Book Title: Jain Hiteshi 1913 Ank 09
Author(s): Nathuram Premi
Publisher: Jain Granthratna Karyalay
Catalog link: https://jainqq.org/explore/522797/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ beg. jainhitaissii| OLORDS sAhitya, itihAsa, samAja aura dharmasambandhI lekhoMse vibhUSita maasikptr| sampAdaka aura prakAzaka-nAthUrAma premI, hIrAbAga, bambaI naM. 4. pRSTha 5 ... dAvA ASAr3ha 9vA~ aNk| bhaag| zrIvIra ni0 saMvat 2440 vissysuucii| 1 jaina-stUpa 2 sAMkhyadarzana ... 3 pustaka paricaya 4 Adarza AryA 5 guNa sIkho, avaguNa nahIM ... 6 mIThI mIThI cuTakiyA~.... 7 grantha parIkSA (jinasena-trivarNacAra) kesara-kAzmIrakI kezara jagatprasiddha hai| naI dara 1) tolaa| sUtakI mAlAyeM-sUtakI mAlA jApa deneke lie sabase acchI samajhI jAtI haiN| dara eka rupayemeM daza maalaa| dIpamAlikA utsavake kArDa aura noTapepara zIghra maMgAIye / dara cAra AnA saikdd'aa| patravyavahAra karanekA patA zrIjainagrantharatnAkara kAryAlaya, hIrAbAga, po0 giragAMva-bambaI / Geedaladalata 549 For Personal & Private Use Only Printed by Ganpat Narayan Kulkarni at his Karnatak Press, Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chapa gayA ! chapa gayA !! chapa gayA !!! jainiyoM kI icchA pUrNa ! apUrva AviSkAra !! na bhUto na bhaviSyati !!! jainArNava arthAt 1) rupayA meM 100 jaina pustkeN| hamArI bahuta dinoMse yaha icchA thI ki eka aisA pustakoM kA saMgraha chapAyA jAya jo ki yAtrA va paradezameM eka hI pustaka pAsa rakhanese saba matalaba nikala jAyA kre| Aja hama apane bhAiyoMko khuzIke sAtha sunAte haiM ki ukta pustaka "jainArNava " chapakara taiyAra ho gyaa| hamane sarva bhAiyoM ke lAbhArtha isameM 100 pustakoMko ikaTThA kara chapAyA hai / tisapara bhI mUlya sirpha 1) ru0 rakkhA hai / ye saba pustakeM yadi phuTakara kharIdI jAveM to karIba 3) ru0 ke hoNgii| paradeza meM yahI eka pustaka pAsa rakhanA kAphI hogA / ye dezI sapheda cikane puSTa kAgaja para sundara TAIpameM chapI hai| aura sabako milAkara Upara se majabUta aura sundara TaiTila car3hAyA hai / jaldI kIjiye kyoMki hamAre pAsa aba sirpha AdhI hI pustakeM bAkI raha gaI haiM, nahIM to bika jAnepara pchtaaoge| kImata phI pustaka 1) rupayA / DAMka kharca ) do aanaa| maMgAnekA patAH candra sena jaina vaidya-iTAvA ! Jain Education Internation Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lulu jainahitaiSI / zrImatparamagambhIrasyAdvAdAmoghalAJchanam / jIyAtsarvajJanAthasya zAsanaM jinazAsanam // 10 vA~ bhAga ] ASAr3ha, zrI vI0 ni0 saM0 2440 / [9 vA~ aM0 jaina - stUpa / bhAratIya itihAsa ke sambandhameM jyoM jyoM anveSaNa hote jAte haiM tyoM tyoM naI naI bAteM hAtha lagatI jAtI haiN| bhAratake bhUgarbhameM bahuta kucha aitihAsika sAmagrI chupI huI hai / hamArI sarakArane aneka prAcIna 1 sthAnoMko khudavAyA hai aura unameM bahuta se mahattvapUrNa lekha aura imArateM milI haiM / sarva sAdhAraNakA aba taka yahI vizvAsa thA ki 1 stUpa kevala bauddhoMne hI banAye the / parantu kaI varSa hue mathurAke ' kaMkAlI' TIle ke khode jAne para isa vicAra meM parivartana karanA par3A / isa anveSaNa yaha bAta prakaTa ho gaI ki jainiyoMne bhI stUpa banAye the / yadyapi bauddhoMke samAna jainiyoMkA eka bhI stUpa aba bhArata bhUmi para vidyamAna nahIM hai, tathApi aba taka jainiyoMke prAcIna stUpoMke kaI dRDha pramANa mila cuke haiM / jainiyoMke stUpa bauddhoMke stUpoMse bahuta kucha milate julate the / yaha kahanekI AvazyakatA nahIM hai ki mathurA kitanA prAcIna mahattvakA kSetra hai / mahArAja zrIkRSNa ke samayakI bAta to dUra hai kevala 1500 varSa For Personal & Private Use Only Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hue mathurAkI mahattA kucha kama na thI / phAhiyAna nAmaka cInI pravAsIne I0 san 400 ke lagabhaga bhAratakI yAtrA kI thii| use mathu-: rAmeM yamunAke donoM kinAroM para bauddhoMke 20 maTha mile the| pratyeka maThameM * stUpa, maMdira ityAdi bane hue the aura ina maThoMmeM saba milakara 3 hajAra bauddha zramaNa rahate the| isake pazcAt huenasAMgako bhI jo yahA~ sAtavIM zatAbdike AdimeM AyA thA itane hI bauddha maTha mile; parantu usake anumAnase unameM bauddha zramaNa sirpha 2 haz2Ara the| huenasAMgane brAhmaNoMke bhI kaI madiroMkA ullekha kiyA hai| ataH isa bAtameM aba koI saMdeha nahIM rahA hai ki mathurAmeM eka samaya vaidika, bauddha aura jaina tInoM mata pracalita the / parantu aba ve maTha, stUpa aura maMdira jinakA cInI pravAsiyoMne ullekha kiyA hai kahA~ haiM ? ve saba kAlake gAlameM cale gye| mathurAmeM kaI sthAna khode gaye haiM / govardhana daravAjese eka mIla para eka TIlA hai, jisako 'kaMkAlI TIlA' bolate haiN| isa TIle para 'kaMkAlI devI kA maMdira hai|mNdir kyA hai eka choTIsI jhopaDImeM eka staMbhakA Tukar3A rakkhA hai| isa devIke nAma parase hI isa TIlekA nAma par3a gayA hai / yaha TIlA kaI bAra khodA jA cukA hai| pahale yahA~ san 1871 meM khudAIkA kAma huA thA / DAkTara phuhararako san 1888-91 I0meM isa TIlemeM aneka mahattvapUrNa padArtha mile / isa TIle para khudAIke cihna aba bilkula nahIM mAlUma hote / jahA~ tahA~ vRkSa khar3e haiM aura aisA mAlUma hotA hai ki yaha TIlA pahale kabhI khudA hI nahIM thA / jaba maiMne isa sthAnako pahale pahala dekhA, taba mujhe bhI bar3I muzakilase vizvAsa huA ki yaha ' kaMkAlI TIlA ' hai| samaya samaya para isa TIlemeMse jainiyoMkI agaNita cIjeM nikalI haiM / isameM aba koI For Personal & Private Use Only Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMdeha nahIM rahA ki yaha sthAna prAcInakAlameM jainiyoMkA ' atizaya kSetra ' thA / DAkTara phuhararako yahA~ para eka bauddha vihAra aura eka vaiSNavamaMdirake aMza bhI mile| isI TIlemeM eka jaina stUpa milA / stUpake eka ora eka vizAla maMdira digambara sampradAyakA aura dUsarI ora eka vizAla maMdira zvetAmbara sampradAyakA milA / khodanemeM ye saba chinna bhinna ho gaye / yadi isa kAmameM asAvadhAnI na hotI to isase adhika saphalatA prApta hotI / khodaneke samaya kaI phoTo liye gaye the| ve avazya hI aba taka maujUda haiN| __jaina stUpoMke sambandhameM jitane anusandhAna hue haiM, unameMse adhikAMza vinseMTa e. smitha sAhabane eka pustakameM saMgraha kiye haiN| usIkI sahAyatAse yahA~ para kucha likhA jAtA hai / parantu isase pahale acchA hogA ki stUpoMkI banAvaTakA saMkSepameM varNana kara diyA jAya / stUpakA peMdA gola hotA hai arthAt vaha nIcese vRttAkAra hotA hai / stUpameM tIna bhAga hote haiM / nIce eka U~cA gola cabUtarA usake Upara Dhola yA kueke AkArakI imArata aura usake bhI Upara eka ardhagolAkAra gumbaja (chatarI ) hotA hai / cabUtare para stUpake cAroM ora eka pradakSiNApatha chor3a kara pattharakI lambI khar3I aura ADI paTariyoMkA eka gherA ( Railing ) banA rahatA hai| isa gheremeM adhi. katara cAroM dizAoMmeM eka toraNa ( Gateway ) banA hotA hai| yaha toraNa bar3A hI sundara banAyA jAtA hai / pattharake do staMbha khar3e karake unake Uparake siroM para tIna ADI paTariyA~ lagA dete haiN| unhIMke nIcese AnejAnekA rAstA rahatA hai / toraNa taka jAneke lie sIDhiyA~ rahatI haiN| ye stUpa pole aura Thosa donoM tarahake mile haiN| jinhoMne bauddhoMke stUpa dekhe haiM ve ina bAtoMko acchI taraha samajha sakeMge / jainiyoMke bhI aise hI stUpa the / For Personal & Private Use Only Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 514 mathurAkA jaina stUpa / vistAra aura banAvaTa--isa stUpake talekA vyAsa '47 phITa thaa| yaha IMToMkA banA huA thA; ITeM ApasameM barAbara na thI kintu choTI bar3I thIM / isakA bhUmikA DhA~cA ( ground plan ) ikke yA gADIke AkArakA thaa| keMdrase bAharakI dIvAra taka ATha vyAsArdha the jina para ATha dIvAreM stUpake bhItara hI bhItara Upara taka banI huI thiiN| ina dIvAroMke bIcameM miTTI bharI huI milI / kadAcit yaha stUpa Thosa thA aura gRha-nirmANakI mitavyayitAke kAraNa bhItarakI ora - kevala ye dIvAreM hI banA dI gaI thiiN| inake kAraNa bhItarake kula hissemeM IMTa cinanekI jarUrata na rhii| stUpake bAharakI ora tIrthakaroMkI pratimAyeM banI thiiN| __ kAlanirNaya-bhAgyavaza isa stUpameM banI hue eka pratimAke siMhAsanakA eka aMza mila gayA hai / usa para eka lekha hai / lekhake bIcameM dharmacakra hai jisakI kaI striyA~ pUjA kara rahI haiM / lekha yaha hai:-- "saM 79 va di 20 etasyAM purvAyAM koTTiye gaNe vairAyaM zAkhAyAM ko ayavRidhahasti arhato naMdi (A) vartasa pratimaM nirvatayati ............bhAryaye zrAvikAye (dinAye) dAnaM pratimA voddhe thUpe devanirmite pr|" anuvAda-saMvat 79 meM, varSAke 4 the mahInemeM, 20 veM dina ayavidhahAsta ( AryavRddhahastina ) ne-jo vairazAkhAke koTTiyA gaNake upadezaka haiM, arhat naMdiAvarta (nondyAvarta ) kI pratimAke banAnekI salAha dI........yaha pratimA, jo........kI bhAryA zrAvikA dinA (datta) kA dAna hai, devanirmita bauddha stUpa para lagAI gii| 1. eka sthAna para 70 phITa bhI likhA hai / 2. phuhararane arhat nAndyAvartako araHnAtha mAnA hai aura yaha likhA hai ki araHnAthakA cihna nAndyAvata hai / na mAlUma yaha kahA~taka ThIka hai / 3. isa lekhake zilAlekhoMke anuvAda aMgarez2I anuvAdase anuvAdita haiN| For Personal & Private Use Only Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lekhakI lipi, bhASA aura vyAkaraNase mAlUma hotA hai ki yaha pratimA kuzana rAjAoMke samayakI hai| saM. 79 bhI kuzana rAjAoMkA saMvat hai / saMvat divasa ityAdikI pratyeka pUrNa saMkhyAke lie isa lekhameM eka eka cihna diyA hai| saMkhyA likhanekI yaha prathA bahuta prAcIna hai| yaha bhI eka pramANa isa saMvatake prAcIna honekA hai / isa saMvatameM rAjA vAsudeva rAjya karate the| zaka saM079 meM79+ 78 arthAt I0 san 197 thaa| usa samaya bhI yaha stUpa itanA prAcIna thA ki isako 'devanirmita ' mAnate the| ataeva yaha stUpa IsAse kaI zatAbdi pahale banA hogaa| tIrthakalpa nAmaka graMthameM isa -- deva-nirmita-stUpa ' kA varNana likhA hai / yaha graMtha prAcIna granthoMke AdhAra para IsAkI 14 vIM zatAbdimeM prabhAcandra dvArA likhA gayA thaa| isameM likhA hai ki pahale yaha stUpa suvarNakA thA aura isameM ratna jar3e the / ise muni dharmaruci aura dharmaghoSakI icchAse kuverA devIne zrIsupArzvanAthako samarpaNa kiyA thaa| zrIpArzvanAthake samayameM yaha stUpa IMToMse mar3hA gayA aura pASANakA eka mandira isake bAhara banAyA gayA / punaH vIra bhagavAnake kevalajJAna prApta karaneke 1300 varSa bAda bappaTTi sUrine isa stUpako pArzvanAthake nimitta arpaNa karake isakI marammata karAI / zrI mahAvIrako kevalajJAnakI prApti IsAse lagabhaga 550 varSa pahale huI thI / ataeva isa stUpakI marammata 1300 varSa bAda arthAt 750 I0 meM huI hogii| aura zrIpArzvanAthake samayameM isake IMToMse banAye jAnekA kAla IsAse 600 varSase bhI pUrva nizcita hotA hai| yadi hama lekhake 'deva-- 1. zaka, jo I0 san 78 se zurU huaa| 2. isakA dUsarA nAma rAjaprasAda hai| isa graMthameM stUpoMke pUjana ityAdikA bhI varNana hai| For Personal & Private Use Only Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 516 nirmita ' zabdako sAdhAraNa dRSTise dekheM to yaha kahanA par3egA ki zaka 72 meM bhI yaha stUpa atIva prAcIna samajhA jAtA thA-isake banAnevAlekA logoMko patA hI na thA / ataeva isake bananekA samaya IsAse 600 varSa pUrva mAnanA kucha bhI anucita nahIM / ataeva bhAratavarSakI abataka jitanI imArateM mAlUma huI haiM unameM yaha stUpa saMbhavataH sabase prAcIna hai / eka aura jaina stUpa para bahuta choTAsA lekha milA hai| vaha IsAkI tIsarI yA cauthI zatAbdikA hai| AyAga-paTa / ina stUpoMke atirikta kaI 'AyAgapaTa' bhI mila cuke haiM jina para stUpoMke citra aMkita haiN| ye saba isa bAtako puSTa karate haiM ki kisI samaya jainiyoMmeM bhI stUpa banAnekI prathA khUba pracalita thii| mAlUma hotA hai kucha kAla taka rahaneke bAda vaha prathA uTha gii| AyAgapaTa pASANake paTa hote haiN| inameMse do cAra paToMke lekhoMse mAlUma hotA hai ki ye maMdiroMmeM arhatoMkI pUjAke lie rakhe jAte the| inameMse adhikAMzameM ahaMtoMkI pratimAyeM aMkita haiM aura bhI bahutase jainadharmasaMbaMdhI cihna, svastikA, machalI ityAdi bane haiN| inake atirikta aura bhI aneka cihna aura belabUTe bane rahate haiN| inakI zobhA aura citrakArI dekhate hI banatI hai| yahA~ para kevala una AyAgapaToMkA varNana kiyA jAtA hai jinapara stUpoMke citra aMkita haiN| 1- eka AyAgapaTameM bIcameM eka tIrthakarakA citra hai, nIce bhI eka aisA hI citra hai, aura Upara eka stUpakA citra hai| aura bhI bahutase strIpuruSoMke citra bane haiM / isakA lekha miTa gayA hai| 2-eka saMpUrNa AyAgapaTameM stUpakA bar3A citra diyA hai, parantu isakA uparI aMza khaDita hai| stUpake cAroM tarapha pradakSiNAza For Personal & Private Use Only Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chor3akara gherA ( Railing ) banA hai| aisA hI patha stUpake kucha Upara calakara gaukhakI taraha banA hai / sAmane eka toraNa hai; usapara bar3I uttama citrakArI hai| isa toraNake UparakI ADI paTariyoMse bIcameM eka mAlA laTaka rahI hai| toraNa taka car3haneke lie cAra sIr3hiyA~ hai / stUpake dAyeM bAyeM eka eka nagna strI stUpake sahAre sira aura kuhanI Teke AbhUSaNa pahane bar3e aMdaz2Ase khar3I hai / sIr3hiyoM ke donoM ora yaha lekha hai: "namo ahaMtAnaM phaguyazasa natakasa bhayAye zivayazA ......i......A......A......kAye . AyAgapato kArito arahata pujAye . anuvAda-arhatoko namaskAra / nRtaka phaguyazA (phalguyazasa) kI strI............zivayazA (zivayazasa) ne arhatoMkI pUjAke nimitta eka AyAgapaTa bnvaayaa| .. 