karate haiM / evaM nagada rAzi bheMTa kara sammAnita kiyA gyaa| ki unake jIvana meM bhI yaha mRtyu-mahotsava prApta ho| paramapUjya munirAja 108 zrI kSamAsAgara jI mahArAja ke dinA~ka 10.6.2002 maMgalavAra ko pUrva caitanya avasthA sAnnidhya evaM hajAroM kI saMkhyA meM upasthita janatA ke samakSa yaha meM samAdhipATha sunate hue rAtrI 9.30 para ApakA svargavAsa huaa| puraskAra bra. pUrNacaMda riddhilatA luhAr3iyA ke nAma se prastuta kiyA prAtaH 11 ko pUrNa vidhi-vidhAna ke sAtha julUsa ke rUpa meM aMtima | gyaa| surendra kumAra jaina artha aura paramArtha kI dRSTi kA antara to dekhie ! vahI bharata prabhu AdinAtha ke caraNoM meM ratna car3hAtA hai aura vahI bharata choTe bhaiyA bAhubalI ke Upara cakraratna calAtA hai| mandira aura mUrtiyA~ hamArI AsthA-niSThA ke kendra haiM, jahA~ hama apanI bhakti-bhAvanAoM ko pradarzita kara sakate haiN| 'sAgara bUMda samAya' se sAbhAra 32 jUna 2002 jinabhASita
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ nirgrantha dazA meM hI ahiMsA palatI hai saMyama ke binA AdamI nahIM yAnI AdamI vahI hai jo yathA-yogya sahI A.....damI hai hamArI upAsya devatA ahiMsA hai aura jahA~ gA~Tha-granthi hai vahA~ nizcita hI hiMsA chalatI hai artha yaha huA ki granthi hiMsA kI sampAdikA hai aura nirgrantha dazA meM hI ahiMsA palatI hai, pala-pala panapatI, bala pAtI hai / hama nirgrantha- pantha ke pathika hai isI pantha kI hamAre yahA~ carcA-arcA-prazaMsA sadA calatI rahatI hai ( mUkamATI se sAbhAra ) namo'stu AcArya zrI vidyAsAgara jI ThaNDa munizrI tuma parIkSA de rahe ho aura maiM parIkSA meM binA baiThe hI itarA rahA hU~ mAnoM golDa meDala mila gayA ho ThaNDa tumhArI parIkSA lene AtI hai aura tumhArI taiyArI dekha-dekha parAjita ThagI-ThagI praNAma kara lauTatI huI mujhe khojatI hai ! aura sArI kasara mujhase nikAlakara vijaya patAkA phaharAtI huI himAlaya meM samA jAtI hai! saroja kumAra 'manorama' 37, patrakAra kAlonI indaura- 452001
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ khAdya padArthoM para cihna banAnA anivArya kendrIya svAsthya evaM parivAra kalyANa maMtrAlaya, naI dillI dvArA bhArata ke rAjapatra' (asAdhAraNa, 20 disambara 2001) meM sA. kA. ni. 908(a)kramAMka para adhisUcanA prakAzita karAI gaI hai, jo 'khAdya apamizraNa nivAraNa (navAM saMzodhana) niyama, 2001' nAmaka niyama zAkAhArI khAdya padArthoM se saMbaMdhita hai| isameM 'zAkAhArI khAdya ko bhI paribhASita kiyA gayA hai| isake anusAra aba zAkAhArI khAdya ke pratyeka paikeja para khAdya padArtha ke nAma yA brANDa nAma ke bilkula nikaTa mukhya pradarzana painala para hare raMga (grIna kalara) se pratIka cihna banAyA jaayegaa|vRtt ke vyAsa se dugane kinAre vAlI hare raMga (grIna kalara)kI bAhya rekhA vAle varga ke bhItara hare raMga se bharA huA vRtta banAyA jAegA, jisake kAraNa vaha khAdya padArtha zAkAhArI khAdya hai, yaha jAnAsamajhA jA skegaa| 20 jUna 2002 se prabhAvazAlI hone vAle isa niyama meM yaha pratIka cihna hare(grIna kalara) se banAyA jaaegaa| smaraNIya hai ki isase pahale kendrIya svAsthya evaM parivAra kalyANa maMtrAlaya , naI dillI ne bhArata ke rAjapatra' (asAdhAraNa, 4 apraila 2001) meM sA. kA. ni, 245 (a) adhisUcanA prakAzita karAI thii| isa adhisUcanA meM