Book Title: Ashtak Prakaran
Author(s): Manoharvijay
Publisher: Gyanopasak Samiti
Catalog link: https://jainqq.org/explore/022134/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A0 haribhadrasUrIzvara- kRta zrI aSTaka prakaraNa hindI anuvAdaka muni manohara vijaya prakAzaka zrI jJAnopAsaka samiti zrI vijayalAvaNyasUrIzvara-jJAnamaMdira, boTAda saurASTra (gujarAta) Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ + Arthatantantrnatantrik . OM hrIM aha namaH zrIvijayanemisUrigranthamAlAratnam-54 + + + + + + yAkinImahattarAdharmasnu, bahuzruta, paramapUjya, AcAryazreSTha zrI haribhadrasUrIzvara-viracita zrIpraSTaka prakaraNa hindI bhAvAnuvAda manuvAdaka muni manohara vilaya A LSARom.RL+++ ma prakAzaka zrI jJAnopAsaka samiti zrI vijayalAvaNyasUrIzvara-jJAnamaMdira, boTAda saurASTra (gujarAta) ANEVE Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzaka :-. zrI jJAnopAsaka samiti, zrI vijayalAvaNyasUrIzvara-jJAnamandira pradhyakSaH-- cimanalAla haricanda bagaDoyA, boTAda (BOTAD) saurASTra (gujarAta) vIra saM0 2466 -- vikrama saM0 2029 nemi saM. 24 - kArtika zuklA 1 mUlya 2) rupaye prApti-sthAna :-- 1. prakAzaka-sthala, boTAda / 2. sarasvatI pustaka bhaMDAra, hAthIkhAnA ratanapola ahamadAbAda (gujarAta) mudraka :-- vidyA basala, ema0 e. maMtrI, arcamA prakAzana 1, meharA hAusa, kAlAbAga, pajamera (rAja.) Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzakIya 1444 granthoM ke praNetA vartamAnakAla ke zreSThatama saMskRta sAhitya sarjaka, yAkinImahattarAputra pa0 pU0 prAcArya bhagavaMta zrI haribhadrasUrIzvarajI mahArAja viracita zrI aSTaka prakaraNa kA hindI bhAvAnuvAda pAThakoM ke kara kamaloM meM rakhate hue hameM atyanta prasannatA ho rahI hai| isa grantha ke prakAzana hetu sirohI zrI jaina saMgha peDhI dvArA ru0 400), gaM0 sva. lakSmI bAI mUlacaMdajI zAhA dvArA ru0 400), cunIlAla acaladAsa varADAvAle hAla sirohI dvArA ru0 101) evaM seThAnIjI zrI prabhAvatI kuMvara dharmapatnI zrI jItamalajI loDhA ajamera vAloM dvArA ru0 101) sahAyatA milI hai| jJAnAvaraNIya karma ke kSayopazama ke nimittabhUta samyaka jJAna ke aise prakAzanoM meM Arthika sahayoga dene vAle ukta mahAnubhAvoM kI bhI hama anumodanA karate haiN| pustaka ke satvara prakAzana meM sahAyatA pro0 sohana lAla paTanI ne kI evaM mudrA vyavasthA kA bhAra DaoN. badrIprasAda paMcolI ne uThAyA / tadartha ve sAdhuvAda ke pAtra haiN| 3 Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svakIyam sirohI ke 2028 ke cAturmAsa daramyAna eka dina acAnaka hI 'zrI aSTaka prakaraNa' hAtha meM aayaa| isa grantha ke liye mere pUjya tAraka gurudevazrI ke zrImukha se aneka bAra prazaMsA sunI thii| ataH grantha hAtha meM pAte hI ekabAra use Adyanta par3ha liyaa| isa grantha ko par3hate hI isa grantha ke 32 praSTakoM meM vibhinna viSayoM ke rahasyodghATanoM ne mere mana ko atyanta prasanna va prabhAvita kiyaa| praSTaka ke racanAkAra 1444 granthoM ke praNetA, yAkinImahattarA dharmasUnu, paramabahuzruta, prAtaHsmaraNIya pa0 pU0 prAcArya bhagavanta zrI haribhadrasUrIzvarajI ma0 sA0 ko maiM bAraMbAra manomana bhAvabharI vandanAJjali detA rahA / patA nahIM kitanI dera taka maiM isa paramatAraka, AcAryazreSTha ke prati natamastaka hokara prazaMsA karatA rahA / mere jyeSTha ziSya vayovRddha munizrI pramodavijayajI ke sAtha eka bAra phira aSTaka pddh'aa| para merA mana na bharA / maiM isa grantha ke prati itanA AkRSTa humA thA ki ise punaH punaH pddh'aa| * sacamuca zrI aSTakaprakaraNakAra maharSi ne isameM aneka mahattvapUrNa viSayoM ko saMkalita hI nahIM kiyA, varan una 2 viSayoM kA mArmika Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ talasparzI vizleSaNa bhI kiyA hai / sAtha 2 usake rahasyoM ko svapara zAstroM ke