3-mathurAke ajAyabagharameM eka AyAgapaTa hai| yaha paTa saMpUrNa hai; kahIMse bhI khaMDita nhiiN| isameM stUpakA eka bar3A citra hai| isase jainastUpoMkI zakalakA acchA jJAna ho sakatA hai| Uparake AyAgapaTase bhI yaha adhika mahattvapUrNa hai / samAna bAtoMko chor3akara isakI vizeSa bAtoMkA hI ullekha kiyA jAtA hai| isa stUpake idhara udhara do bar3e aura suMdara staMbha haiM / ekake Upara cakra hai aura dUsareMke Upara siMha hai| stUpake donoM ora tIna tIna citra haiN| Uparake do citra * ur3ate hue haiM / ye nagna haiM; kadAcit muni hoNge| inake nIceke do citra suparNa athavA kinnara haiM; inake pakSiyoMke samAna nAkhUna, aura For Personal & Private Use Only Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 518 paMje haiN| ekake hAthameM puSpa aura dUsareke hAthameM mAlA hai / inake bhI nIce do nagna striyA~ stUpake sahAre jhukI khar3I haiM | sIr3hiyoMke donoM ora eka eka citra hai / inameMse eka puruSa bAlakasahita hai aura dUsarI strI hai| yaha sApha nahIM hai / gumbaja para eka prAkRtakA lekha chaha paMktikA hai: " namo Arhato vardhamAnasa ArAye gaNikAloNazobhikA dhitu zamaNasAvikAye nAdAye gaNikAye vasu ( ye ) ArhAto devikula AyAga-sabhA prapA zila (1) pa (To) pAtasTha (1) pito nigathAnaM arha (tA) yatane sa (hA) ma (1) tare bhaginiye dhitare putreNa sarvena ca parijanena arhat pujAye / " anuvAda - arhat vardhamAnako namaskAra / zramaNoMkI zrAvikAM Aya ( AryAyA: : ) gaNikA loNazobhikA ( lavaNazobhikA ) kI putrI nAdAya ( naMdAyAH ) gaNikA vasune apanI mAtA, putrI, putra aura apane sarva kuTumbasahita arhatkA eka maMdira, eka AyAga sabhA, tAla (aura) eka zilA nigraMtha arhatoMke pavitrasthAna para banavAye / aisA mAlUma hotA hai ki isa AyAgapaTake donoM tarapha do nagna striyA~ paTakI U~cAIke barAbara aura khar3I thiiN| pahale smitha sAhabane jo isakI phoTo lI thI usameM ye maujUda haiN| dUsarI bAra yaha paTa holI daravAjeke pAsa kuemeM girA huA milaa| isI hera pherameM ye striyA~ isase alaga ho gaI hoMgI / aba ye ajAyabaghara meM alaga rakkhI huI haiM / imAratoMke aMza / AyAga-paToMke atirikta jainastUpoMke astitvake aura bhI pramANa liijie| imAratoMke aMzoM para bhI stUpoMke citra mile haiM / For Personal & Private Use Only Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 519 1-kaMkAlI TIleke eka jainamaMdirake pAsa eka lambA paTa milA hai| jainamaMdirake pAsa milane se yaha jainapaTa hI mAlUma hotA hai / isa para lekha nahIM hai / kadAcit yaha usa 'devanirmitastUpa' ke toraNakI eka paTarI ho / yaha nizcaya karake prAcIna hai| isa paTameM vizeSa bAta yaha hai ki isameM stUpake pUjanakA dRzya dikhAyA gayA hai| isa paTake eka ora bIca meM stUpakA citra hai / stUpake bAyeM ora eka suparNa aura usake pIche tIna kinnara haiM aura dAyeM ora eka suparNa aura do kinnara I haiM / tIsarA kinnara yahA~ para aura hogA kyoMki usa sthAna para kucha miTa gayA hai / stUpa ke samIpa idhara udhara do vRkSa haiM / inhIM para suparNa baiThe hue athavA ur3ate hue mAlUma hote haiM / ina suparNoM aura kinnaroM meM se kuchake hAthoMmeM kaTore aura kuchake hAthoMmeM puSpa athavA camara haiM / paTake pIche kI ora eka jalUsakA dRzya hai| isameM tIna ghor3e, eka hAthI aura eka bailagAr3I jA rahI hai| bailoMkI pU~cha unakI gardana kI rassI se baMdhIM haiM; aisA hI sAMcIke bauddha stUpoMke citroM meM bhI hai| gAr3I meM strI va puruSa savAra haiN| ghor3oM para bhI manuSya savAra haiN| do ghor3oM ke sAtha sAIsa bhI haiM / kadAcit yaha jalUsa paTakI dUsarI ora bane hue stUpake pUjana ke lie jArahA hai / 2 - eka aura paTa milA hai / yaha bhI kisI stUpake toraNakA aMza mAlUma hotA hai| yaha para zvetAmbara - saMpradAyakA mAlUma hotA hai / isake eka ora eka muni cAra manuSyoM ko upadeza de rahe haiN| inameM eka rAjA athavA rAjakumAra mAlUma hotA hai| kyoMki usake Upara dUsarA manuSya chAtA lagAye hue hai aura usake sira para eka mukuTa lagA hai jo mahArAja huviSka ke sikkoMmeM aMkita citroMke mukuTase bahuta milatA hai / paTake pIche kI ora Uparake aMzameM eka stUpa hai aura isake donoM For Personal & Private Use Only Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 520 . . . . ora do do tIrthaMkara haiM; inameMse eka pArzvanAtha haiN| nIceke aMzameM eka laMgoTadhArI muni hAthameM kapar3A liye hue khar3e haiM; inakA nAma lekhase 'kanha' mAlUma hotA hai / inake samIpa cAra striyA~ khar3I haiN| kadAcit upadeza sunane AI haiN| inameMse eka nAga-kanyA mAlUma hotI hai| kyoMki usake sira para nAga-phaNa haiM / yaha paTa mahArAja vAsudevake rAjatvakAlakA mAlUma hotA hai / isapara eka lekha isa prakAra hai: "siddhaM saM 95 (1) ni 2 di 18 koTTiya (1) to gaNAto thAniyAto kulAto vaira (to) (zA). khAto Arya araha............ zizini dhAmathAye (2) grahadatasya dhi......dhanahathi......" __ anuvAda-siddhi / saMvat 95 (1) meM, grISmake dUsare mahInemeM, 18 veM dina koTiyAgaNa, thAniyakula, vairazAkhAke Arya araha....kI ziSyA dhAmathA (2) ke anurodhase gRhadattakI putrI aura dhanathi (dhanahastina ) kI strI........kA ( dAna )....... __eka strIke dAyeM tarapha 'anadha zreSThi vidyA' aura munike sirake pAsa 'kanha zramaNo' likhA hai| 3-eka toraNakA eka aMza milA hai jisameM stUpakA citra hai| isake sAtha cAra paMktiyoMmeM eka bar3A jalUsa hai / kucha loga stUpakA pUjana kara rahe haiN| isameM tIna pIThikA bhI banI haiN| yaha eka jainamaMdira aura anya jainavastuoMke pAsa milA hai| ataH kadAcit yaha bhI jainiyoMkI hI kisI imAratakA aMza hai| isa para lekha nahIM hai| mathurAte jitane jaina lekha prApta hue haiM lagabhaga saboMmeM hI pratimAoM ityAdikA dAna striyoMne kiyA hai| yaha bAta prAcIna strIsamAjakI dharmaruciko prakaTa karatI hai / ina lekhoMse bahutase gaNoM, zAkhAoM kuloM, AcAryoM ityAdikA bhI patA milatA hai| yadi inakI aura bhI For Personal & Private Use Only Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 521 jiyAdaha chAnabIna kI jAya, to jaina itihAsakI bahutasI gupta aura bahumUlya bAteM mAlUma ho sakatI haiN| ' saMzodhaka / ' sAMkhyadarzana / prastAvanA / darzanazAstra bhAratavarSa ke sUkSrmAtisUkSma Azcaryajanaka pANDitya ke jAjvalyamAna pramANa haiM / darzanazAstra kaI haiM / sAMkhyadarzana bhI unameM se eka hai| yaha darzana bahuta prAcIna aura bahuta mahattvakA hai| prAcIna zailIke vidvAnoM meM yadyapi isakI vizeSa carcA nahIM hai, parantu Adhunika vidvAn ise bahuta AdarakI dRSTise dekhate haiN| ve kahate haiM ki jo hinduoMke purAvRtta yA itihAsakA adhyayana karanA cAhate haiM unheM sAMkhyadarzanakA adhyayana avazya karanA cAhie - isake binA usakA samyagjJAna nahIM ho sktaa| kyoMki hindUsamAjakI pUrvakAlIna gati sAMkhyapradarzita mArga para bahuta dUrataka hotI rahI hai / jo vartamAna hindUsamAjakA caritra jAnanA cAhate haiM, unheM bhI sAMkhyakA adhyayana Avazyaka hai| sAMkhyameM isa caritrake mUlakA bahuta kucha patA calatA hai / pRthivI meM jisa dharma ke mAnanevAloMkI saMkhyA sabase adhika hai-IsAIyoMse bhI bar3hI car3hI hai, usa bauddhadharmakA mUla sAMkhyadarzana hI mAlUma hotA hai| vedoMko nahIM mAnanA, nirvANa aura nirIzvaratA ina tIna bAtoMse bauddhadharmakA kalevara banA hai aura ina tInakA mUla sAMkhyadarzana hai| nirvANa sAMkhyadarzanakI muktikA pariNAma mAtra hai / yadyapi sAMkhyameM vedoMke prati avajJA spaSTa zabdoMmeM kahIM bhI nahIM dikhalAI For Personal & Private Use Only Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ detI, balki usameM vaidikatAke bahuta ADambara haiM, tathApi sAMkhyapravacanakArane vedoMkI duhAI dekara antameM vedoMkA mUlocchedana karanemeM kucha bhI nahIM uThA rakkhA hai / bauddhakI nirIzvaratA sAMkhyadarzanakI nirIzvaratAkA hI rUpAntara hai| isa taraha jaba sAMkhyadarzana bauddhadharmakA mUla hai aura bauddhoMkI saMkhyA sabase adhika hai, taba kahanA hogA ki pRthivImeM jitane darzanazAstra avatIrNa hue haiM, unameM sAMkhyake samAna bahuphalotpAdaka aura koI nahIM huaa| ___ isa bAtakA patA lagAnA bahuta kaThina hai ki sAMkhyakI prathamo. tpatti kaba huI thii| saMbhavataH yaha bauddhadharmake pahale pracArita kiyA gayA thaa| kapila muni isake praNetA samajhe jAte haiM, parantu unake samayAdike jAnanekA koI upAya nahIM hai| isa samaya unake mUla granthakA yA sAMkhyasUtroMkA bhI kahIM patA nahIM haiM / bahuta logoMkA khayAla hai ki sAMkhyapravacana hI kapilasUtra hai| parantu yaha ThIka nhiiN| kyoMki usake bhItara hI isa bAtake pramANa maujUda haiM ki vaha bauddha, nyAya, mImAMsA Adi darzanoMke pracalita ho jAnepara racA gayA hai: ina darzanoMkA usameM khaNDana kiyA gayA hai| sAMkhyadarzanakA marma / sAMkhyadarzanakA sthUla marma isa prakAra hai:saMsAra duHkhamaya hai / jo kucha thor3AsA sukha dikhalAI detA hai vaha duHkhake sAtha isa prakAra milA huA rahatA hai ki vivecaka use duHkhakI zreNImeM hI DAlate haiN| ataeva yahA~ duHkhakI hI pradhAnatA hai / jaba aisA hai, taba manuSyajIvanakA pradhAna uddezya honA cAhie duHkhamocana / jyoM hI kisI para koI duHkha par3atA hai tyoM hI vaha usake dUra karanekA upAya karatA hai / bhUkhase kaSTa ho rahA hai, AhAra kara liyA} putra For Personal & Private Use Only Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 523 zoka ho rahA hai, use bhulAkara kisI dUsarI aura apane cittako lagA diyA / parantu sAMkhyakArake matase ye duHkhamocanake vAstavika upAya nahIM haiN| kyoMki inake sAtha unhIM saba duHkhoMkI anuvRti haive duHkha phira bhI hoNge| saccA upAya apavarga yA mokSakI prApti hai| prakRti aura puruSake saMyogakI ucchittiko mokSa kahate haiN| jo sukhaduHkhakA bhoktA hai, sAMkhya usI AtmAko puruSa kahatA hai aura puruSase bhinna jagatameM jo kucha hai, vaha prakRti hai| puruSa zarIrAdise vyatirikta hai| parantu duHkha zarIrase sambandha rakhate haiN| aisA koI duHkha nahIM hai jo zarIrAdiko duHkhakA kAraNa na ho| jinheM mAnasika duHkha kahate haiM bAhyapadArtha hI unake mUla haiN| hamAre vAkyase tuma apamAnita hue / hamArA vAkya eka prakRtijanya padArtha hai| use tumane zravaNendriya dvArA grahaNa kiyA, isa lie tumheM duHkha huaa| ataeva prakRtike atirikta aura koI duHkha nahIM hai| parantu aba prazna yaha hai ki prakRtighaTita duHkhakA anubhava puruSako kyoM hotA hai ? puruSa to asaMga hai| jitanI avasthAyeM hotI haiM saba zarIrakI hotI haiM, puruSakI nhiiN| sAMkhyakAra kahate haiM ki prakRtike sAtha saMyoga hI puruSake duHkhakA kAraNa hai / yadyapi prakRti aura puruSa judA judA haiM-donoMmeM bAhya aura Antarika vyavadhAna hai, tathApi yaha nahIM kahA jA sakatA ki unameM kisI prakArakA saMyoga hai hI nhiiN| yadi eka sphaTikake pAtrake pAsa gulAbakA phUla rakkhA jAya, to vaha phUlake raMgake samAna gulAbI raMgakA ho jAyagA aura isalie kahA jAyagA ki phUla aura pAtrameM eka prakArakA saMyoga hai| prakRti aura puruSakA saMyoga bhI isI prakArakA hai / jisa taraha phUla aura pAtrameM vyavadhAna rahane para bhI pAtrakA varNa vikRta For Personal & Private Use Only Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 524 ho sakatA hai, usI prakAra prakRti se judA rahane para bhI puruSa vikArayukta hotA hai / parantu isa prakArakA saMyoga nitya nahIM hotA hai - yaha spaSTa hI dikhalAI detA hai, isalie isakA uccheda ho sakatA hai / aura isa saMyogakA uccheda honese duHkhake yA vikRtike kAraNa dUra ho sakate haiM / ataeva isa saMyogakI ucchitti duHkhanivAraNakA upAya hai aura yahI mokSa hai| yaha prakRti - puruSa - saMyogakI ucchitti yA mukti vivekake dvArA prApta ho sakatI hai / prakRti aura puruSasambandhI jJAnako viveka kahate haiM / sAMkhyapravacanakArake matase karma arthAt homa yAgAdikA anuSTAna puruSArtha nahIM hai| jJAna hI puruSArtha hai aura jJAna hI mukti hai / sAMkhya IzvarakA astitva svIkAra nahIM karatA / vaha sarvavidya sarvakartA puruSa mAnatA hai, parantu isa prakAra ke purupako mAnakara bhI vaha use sRSTikartA nahIM mAnatA hai / sRSTiko bhI vaha nahIM maantaa| usake matase yaha jagata prAkRtika kriyAmAtra haiM - yaha svayaM hI banatA bigaDatA rahatA hai| kakA kAraNa kha; khakA kAraNa ga; gakA kAraNa gha; isa taraha kAraNaparamparAkA patA lagAte lagAte eka sthAna meM avazya hI ThaharanA par3egA, kyoMki kAraNazreNI ananta kabhI nahIM ho sakatI / hama jisa phalako khA rahe haiM, vaha amuka vRkSameM phalA hai, vaha vRkSa eka bIjase utpanna huA thA, vaha bIja anya vRkSake phalase utpanna huA thA aura vaha vRkSa bhI aura eka bIjase utpanna huA thA / isa taraha anantAnusandhAna karane para bhI eka Adima bIja avazya mAnanA pdd'egaa| isa taraha jagatameM jo Adima bIja hai, jahA~ kAraNAnusandhAna banda ho jAtA hai, sAMkhya usI Adima kAraNako 'mUla prakRti ' kahatA hai / For Personal & Private Use Only Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 525 sAMkhya 25 padArthoMko mAnatA hai / 1 puruSa, 2 prakRti, 3 mahat ( mana ), 4 ahaMkAra, 5-9 paMcatanmAtra ( zabda, sparza, rUpa, rasa, gandha ), 10-20 ekAdaza indriya ( pAMca jJAnedriya, pA~ca karmendriya aura antarindriya), 21-25 sthUlabhUta ( pRthvI, jala, teja, vAyu aura AkAza ) / inhIM padArthoMse jagat banA huA hai / jagatakI mUlakAraNa prakRti hai / prakRti se mahat mahatase ahaMkAra, ahaMkAra se paMcatanmAtra tathA ekAdaza indriyA~ aura paMcatanmAtrase sthUla bhUta bane haiM / nirIzvaratA / 1 sAMkhyadarzana nirIzvaravAdI hai aura isI rUpa meM usakI prasiddhi bhI hai | parantu koI koI loga kahate haiM ki vaha nirIzvaravAdI nahIM hai| DAkTara hAla aise hI logoM meM se eka haiM / meksamUlara bhI aisA hI mAnate the, parantu aba unakA mata badala gayA hai / kusumAMjali ke karttA udayanAcArya kahate haiM ki sAMkhyamatAvalambI 'Adi vidvAna' ke upAsaka haiN| ataeva unake mata se bhI sAMkhya nirIzvara nahIM hai / sAMkhyapravacanake bhASyakAra vijJAnabhikSukA kathana haiM ki ' Izvara nahIM hai' yaha kahanA kApilasUtrakA uddezya nahIM hai / ataeva isa viSayako kucha vistAra ke sAtha batalAne kI AvazyakatA hai ki sAMkhyadarzana nirIzvara kyoM haiM / sAMkhyapravacana ke prathama adhyAyakA 92 vA~ sUtra ukta nirIzvaratAkA mUla hai / vaha sUtra yaha hai : - " IzvarAsiddheH " / pahale isa sUtrakA abhiprAya samajha lenA cAhie / sUtrakAra isake pahale 'pramANa' kA varNana kara rahe the / unhoMne kahA hai, pramANa tIna prakAra ke haiM; - pratyakSa, anumAna aura zabda / 89 veM sUtrameM pratyakSakA lakSaNa batalAyA hai - " yatsambandhaM sattadAkArollekhivijJAnaM tatpratyakSam / "" ataeva jo sambandha nahIM hai vaha For Personal & Private Use Only Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 526 pratyakSa nahIM ho sktaa| isa lakSaNameM do doSa lagate haiN| eka to yaha ki yogigaNa yogabalase asambaddhako bhI pratyakSa kara sakate haiN| Ageke 90-91 veM sUtroMmeM sUtrakArane isa doSako apanIta kara diyaa| aba rahA dUsarA doSa yaha ki IzvarakA pratyakSa nitya hai , isa lie usake sambandhameM 'sambandha' kA lakSaNa ghaTita nahIM ho sakatA hai, so isakA uttara ukta 92 veM sUtrase sUtrakAra dete haiM ki Izvara siddha nahIM hai-Izvara hai, isakA koI pramANa nahIM hai / ataeva usake pratyakSa sambandhameM vyavahRta na honese yaha lakSaNa duSTa nahIM huA / yahA~ para bhASyakAra mahAzaya kahate haiM ki dekho, yaha kahA gayA hai ki 'Izvara asiddha hai ' kintu yaha to nahIM kahA gayA hai ki 'Izvara nahIM hai'| __ na kahA gayA ho, na sahI, tathApi isa darzanako nirIzvara kahanA hogaa| aisA zAyada hI koI nAstika hogA jo kahatA hogA ki Izvara nahIM hai / jo kahatA ho ki isa prakArakA koI pramANa nahIM hai jisase yaha siddha ho sake ki 'Izvara hai| usako bhI nAstika kahanA caahie| 'jisake AstitvakA pramANa nahIM hai' aura 'jisake anastitvakA pramANa hai| ye do judA judA bAteM haiM / lAla raMgake kaueke astitvakA koI pramANa nahIM hai, parantu sAtha hI usake anastitvakA bhI koI pramANa nahIM hai| kintu aise catuSkoNake anastitvakA pramANa hai ki jo golAkAra ho| yaha to nizcita hai ki Apa golAkAra catuSkoNa nahIM mAneMge; kintu pUchanA yaha hai ki lAlaraMgakA kauA mAneMge yA nahIM ? jisa taraha usake anastitvakA pramANa nahIM hai usI prakAra usake astitvakA bhI pramANa nahIM hai / jahA~ astitvakA pramANa nahIM hai vahA~ nahIM mAneMge / anastitvakA pramANa nahIM hai to na rahane do, parantu For Personal & Private Use Only Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 527 jaba taka astitvakA pramANa nahIM pAyeMge taba taka kabhI na mAneMge / jaba astitvakA pramANa pAjAveMge taba mAna leNge| pratyayakA yA vizvAsakA yahI prakRta niyama hai| jo vizvAsa isase ulaTA hotA hai, vaha bhrAnti hai| "yadyapi amuka padArtha hai, aisA koI pramANa nahIM milatA hai, tathApi vaha ho to ho bhI sakatA hai " aisA socakara jo usa padArthake AstitvakI kalpanA kara lete haiM, ve bhrAnta haiM / ataeva nAstikagaNa do prakArake hue| eka to ve jo kevala Izvarake astitvake pramANAbhAvavAdI haiN| ve kahate haiM ki Izvara ho, to ho bhI sakatA hai / parantu vaha ' hai ' aisA koI pramANa nahIM hai| dUsare prakArake nAstika ve haiM jo kahate haiM ki kevala Izvarake astitvake pramANoMkA hI abhAva nahIM hai isa bAtake bhI aneka pramANa haiM ki Izvara nahIM hai| Adhunika yUropake aneka loga isI matake mAnanevAle haiN| eka