khAdya apamizraNa nivAraNa (cauthA saMzodhana) niyama, 2000' rUpa meM mAMsAhArI khAdya padArtha ko paribhASita karate hue spaSTa kiyA gayA thA ki "jisameM eka saMghaTaka ke rUpa meM pakSiyoM, tAje jala athavA samudrI jIva-jantuoM athavA aMDoM sahita koI samagra jIva-jantu yA usakA koI bhAga athavA jIva-jantu mUla kA koI utpAda antarviSTa hogA to vaha mAMsAhArI khAdya mAnA jAegA, kintu isake antargata dUdha yA dUdha se bane hue padArthoM ko mAMsAhArI khAdya nahIM mAnA jaavegaa|" vaha padArtha mAMsAhArI khAdya hai, isa hetu pratyeka paikeja para khAdya padArtha ke nAma yA brANDa nAma ke bilkula najadIka mukhya pradarzana painala para vRtta ke vyAsa se dugane kinAre vAlI bAhya rekhA vAle varga ke bhItara eka vRtta hogA, jo bhUre raMga(brAuna kalara) kA hogaa| dhyAtavya hai ki Ama upabhoktA varga ko khAdya padArtha kharIdate samaya aba mAMsAhArI khAdya padArtha para bhUre raMga (brAuna kalara) vAlA tathA zAkAhArI khAdya padArtha para hare raMga (grIna kalara) vAlA pratIka cihna dekhakara kharIdadArI karanI hogii| donoM prakAra ke khAdya padArthoM para pratIka cihna eka-sA hI banA hogA, mAtra bhUre raMga (brAuna kalara) evaM hare raMga (grIna kalara) kI bhinnatA hI unake mAMsAhArI yA zAkAhArI khAdya hone kA aMtara karA skegii| mAMsAhArI yA zAkAhArI khAdya padArthoM meM yaha pratIka cihna mUla pradarzana painala para viSama pRSThabhUmi vAle paikeja para tathA lebaloM, AdhAnoM (kanTenarsa), pampaleTsa, iztahAroM yA kisI bhI prakAra ke pracAra mAdhyama Adi ke vijJApanoM meM utpAda ke nAma athavA brANDa nAma ke bilkula najadIka pramukha rUpa se pradarzita karanA hogaa| vinirmAtA, paikakartA athavA vikretA ko pracAra mAdhyamoM meM 100 seM.mI. varga taka 3 mi.mI. nyUnatama vyAsa AkAra vAle; 100 se 500 seM.mI. varga taka 4 mi.mI.,500 se 2500 seM.mI. varga taka 6mi.mI. evaM 2500 seM.mI.varga se Upara mUla pradarzana painala kSetra vAloM para 8mi.mI.nyUnatama vyAsa AkAra vAle pratIka cihna kA nirmANa ucita sthAna para karAnA hogaa| upabhoktA varga se apekSA kI jAtI hai ki khAdya padArtha kharIdate samaya isa bhUre raMga (brAuna kalara) yA hare raMga (grIna kalara) vAle pratIka cihnoM ko dekhakara hI khAdya padArtha khriideN| jina utpAdakoM Adi ne ye cihna apane utpAdoM para nahIM banAye hoM, unheM cetAvanI deveM tathA sakSama adhikAriyoM ko bhI apanI zikAyata darja karAkara apane adhikAroM kI surakSA kiye jAne kI mA~ga prastuta kreN| sAtha hI kendrIya svAsthya evaM parivAra kalyANa maMtrAlaya, 150-e, nirmANa bhavana, naI dillI ke pate para likhakara mAMsAhArI evaM zAkAhArI khAdya padArthoM para raMgoM kI bhinnatA ke bAvajUda bhI cihna kI samAnatA hone se upabhoktA varga ke bhramita hone kI saMbhAvanA kA jJAna karAte hue mAMsAhArI khAdya' (NON VEGETARIAN FOOD) yA zAkAhArI khAdya (VEGETARIAN FOOD) hindI /aMgrejI meM bhI pratIka cihna ke sAtha hI anivArya rUpa se likhe jAne kI mA~ga preSita kreN| svAmI, prakAzaka evaM mudraka : ratanalAla jainAr3A dvArA ekalavya oNphaseTa sahakArI mudraNAlaya saMsthA maryAdita, jona-1, mahArANA pratApa nagara, Jain Education IntoSAla (ma.pra.) se mudrita evaM sarvodaya jaina vidyApIcha.11205 prophesarsa kAlonI, AgarA-282002 (u.pra.) se prakAzitaww.jainelibrary.org