pharAsIsI lekhaka kahatA hai-" tuma kahate ho ki Izvara nirAkAra hai, kintu sAtha hI use cetanAdi mAnasikavRttiviziSTa bhI batalAte ho / kyA tumane kahIM cetanAdi mAnasika vRttiyoMko zarIrase judA dekhA hai ? yadi kahIM nahIM dekhA, to yA to Izvara sAkAra hai athavA usakA Astitva hI nahIM hai / Izvarako tuma sAkAra to kabhI mAnoMge nahIM, ataeva yahI mAnanA par3egA ki Izvara nahIM hai|" ye dUsare prakArake nAstika haiN| ___"iishvraasiddheH|" yadi kevala isI sUtra para bhAra DAlA jAya, to sAMkhyako prathama prakArakA nAstika kaha sakate haiN| kintu usane aura bhI aneka pramANoMse yaha siddha karanekA yatna kiyA hai ki Izvara nahIM hai| yahA~ para sAMkhyapravacanameM Izvarake anastitva sambandhameM jitane sUtra haiM una sabako ekatra karake unakA marma vistArake sAtha samajhAyA jAtA hai| For Personal & Private Use Only Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 528 sAMkhyakAra kahate haiM ki, Izvara asiddha hai ( a01, sU092 ) / koI pramANa nahIM hai isIse asiddha hai (pramANAbhAvAt 'nttsiddhiH| 5, 10) sAMkhyake matameM pUrvakathanAnusAra tIna pramANa mAne gaye haiM;-pratyakSa, anumAna aura shbd| inameM se pratyakSakI to bAta hI nahIM hai-Izvara pratyakSakA viSaya hI nahIM mAnA jaataa| kisI vastuke sAtha yadi anya kisI vastukA nitya sambandha rahatA ho, to ekake dekhanese dUsarIkA anumAna kiyA jAtA hai| parantu kisI vastu ke sAtha IzvarakA koI nitya sambandha nahIM dekhA jAtA; ataeva anumAnake dvArA bhI Izvara siddha nahIM ho sakatA / ( sambandhAbhAvAnnAnumAnam / 5, 11) yadi isa sUtrako pAThaka acchI taraha na samajhe hoM, to kucha aura bhI adhika spaSTatAse samajhAnekA yatna karatA huuN| parvatameM dhue~ko dekhakara tuma siddha karate ho ki vahA~ para agni hai| isa prakArakA siddhAnta tuma kyoM karate ho? isalie ki tumane jahA~ jahA~ para dhuA~ dekhA hai vahA~ agni bhI dekhI hai arthAt agnike sAtha dhue~kA nityasaMbaMdha honeke kaarnn| __ yadi koI tumase Akara pUche ki tumhAre prapitAmaha (paradAdA) ke kitane hAtha the, to tuma kahoge ki do / tumane to unako kabhI dekhA nahIM phira kaise kaha diyA ki unake do hAtha the ? tuma kahoge, manuSyamAtrake do hAtha hote haiM isalie / arthAt manuSyatvake sAtha dvibhujatAkA nityasaMbaMdha hai islie| ___ yaha nityasambandha yA vyApti hI anumAnakA eka mAtra kAraNa hai| jahA~ yaha sambandha nahIM hotA vahA~para padArthAntarakA anumAna nahIM ho sktaa| aba isa prakaraNameM jagatake kisa padArthake sAtha IzvarakA nitya sambandha hai ki jisase IzvarakA anumAna kiyA jA sake ? sAMkhyakAra uttara dete haiM ki kisIke sAtha nahIM / For Personal & Private Use Only Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 529 tIsarA pramANa zabda hai / AptavAkyoMko zabda pramANa mAnA hai aura veda hI AptavAkya haiM / sAMkhyakAra kahate haiM ki veda meM IzvarakA koI prasaMga nahIM hai, balki veda meM yahI kahA hai ki sRSTi prakRtikI kriyA hai, IzvarakRta nahIM hai (zrutirapi pradhAnakAryatvasya / 5, 12 ) kintu jo vedako paDheMge ve dekheMge ki yaha bAta bilakula asaMgata haiarthAt unheM usameM Izvara ke prasaMga mileNge| isa AzaMkAkA samAdhAna karane ke lie sAMkhyakAra kahate haiM ki vedameM IzvarakA jo ullekha hai vaha yA to muktAtmAoM kI prazaMsA haiM, yA sAmAnyadevatAkI ( siddhasya ) upAsanA | ( muktAtmanaH prazaMsA upAsanA siddhasya vA / 1, 95 ) yaha dikhalA diyA ki Izvarake astitvakA koI pramANa nahIM hai / aba sAMkhyane Izvarake anastitva ke sambandhameM jo pramANa diye haiM unakA vistArapUrvaka varNana kiyA jAtA hai : * Izvara kise kahate haiM ? jo sRSTikarttA aura pApapuNyakA phalavidhAtA ho use / jo sRSTikarttA hai vaha mukta hai yA baddha ? yadi vaha mukta hai to usake bhI sRSTi racanA karane kI pravRtti kaise ho sakatI hai ? aura yadi vaha mukta nahIM baddha hai to phira usameM anantajJAna aura anantazakti sambhava nahIM ho sktii| ataeva koI eka vyakti sRSTikarttA haiM yaha bAta asaMbhava haiM / ( muktavaddhayoranyatarAbhAvAnna tatsiddhiH / 1, 93 ) ( ubhayathApyasatkaratvam | 1, 94 ) yaha to huI sRSTikartRtvasambandhI bAta / aba pApapuNyake daNDavidhA - tRtva sambandhakI bAta lIjie | isa viSaya meM sAMkhyakAra kahate haiM ki yadi Izvara karmaphalakA vidhAtA haiM, to yaha avazya hai ki vaha karmAnuyAyI phala degaa| arthAt puNyakarmakA zubhaphala degA aura pApakarmakA azubha phala | yadi vaha aisA na karegA, apanI icchA ke anusAra phala For Personal & Private Use Only Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ __ 530 degA, to dekhanA cAhie ki vaha kisa prakArase phalavidhAna kara sakatA hai| yadi acchI taraha vicAra karake phala na degA, to aisA vaha AtmopakArake lie hI-kisI svArthake lie hI kara sakatA hai aura yadi aisA huA to vaha sAmAnya laukika rAjAke hI samAna AtmopakArI aura sukhaduHkhake adhIna ThaharA / yadi aisA na mAnake kaho ki vaha karmake anusAra hI phala detA hai, to phira karmakohI phalakA dAtA vidhAtA kyoM nahIM kahate ? phala deneke lie phira karmake Upara IzvarAnumAnakI kyA AvazyakatA hai? ataeva sAMkhyakAra dUsare prakArake ghoratara nAstika haiM parantu pAThaka yaha jAnakara Azcarya kareMge ki ve vedako mAnate haiN| Izvara na mAnakara bhI sAMkhya vedako kyoM mAnatA hai, isa bAtako hama Age likheNge| mAlUma hotA hai ki sAMkhyakI yaha nirIzvaratA bauddha dharmakI pUrva sUcanA thii| Izvaratattvake sambandhameM sAMkhyadarzanakI eka bAta bAkI raha gii| pahale kahA jA cukA hai ki-bahutoMke khayAlase kApila ( sAMkhya ) darzana nirIzvara nahIM hai| yaha kahanekA eka kAraNa hai| tRtIya adhyAyake 57 veM sUtrameM sUtrakAra kahate haiM:-"IdRzezvara siddhiH siddhH|" arthAt isa prakArake IzvarakI siddhi siddha huii| kisa prakArake IzvarakI ? " sa hi sarvavit sarva karttA " 3, 56 / arthAt jo sabakA jAnanevAlA aura sarvakartA hai| aisI avasthAmeM sAMkhya nirIzvara kaise ho sakatA hai ? vAstavameM ye sUtra Izvarake sambandhameM nahIM kahe gaye haiN| sAMkhyakAra kahate haiM ki jJAnameM hI mukti hai, aura kisIse bhI mukti nahIM ho sktii| puNyameM athavA sattvavizAla UrddhalokameM bhI mukti nahIM hai / For Personal & Private Use Only Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 531 kyoMki vahA~se punarjanma hotA hai aura jarAmaraNAdi duHkha bhoganA par3ate haiM / antameM ve yaha bhI kahate haiM ki jagata kAraNameM layaprApta ho jAne para bhI mukti nahIM hai| kyoMki usa ( layaprApta avasthA ) se jalameM DUbe hue ke punarutthAna ( phirase Upara A jAne ) ke samAna punarutthAna hotA hai / (3, 54) / pUrvokta sUtra unhoMne usI layaprApta AtmAke sambandhameM kahA hai ki vaha sabakA jAnanevAlA aura sarvakartA hai| usako yadi tuma Izvara kahanA cAho to IdRzezvara siddha hai| parantu vaha jagatsRSTA yA vidhAtA nahIM ho sakatA / ukta sUtrameM jo 'sarvakartA' zabda hai, usakA artha sarvazaktimAn hai , sarvasRSTikAraka nhiiN| * (apUrNa) pustaka paricaya / 29. surasa graMthamAlA-zrIyukta zeTha bAlacanda rAmacanda koThArI, bI. e. aura zrIyukta tAtyA neminAtha pAMgalane isa marAThI granthamAlAke nikAlanekA prAraMbha kiyA hai| isameM sarvasAdhAraNopayogI sarasa aura manoraMjaka upanyAsa prakAzita hote haiN| sthAyI grAhakoMko saba grantha Adhe mUlyameM diye jAte haiN| aba taka isameM pA~ca grantha nikala cuke haiN| patipatnIprema aura sammrATa azoka ye do grantha hameM samAlocanAke lie prApta hue haiN| pahalA grantha DA0 ravIndranAtha ThAkurake 'cokheravAlI ' upanyAsakA anuvAda hai| anuvAda hamArI prakAzita kI huI 'A~khakI kirakirI'parase kiyA gayA hai| anuvAdaka haiM zrIyuta seTha bAlacanda rAmacanda koThArI bI. e. / ravIndrabAbUke isa upanyAsakI prazaMsA karanekI AvazyakatA nahIM / manuSyake Antarika bhAvoMkA citra khIMcanemeM lekhakane bar3A hI vilakSaNa kauzala dikhalAyA hai| * svargIya bAvU baMkimacandra caTTopAdhyAyake baMgalA lekhakA saMkSipta anuvaad| For Personal & Private Use Only Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ marAThIke suprasiddha lekhaka zrIyukta narasiMha cintAmaNi kelakarane isa pustakakI bhUmikA likhI hai jo ki par3hane yogya huI hai / hamArI samajhameM yaha na AyA ki isa pustakakA nAma patipatnIprema kyoM rakkhA gayA' pustakake viSayake sAtha isa nAmakA yatkiJcita bhI sambandha nahIM hai ! dUsarA prantha samrATa azoka zrAyukta bAlacanda rAmacanda zahA vakIlane likhA hai| vakIla sAhabakI yaha svatantra racanA hai| prasiddha mauryacakravartI azokane jisa samaya kaliMgadeza para vijaya prApta kiyA thA aura use agaNita manuSyoMkI vyartha hiMsAse udvega huA thA usa samayakI kucha aitihAsika ghaTanAoMko lekara isa upanyAsakI racanA kI gaI hai| kathAnaka bahuta hI kutUhalavardhaka, manoraMjaka aura zikSAprada hai| kathAnAyakoMke aura dUsare pAtroMke citra jaise cAhie vaise khIMce gaye haiN| ve bhAvapUrNa haiM aura unhoMne apane svarUpakI rakSA antataka kI hai| isameM koI sandeha nahIM ki lekhaka mahAzayane apanI isa pahalI hI kRtimeM bar3I bhArI saphalatA prApta kI hai| isake lie hama unheM badhAI dete haiN| parantu hameM isa viSayameM sarvathA sandeha hai ki kaliMgavijayake pahale azoka bauddhadharmakA pracAra zastroMke bala para karatA thA, yA dharmake lie vaha manuSyavadha jaise ghora pApa karanemeM na hicakatA thA / lekhaka mahAzayako granthake prAraMbhameM jina aitihAsika bAtopara isa upanyAsakI nIva khar3I kI gaI hai unakA spaSTIkaraNa kara denA cAhiye thaa| donoM granthoMkA mUlya Der3ha Der3ha rupayA hai / isa granthamAlAke prakAzaka aura lekhaka sabhI jainI haiN| yaha prasannatAkI bAta hai ki jainasamAjake zikSita sArvajanika sAhityakI sevAmeM bhI pravRtta hone lage haiN| granthamAlA kI saba pustakeM tAtyA neminAtha pAMgala Thi0 mohana bilDiMga giragAMva-bambaIse milatI haiN| For Personal & Private Use Only Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 533 30 Alvama yA citrasaMgraha-sUratake digambara jainake pichale khAsa aMkameM jo citra nikale the, una sabakA isameM saMgraha hai| saba milakara 59 citra haiN| citroMkA vivaraNa bhI sAthameM diyA huA hai| mUlya bAraha AnA hai / ma~gAnekA patA-sampAdaka digambara jaina, candAbADI, sUrata / 31 pavanadata--lekhaka, paM0 udayalAlajI kAzalIvAla / prakAzaka, hindI jainasAhitya prasAraka kAryAlaya, candAvADI po. giragAMva-bambaI pRSThasaMkhyA, 56 / mUlya cAra aanaa| yaha jainasAhitya sIrIjakI tIsarI pustaka hai| isameM zrIvAdicandrasUrikA saMskRta pavanadUta kAvya aura usakA hindI bhAvArtha hai| vijayanagara narezakI sutArA nAmakI strIko azanibaga nAmakA vidyAdhara haraNa kara le gyaa| usake virahameM rAjAkI buddhi ThikAne na rahI / usane pavanako apanA dUta banAyA aura usase kahA ki tU paropakArI hai, mujha para dayA kara aura amuka amuka rAstese isa isa taraha jAkara merI strIse merA virahakaSTa nivedana kara aura use dhIraja ba~dhA / isI kathAnakako lekara isa kAvyakI racanA huii| kAlidAsake meghadUtakI chAyA para jisa taraha vAyudUta, haMsadUta, kokiladUta, padA dUta Adi kaI kAvya bane haiM usI tarahakA yaha bhI hai / isameM 100 zloka haiN| racanA prasAdaguNaviziSTa hai / kisI kisI zlokakA bhAva to bahuta hI marmasparzI hai| nirNayasAgarakI kAvyamAlAmeM yaha kAvya bahuta varSoM pahale chapa cukA hai| parantu hindI jAnanevAle usase lAbha na uThA sakate the| aba isa bhAvArthase sAdhAraNa hindI jAnanevAle bhI kAvyakA Azaya samajha skeNge| bhAvArtha sAdhAraNataH acchA likhA gayA hai; parantu usake likhanemeM jitanA parizrama karanA cAhie thA utanA nahIM kiyA gyaa| kaI zlokoMkA Azaya aspaSTa raha gayA For Personal & Private Use Only Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 534 hai aura kaIkA Azaya cyuta ho gayA hai| bhUmikAmeM koI mahattvakI bAta nhiiN| usameM aura nahIM to do bAtoMkA ullekha avazya cAhie thA-eka to vAdicandrasUri. kaba aura kahA~ hue haiM aura dUsare vijayanareza tathA sutArAkI kathA kisa granthase kisa prakAra saMkSipta yA parivartita karake lI gaI hai| ina do eka truTiyoMke sivAya pustaka acchI aura saMgrahaNIya hai / bhASA sarala aura sabake samajhane yogya hai| chapAI sundara hai| kAvyapremI sajjanoMko avazya par3hanA caahie| 32. jainadharma-lekhaka, zrI upendranAthadatta / prakAzaka, kumAra devendraprasAda jaina, maMtrI sArvadharma pariSat, kAzI / pRSThasaMkhyA 160 binA mUlya vitarita / pustaka baMgalA bhASAmeM hai| isameM 1 jainazabdakI paribhASA, 2 jainadharmake mukhya tattva, 3 upadezakrama, 4 syAdvAda vA anekAntavAda, 5 dArzanika siddhAnta, 6 tulanAmUlaka dArzanikatva, 7 nAstikatA aura AstikatA, 8 jainadharma aura dUsare dharmokI samAnatA, 9 jaina dharmAnuyAyiyoMkA bahirjIvana, 10 aitihAsikatA, 11 cauvIsa tIrthakara, 12 pantha aura usake vibhAga, ina bAraha nibandhoMkA saMgraha hai / nibandha pahale baMgalAke 'udbodhana' aura 'devAlaya' nAmaka patroMmeM prakAzita ho cuke the / aba saMgraha karake pustaka rUpameM prakAzita kiye gaye haiN| udbodhanapatrake sampAdakakI likhI huI lagabhaga 50 pRSThakI eka vistRta bhUmikA bhI isa pustakameM joDa dI gaI hai / isameMke kucha nibandha seTha hIrAcandajI nemIcandajIke -- jainadharmakA paricaya' nAmaka vyAkhyAnake kucha ghaTA bar3hA kara kiye hue anuvAda haiM aura kucha dUsare lekhoMke rUpAntara haiN| tulanAmUlaka dArzanikatva Adi do tIna nibandha lekhaka mahAzayake svatantra rUpase likhe hue haiN| nibandhoMke likhanekA DhaMga acchA hai| For Personal & Private Use Only Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 535 1 1 1 ajainoMko jainadharma isI DhaMga se samajhAyA jA sakatA hai / parantu aneka sthaloM meM vizeSa karake tattva karma guNasthAnAdike svarUpameM bhUleM raha gaI haiM / koI koI bhUleM bar3I hI vilakSaNa haiM / 117 veM pRSThameM likhA hai - " isa samaya digambara jainI unmAda " nAmase aura zvetAmbara ' tappA ' nAmase sarva sAdhAraNa meM paricita hai / bahuta loga digambarI choTe sAdhuoM ko 'paNDita' kahate haiM aura bar3e sAdhuoMko ' bhaTTAraka / " mAlUma nahIM kisa dezameM aura kisa bhASA meM ye 'unmAda' aura 'tappA' zabda pracalita haiM / hamane to isase pahale ye zabda kahIM sune bhI na the / choTe aura bar3e sAdhuoMkI pahacAna bhI khUba karAI gaI hai / kaI lekhoMmeM vizeSakarake - bhUmikAmeM isa siddhAntake puSTa karanekI ceSTA kI gaI hai ki jainadharma yadyapi vedoMko prAmANya nahIM mAnatA hai| tathApi pAramArthika hisAba se vaha mUlameM vedAnusaraNakArI hI hai / jainadharmakA zarIra jina upakaraNoMse banA hai ve saba vedoM tathA upaniSa doMse liye gaye haiM / jainadharma prAcIna avazya hai / parantu pahale vaha koI dArzanika mata nahIM thA / usake anuyAyI sAdhu usa samaya mokSasAdhakahI the dArzanika na the| isI lie mahAvIra ke pahalekA jaina sAhitya nahIM hai / yadi jainadharma dArzanika sampradAya hotA to jainamokSapanthiyoMke sUtra vA upaniSat grantha avazya hote / usa samayakA jaina sAdhusampradAyane tattvavicArase udAsIna hokara vrataniyamAdi ke Upara hI apanA sAmpradAyika vizeSatva pratiSThita rakkhA thA, isakA mukhya pramANa unakA udbhAvita kiyA huA syAdvAda ' hai / yaha syAdvAda yA saptabhaMgI naya jisa sampradAyake dvArA udbhAvita huA hai, yaha sampradAya tattvavicAra meM vyartha kAlakSepa na karegA, yahI adhika saMbhava mAlUma hotA hai / kaI sthAnoMmeM sAMkhyadarzana ke sAtha jainadharmakA milAna kiyA " 1 For Personal & Private Use Only d Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gayA hai aura batalAyA hai ki sAMkhyadarzana aura jainadarzanameM bahutahI thor3A antara hai aura cU~ki sAMkhyavedAnuyAyI hai, ataeva jaina bhI vedavRkSakI eka zAkhA hai| isa tarahakI aura bhI bIsoM bAteM haiM jinheM hamArI samajhameM bahuta hI kama jainI mAnaneko taiyAra hoMge balki maMtrI mahAzaya svayaM hI unheM mAnanese iMkAra kreNge| isameM sandeha nahIM ki isakI bhUmikAke tulanAtmaka dArzanikatva . Adi lekhoMmeM prakaTa kiye hue vicAra bahuta hI mahatvake aura pANDitya pUrNa haiM aura ve mAnanIya na hone para bhI AdarakI dRSTise dekhane yogya haiM, to bhI eka jainasaMsthAke dvArA jo ki eka bhASAke sAhityameM jainadharmake una siddhAntoMkA paricaya karAneke liye sthApita huI hai jo jainadharmake prAcIna AcAryoMne prakaTa kiye haiM-isa prakArake vicAroMkA prakAzita honA acchA nahIM samajhA jA sakatA / ukta vicAroMko par3hakara jainadharmake jijJAsu jainetara pAThakoMko yaha bhrama ho sakatA hai ki ye vicAra jainiyoMko bhI mAnya hoMge / kyoM ki yaha pustaka jainiyoMke dvArA prakAzita huI hai / pustakake antameM jainadharmakI digambara zvetAmbara zAkhAoMke viSayameM eka pariziSTa lekha hai| usameM zvetAmbara sampradAyako Adhunika aura digambara sampradAyako prAcIna siddha karanekA prayatna kiyA gayA hai / hamArI samajhameM isakI jarUrata na thii| hamAre apane gharake jhagaDe dUsaroMke Age prakaTa karanese lAbha nahIM hai| jainadharmake sambandhameM hama jainetara samAjoMmeM jo kucha prayatna kareM vaha yadi hila mila kara apane ApasI jhagar3e bhulAkara-kareM to vizeSa saphalatA prApta ho sakatI hai| maMtrI mahAzayase hamArA namra nivadena yaha hai ki saMsthAke dvArA jo koI pustaka prakAzita ho, use Apa svayaM acchI taraha paDhaleM aura usa viSayake jAnanevAle kisI dUsare vidvAnako For Personal & Private Use Only Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 537 dikhalA leveM / taba prakAzita kareM / yaha pustaka seTha nAthAraMgajI gAMdhI AkalUja nivAsIke dravyase prakAzita kI gaI hai| Ajakala isa saMsthAkA kArya ThaMDAsA par3a gayA hai / varSoMmeM ekAdha pustaka nikala jAtI hai / hisAba to isakA aba taka prakAzita hI nahIM huaa| hama loga ArambhazUratAmeM bahuta Age bar3ha rahe haiN| 33 paramAtmAne pagale ( In his footsteas )- lekhaka, paNDita lAlana / prakAzaka, mesarsa meghajI hIrajI eNDa kampanI, pAyadhUnI, bambaI / mUlya do AnA / isa choTese gujarAtI nibandhameM mahAvIra bhagavAnake jIvanacaritase zikSA lenekI-unakA anukaraNa karanekI preraNA kI gaI hai / mAlUma hotA hai, yaha nibandha Age aura kaI bhAgoMmeM prakAzita hogA / isa bhAgameM zvetAmbara sampradAyake granthoMke anusAra vIrabhagavAnake kaI anukaraNIya guNa batalAye gaye haiM-1 garbhameM Anepara bhagavAnne yaha socakara-ki mAtAko kaSTa hogA-halana-calana banda kara diyA thA / 2 halanacalana banda honese mAtAne samajhA ki garbha naSTa hogayA, isase unheM bahuta kaSTa huA / taba bhagavAnane apanI bhUla sudhArI aura phira halanacalana zurU kiyaa| 3 dIkSA lenese paramopakArI mAtA pitAko kaSTa hogA, yaha socakara bhagavAnane eka nizcita samaya taka dIkSA na lI aura isa taraha mAtApitAke hitake lie apane lie Arta raudra dhyAna karanese unheM kugatikA bandha na ho, isa khayAlase unhoMne apane mokSaprAptirUpa svArthakA balidAna kiyA / ityAdi / nibandha bilakula naye DhaMgase likhA gayA hai aura isa samayameM jaba mAtApitAkI bhakti bahuta hI kama hotI jAtI hai, aise upadezoMkI AvazyakatA bhI bahuta hai| For Personal & Private Use Only Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 538 34 ArogyatA prApta karanekI navIna vidyA (pUrvArdha ) lekhaka aura prakAzaka, zrotriya kRSNasvarUpa bI. e., elaela. bI., vakIla, murAdAbAda / pRSThasaMkhyA 414 / mUlya 31) / jarmanImeM ' luI kuhnii| nAmake eka prasiddha DAkTara haiM / Apane isa navIna vidyAkA AviSkAra kiyA hai| yaha vidyA hai jalacikitsA / isake anusAra kevala ThaMDe aura garamapAnIke tathA Apake cAra pAMca prakArake snAnoMse zarIrake saba prakArake roga ArAma ho jAte haiM / amIrase lekara garIba taka saba isase bahuta hI sugamatAse lAbha uThA sakate haiM / hara sthAnameM vinA kisI tarahake kharcake yaha cikitsA kI jA sakatI hai / isake anusAra zarIrasambandhI jitane roga haiM una sabakA nidAna eka hI hai--judA judA rogoMkA judA judA nidAna karanekI kaThinAI isameM nahIM hai aura isa lie kisI DAkTara yA vaidyakA AsarA lenekI jarUrata nahIM rahatI / zarIrake bhItara hAnikAraka kharAba padArtha ekatra ho jAnese roga utpanna hote haiM aura yadi ve padArtha kisI taraha sugamatAse nikAle jA sakeM to roga zAnta ho jAte haiN| DAkTara sAhabake batalAye hue snAnoMmeM ukta hAnikAraka padArthoM ke alaga karanekI vilakSaNa zakti hai / yaha snAna prakriyA bahuta hI sahaja hai; parantu isase kaThinase kaThina roga jo kisI bhI prakArakI cikitsAse ArAma nahIM hue haiM ArAma ho jAte haiM / saMsArake sAre cikitsA zAstroMko DAkTara sAhaba aprAkRtika aura hAnikAraka batalAte haiM / ve kahate haiM ki saba prakArakI cikitsAoMse roga kucha samayake lie jabardastI dabA diye jAte haiM parantu naSTa nahIM kiye jA sakate / kuhanI sA0 kI isa naI vidyAne saMsArameM bar3A Adara pAyA hai| ApakI isa viSayakI pustakakA saMsArakI 25 prasiddha bhASAoMmeM anuvAda ho cukA hai / jarmana bhASAmeM isa pustakakI 100 For Personal & Private Use Only Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 539 aura aMgarejImeM 20 AvRttiyA~ chapa cukI haiM / isa parase pAThaka anumAna kara sakate haiM ki ApakI yaha vidyA kitanI lokapriya huI hai / yaha pustaka ApakI hI pustakakA hindI anuvAda hai / iMDiyana presa meM isa viSayakI eka choTIsI cAra AnekI pustaka bahuta varSoM pahale chapa cukI hai, usase hindI jAnanevAle isa vidyAse thor3A bahuta paricaya prApta kara cuke haiN| aba isa sampUrNa anuvAda se isa vidyA kA sopapapattika jJAna prApta kiyA jA sakatA hai| vakIla sAhabane yaha anuvAda karake hindIkA baDAbhArI upakAra kiyA hai| hama siphAriza karate haiM ki pratyeka rogI aura nirogI vyaktiko yaha pustaka par3hanA cAhie / jo rogI haiM ve isake dvArA rogamukta ho sakeMge aura jo nirogI hai ve kabhI roga ke palemeM na pha~seMge / jainI bhAiyoM ko to yaha pustaka avazya par3hanA caahie| kyoMki jainiyoM ke lie to isase acchI zuddha aura pavitra cikitsA aura koI ho nahIM sakatI / isakA 1 1 ( hama kyA khAveM aura kyA pIveM ' nAmakA adhyAya to khAdyAkhAdyakA vicAra karanevAloMke bahuta hI kAmakA hai / kuhanI sAhabane madyamAMsa Adike bhojanakA baDe jorase niSedha kiyA hai| manuSya ke lie ve anna, dUdha, phala AdikA bhojanahI paramopakArI batalAte haiM / unake vicAra se jo bhojana jitanAhI sAdA, prAkRtika, taraha tarahake caTapaTe masAloM se rahita aura sahaja prakriyAse pakAyA huA hogA vaha utanA hI lAbhakArI hogaa| isa bahumUlya pustaka ke kaI doSa bahuta hI khaTakate haiM / eka to isakI bhASA acchI nahIM, dUsare chapAI acchI nahIM / isameM jo citra diye haiM ve itane bhadde chape haiM ki 'unase na chapanA acchA thA / 35. zizu-zikSA -- lekhaka aura prakAzaka, zrIyuta nArAyaNa prasAda aror3A, bI. e. paTakApura, kAnapura / pRSThasaMkhyA 22 mUlya For Personal & Private Use Only Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 540 . eka AnA | baccA pAMca varSakI avasthA taka zizu kahalAtA hai| pustakoMkI zikSAkA prAraMbha isake bAda hotA hai isake pahale unheM zArIrika, mAnAsika, naitika aura dhArmika zikSA kaise aura kisa DhaMgase denA cAhie, isI bAtakA isa choTIsI pustakameM vicAra kiyA gayA hai| jinake gharameM bacce haiM, unheM ise eka bAra avazya par3ha jAnA caahie| bhASA sarala hai| Adarza AryA / murzidAbAdake suprasiddha jamIMdAra bAbU mahatAbacandrake aMta:purameM praveza karake Aja hama eka asAmAnya rUpa guNazIlA AryapatnIke darzana karate haiM usake mukhamaNDala para Azcaryajanaka sundaratAke pavitratAkA vilakSaNa saMyoga ho rahA hai / usake AkarNavistRta locanoMse dayA dRDhatA aura udAratA Tapaka rahI hai| usake sugaThita zarIrameM yauvanakA manohArI prakAza prasphuTita ho rahA hai; parantu vaha AtApakArI nahIM hai-zItala aura zAnta hai / usake vastrAbhUSaNa yadyapi bahumUlya haiM parantu unakA upayoga isa DhaMgase kiyA gayA hai ki unameMse garva aura uddhatatAke badale namratA aura nirmala zIlake pavitra paramANu nikalakara cAroM aura phailate haiM / usakA anvarthaka nAma asAmAnyA hai| vaha apanI kucha sakhiyoMke sAtha nirdoSa hAsyavinodamaya vArtAlApa kara rahI hai / isI samaya vahA~ eka bejAna pahacAnakI strI Akara khar3I ho gii| usake mu~hapara burakhA par3A huA thA / beSabhUSAse vaha koI uccakulakI musalamAna strI mAlUma hotI thiiN| kucha samaya taka vaha asAmAnyAke sAmane khar3I rahI aura TakaTakI lagAkara usakI For Personal & Private Use Only Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 541 aura dekhatI rhii| asAmAnyA cAhatI thI ki isa strIkA paricaya pU, aura usase baiTaneke lie kahUM ki itanemeM vaha burakhA pheMkakara isakI aura bAheM pasArakara AliMgana karaneke lie jhapaTI / asAmAnyAne dekhA ki vaha strI nahIM kintu dADhI mUchoMse yukta eka musalamAna puruSa hai| (2) AryapatnI pahale to digmUDhasI ho rahI; parantu tatkAlahI kartavyako socakara usane apanI sArI zakti lagAkara use dUra dhakela diyA aura apane patiko yaha saMvAda denekA nizcaya kiyA / vaha dauDakara jIneke pAsa taka hI pahuMcI thI ki itanemeM usake hRdayameM dayAkA sotA vaha nikalA / manahImana kahane lagI-' avazya hI yaha navAba sirAjuddaulA hai / itane bar3e pratiSTita aura uccakoTike puruSakI durdazA karAke meM ise nIcIse nIcI avasthAmeM paTaka dUM, yaha mere lie kadApi ucita nahIM hai / saMbhava hai ki maiM ise samajhA bujhAkara mArga para le AsakU~ aura Ajataka saikar3oM AryapatniyoM aura AryakanyAopara atyAcAra karanevAlA eka patitAtmA dayAjanaka andhakArameMse mukta hokara prakAzameM AjAya taba maiM isakI durdazA kyo karAU~ ?" yaha socakara vaha lauTa AI aura apanI sakhiyoMse tIvra svarase-bolI yaha apanA ghara hai; yahA~ DaranekI aura bhAganekA koI jarUrata nhiiN| tuma saba himmata bA~dho aura Ao mujhe isa patita purupake pakar3anemeM sahAyatA do / palAyonmukhA sakhiyoMne himmata bA~dhI aura ve bhI isake sAtha navAbapara TUTa par3I / navAba sAheba premake bhikSuka banakara Aye the, isalie unhoMne isa samaya apanA bala pragaTa karanekI koI AvazyakatA na samajhI, balki komalAGginI ramaNiyoMke AkramaNako unhoMne apanA eka saubhAgya samajhA / asA For Personal & Private Use Only Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . .542 mAnyA aura usakI sakhiyoMne unake hAtha pairoMko acchI taraha eka rassIse kasakara bA~dha diyA aura phira unheM AsAnIse jamInapara luDhakA diyA / navAba sAhabane apane darabArake eka hinda kavike muhase kRSNacaritra suna rakkhA thaa| Apase apanI isa kaidakI avasthAkA milAna cauralIlAke sAtha karane lge| eka bAra kRSNajI kisI gvAlake ghaTakA dUdha dahI corIse khA gye| gopikAoMne dekha liyaa| unhoMne unheM pakar3A aura muzke bA~dhA kara ve yazodA mAtAke yahA~ le gii| jisa samaya Apa apane kalpanArAjyameM masta hokara Apako zrIkRSNa asAmAnyAko rAdhikA aura anya sAkhiyoMko brajabAlAyeM samajha rahe the, usI samaya asAmAnyA bolI:-"navAba sAhaba, aba jarA sAvadhAna hokara Apa apanI avasthAkA vicAra kiijie| thor3I dera pahale jo vistRta baMgAladezakA rAjA thA, vahI isa samaya eka sAmAnya vaNikakI strIke adhikArameM hai / mukaTakA bahumUlya maNi dhUlameM loTa rahA hai| lAkhoM manuSyoM ke jIvanamaraNako apanI muTThImeM rakhanevAlekA jIvana eka yaHkazcit strIkI muTThImeM ? Apa jAnate haiM ki isa samaya maiM ApakI kyA kyA durdazAyeM karA sakatI huuN| acchA ho, yadi Apa samajha jA aura yaha pratijJA karake yahA~se cupacApa cale jAveM ki maiM Age kisI bhI parastrIke sAtha aisA burA vyavahAra na kruuNgaa| maiM Apako abhI chor3e detI huuN| maiM nahIM cAhatI hU~ ki baMgAlake sarvazaktimAna mahArAjAkA kisI taraha apamAna ho, isalie isa prakAra namratAke sAtha samajhA rahI huuN|" __ navAba-merI jAna ! merI pyArI | tuhmAre inhIM guNoM para to maiM phidA huA huuN| tumhAre jaisI himmata, hukUmata, aura samajhAne bujhAnekI caturAI eka navAbakI begamameM hI zobhA pAtI hai| maiM tumhArI For Personal & Private Use Only Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 543 ina kArravAIyoMse bahuta khuza huuN| parantu basa, aba dera mata karo 'A~kha AgekI judAI aba sahI jAtI nahIM !' asAmAnyA-navAba sAhaba maiM phira bhI kahatI hU~ ki Apa hozameM ArjAie aura apanI isa bevazIkI hAlata para vicAra kiijie| isa tarahakI pAgalapanaka bAteM karanA chor3a dIjie / mujhe ApakI dazA para bar3I hI dayA AtI hai| ___ navAba-pyArI, agara dayA AtI hai, to phira dera kyoM kara rahI . ho ? sacamuca hI maiM ( tumhAre lie ) pAgala ho rahA hU~, parantu isa pAgalapanake dUra karanekI dabAI bhI to tumhAre hI pAsa hai| asAmAnyA-navAba, terI honahAra acchI nahIM hai, isI lie tU isa burI rAhase lauTanA nahIM cAhatA / tujhe mAlUma nahIM hai ki abhI thor3I hI derameM mere svAmI tujhe kitanA kaThora daNDa de sakate haiM / ve bAtakI bAtameM terA sira dhar3ase alaga kara deMge aura jamInameM gADakara kisIko patA bhI na lagane deMge ki terI kyA dazA __ isa taraha asAmAnyAne bahuta kucha samajhAyA aura hara tarahakI dhamakiyA~ dI; parantu kAmAndha navAbako ceta na huA / Akhira aura koI upAya na dekhakara usa AryapatnIne jAkara apane patiko khabara de dii| mehatAbacandrake krodhakA ThikAnA na rahA / vaha Ate hI apane kAmadAra jUtoMse navAba sAhabakI pUjA karane lgaa| jina apavitra oThoMne hajAroM suzIlA AryAoMkI pavitratAko anyAyase cUsa liyA thA, ve hI oSTha Aja eka vaNikakI jUtiyoMkA cumbana kara rahe haiM ! isa samaya navAba sAhabakI mukhamudrA dekhane yogya thI ! For Personal & Private Use Only Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 544 ( 3 ) satI asAmAnyAke Agrahase sirAjuddaulA jItA huA chor3a diyA gayA / satI samajhatI thI ki vaha apane kRta karma para pazcAtApa karegA aura Age sumArga calane lagegA / parantu phala isase ulaTA huA / vaha coTa khAye hue sA~pakI taraha vadalA leneke lie vyAkula ho uThA usane eka badamAzako bulAkara AjJA dI ki yadi tU mahatAbacandrako caurAhe para sabake sAmane samApta kara degA aura usake mastakako cA~dI thAlameM rakhakara usakI strIko bheMTa kara sakegA to maiM tujhapara, bahuta khuza hoU~gA aura tujhe mu~hamA~gA inAma dUMgA | aisA hI huA / ukta bhayaMkara AjJAkI pAlanA usI dina kI gaI / badamAza usa nirdoSa dhanIke lohu-luhAna mastakako cA~dI ke thAlameM rakhakara upasthita huA / apane sAmane yaha akalpita dRzya dekhakara vaha bhoMcakasI ho rahI / krodha, zoka, bhaya, vaira Adi aneka vikAra usake mukhamaNDala para eka sAtha krIDA karane lage / ukta vikA1 rokI prabalatAko satI nasa~bhAla sakI, vaha tatkAla hI aceta hokara gira par3I ! - 1 dAsiyoMne bar3I kaThinAIse bahuta dera meM use saceta kiyA / vaha uTha baiThI aura bolane cAlane lagI; parantu patimaraNake asahya zokase usake mastaka yantra para bar3I kar3I coTa pahu~cI / vaha pAgala ho gaI bematalabakA besilasile bakane lagI, jahA~ tahA~ daur3ane lagI, nirjana sthAnameM taraha tarahake dRzya dekhakara unakA varNana karane lagI, aura rone cillAne lagI / kapar3e lattoMkA, khAnapAnakA zarIrakA kisI bhI bAtakA use bhAna na rahA / kabhI kabhI vaha isa taraha bolatI hai jaise apane patiko bulA rahI ho - manA rahI ho - 'hA hA ' khA rahI ho / For Personal & Private Use Only www.jainflibrary.org Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 545 kabhI kabhI kahatI hai- hAya ! navAbakI kyA dazA hogI ? bhagavAn ! usa para kSamA karo -- bAlajIvoM para krodha nahIM karuNA hI zobhA detI hai ! anyAyI navAbake pApoMkA ghar3A bhara cukA / satIke uttata ucchvAsa apanA Azcarya janaka prabhAva dikhalAye binA na rahe / usa patitAtmA para adbhuta karmAvidhikI najara jA pdd'ii| baMgAlake jamIM - dAra aura jAgIradAra uttejita ho uThe / unhoMne navAba ke damana karaneke lie a~garejoM se sahAyatA mA~gI, jisakA pariNAma palAsIkA bhayaMkara yuddha huA / viSayalampaTa navAba ghAvoMse jarjara hokara bhAgA parantu rAste meM pakar3a liyA gayA aura bar3I burI tarahase mAra DAlA gayA--aura so bhI apane jAti bhAIyoM ke hI hAthoMse / ( 4 ) T I " 1 itane dinoMke bAda Aja hama asAmAnyAko murzidAbAda ke kabastAnameM dekhate haiM | usake pAsa hI navAtrakA nirjIva zarIra lohuse lathapatha huA par3A hai / sartA ke svajana -bandhu kaha rahe haiM - " yaha usI julmI navAbakI lAza kaisI burI hAlata meM par3I hai / durbaloMkI ' Aha kabhI vyartha nahIM jAtI / dekho, vidhine hamAre bairakA badalA kisa taraha cukAyA hai ! " yaha saba dekha sunakara satIkI moha nidrA TUTa gaI / vaha ekAeka jAga uThI aura usakI gaI huI buddhi phira lauTa AI | apane pati kI hatyAkA vaira le liyA gayA, isa bAtakA khayAla karake murajhAI huI gulAbakI kalI phira eka bAra khila uThI - satIkI mukhamudrA para parihAsakA prakAza dikha gayA / isake bAda satI apane ghara gaI, parantu thor3I hI dera meM - kucha hI ghaMToM pIche dAsiyoMne rorA macAyA ki satIkA patA nahIM hai ! kahA~ gaI aura kaise gaI, kisIko kucha bhI mAlUma nahIM hai / DhUMDha khoja For Personal & Private Use Only Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 546 hone lagI / cAroM tarapha naukara cAkara daur3Aye, parantu kucha bhI phala na huaa| taba kyA usane AtmaghAta kara liyA ? parantu aba AtmaghAta karanekA to koI kAraNa na rahA thA ! gaMgAke kinAre eka anAthA strI raktameM lathapatha huI par3I hai| usake pAsa hI eka do tIna dinakA janmA huA sukumAra baccA par3A hai| strIkI umara 17 varSase adhika na hogii| raMgarUpase vaha . koI pratiSThita gharAnekI strI mAlUma hotI hai / parantu isa samaya becArI bar3I burI hAlatameM hai / usake hozahavAsa ThikAne nahIM haiM / jahA~ tahA~se use' bhayasUcaka zabda suna par3ate haiN| pUrvakI orase jaba vaha apane Apa hI sunatI hai ki 'pakar3o, yaha par3I hai| taba bacceko uThAkara pazcimakI ora daur3ane lagatI hai aura ghaDIkameM vahA~se bhI kisI cIjakI AhaTa sunatI hai taba uttarakI ora daur3ane lagatI hai / usake hRdayakA bhaya kalpanAke dvArA bAhara pratyakSa hotA hai aura isa taraha bAharase aura bhItarase bhayakI duharI capeTeM khAkara usakI dazA bahuta hI zocanIya ho rahI hai| pAThaka Apa jAnate haiM ki yaha vipattikI mArI huI strI kauna hai ? yaha navAba sirAjuddaulAkI atizaya rUpavatI aura preyasI begama hai! ___ begamane dekhA ki eka yuvatI strI dUrase daur3atI huI A rahI hai| jyoM hI vaha itane samIpa AI ki usakA mukha acchI taraha dikhalAI dene lagA, tyoM hI begama cillAkara bola uThI-" are, yaha to asAmAnyA hai| avazya hI yaha apane patikA khUna karanevAle navAbake vairakA badalA leneke lie mujha kamanasIbake pAsa ArahI hai| mere hI lie yaha varSoMse gA~va gA~va aura vanaparvatoMmeM bhaTaka rahI thii| hAya! hAya ! For Personal & Private Use Only Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 547 Akhira isane mujhe pA liyA ! aba yaha mere prANa liye binA na rahegI / aba merI isa beTIkI rakSA kauna karegA ? " begama apanI sArI zaktiko lagAkara kinArekI ora daur3I aura eka mallAhako apanI eka kImatI mudrikA dekara usakI DoMgI meM baiThagaI / mallAhane usakI icchAnusAra DoMgIko dUsarI ora lejAneke lie teja dhArameM chor3a dI ! vAyukA vega pahalehIse kucha adhika thA / isa samaya aura bhI bar3ha gyaa| gaMgA bhISaNa rUpa dhAraNa karane lgii| bAtakI bAta meM eka chAtI phAr3anevAlI cIkha sunAI dI / aura DoMgI meMse do sundara zarIra ulaTakara gaMgAmaiyAkI goda meM jApar3e / asAmAnyA kinArepara A pahu~cI thI / isa bhayaMkara cIkhako sunakara usakA hRdaya vidIrNa hone lagA / vaha cillAkara bolI-" arI nirdoSa bahina, tUne yaha kyA kiyA jisa patike lie tUne apane prANoMkI paravA na kI aura prasavakAlakA samaya samIpa A cukanepara bhI samarAMgaNakA sAtha na chor3A usI patine jaba tere sAtha dagA kiyA, taba aura kisakI sahAyatA yA upakArakI tU AzA rakha sakatI thI ? para bahina, tere abhAgI patikI durdazA ko dekhakara mere hRdaya meM jo duHkha huA hai merI icchA thI ki maiM tujhe kaha sunAU~ / parantu tUne merI isa icchAko tRpta karanekA avasara hI na diyA / terI sahAyatA karane ke lie, tujhe Azraya deneke lie aura tujhe AzvAsana ke lie maiMne ghara chor3A, dvAra chor3A, gA~va gA~va aura jaMgala jaMgala ghUmanA svIkAra kiyA, parantu kahIM bhI patA nahIM lagA / aura Aja jaba terI udAsa mukhamudrA dekhanekA saMyoga milA, taba tU gaMgAkI goda meM jA soI - maiM na tere sAtha bAtacIta kara sakI aura na tere hRdaya meM apanA vizvAsa sthApita kara sakI!" satI kI A~khoMmeMse isa samaya A~su - I For Personal & Private Use Only Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 549 oMkI avirala dhArA baha rahI thii| pAThaka jAnate haiM ki ina A~suoMkA mUlya kitanA hai ? navAbakI sArI saltanata. usake eka A~sUke mUlyake sAmane tuccha hai ! bar3e bar3e puNyAtmAoMke puNyakA saMcaya isa satIke isa samayake eka buMdake Age eka kapardikAke tulya hai ! bar3e bar3e philAsapharoMkI philAsaphI zatrupatnIke duHkhase dukhI hotI huI isa Adarza AryAke Arke tejake Age jhakha mAratI hai udhara dekho, hama yahA~ tarkavitarkameM hI ulajhe haiM ki vaha asAmAnyA satI apaneko na sa~bhAla sakI aura usa vegavatI nadImeM prANoMkI parvA na karake kUda pdd'ii| ___ usa samaya satIkA sAhasa aura prayatna dekhane yogya thaa| thor3I hI derameM vaha begamako usakI laDakI sahita bar3I bar3I kaThinAIyoMkA sAmanA karake DUbatI utarAtI huI kisI taraha kinAre taka khIMcalAI / jamInapara AtehI usake mu~hase ye AzAsUcaka zabda nikala par3e:-" yadi isake prANa do cAra miniTa hI aura Thahara gaye, to merI AzA saphala hogI-maiM ise AzvAsana aura Azraya dekara avazya hI sukhI kara skuuNgii|" ___ parantu usakI yaha AzA vyartha huii| usa jIvanakI paravA na karanevAle bhayaMkara sAhasakA pariNAma 'zUnya'se Age na bar3hA / usako hozameM lAneke sAre prayatna viphala hue begamako AtmA apanI nirAdhAra laDakIko chor3akara zarIrase bAhara hogayA! pUrva baMgAlake eka choTese gA~vameM eka jhopaDImeMse bar3I hI surIlI AvAja A rahI hai| bhItara jAkara dekhate haiM to eka ATha varSakI sundarI kanyAko eka strI sAraMgI bajAnA sikhA rahI hai| strI phaTe For Personal & Private Use Only Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 549 hAloM hai| usakA zarIra bahuta hI kRSa ho rahA hai| jaba kabhI vaha kanyAke hAtha se sAraMgI le letI hai aura eka do gate bajAkara phira use de detI hai| bIca bIcameM usa navanIta komalA bAlikAko vaha apanI godImeM lekara pyAra karane lagatI hai| aise alaukika dRzyake dekhanekA saubhAgya svargameM bhI prApta nahIM ho sakatA hai, isalie dayAke devadUta usa jhoMpar3Ike AsapAsa--ekaTe ho rahe haiM aura usa kanyAkI sAraMgIke surameM apanI divya sAraMgiyoMkA sura milAkara hRdayavedhaka dhvani utpanna kara rahe haiN| una devoMse yadi pAThaka pUTheMge to ve uttara deMge ki " vaha kanyA navAba sirAjuddaulAkI mAtRpitRhIna nirAdhAra lar3akI hai aura vaha strI usa kanyAke pAlanapoSaNake lie hI prANoMko dhAraNa kara rakhanevAlI satI asAmAnyA hai| isa satI devIkI sevAmeM hara samaya upasthita rahane meM hama apanA bar3A bhArI saubhAgya samajhate haiN| vizAla hRdayavAlI zatrukI sevAke lie jIvana de denevAlI, zIlarakSAmeM gaurava. samajhanevAlI, yauvana lakSmI aura aihika sukhoMkI apekSA paramArthako bahU mUlya jAnanevAlI satI asAmAnyA vAstavameM asAmAnyA mahanIyA aura pUjanIyA hai|" -samayadharma / guNa sIkho, avaguNa nhiiN| isameM sandeha nahIM ki pAzcAtya logoMse hameM saikar3oM bAtoMkI zikSA prApta karanA hai-vijJAnAdi viSayoMmeM isa samaya ve hamAre guruke Asanapara virAjamAna haiM, parantu sAvadhAna ! bhAratavAsiyo, apanI gurubhakti itanI na bar3hA denA ki usase guruoMke jJAna, vijJAna, udyama sAhasAdi guNoMke sAtha sAtha unake avaguNa bhI khiMce hue cale AyeM aura saba tarahase tuma unhIMke samAna bana jaao| ye tumhAre pUrvakAlake tapova For Personal & Private Use Only Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 550 noMmeM rahanevAle RSi nahIM haiM jo nakhase zikha taka aura bAhyAbhyanta. rataH sarvathA anukaraNIya hote the| nahIM, ye Ajakalake mAsTara sAhaba haiM jo kevala isI kAmake hote haiM ki unase unakI vidyA sIkha lI jAya aura unakI dUsarI bAtoMse koI saMbandha na rakkhA jAya / apane ina guruoMkI prabhutAko, vaibhavako, AzcaryakAriNI buddhi aura zaktiko dekhakara cakacauMdhA mata jAo-yaha mata samajha baiTho ki ye bAharase bhItara taka saba prakArase anukaraNIya haiM-jJAnake samAna inakA caritra bhI nirmala hai| kyoMki jJAna aura cAritra do cIjeM haiM / yaha niyama nahIM hai ki jJAnake sAtha cAritra hotA hI hai| yaha saca hai ki ina guruoMkI jAtimeM bhI aneka puruSa aise hue haiM aura aba bhI haiM jinakA caritra bahuta hI U~cA aura AdaraNIya kahA jA sakatA hai; parantu unapara mugdha hokara tuma sArI jAtibharako apanA Adarza mata mAna baittho| nahIM to unake guNoMke prApta karanemeM to vilamba lagegA para avaguNoMke bojhese pahale hI daba jAoge / yaha bhI smaraNa rakkho ki tuma Apako sarvathA hIna yA laghu mata samajho / yadyapi laghutA yA namratA pragaTa karanA eka sabhyajanocita guNa hai; parantu yaha tabhI taka guNa hai jaba taka abhimAna bhAvako dUra karaneke rUpameM rahatA hai / para jisa laghutA jJAnase AtmA durbala, sAhasahIna aura apanI guptazaktiyoMse ajAna ho jAtA hai-vaha kadApi kalyANakArI nahIM ho sakatA hai| isa bhAvako hRdayase dUra kara denA cAhie aura apanI ananta zaktiyoMpara vizvAsa sthApita karanA caahie| jisa jarmanIko aihika unnatike lie hamane apanA Adarza mAna rakkhA hai, jisake Azcaryajanaka AviSkAroM aura zilyacAturyake vipula For Personal & Private Use Only Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyApAroMko dekhakara hama mugdha haiM, jAnate ho usake naitika caritrakI kyA avasthA hai ? jarmanIkI rAjadhAnI barlinameM eka Moalibt Prison nAmakA eka bar3A bhArI jelakhAnA hai| usake adhyakSa DA. Finkler Burgh ne eka pustaka likhI hai jisakA nAma hai-'jarmanI dezameM kitane logoMko sajA huI hai ?' usameM unhoMne eka jagaha likhA hai" jarmana sAmrAjyameM jitane puruSa haiM unakA chaTTA hissA aura jitanI striyA~ haiM unakA paccIsavA~ hissA jarmana-daNDanItike kisI na kisI kAnUnakA bhaMga karanese daNDita yA sajA pAyA huA hai ! " aura eka jagaha likhA hai--" jarmanImeM isa samaya daNDita ( sajAyAba ) vyaktiyoMkI saMkhyA 38 lAkha 69 hajAra hai| unameM 30 lAkha 60 hajAra puruSa aura 8 lAkha 9 hajAra striyA~ haiM / 12 varSase lekara 18 varSakI umara takake bAlakoMmeM 43 ke pIche ekake hisAbase aura bAlikAoMmeM 213 ke pIche ekake hisAbase daNDita haiM !" dekhie, kaisA vibhISikAmaya vyApAra hai ! yUropake aura aura dezoMkA bhI lagabhaga yahI hAla hai| thoDese uccazreNIke logoMke sivAya vahA~kI zeSa janatA dinapara dina pApapaGkameM DUbatI jAtI hai / phrAnsake puruSa vivAha nahIM karanA cAhate, striyA~ vivAha nahIM karatI--santAnakA kaSTa uThAnA unheM pasanda nahIM / vilAsitAkI hadda ho gii| . ina saba bAtoMpara dhyAna dekara ina guruoMse jo kucha sIkho, vaha acchI taraha socavicAra kara sIkho,-inake durguNoMko mata sakhi lenA, nahIM to phira tumhArI durdazAkA ThikAnA na rahegA-isa samaya to tumhAre pAsa bhI durguNoMkI kucha kamI nahIM hai-itane hI kAphI haiN| gunngraahii| For Personal & Private Use Only Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 552 mIThI mIThI cuttkiyaaN| ... 1 seThoMkI grbhpiidd'aa| indaurake seTha eka sAtha kaI saMsthAoMkA prasava karanevAle haiN| becAre isa samaya garbhakI gaharI takalIpha sahana kara rahe haiM / prasavakAla samIpa hai / hama cAhate haiM ki unakA yaha kaSTa zIghra hI santAna mu. khanirIkSaNake sukhameM pariNata ho jAya / 2 itihAsakI mryaadaaddhi| jaintasiddhAnta bhAskarake pichale do aMkoMke lie aitihAsika sAmagrI ekaTTI karanemeM, gupta bAtoMkA anusandhAna karanemeM aura aneka jaTila samasyAoMko sulajhAnemeM usake sampAdaka mahAzayako itanA parizrama karanA par3A hai ki aba ve use traimAsika rUpameM nikAlanA acchA nahIM samajhate haiM-isase itihAsa jaise kaThina zAstrakI avajJA hotI hai / unhoMne nizcaya kiyA hai ki aba vaha vArSika rUpase darzana diyA kregaa| parantu dekhate haiM ki pichale aMkako nikale hue eka varSase bhI adhika bIta cukA hai / Azcarya nahIM jo itihAsakI maryAdA bar3hAneke lie usakA pratyeka aMka do varSameM nikAlanA nizcaya kiyA gayA ho| aura kumAra devendraprasAdajIse jo jainamitrake noTisameM bar3I phurtI dikhalA rahe the / kephiyata talaba kI gaI ho ki tumane bhAskarake jaldI nikalanekI sUcanA kyoM prakAzita kraaii| . 3 jainagajaTakI bejor3a kvitaa| yoM to sabhI bAtoMmeM jainagajaTa apanI sAnI nahIM rakhatA, parantu ina dinoM usane kavitAmeM bar3I tarakkI kI hai| Aja kala usameM kaI nAmI nAmI kaviyoMne likhanA prAraMbha kiyA hai| usake eka kavi pichale 36-37 aMkameM likhate haiM: For Personal & Private Use Only Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 553 "bIsa varSa aba bIte joya / dekho jainagajaTako soya // deza dezameM unnati karI / vidyA dharma dhvajA pharaharI // mahAsabhA jaba kholA Apa / zaMkaTa bar3e sahe saMtApa // eka Thaura nahi liyA vizrAma / aba kucha dinase aligar3ha dhAma // zrIlAla aura mizrIlAla / sampAdaka haiM dekho hAla / ityAdi / dekhie, kaisI bhAva pUrNa kavitA hai ! na hue Aja koI bhoja jaise kaviyoMke bhakta ! kavi pahale do caraNoM meM kahatA hai ki jainagajaTako nikAlate hue vIsa varSa bIta gaye, parantu use dekhie vaha 'soya' arthAt jaisAkA taisA hai-jahA~kA tahA~ hai (balki aura bhI pIche haTha gayA hai)| Age kavi mahAsabhAke prasava karaneke kaSToMkA aura santApoMkA varNana karatA huA aura jagaha jagaha bhaTakanekI kathAkA smaraNa karAtA huA eka naI khabara sunAtA hai ki hAlameM 'alIgar3hadhAma meM usake zrIlAla aura mizrIlAla do sampAdaka haiM ! yaha bAta abhI taka prakAzita na huI thI / kaviko hama usake racanAcAturyake aura spaSTa vaktRtvake viSayameM badhAI dete haiN| 4 pablika sabhAoMkA shauk| jainiyoMmeM ina dinoM pablika sabhAoMkA zauka betaraha bar3hatA jAtA haiN| ve apane pratyeka vyAkhyAtAko aura pratyeka upadezakako be-joDalAsAnI samajhate haiM / unake vacana sunakara unheM jo Anandamizrita abhimAna hotA hai use ve apane hI bhItara kaida nahIM rakhanA cAhate haiM-usakA pradarzana sarvasAdhAraNake samakSa karaneke lie ve vyAkula ho uThate haiM / pariNAma yaha hotA hai ki ve kisI ajaina vidvAnako sabhApati banAkara pablika sabhAoMkI dhUma macA dete haiM / jaba vyAkhyAna hote haiM taba be gadgada hokara socate haiM ki isa apUrva rasakA svAda ina For Personal & Private Use Only Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 554 becAroMko kahA~ mila sakatA thA ? hamAre mandirake zAstrasabhArUpI pyAleke bAhara jisakA kabhI eka bUMda bhI na jAtA thA usakA Aja hama udAra hokara dhArA pravAha kara rahe haiM! usa samaya ve apaneko kRtakRtya samajhane lagate haiM aura usI tarahakA AnandAnubhava karane lagate haiM jisa taraha eka bAra nAradajIko huA thA / eka rAjakanyAkA svayaMvara thaa| usake rUpa para Apa mohita ho gaye / Apane zrIkRSNajIse vara mAMgA ki merA zarIra suvarNamaya ho jAya / aisA hI huaa| svayaMvara maMDapameM Apa apane soneke zarIrako dekhakara phUle na samAte the aura nizcaya kara baiThe the ki rAjakanyA 'mujhe choDakara aura kahA~ jAyagI ? para dUsare loga ApakI ora dekha dekhakara apanI ha~sI muzkilase roka sakate the / itanemeM kisI ha~soDane mahArAjake Age darpaNa lAke rakha diyA ! nAradajI apane mu~hako bandarakI zakalakA dekhakara lajA duHkha aura glAnike mAre. pAgala ho gaye / jainiyoMke apane paNDitoMke pablika-spIcAnandameM masta dekhakara tA0........ke dainika bhAratamitrameM kisI sajjanane eka lekha rUpI darpaNa unake Age rakha diyA hai| aba ve dekheM ki hamAre pablika vyAkhyAnoMko jina para hama 'balihAra' ho. rahe haiM loga kaisA samajhate haiN| bhAratamitrake lekhakakI yaha bAta sabhIke mAnane lAyaka hai ki jainI loga apane vyAkhyAnoMke phuhAre apane mandiroMke hI bhItara choDA kareM to acchA ho / hama loga vyartha hI kyoM taMga kiye jAte haiM hama logoMke pAsa aise vyAkhyAnoMke sunaneke lie samaya kahA~ hai ? 5 vicitra hisAba / .. eka vidvAnane hisAba lagAyA hai ki grAmoM aura kasboMkI apekSA zaharoMke jainI, garIba aura madhyama zreNIke logoMkI apekSA dhanavAn For Personal & Private Use Only Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 555 jainI aura guruke-niguriyoMkI apekSA guruvAle jainI kucha adhika mauTI buddhike hote haiM / mAlUma nahIM, yaha hisAba kahA~ taka saca hai / para ise eka vilAyatI sAhabane prakAzita kiyA hai isalie lAcAra hokara mAnanA hI caahie| 6 bhaviSya kathana / nyAyAcArya paM0 gaNezaprazAdajI sAThIkI janmakuNDalI dekhakara kisI bhaviSyadvaktAne kahA hai ki "Apa sATha varSakI umara taka nyAyazAstroMkA adhyayana karate raheMge aura usake bAda yadi jIveMge to phira, jaina samAjakI sevA kreNge|" yaha bAta Apake 'upapada' sAThIse bhI ThIka mAlUma hotI hai| ---lAlabujakar3a / grantha-parIkSA / (3) jinsen-trivrnnaacaar| (3) merI icchA thI ki maiM isa trivarNAcArake dharmaviruddha kathanoMko vistArake sAtha pragaTa karUM / parantu isa graMthapara kaI lambe caur3e lekha ho gaye haiN| isase pahale lekhameM graMthakartAkI dhUrtatAkA digdarzana karAte hue dharmaviruddha kathanoMkA bhI bahuta kucha ullekha kiyA jA cukA hai| aura AgAmI somasena trivarNAcArakI parIkSAke samaya aura bhI bahutase For Personal & Private Use Only Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . .656 dharmaviruddha kathanoMkA digdarzana karAyA jAyagA / * adhika likhanA zAyada pAThakoMko arucikara ho jAya; isalie yahA~para bahuta saMkSepake sAtha dharmaviruddha kathanoMke kucha thoDese namUne aura bhI pragaTa kiye jAte haiM / jinase jainiyoMkI thor3I bahuta A~kheM khuleM aura unheM aise jAlI graMthoMko apane bhaMDAroMse alaga karanekI sadabuddhi prApta ho: 1-miTTIkI stuti aura usase prArthanA / jinasena trivarNAcArake cauthe parvameM, mRttikA snAnake sambandhameM, nimnalikhita zloka diye haiM: " zuddhatIrthasamutpannA mRttikA paramAdbhutA / sarva pApaharA zreSThA sarva mAMgalyadAyinI // siddhakSetreSu saMjAtA gaMgAkule samudbhavA / mRttike hara me pApaM yanmayA pUrvasaMcitam // anAdi nidhanA devI srvklyaannkaarinnii| puNyazasyAdijananI sukhasaubhAgyavardhinI // " - ina zlokoMmeM gaMgA Adi nadiyoMke kinArekI miTTIkI stuti kI gaI hai / aura use sarva pApoMkI haranevAlI, samasta maMgaloMke denevAlI sampUrNa kalyANoMkI karanevAlI, puNyako upajAnevAlI aura sukhasaubhAgyako bar3hAnevAlI, anAdinidhanA devI batalAyA hai / dUsare zlokameM usase yaha prArthanA bhI kI gaI hai ki 'he miTTI, tU mere pUrvasaMcita pApoMko dUra kara de / ' yaha saba kathana jainadharmase asaMbaddha hai, aura hindU dharmake graMthoMse liyA __* jinasena trivarNAcArameM somasena trivarNAcAra prAyaHjyoMkA tyoM uThAkara rakkhA huA hai / aura somasena trivarNAcArakI parIkSA eka svataMtra lekha dvArA kI jAyagI, aisI sUcanA pahale dI jA cukI hai| For Personal & Private Use Only Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 557 huA mAlUma hotA hai| jainasiddhAntake anusAra miTTI pApoMko haranevAlI nahIM hai aura na koI aisI caitanyazAkta hai jisase prArthanA kI jAya / hindUdharmameM miTTIkI aisI pratiSTA avazya hai / hindu oMke vahnipurANameM, snAnake samaya mRttikAlepanakA vidhAna karate hue miTTIse yahI pApoMke haranekI prArthanA kI gaI hai, jaisA ki nimnalikhita zlokoMse pragaTa hai: "uddhRtAsi varAheNa kRSNAmita bAhunA / mRttike hara me pApaM yanmayA pUrvasaMcitam // mRttike jahi me pApaM yanmayA duSkRtaM kRtam / tvayA hRtena pApena brahmalokaM vrajAmyaham // " * bahnipurANake ina zlokoMmeMse pahale zlokakA uttarArdha aura jinasena trivarNAcArake, Upara uddhata kiye hue, dUsare zlokakA uttarArdha, ye donoM eka hI haiM / isase aura bhI spaSTa hai ki yaha kathana hindUdharmase liyA gayA hai / jainiyoMke ArSa graMthoMmeM kahIM bhI aisA kathana nahA hai| 2-gomUtrase snAna / jinasenatrivarNAcArameM, Upara uddhRta kiye hue tIsare zlokake anantara, paMceMganyase arthAt gomUtrAdise snAna karanA likhA hai aura phira sUryake sAmane khar3A hokara zarIrazuddhi snAnakA vidhAna kiyA hai| isake pazcAt sirapara pAnIke chIMTe deneke kucha maMtra likhakara saMdhyA bandana karanA aura usake bAda sUryakI upAsanA karanI cAhie, aisA likhA hai yathAH ...* dekho zabdakalpadrama kozameM 'mRttikA' zabda / 1 gaukA mUtra, gobara, ghI dUdha aura dahIko 'paMcagavya' kahate haiM / For Personal & Private Use Only Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 558 "nimajyonmajyAcamya amRte amRtodbhave paMcagavyasnAnaM sUryAbhimukhaM sthitvA zarIra zuddhisnAnaM kuryAt |......sNdhyaabndnaanntrN sUryopasthApanaM kartavyam / " aura bhI kaI sthAnoMpara paMcagavyase snAna karanekA vidhAna kiyA hai / eka sthAnapara, isI parvameM, nityasnAnake lie gaMgAdi nadiyoMke kinAre para paMcagavyAdike grahaNa karanekA upadeza diyA hai / yathAH "athAto nitya snAnArthaM gaMgAdi mahAnadI nadArNavatIre paMcagavyAdi kuzatilAkSata tIrthamRttikA gahItvA........." yaha saba kathana bhI hindU dharmakA hai / hinduoMke yahA~ hI gomaya aura gomUtrakA bahuta bar3A mAhAtmya hai / ve inheM parama pavitra mAnate haiM aura inase snAna karanA to kyA, inakA bhakSaNa taka karate haiN| unake vArAhapurANameM paMcagavyake bhakSaNase tatkSaNa janmabharake pApoMse chUTanA likhA hai / yathAH "gozakRdviguNaM mUtraM payaH syAttaccaturguNam / ghRtaM tadviguNaM proktaM paMcagavye tathAdadhi // saumye muhUrte saMyukta paMcagavyaM tu yaH pivet / yAvajjIvakRtAtpApAt tatkSaNAdevamucyate // " * gomayako, unake yahA~, sAkSAt yamunA aura gomUtrako narmadA tIrtha varNana kiyA hai / * viSNudharmottarameM gomUtrake snAnase saba pApoMkA nAza honA likhA hai / yathAH gomUtreNa ca yatsnAnaM sarvAghavinisUdanam / " isI prakAra mUryopasthApanAdika UparakA sArA kathana hinduoMke aneka graMthoMmeM pAyA jAtA hai / jainadharmase isa kathanakA koI sambandha nahIM milatA, na jainiyoMke ArSa graMthoMmeM aisA vidhi * dekho zabdakalpadrumakoSameM 'paMcagavyazabda' / * gomayaM yamunAsAkSAt gomUtraM narmadA shubhaa| For Personal & Private Use Only Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 559 vidhAna pAyA jAtA hai aura na jainiyoMkI pravRtti hI isa rUpa dekhanemeM AtI hai| 3-nadiyoMkA pUjana aura stavanAdika / jinasena trivarNAcArake cauthe parvameM, eka bAra hI nahIM kintu do bAra, gaMgAdika nadiyoMko tIrtha devatA aura dharmatIrtha varNana kiyA hai aura sAtha hI unheM argha car3hAkara unake pUjana karanekA vidhAna likhA hai / argha car3hAte samaya nadiyoMkI stutimeM jo zloka diye haiM unameMse kucha zloka isa prakAra haiN| " padmahadasamudbhUtA gaMgA nAmnI mahAnadI / smaraNAjjAyate puNyaM muktilokaM ca gacchati // kesarIdahasaMbhUtA rohitAsyA mhaapgaa| tasyAH sparzana mAtreNa sarvapApaM vyapohati // mahApuMDahradodbhatA harikAntA mahApagA / suvarNArghapradAnena sukhamApnoti mAnavaH // rukmI-zikharisaMbhUtA nArI strotasvinI zubhA / svarNasteyAdijAnpApAna dhyAnAccaiva vinazyati // rukmiNIgirisaMbhUtA narakAntA'susevanAt / pAtakAni praNazyati tamaH sUryodaye yathA // aneka hRdasaMbhUtA nadyaH saagrsNyutaaH| muktisaubhAgyadA yazca sarvetIrthAdhidevatAH // " ina zlokoMmeM likhA hai ki-gaMgAnadIke smaraNase puNyakI prApti hotI hai aura smaraNa karanevAlA muktilokako calA jAtA hai; rohitAsyA nadIke sparzanamAtrase saba pApa dUra ho jAte haiM; harikAntA nadIko suvarNArgha denese sukhakI prApti hotI hai; nArI nadIke dhyAnase hI corI Adise utpanna hue saba pApa naSTa ho jAte haiM; narakAntA nadIkI sevA karanese sarva pApa isa taraha nAza ho For Personal & Private Use Only Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 560 jAte haiM jisa taraha ki sUryake sanmukha aMdhakAra vilaya jAtA hai, aura antima vAkya yaha hai ki aneka drahoMse utpanna honevAlI aura samudra meM jA milanevAlI athavA samudrasahita sabhI nadiyA~ tIrtha devatA haiM aura sabhI mukti tathA saubhAgyakI denevAlI haiM / isa prakAra nadiyoMke smaraNa, dhyAna, sparzana yA sevanase saba sukha saubhAgya aura muktikA milanA tathA sampUrNa pApoMkA nAza honA varNana kiyA hai| ina zlokoM tathA aghake car3hAneke bAda snAnakA eka 'saMkalpa' diyA hai / usameM bhI mana, vacana, kAyase utpanna honevAle samasta pApoM aura saMpUrNa ariSToMko nAza karaneke lie tathA sarva kAryoM kI siddhike nimitta deva brAhmaNake sanmukha nadI tIrthameM snAna karanA likhA hai / yathA: .... puNyatithau sarvAriSTavinAzanArtha zAMtika pauSTikAdi sakalakarmasiddhisAdhanayaMtra-maMtra-taMtra - vidyAprabhAva kasiddhisAdhakasaMsiddhinimittaM kAyikavAcikamAnasikacaturvidha pApakSayArtha devabrAhmaNasanidhau deha zuddhayarthaM sarva pApakSayArtha amuka tIrthaM snAnavidhinA snAnamahaM kariSye // " yaha saba kathana jainamatake bilakula viruddha hai / jainadharmameM na nadiyoMko dharmatIrtha mAnA hai aura na tIrthadevatA / jainasiddhAnta ke anusAra nadiyoM meM snAna karane yA nadiyoMkA dhyAnAdika karane mAtra se pApoMkA nAza nahIM ho sakatA / pApoMkA nAza karane ke lie vahA~ sAmAyika pratikramaNa, dhyAna aura tapazcaraNAdika kucha dUsare hI upAyoM kA varNana hai / vAstavameM, ye saba bAteM hindU dharmakI haiN| nadiyoMmeM aisI adbhuta 1 zaktikI kalpanA unhIMke yahA~ kI gaI hai / aura isIlie harasAla lAkhoM hindU bhAI dUra dUraseM, apanA bahutasA dravya kharca karake, haridvArAdi 1. amAvasyA tathA zrAvaNakI paurNamAsIko isI parva meM puNyatithi likhA hai aura unameM snAnakI preraNA kI hai / For Personal & Private Use Only Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthopara snAnake lie jAte haiM / hinduoMke 'Ahnika sUtrAvalI' nAmake graMthameM hemAdrikRta eka lambA caur3A snAnakA 'saMkalpa' diyA hai| isa saMkalpameM bar3I taphasIlake sAtha, gadyapadya dvArA, una pApoMko dikhalAyA hai jinako gaMgAdika nadiyA~ dUra kara sakatI haiM aura jinake dUra karanekI snAnake samaya unase prArthanA kI jAtI hai / zAyada hI koI pApakA bheda aisA rahA ho jisakA nAma isa saMkalpameM na AyA ho / pAThakoMke avalokanArtha yahA~ usakA kucha aMza udhRta kiyA jAtA hai: " rAgadveSAdijanitaM kAmakrodhena yatkRtam / hiMsAnidrAdijaM pApaM bhedaSTayA ca yanmayA // parakAryApaharaNaM paradravyopajIvanam / tato'jJAnakRtaM vApi kAyikaM vAcikaM tathA // mAnasaM trividhaM pApaM prAyazcittairanAzitam / tasmAdazeSa pApebhyastrAhi trailokyapAvani // " "...ityAdi prakIrNapAtakAnAM etatkAlaparyaMta saMcitAnAM laghusthUlasUkSmANAM ca niHzeSaparihArArtha...devabrAhmaNasavitAsUryanArAyaNasannidhau gaMgAbhAgIrathyAM amuka tIrthe vA pravAhA bhimukhaM snAnamahaM krissye|" . isase sApha jAhira hai ki trivarNAcArakA yaha saba kathana hindUdhamakA kathana hai / hindUdharmake graMthoMse, kucha nAmAdikakA parivartana karake, liyA gayA hai / aura ise jabaradastI jainamatakI pozAka pahanAI gaI hai| parantu jisa taraha para siMhakI khAla or3hanase koI gIdaDa siMha nahIM bana sakatA isI taraha usa snAnaprakaraNameM kahIM kahIM arhantAdikakA nAma tathA jainamatakI 14 nadiyoMkA sUtrAdika de denese yaha kathana jainamatakA nahIM ho sktaa| jainiyoMke prasiddha prAcArya zrIsamantabhadra svAmi nadIsamudroMmeM, isa prakAra dharmabuddhise, For Personal & Private Use Only Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 562 snAna karaneko niSedha karate haiM / aura use sApha taura para lokamuDhatA batalAte haiM / yathA: " ApagAsAgarasnAnamuccayaH sikatAzmanAm / giripAtonipAtazca lokamUDhaM nigadyate // 22 - ratnakaraNDa zrAvakAcAraH / siddhAntasAra graMtha meM pRthvI, agni, jala aura pippalAdikako devatA mAnanevAloM para kheda pragaTa kiyA gayA haiM / yathA: " pRthivIM jvalanaM toyaM dehalI pippalAdikAn / devatAtvena manyaMte yete cintyA vipazcitA // 44 // " isIprakAra jaina zAstroM meM bahutase pramANa maujUda haiM, jo yahA~ anAvazyaka samajhakara chor3e jAte haiN| aura jinase sApha pragaTa hai ki, na nadiyA~ dharmatIrtha haiM, na tIrthadevatA aura na unameM snAna karanese pApoM kA nAza ho sakatA hai / isa lie trivarNAcArakA yaha saba kathana jainamatake viruddha hai / . 4 - pitarAdikakA tarpaNa / hinduoMke yahA~ snAnakA aMgasvarUpa, ' tarpaNa' nAmakA eka nityakarma varNana kiyA hai| pitarAdikoM ko pAnI yA tilodaka ( tiloMke sAtha pAnI ) Adi dekara unakI tRpti kI jAtI hai, isIkA nAma tarpaNa hai| tarpaNake jalakI deva aura pitaragaNa icchA rakhate haiM, usako grahaNa karate haiM aura usase tRpta hote haiM / aisA unakA siddhAnta hai / yadi koI manuSya nAstikya bhAvase, arthAt yaha samajhakara ki deva pitaroMko jalAdika nahIM pahu~ca sakatA, tarpaNa nahIM karatA hai to jalake icchuka pitara usake dehakA rudhira pIte haiM; aisA unake yahA~ yogi yAjJavalkyakA vacana hai / yathA: For Personal & Private Use Only Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 563 " nAstikya bhAvAda yazcApi na tarpayati vai sutH| pibanti deha rudhiraM pitaro vai jalArthinaH // " jenamena trivarNAcAra (caturthaparva ) meM bhI snAnake bAda 'tarpaNa' ko nitya karma varNana kiyA hai aura usakA saba Azaya aura abhiprAya prAyaH vahI rakkhA hai jo hinduoMkA siddhAnta hai / arthAt yaha pragaTa kiyA hai ki pitarAdikako pAnI yA tilodakAdi dekara unakI tRpti karanA caahie| narpaNake jalakI deva pitaragaNa icchA rakhate haiM, usako grahaNa karate haiM aura usase tRpta hote haiN| jaisA ki nIce likhe vAkyoMse pragaTa hai: "asaMskArAzca ye kecinjalAzAH pitaraH surAH / teSAM saMtoSatRptyartha dIyate salilaM mayA // " arthAt-jo koI pitara saMskAravihIna mare hoM, jaLakI icchA rakhate hoM aura jo koI deva jalakI icchA rakhate hoM una sabake saMtoSa aura tRptike lie maiM pAnI detA hU~ arthAt tarpaNa karatA huuN| " upaghAtApaghatAbhyAM ye mRtA vRddhbaalkaaH| . yuvAnavAmagabhIzca teSAM toyaM dadAmyaham // " arthAt--jo koI bUDhe, bAlaka, javAna aura garbhastha jIva upacAta yA apaghAtase mare hoM, maiM una sabako pAnI detA huuN| "ye pitamAtadvayavaMzajAtAH, gurusvasRbaMdhU ca bAndhavAzca / yeluptakamIzca sutAzca dArAH, pazavastathAlopagatakriyAzca // ye paMgavazvAndhavirUpagarbhAH, AmacyutA jJAtikule madIye / ASoDazAdvA (?) dvayavaMzajAtAH, mitrANi ziSyAH sutasevakAzca // pazuvRkSAzca ye jIdhA yeca jnmaantrNgtaaH| te sarve tRptimAyAntu svadhAtoyaM dadAmyaham // " ina padyoMmeM una sabako tarpaNa kiyA gayA hai, jo pitRvaMza yA mAtRvaMzameM utpanna hue hoM, gurubaMdhu yA svasa-baMdhu hoM, luptakarmA ho, sutA For Personal & Private Use Only Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hoM, striyA~ hoM; apanI jAtikulake laMgar3e lUle hoM, aMdhe hoM, virUpa hoM, garbhacyuta hoM mitra hoM, ziSya hoM, suta hoM, sevaka hoM, pazu hoM vRkSa hoM aura jo saba janmAMtarako prApta ho cuke hoN| antameM likhA hai ki maiM ina sabako 'svadhA' zabda pUrvaka pAnI detA huuN| ye saba tRptiko prApta hoo| " asmadgotre ca vaMze ye kecana mama hastajalasya vAMchAM kurvati tebhyastilodakena tRpyatAM namaH / " . arthAtU-hamAre gotra aura vaMzameM jo koI mere hAthake pAnIkI vAMchA karate hoM maiM una sabako tilodakase tRpta karatA hU~ aura namaskAra karatA huuN| "kecidasmatkule jAtA aputrA vyaMtarAH surAH / te gRhNantu mayA dattaM vastraniSpaDInodakam // 13 // ,, arthAt-hamAre kulameMse jo koI putrahIna manuSya mara kara vyaMtara jAtike deva hue hoM unheM maiM dhotI Adi vastrase nicoDA huA pAnI detA hU~, ve use grahaNa kreN| tarpaNake bAda dhotI nicoDanekA maMtra hai| * isake bAda 'zarIrake aMgoMparase hAtha yA vastrase pAnI nahIM poMchanA cAhie, nahIM to punaH snAna karanese zuddhI hogI' aisA vidhAna karake usake kAraNoMko batalAte hue likhA hai ki- . "tisraH koTyodhakoTI ca yAvadromANi mAnuSe / vasanti tAvattIrthAni tasmAnna parimArjayet // 17 // pibanti ziraso devAH pibanti pitaro mukhAt / madhyAzca yakSagaMdharvA adhastAtsarvajantavaH // 18 // * hinduoMke yahAM isase milatA julatA maMtra isa prakAra hai: "ye kecAsmatkule jAtA aputra gotrajA mRtaaH| .. te gahantu mayA dattaM vastra niSpIDanodakam // " -smRtirtnaakrH| For Personal & Private Use Only Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 565 arthAta-manuSyake zarIrameM jo sAr3he tIna karor3a roma haiM utane hI tIrtha haiN| dUsare zarIra para jo snAna jala rahatA hai use mastaka parase deva, mukhaparase pitara, zarIrake madhyabhAga parase yakSa gaMdharva aura nIceke bhAga parase anya saba jantu pIte haiN| isa lie zarIrake aMgoMko poMchanA nahIM caahie| : jainasiddhAntase jina pAThakoMkA kucha bhI paricaya hai, ve Uparake isa kathanase bhaleprakAra samajha sakate haiM ki, trivarNAcArakA yaha tarpaNa. viSayaka kathana kitanA jainadharmake viruddha hai| jainasiddhAntake a nusAra na to deva pitaragaNa pAnIke lie bhaTakate yA mAre mAre phirate haiM aura na tarpaNake jalakI icchA rakhate yA usako pAkara tRpta aura saMtuSTa hote haiN| isI prakAra na ve kisIkI dhotI AdikA nicor3A huA pAnI grahaNa karate haiM. aura na kisIke zarIra parase snAnajalako pIte haiN| ye saba hindUdharmakI kriyAyeM haiM / hinduoMke yahA~ sApha likhA hai ki, jaba koI manuSya snAnake lie jAtA hai, taba pyAsase vihvala hue deva aura pitaragaNa pAnIkI icchAse vAyukA rUpa dhAraNa karake usake pIche pIche jAte haiN| aura yadi vaha manuSya snAna karake vastra (dhotI Adi) nicor3a detA hai to ve deva pitara nirAza hokara lauTa jAte haiN| isaliye tarpaNake pazcAt vastra nicor3anA cAhie, pahale nhiiN| jaisA ki nimna likhita vacanase pragaTa hai: " snAnArthamabhigacchantaM devAH pitRgaNaiH saha / bAyu bhUtAstu gacchanti tRSArtAH salilArthinaH // " nirAzAste nivartante vastraniSpIDane kRte| atastarpaNAntarameva vastraM niSpIDayet // " -smRtiratnAkare vRddha vasiSTha" / For Personal & Private Use Only Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 566 parantu jainiyoMkA aisA siddhAnta nahIM hai| jainiyoMke yahA~ maraneke pazcAtU samasta saMsArI jIva apane apane zubhAzubha karmoke anusAra deva, manuSya, naraka aura tirthaca, ina cAra gatiyoMmeMse kisI na kisI gatimeM avazya cale jAte haiN| aura adhikase adhika tIna samaya taka 'nirAhAraka' raha kara turanta dUsarA zarIra dhAraNa kara lete haiN| ina cAroM gatiyoMse alaga pitaroMkI koI nirAlI gati nahIM hotI, jahA~ ve bilakula parAvalambI hue asaMkhyAta yA ananta kAlataka par3e rahate hoN| manuSyagatimeM jisa taraha para vartamAna manuSya kisIke tarpaNajalako pIte nahIM phirate usI taraha para koI bhI pitara kisI bhI gatimeM jAkara tarpaNake jalakI icchAse vihvala huA usake pIche mArA mArA nahIM phirtaa| pratyeka gatimeM jIvoMkA AhAravihAra unakI usa gati, sthiti aura dezakAlake anusAra hotA hai / isa taraha para trivarNAcArakA yaha saba kathana jainadharmake viruddha hai aura kadApi jainiyoMke AdaraNIya nahIM ho sktaa| astu / tarpaNakA yaha sampUrNa viSaya bahuta lambA caur3A hai| trivarNAcArakA kartA isa dharmaviruddha tarpaNako karate karate bahuta dUra nikala gayA hai| usane tIrthaMkaroM, kevaliyoM, gaNadharoM, RSiyoM, bhavanavAsi, vyantara, jyotiSka aura vaimAnika devoM, kAlI Adi deviyoM, 14 kulakaroM, kulakaroMkI striyoM, tithaMkaroMke mAtApitAoM, cAra pIDhItaka svamAtApitAdiko, tIrthakaroMko AhAra denevAloM, tIrthaMkaroMke vaMzoM, 12 cakravartiyoM, 9 nArAyaNoM, 9 pratinArAyaNoM, 9 balibhadroM, 9 nAradoM, mahAdevAdi 11 rudroM, ityAdiko, alaga alaga nAma lekara, pAnI diyA hai; itanA hI nahIM, balki nadiyoM, * 1. RSiyoMke tarpaNameM hinduoMkI taraha 'purANAcArya kA bhI tarpaNa kiyA hai| aura hinduoMke 'itarAcArya' ke sthAnameM 'navInAcArya' kA tarpaNa kiyA hai| For Personal & Private Use Only Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 567 samudroM, jaMgaloM, pahAr3oM, nagaroM, dvIpoM, vedoM, vedAMgoM, kAloM, mahinoM, RtuoM aura vRkSoMko bhI, unake alaga nAmoMkA uccAraNa karake, pAnI diyA hai| hinduoMke yahA~ bhI aisA hI hotA hai / arthAt ve nArAyaNa aura rudrAdi devoMke sAtha nadI samudroM Adiko bhI devatA mAnate haiN| * unake yahA~ devatAoMkA kucha ThikAnA nahIM hai| ve nadI samudroM Adiko bhI devatA mAnate haiM / parantu mAlUma nahIM ki, trivarNAcArake kartAne ina nadyAdikoMko devatA samajhA hai, RSi samajhA hai yA pitara samajhA haiM / athavA kucha bhI na samajhakara 'nakalameM akalako dakhala nahIM' isa lokokti para amala kiyA hai| kucha bhI ho, isameM saMdeha nahIM ki, trivarNAcArake kartAne hindUdharmake isa tarpaNasiddhAntako pasaMda kiyA hai aura use jainiyoMmeM, jaina tIrthakarAdikoMke nAmAdikA lAlacarUpI raMga dekara, calAnA cAhA hai| parantu Akhira mulammA mulammA hI hotA hai| eka eka dina asaliyata khuleovinA nahIM rhtii| 5-pitarAdikoMkA zrAddha / jinasena trivarNAcArake cauthe parvameM tarpaNakI taraha 'zrAddha ' kA bhI eka viSaya diyA hai aura ise bhI hindUdharmase udhArA lekara rakkhA hai| pitaroMkA uddezya karake diyA huA annAdika pitaroMke pAsa pahu~ca jAtA hai, aisI zraddhAse zAstrokta vidhike sAtha jo annAdika diyA ___ * jaisA ki kAtyAyana pariziSTa sUtrake nimna likhita eka aMzase pragaTa hai:___ "tatastarpayedbrahmANa pUrva viSNuM rudraM prajApatiM devAichaMdAMsi vedAnuSInpurANAcAryAngandharvAnitarAcAryAnsaMvatsaraM sAvayavaM devIrapsaraso devAnugAnAgAnsAgarAnparvatAnsarito manuSyAnyakSAn rakSAMsi pizAcAnsuparNAn bhUtAni pazUnvanaspatInoSadhIbhUtagrAmazcaturvidhastRpyatAmityoMkAra puurvm|" For Personal & Private Use Only Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 568 jAtA hai usakA nAma zrAddha hai / * hinduoMke yahA~ tarpaNa bhaura zrAddha, ye donoM viSaya karIba karIba eka hI siddhAnta para avasthita haiN| donoMko ' pitRyajJa ' kahate haiM / bheda sirpha itanA hai ki tarpaNameM aMjalise jala chor3A jAtA hai kisI brAhmaNAdikako pilAyA nahIM jaataa| deva pitaragaNa use sIdhA grahaNa kara lete haiM aura tRpta ho jAte haiN| parantu zrAddhameM brAhmaNoMko bhojana khilAyA jAtA hai-yA sUkha annAdika diyA jAtA hai / aura jisaprakAra ' laiTara baksa' meM DAlI huI ciThI dUradezAntaroMmeM pahu~ca jAtI hai, usI prakAra brAhmaNoMke peTameMse vaha bhojana deva pitaroMke pAsa pahu~cakara unakI tRpti kara detA hai / isake sivAya kucha kriyAkAMDakA bhI bheda hai| trivarNAcArake kartAne jaba deva pitaroMko pAnI dekara unakA vistArake sAtha tarpaNa kiyA hai taba vaha zrAddhako kaise chor3a sakatA thA ?-pitaroMkI adharI tRpti use kaba iSTa ho sakatI thI ?-isalie usane zrAddhako bhI apanAyA hai / aura hinduoMkA zrAddhaviSayaka prAyaH sabhI kriyAkAMDa trivarNAcArameM diyA hai| jaisA ki-zrAddhake nitya, naimittika, daivika, ekataMtra, prArvaNa anvaSTakA. vRddhi, kSayAha, apara-pakSa, kanyAgata, gajacchAyA aura mahAlayAdi bhedoMkA kathana karanA; zrAddhake avasara para brAhmaNoMkA pUjana karanA; niyukta brAhmaNoMse ' svAgataM, ' ' sukhAgataM ' ityAdi nirdiSTa praznottaroMkA kiyA jAnA; tila, kuza aura jala hAthameM lekara mAsAdika tathA * zrAddhaH-zAstrokta vidhAnena pitRkarma ityamaraH / pitruddezyaka zraddhayAnAdi dAnam / zraddhayA dIyate yasmAt zrAdaM tena nigadyate ' iti pulastya vacanAt zraddhayA annAdedInaM zrAddhaM iti vaidika prayogAdhIna yaugikam / iti zrAddhatattvaM / api ca sambodhana padopanItAn pitrAdIn caturthyantapadenoddizyahavistyAga: zrAddham / -shbdklpdrumH| For Personal & Private Use Only Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 569 gotrAdikake uccAraNapUrvaka ' adya mAsottamemAse....' ityAdi saMkalpa bolanA; anvaSTakAdi khAsa khAsa zrAddhoMke sivAya anya zrAddhoM meM pitAdikakA sapatnIkaM zrAddha karanA; anvaSTakAdi zrAddhoM meM mAtAkA zrAddha alaga karanA; nitya zrAddhoMmeM AvAhanAdi nahIM karanA; nitya zrAddhako chor3akara ( vizvedevoM' kA bhI zrAddha karanA; vizvedevoMke brAhmaNako pitaroMke brAhmaNoMse alaga biThalAnA; devapAtroM aura pitRpAtroM ko alaga alaga rakhanA; rakSAkA vidhAna karanA aura tila bakheranA; niyukta brAhmaNoMkI ijAjata se vizvedevoM tathA pitA, pitAmahAdika ( tIna pIDhI taka ) pitaroMkA alaga alaga AvAhana karanA; vizvedevoM tathA pitaroMko alaga alaga Asana dekara biThalAnA aura unakA alaga alaga pUjana karanA; gaMgA siMdhu sarasvatIko argha denA; brAhmaNoM ke hAtha dhulAnA aura unake Age bhojanake pAtra rakhanA; brAhmaNoMkI AjJA se agnau karaNa karanA; jauM ( yava ) bakheranA; prajApatiko arghadenA; amuka deva yA pitarako yaha bhojana mile, aise AzayakA maMtra bolakara niyukta brAhmaNoMko tRpti paryaMta bhojana karAnA; tRptikA praznottara kiyA jAnA; brAhmaNoMse zeSAnnako iSToMke sAtha bhojana karanekI ijAjata lenA; bhUmiko lIpakara piMDa denA; Acamana aura prANAyAmakA kiyA jAnA; japa karanA; kabhI janeUko dAhane kaMdhe para aura kabhI bAe~ kaMdhe para DAlanA, jisako 'apasavya aura ' savya ' honA kahate haiM; AzIbadakA diyA jAnA; brAhmaNoMse ' svadhA' zabda kahalAnA, aura unako dakSiNA dekara vidA karanA; ityAdi " Uparake isa triyAkAMDase, pAThakoMko yaha to bhale prakAra mAlUma ho jAyagA ki isa trivarNAcAra meM hindUdharmakI kahA~ taka nakala kI gaI hai| paraMtu itanA aura samajha lenA cAhie ki isa graMtha meM hindUdharmake For Personal & Private Use Only Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 570 Azayako lekara kevala kriyAoMhIkI nakala nahIM ,kI gaI balki una zabdoMkI bhI adhikatara nakala kI gaI hai jina zabdoMmeM ye kriyAyeM hindUdharmake prathoMmeM pAI jAtI haiM / aura to kyA, bahutase vaidika maMtra bhI jyoMke tyoM hindu graMthoMse uThAkara isameM rakkhe gaye haiM / nIce jinasena trivarNAcArase, udAharaNake taura para, kucha vAkya aura maMtra uddhRta kiye jAte haiM jinase zrAddhakA Azaya, uddeza, devapitaroMkI tRpti aura nakala vagairahakA hAla aura bhI pAThakoM para vidita ho jAyagAH " nityazrAddhe'rtha gaMdhAyairdvijAnacetsvazaktitaH / sarvAnpitRgaNAnsamyak tathaivoddizya yojayet // 1 // " isa zlokameM nitya zrAddhake samaya brAhmaNoMkA pUjana karanA aura sarva pitaroMko uddezya karake zrAddha karanA likhA hai| isI prakAra dUsare sthAnoM para bhI 'brAhmaNaM gaMdhapuSpAdyaiH samarca yeta, 'ammatpitunimittaM nityazrAddhamahaM karimaye,' ityAdi vacana diye haiN.| " nAvAhanaM svadhAkAraH piMDAgnaukaraNAdikam / brahmacaryAdi niyamo vizvedevAstathaiva ca // 2 // " isa zlokameM una karmoMkA ullekha kiyA hai jo nitya zrAddhame varjita haiM / arthAt yaha likhA hai ki nitya zrAddhameM AvAhana, svadhAkAra, piMDadAna, agnaukaraNAdika, brahmacaryAdikA niyama aura vizvedevoMkA zrAddha nahIM kiyA jAtA / yaha zloka hindUdharmase liyA gayA hai| hinduoMke * Ahnika sUtrAvali ' graMthameM ise vyAsajIkA vacana likhA hai| " daidyAdaharahaH zrAddhamannAyenodakena vA / payomUlaphalairvApi pitRbhyaH prItimAvahan // 5 // " ___1 maiM apane pitAke nimitta nitya zrAddha karatA huuN| 2 manusmRtimeM ' dadyAt ke sthAnameM 'kuryAt ' likhA hai| parantu mitAkSarAdi graMthoMmeM ' dadyAt ' ke sAtha hI isakA ullekha kiyA hai| For Personal & Private Use Only Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ arthAt-pitaroMkI prIti prApta karaneke abhilASIko cAhie ki vaha annAdika-yA jalase athavA dUdha aura mUla phaloMse nitya zrAddha kre| isase pragaTa hai ki pitaroMke uddezyase zrAddha kiyA jAtA hai aura pitaragaNa usase khuza hote haiM / yaha zloka manusmRtike tIsare adhyAyase uThAkara rakkhA gayA hai aura isakA nambara vahA~ 82 hai| " apyekamAzayedvipraM pitRyajJArthasiddhaye / adevaM nAsti cedanyo bhoktA bhojyabha thApi vA // 6 // " Ayuddhatya yathAzakti kicidannaM yathAvidhi / pitRbhyo'tha manuSyebhyo dadyAdaharahadviMje // 7 // pitRbhya idamityuktvA svadhAvAcyaM ca kArayet // 8 // (pUrvArdha)" ye saba vAkya kAtyAyana smRti ( 13 veM khaMDa ) ke haiN| vahIMse uThAkara trivarNAcArameM rakkhe gaye haiN| inameM likhA hai ki yadi koI dUsarA brAhmaNa bhojana karanevAlA na mile athavA bhojanakI sAmagrI adhika na ho, to pitR yajJakI siddhike lie kamase kama eka hI brAhmaNako bhojana karAdenA cAhie / aura yadi itanA bhI na ho sake, to kucha thoDAsA anna pitarAdikoMke vAste brAhmaNako jarUra dedenA cAhie pitaroMke lie jo diyA jAya usake sAthameM 'pitRbhyaH idaM svadhA, yaha maMtra bolanA caahie| " anvaSTakAsu vRddhauca siddhakSetre kSaye'hani / mAtuH zrAddhaM pRthakuryAdanyatra patinA saha // " arthAt-kanvaSTakA, vRddhi, siddhakSetra, kSayAha, ina zrAddhoMmeM mAtAkA zrAddha alaga karanA cAhie / dUsare avasaroM para patike saMga kara / yaha loka bhI hindUdharmakA hai aura 'mitAkSarA' meM isI prakArase diyA 1 kAtyAyanasmRtimeM 'svadhAkAramudIrayet ' aisA likhA hai ? -vhnipuraannH| For Personal & Private Use Only Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 572 hai / sirpha dUsare caraNameM kucha thoDAsA bheda haiM / mitAkSarAmeM 'kSaye'hani' se pUrva -- gayAyAM ca ' aisA pada diyA hai| aura isake dvArA gayAjImeM jo zrAddha kiyA jAya usako sUcita kiyA hai / trivarNAcArameM isako badalakara isakI jagaha 'siddhakSetre ' banAyA gayA hai| . " Agacchantu mahA bhAgA vizvedevA mahAbalAH / ye yatra yojitAH zrAddhe sAvadhAnA bhavantu te // " hinduoMke yahA~ , *vizvedevA ' nAmake kucha devatA haiM jinakI saMkhyA 10 hai| UparakA yaha zloka unhIMke AvAhanakA maMtra hai| mitAkSarAmeM ise vizvedevoMke AvAhanakA smArta 'maMtra likhA hai| hinduoMke gAruDAdi graMthoMmeM bhI yaha maMtra pAyA jAtA hai| jinasena trivarNAcArameM bhI yaha maMtra vizvedevoMke AvAhanameM prayukta kiyA gayA hai| parantu jarAse parivartanake sAtha / arthAt trivarNAcArameM 'mahAbalAH ' ke sthAnameM 'caturdaza' zabda diyA hai| bAkI maMtra badastUra rakkhA hai| trivarNAcArake kartAne jainiyoMke 14 kulakaroMko 'vizvedevA ' varNana kiyA hai| isIlie usakA yaha parivartana mAlUma hotA hai| parantu jainiyoMke ArSa graMthoMmeM kahIM bhI aisA varNana nahIM pAyA jaataa| "ArtaraudramRtA yena jJAtinAM kulbhuussnnaaH| ucchiSTabhAgaMgRhNantu darbheSuvikirAzanam // agnidagdhAzca ye jIvA ye'pyadagdhAH kule mama / bhUmau dattena tRpyantu tRptAyAntu parAM gatim // " arthAt-jo koI Arta yA raudra pariNAmoMke sAtha mare hoM, jAtiyoMke bhUSaNa na hoM arthAt kSudra manuSya hoM ve saba darbhake Upara DAle * yathAH- "RturdakSovasuH satyaH kAmaH kAlastathAdhvaniH (dhRtiH / ) rocakazvArdravAzcaiva tathA cAnye purUravAH // vizvedevAbhavantyete dazasarvatra puujitaaH|" For Personal & Private Use Only Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 573 hue bhojanake isa ucchiSTa bhAgako grahaNa kro| aura jo mere kulameM agnise dagdha hue hoM athavA jinako agnikA dAha prApta na huA ho ve saba pRthvIpara DAle hue isa bhojanase tRpta hoo aura tRpta hokara uttama gatiko prApta hoo| ye donoM zloka piMDa dete samayake maMtra haiM / dUsarA zloka hinduoMka mitAkSarA aura gAruDAdi graMthoMmeM bhI pAyA jAtA hai| aura pahale zlokakA Azaya manusmRti tIsare adhyAyake zloka naM0 245-246 se milatA julatA hai / trivarNAcArake ina zlokoMse mApha jAhira hai ki pitaragaNa piMDa grahaNa karate haiM aura use pAkara tRpta hote tathA uttama gatiko prApta karate haiN| eka sthAnapara trivarNAcArake isI prakaraNameM modaka aura viSTarakA cUjana karake aura pratyeka modakAdika para ' namaH pitRbhyaH' isa maMtrake uccAraNa pUrvaka DorI bA~dhakara unheM pitaroMke lie brAhmaNoMko denA likhA hai| aura isa modakAdika pradAnase pitaroMkI akSaya tRpti varNana kI hai aura unakA svargavAsa honA likhA hai / yathAH "......mAtRNAM mAtAmahAnAM cAkSayA tRptirastu / " anena modaka pradAnena samyagdarzanajJAnacAritrasvarUpANAM AcAryANAM tRptirastu / ' svargavAmo'stu / " zrAddhake antameM AzIvAda dete hue likhA hai ki:'AyurvipulatAM yAtu karNe yAtu mahat yaza: // prayacchantu tathA rAjyaM prItA nRNAM pitAmahAH // " arthAt-AyukI vRddhi ho, mahat yaza phaile aura manuSyoMke pitaragaNa prasanna hokara zrAddha karanevAloMko rAjya deveM / isa kathanase triva rNAcArane zrAddhadvArA pitaroMkA prasanna honA pragaTa kiyA hai| isa zrIkakA uttarArdha aura yAjJavalkya smRtimeM diye hue zrAddha prakaraNake For Personal & Private Use Only Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ antima zlokakA uttarArdha donoM eka haiN| sirpha prayacchanti ' kI jagahaM yahA~ 'prayacchantu ' banAyA gayA hai| * . ... " (1) OM vizvebhyo devebhya idamAsanaM svAhA. (2) OM amukagotrebhyaH pitApitAmahaprapitAmahebhyaH sapatnIkebhya idamAsanaM svadhA. (3) OM vizvedevAnAmAvAhayiSye, (4) OM AvAhaya. (5) OM agnaukaraNamahaM kariSye (6) OM kuruSva. (7) OM agnayekavyavAhanAya svAhA. (8) OM somA yapitRmatesvAhA. (9) ApohISTA mayo bhuvaH (10) OM pRthivIte pAtraM dyaurapidhAnaM brAhmaNasya mukhe amRte amRtaM juhomi svAhA. (11) tilosi somadevatyo gosavodevanirmitaH / pratnamadbhiH pRktaH svadhayA pita~lokAnyaNAhi naH svAhA / " ye saba hinduoMke maMtra haiM / aura gAruDa yA mitAkSarAdi hindU graMthoMse uThAkara rakkhe gaye hai / isa prakAra yaha zrAddhakA sArA prakaraNa hiMdUdharmase liyA gayA hai| itane para bhI trivarNAcArakA kartA likhatA hai ki maiM 'upAsakAdhyayana ' meM kahI huI zrAddhakI vidhiko varNana karatA huuN| yathAH "gaNAdhIzaM zrutaskaMdhamapi natvA trizuddhitaH / zrImacchrAddhavidhiM vakSye zrAvakAdhyayanoditAm // " yaha saba logoMko dhokhA diyA gayA hai / vAstavameM, tarpaNakI taraha, zrAddhakA yaha saba kathana jainadharmake viruddha hai / jainadharmase isakA kucha sambandha nahIM hai / jaina siddhAntake anusAra brAhmaNoMko khilAyA huA bhojana yA diyA huA annAdika kadApi pitaroMke pAsa nahIM pahu~ca sakatA / aura na aisA karanese deva pitaroMkI koI tRpti hotI hai| 6-supArI khAnekI sajA / jinasena trivarNAcArake 9 veM parvameM likhA hai ki, jo koI manuSya pAnako mukhameM na rakhakara, arthAt pAnase alaga, supArI khAtA hai vaha sAta janma taka daridrI hotA haiM aura anta samayameM ( marate vakta ) unako jineMdra devakA smaraNa nahIM hotA / yathAH For Personal & Private Use Only Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 575 " anidhAya mukhe parNa pUgaM khAdati yo naraH / saptajanmadaridraH syAdante naiva smarejinam // 225 // " pAThaka gaNa dekhA, kaisA dhArmika nyAya hai ! kahA~ to aparAdha aura kahA~ itanI sakhtasajA ! kyA jainiyoMkI karma philAsophI aura jainadharmase isakA kucha sambandha ho sakatA hai ? kadApi nahIM / yaha kathana hindUdharmake kisI graMthase liyA gayA hai / hinduoMke smRtiratnAkara graMthameM yaha zloka bilakula jyoMkA tyoM pAyA jAtA hai / sirpha antima caraNakA bheda hai / vahA~ antima caraNa 'narakeSu nimajjati' ( narakoMmeM par3atA hai ), isa prakAra diyA hai| trivarNAcArameM isI antima caraNako badalakara usake sthAnameM 'ante naiva smarojinam ' aisA banAyA gayA hai / isa parivartanase itanA jarUra huA hai ki kucha sajA kama hogaI hai / nahIM to becAreko, sAta janma taka daridrI rahaneke sivAya, narakameM aura jAnA par3atA / 7-RtukAlameM bhoga na karanevAlI strIkI gati / jinasena trivarNAcArake 12 veM parvameM, garbhAdhAnakA varNana karate hue, likhA hai ki: " RtusnAtA tu yA nArI patiM naivopavindati / ___ zunI vRkI zRgAlI syAcchUkarI gardabhI ca sA // 27 // " arthAta-RtukAlameM, snAnake pazcAt, jo strI apane patise saMbhoga nahIM karatI hai vaha marakara kuttI, bheDinI, gIdaDI sUarI aura gadhI hotI hai| yaha kathana bilakula jainadharmake viruddha hai / aura isane jainiyoMkI sArI karmaphilAsophIko uThAkara tAkameM rakhadiyA hai / isaliye kadApi jainAcAryokA nahIM ho sakatA / yaha zloka bhI, jyoMkA tyoM yA kucha parivartanake sAtha, hindUdharmake kisI graMthase liyA gayA mAlUma hotA hai| kyoM ki hindUdharmake graMthoM meM hI isa prakArakI AjJAyeM pracuratAke sAtha pAI jAtI haiM / unake yahA~ jaba RtusnAtAke sAtha bhoga na karane para For Personal & Private Use Only Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ puruSako naraka meM pahu~cAyA hai, taba kyA RtusnAtA hokara bhoga na karane para strIko tiryacagatimeM na bhejA hogA; jarUra bhejA hogA / parAzarajIne to aisI strIko bhI sIdhA narakameM hI bhejA hai / aura sAtha hI bArabAra vidhavA hone kA bhI phatavA ( dharmAdeza ) de diyA hai / yathA: RtusnAtA tu yA nArI bhartAraM nopasarpati / sAmRtA narakaM yAti vidhavA ca punaH punaH // 4-14 // "" - parAzara smRtiH / isI prakAra hindUdharma ke bahutase phuTakara zloka isa trivarNAcAra meM pAye jAte haiM, jo yA to jyoM ke tyoM yA aura kucha parivartana ke sAtha rakkhe gaye haiM / 66 isa taraha para dharmaviruddha kathanoMke ye kucha thoDese namUne haiM / aura inake sAtha hI isa graMthakI parIkSA bhI samApta kI jAtI hai / antameM jaina vidvAnoMse merA savinaya nivedana hai ki yadi unameM se koI isa trivarNAcArako ArSa graMtha yA jaina graMtha samajhate hoM aura unake pAsa mere lekhoMke vipakSameM koI pramANa maujUda hoM to ve kRpAkara avazya unheM zIghra hI prakAzita kareM / anyathA unakA yaha kartavya honA cAhiye ki ve aise graMthoMke vipakSa meM apanI sammatiyA~ pragaTa karake unakA niSedha kareM. jisase AgAmIko ina jAlI aura banAvaTI graMthoMke kAraNa jainadharma aura jaina samAja para kuThArAghAta na ho sake / ityalam / " devabanda, ji. sahAranapura, tA0 15-8-14 } samAjasevaka jugala kizora mukhtAra | nivedana | sampAdaka mahAzaya ke anyatra cale jAneke kAraNa prUpha saMzodhanameM galatiyA~ rahanA saMbhava hai / pAThaka kSamA kareM / vyavasthApaka For Personal & Private Use Only Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ citrazAlA sTIma presa, pUnA siTIkI __ anokhI pustkeN| . citramayajagat-yaha apane DhaMgakA advitIya sacitra mAsikapatra hai / "ilesTreTeDa laMDana nyUja" ke DhaMga para bar3e sAijameM nikalatA hai| eka eka pRSThameM kaI kaI citra hote haiN| citroMke anusAra lekha bhI vividha viSayake rahate haiN| sAla bharakI 12 kApiyoMko ekameM baMdhA lenese koI 400, 500 citroMkA manohara alabama bana jAtA hai / janavarI 1913 se isameM vizeSa unnati kI gaI hai| raMgIna citra bhI isameM rahate haiN| ArTapeparake saMskaraNakA vArSika mUlya 5 // ) DA0 vya0 sahita aura eka saMkhyAkA mUlya // ) AnA hai| sAdhAraNa kAgajakA vA0 mU0 3 // ) aura eka saMkhyAkA / ) // hai| rAjA ravivarmAke prasiddha citra-rAjA sAhabake citra saMsArabharameM nAma pA cuke haiN| unhIM citroMko aba hamane sabake subhIteke liye ArTa peparapara pustakAkAra prakAzita kara diyA hai| isa pustakameM 88 citra maya vivaraNa. ke haiM / rAjA sAhabakA sacitra caritra bhI hai| TAiTala peja eka prasiddha raMgIna citrase suzobhita hai / mUlya hai sirpha 1) ru.| citramaya jApAna-ghara baiThe jApAnakI saira / isa pustakameM jApAnake sRSTisauMdarya, rItiravAja, khAnapAna, nRtya, gAyanavAdana, vyavasAya, dharmaviSayaka aura rAjakIya, ityAdi viSayoMke 84 citra, saMkSipta vivaraNa sahita haiN| pustaka avvala nambarake ArTa pepara para chapI hai| mUlya eka rupyaa| sacitra akSarabodha-choTe 2 baccoMko varNaparicaya karAnemeM yaha pustaka bahuta nAma pA cukI hai| akSaroMke sAtha sAtha pratyeka akSara ko batAnevAlI, usI akSarake AdivAlI vastukA raMgIna citra bhI diyA hai| pustakakA AkAra bar3A hai| jisase citra aura akSara saba suzobhita dekha par3ate haiM / mUlya chaha aanaa| varNamAlAke raMgIna tAza-tAzoMke khelake sAtha sAtha baccoMke varNaparicaya karAneke liye hamane tAza nikAle haiN| saba tAzoMmeM akSaroMke sAtha sAtha raMgIna citra aura khelaneke cinha bhI haiN| avazya dekhiye| phI seTa cAra Ane / sacitra akSaralipi-yaha pustaka bhI uparyukta "sacitra akSarabodha" ke DhaMgakI hai| isameM bArAkhaDI aura choTe choTe zabda bhI diye haiN| vastucitra saba raMnIna haiM / AkAra ukta pustakase choTA hai| isIse isakA mUlya do Ane hai| For Personal & Private Use Only Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gona citra-zrIdattAtraya, zrIgaNapati, rAmapaMcAyatana, bharatabheTa vipaMcAyatana, sarasvatI, lakSmI, muralIdhara, viSNu, lakSmI, gopii| helyA, zakuntalA, menakA, tilottamA, rAmavanavAsa, gajeMdramokSa, harihare mArkaNDeya, rambhA, mAninI, rAmadhanurvidyAzikSaNa, ahilyoddhAra, vizvAmitra menakA, gAyatrI, manoramA, mAlatI, damayantI aura haMsa, zeSazAyI, damayantI ityAdike sundara raMgIna citr| AkAra 745, mUlya prati citra eka paisaa| zrI sayAjIrAva gAyakavADa baDodA, mahArAja paMcama jArja aura mahArAnI merI. kRSNaziSTAI, svargIya mahArAja saptama eDavarDa ke raMgIna citra, AkAra 8 x 10 mUlya prati saMkhyA eka aanaa| lithoke baDhiyA~ raMgIna citra-gAyatrI, prAtaHsandhyA, madhyAhna sandhyA, sAyaMsandhyA pratyeka citr|) aura cAroM milakara // ), nAnaka paMthake dasa gurU, svAmI dayAnanda sarasvatI, zivapaMcAyatana, rAmapaMcAyatana, mahArAja jArja, mahArAnI merii| AkAra 164 20 mUlya prati citr|) Ane / anya sAmAnya-isake sivAya sacitra kArDa, raMgIna aura sAde, svadezI baTana, svadezI diyAsalAI, svadezI cAkU, aitihAsika raMgIna khelaneke tAza, Adhunika dezabhakta, aitihAsika rAjA mahArAjA, bAdazAha, saradAra, aMgrejI rAjakartA, gavarnara janarala ityAdike sAde citra ucita aura saste mUlya para milate haiN| skUloMmeM kiMDaragArDana rItise zikSA deneke liye jAnavaroM Adike citra saba prakArake raMgIna nakaze, DrAIMgakA sAmAna, bhI yogya mUlyapara milatA hai| isa patepara patravyavahAra kiijiye| mainejara citrazAlA presa, pUnA siTI paccIsa rupayekA puraskAra / / kavivara vRndAvanajIke 'pravacanasAra 'ke kaThina zabdoMkA artha aura usake saba padyoMkA bhAvArtha jo mahAzaya likheMge unameMse sarvazreSTa lekhakako 25) kA puraskAra diyA jaaygaa| likhanevAloMko hamAre pAsa sirpha eka kApI bhejanI hogI, hama use chapAveMge nahIM / usako prakAzita karake lAbha uThAnekA lekhakako adhikAra hogaa| mANikacanda muMsipha, ___ muMgelI ( bilAsapUra ) isa aMkake prakAzita honekI tArIkha 12-9-14 / For Personal & Private Use Only Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svargIya kavivara banArasIdAsajI kRta nATaka smysaar| zrIyuta nAnA rAmacandra nAga jaina brAhmaNa kRta bhASA vacanikA sahita / nirNayasAgara presameM khule patroMmeM chapA hai| adhyAtmapremiyoMko zIghra ma~gA lenA caahie| mUlya 2 // ) DhAI rupayA / / digambara jaina DirekTarI chapakara taiyAra hai zIghra mNgaaie| mUlya ATha rupyaa| lagabhaga 15 hajAra rupayoMke kharcase yaha bar3I bhArI pustaka taiyAra huI hai| sAre hindusthAnameM kahA~, kahA~, kitane, kisa jAtike jainI basate haiM, kyA - dhaMdA karate haiM, mandira kitane haiM, mukhiyA kauna kauna haiM, kisa gA~vakA kaunasA DA~kakhAnA, sTezana Adi hai, digambariyoMkI kula saMkhyA kitanI hai, kauna kauna jAtike kitane kitane ghara haiM siddhakSetra Adi kahA~ kahA~ haiM, unakA aura bar3e bar3e zaharoM tIrtha sthAnoMkA prAcIna itihAsa hai, ityAdi saikar3oM jAnane yogya bAtoMkA isameM saMgraha hai| vyApAriyoM aura noTisa vaoNTanevAle logoMke lie to bar3e hI kAmakI cIja hai| milanekA patA:jainagraMtharatnAkara kAryAlaya, po0 giragAMva-bambaI / For Personal & Private Use Only www.jamelibrary.org Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naI chapI huI pustkeN| zrIpAlacarita-pahalI bAra jo zrIpAlacarita chapA thA, vaha caupAIbaMdha thA-use saba loga sahaja hI na samajha sakate the, isa kAraNa abakI bAra mAsTara dIpacandajIkI banAI sarala bolacAlakI bhASAmeM chapAyA gayA hai| pakkI jilda baMdhI hai / mUlya 10) jambUsvAmIcarita-yaha bhI isI taraha bolacAlakI bhASAmeM chapA hai| muuly|) jainArNava-isake lie bar3A noTisa jo dUsarI agaha chapA huA hai use dekhie / isameM 100 pustakeM haiM / mU01) hindI bhaktAmara-bhaktAmara stotrakA khar3I bolimeM paM. giridharazamAMkRta anuvAda / mU, savA AnA / jainagItAvalI-bundelakhaNDa kI striyoMke lie vyAha zAdiyoMmeM gAnelAyakA gItoMkA saMgraha / mU0-) chahaDhAlA arthasahita-brahmacArI zItalaprasAdajI kRta / abakI bAra nirNayasAgara presameM khUbasUratIke sAtha chapA hai / mUlya lAgatake lagabhaga DhAI aanaa| mitavyayitA-(kiphAyatasArI)-eka aMgrejI graMthake AdhArase bAbU dayAcandajI jainI bI. e. ne likhI hai| pratyeka gharake strI puruSoM bAlaka bAlioMko ise paDhanA caahie| phijUlakharcI aura burI AdateM chuDAneke lie yaha gurukA kAma degI / mUlya caudaha aane| vidyArthIke jIvanakA uddezya--eka nAmI vidvAnakA likhA huA nibandha / pratyeka vidyArthIko paDhanA caahie|m eka aanaa| saccI manohara kahAniyAM-bhAratavarSake prasiddha prasiddha vIra aura vIrAMganAoMkI hRdayako phar3akA denevAlI aitihAsika kahAniyA~ / sarala, sabake paDhane yogya, janasamAjameM pracAra karaneke lie khAsa taurase maMgAI gaI haiN| malya ATha Ane / sItA carita-bAbU dayAnandajI goyalIya bI. e. ne jaina granthoMke AdhArase sarala hindImeM bar3I yogyatAse sItAjIkA carita likhA hai| mUlya tIna Ane / milane kA patA:For Personal & P deva Use OnAratnAkara kalolatA ayog hIrAbAga, po. girgaaNv-bmbii| Nain Education International