pramANoM dvArA siddha kiyA hai / yaha grantha eka svAdhyAya grantha hai| isa granthapara vidvacchiromaNi paramAdaraNIya paramapUjya prAcArya bhagavAn zrI jinezvarasUrIzvarajI kI saMskRta meM sundara, suspaSTa, vistRta TIkA hai| mUla granthakAra maharSi ke gahana arthoM kI rasa pracura vivecanA TIkA meM hai| para saMskRta bhASAvid TIkA ke mAdhuryakA rasAsvAda kara sakate haiM / yadi isa prakaraNa kA bhAvAnuvAda hindI meM ho jAya to isa zAstra grantha kI svAdhyAyasudhA sabhI ke liye sulabha bane / rASTrabhASA meM aSTakajI ke anuvAda kI merI tamannA ko maiMne sAkAra karanA prAraMbha kiyaa| paramatAraka, niSkAraNa jamabandhu, sarvopakArI, paramakaruNAkara bhagavAn zrI jinezvara paramAtmA, jaMgamayugapradhAnakalpa-jagadgurutapAgacchAdhipati-sUricakra cakravatti-rANakapura-kAparaDA zerilA staMbha tIrtha, kadaMbagiri, tAladhvajagiri, madhupurI pramukhAneka prAcIna tIrthoddhAraka, sarvatantra svataMtra, zAsanasamrAT pa0 pU0 sva0 prAcArya bhagavaMta zrImad vijayanemisUrIzvarajI ma. sA. ke sAdhikasAta lAkha zloka pramANa nUtana saMskRta sAhitya sarjaka, paramazAsanaprabhAvaka paTTaprabhAkara vyAkaraNa vAcaspati, kaviratna, zAstravizArada, sAhityasamrAT sva0 50 pU0 guru bhagavaMtAcAryadeveza zrImada vijayalAvaNyasUrIzvarajI ma. sA., evaM sakalajantuhitakara jinadharma kI kRpA kA hI yaha phala hai ki isa zAstragrantha kA bhAvAnuvAda jaldI ho gyaa| Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yaha bhI eka sukhada saMyoga kI bAta hai ki- sirohI savarnameSTa kaoNleja ke vidvAna va navayuvaka utsAhI prophesara zrI sohanalAlajI paTalI kA mere pAsa yakAyaka vandanA hetu mAnA huA / maiMne aSTaka prakaraNa para saMzodhanAtmaka dRSTi DAlane kA va aSTakaprakaraNakAra maharSi kA ciMtanAtmaka paricaya likhane kA bhAra paTanIjI para DAlA / paTanIjI ne apane dAyitva ko sundara DhaMga se nibhAkara sukRta kmaayaa| maiM AzA karUMgA ki. aSTaka prakaraNa ke adhyayana manana va ciMtana dvArA samyagjJAnAloka se sabhI lAbhAnvita hoM ! vIra saM. 24 vikrama saM. 2026 | muni manohara vijaya nemi saM. 24 kArtika zuklA 1, tapAgacchIya zrI vijayahIra sUrIzvara zrI gautamasvAmikevalajJAnopalabdhi zrI jaina saMgha upAzraya jaina vIzI. evaM zAsanasamrAT janma zatAbdI sunAravADA, sirohI (rAja.). samAroha. dina. Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkkathana - zrI haribhadrasUri jaina-sAhitya meM eka yugasraSTA ke rUpa meM jAne jAte haiN| unake upalabdha sAhitya se hI hameM unakI bahuzrutatA samanvayAtmakatA evaM pratibhA kA paricaya milatA hai / unakI zatamukhI pratibhA kA paricaya tatkAlIna dArzanika granthoM meM bhI milatA hai / jaina nyAya, yogazAstra, evaM jainakathA-sAhitya meM unhoMne yugAntara upasthita kiyaa| unake kRtitva kI virATa vyaJjanA kA paricaya to isI se milatA hai ki unhoMne 1444 prakaraNa granthoM kA sarjana kiyaa| saMskRta evaM prAkRta bhASAoM para unakA samAna adhikAra thaa| jainadharma ke uttarakAlIna sAhitya ke itihAsa meM ye mukhya lekhaka rahe haiM evaM jaina samAja ke saMgaThana meM ye pramukha vyavasthApaka rahe haiN| vAstava meM apanI bahumukhI pratibhA ke kAraNa ye jainadharma ke pUrvakAlIna tathA uttarakAlIna itihAsa ke madhyavartI sabhA-stambha rahe haiN| unake upalabdha sAhitya se patA lagatA hai ki ve zvetAmbara sampradAya ke the evaM unake gaccha kA nAma vidyAdhara thaa| unake gacchapati prAcArya kA nAma jinabhaTa tathA dIkSAguru kA nAma jinadatta thaa| unakI dharmajananI sAdhvI kA nAma yAkinI mahattarA thaa| unakA janma citrakUTa (vartamAna cittoDa) meM huA thaa| ye apane samaya ke samartha brAhmaNa tathA rAjya purohita the| vidvattA ke abhimAna meM unhoMne eka bAra pratijJA kI ki jisakA kahA unakI samajha meM nahIM AyegA ve usI ke ziSya bana jAyeMge / eka dina ve Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaMna upAzraya ke pAsa se nikala rahe the| usa samaya sAdhvI yAkinI mahattarA ke mukha se nikalo eka prAkRta-gAthA unakI samajha meM nahIM prAI evaM ve turanta apanI pratijJAnusAra unakA ziSyatva grahaNa karane ke lie taiyAra ho ge| sAdhvI yAkinI mahattarA ne unheM apane guru prAcArya jinabhaTa se dIkSA dilA dI para haribhadrasUrijI ne sAdhvI yAkinI mahattarA ko sadaiva apanI dharmajananI mAnA evaM apane pratyeka grantha meM apane lie "yAkinImahattarAdharmasUnu" vizeSaNa kA prayoga kiyaa| unake do bhAgineya haMsa evaM paramahaMsa unase dIkSita hue para ve dhArmika asahiSNutA ke kAraNa bauddhoM ke dvArA mAre ge| pratizodha kI Aga meM jalate prAcArya ne 1444 bauddhoM kA saMhAra karane kA saMkalpa kiyA para unake guru ne unheM tIna gAthAe~ likhakara bhejI evaM sAdhudharma kI sahiSNutA kA upadeza diyaa| 1444 bauddhoM ke saMhAra ke sakalpa kA parihAra karane ke lie 1444 granthoM kI racanA karane kA parAmarza guru ne diyaa| haribhadrasUri jI ne unake Adeza kA pAlana kiyA / - zrI haribhadrasUrijI ke samaya ke viSaya meM do mata pracalita hai-- eka vi.saM. 530 se 585 ke AsapAsa kA evaM dUsarA vi. saM0 757 se 827 kaa| muni jinavijayajI ne samakAlIna granthoM ke uddharaNoM se unakA samaya vi. saM0 757 se 827 ke bIca nirdhArita kiyA hai / isa samaya meM bhAratavarSa meM caityavAsiyoM kA bar3A prabhAva thA va deva dravya kA apane svayaM ke lie prayoga kara rahe the| taba isa prAcArya ne DaMke kI coTa apane "saMbodha prakaraNa" meM kahA : Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jiNapavayaNavuDDikaraM pabhAvagaM nANadaMsaNa-guNANaM / . buDDato jiNadavvaM titthayarattaM lahai jIvo / / 67 // maMgaladavvaM nihidavvaM sAsayadavvaM ca sabamegaThA / pAsAyaNaparihArA jayaNAe taM khu ThAyavvaM / / 66 / / jina-dravya to zrIjinapravacana kI vRddhi karane vAlA, jJAnaguNa tathA darzana guNa kI prabhAvanA karane vAlA hotA hai / isa dravya ko bar3hAne vAlA jIva tIrthaGkara pada prApta karatA hai / yaha dravya maMgaladravya hai, zAzvatadravya hai evaM nidhidravya hai / unake pratiSThita granthoM ke nAma ye haiM :-- (1) anekAntavAdapraveza (2) anekAntajayapatAkA (3) anuyogadvArasUtra (4) aSTakaprakaraNa (5) AvazyakasUtravRhadvRtti (6) upadezapadaprakaraNa (7) dazavakAlikasUtravRtti (8) nyAyapravezasUtravRtti (6) dharmabinduprakaraNa (10) dharmasaMgrahaNIprakaraNa (11) nandIsUtralaghuvRtti (12) paJcAzakaprakaraNa (13) paMcavastuprakaraNa TIkA (14) paJcasUnaprakaraNaTIkA Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (15) prajJApanAsUtrapravezavyAkhyA (16) yogaddaSTisumaccaya (17) yogabindu (18) lalitavistarA (16) lokatattvanirNaya (20) viMzativiMzatikAprakaraNa (21) SaDdarzanasamuccaya (22) zAstravArtAsamuccaya (23) zrAvakadharmavidhi (24) samarAIccakahA (samarAditya kathA) (25) sambodhaprakaraNa (26) sambodhasaptatikA prakaraNa prastuta aSTaka prakaraNa meM 32 aSTaka hai| inakA viSayavastu Apake sAmane hai / bhASA kI saralatA, para vicAroM kI gUr3hatA inakI vizeSatA hai| pratyeka aSTaka meM apane viSaya kA sImita kintu sAragabhita vivecana hai| yaha to Apa para nirbhara hai ki Apa kitanA grahaNa karate haiM / munirAja manohara vijayajI ne apane anubhava evaM prAcAra kA puTa dekara Apake lie yaha paramauSadha taiyAra kiyA hai / isakA sevana kara hama saba kRtArtha baneM yahI bhAvanA hai / kArtika pUrNimA pro0 sohanalAla paTanI san 1972 ema. e. (saMskRta, hindI) hindIvibhAga, rAjakIya mahAvidyAlaya sirohI (rAja). Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI aSTaka prakaraNa meM Aye hue zlokoM kI akArAdi anukramaNikA zloka-pratIka zloka-pratIka zrakiJcitakarakaM jJa eyaM akRto'kAritazcAnyaiH akSayopazamAttyAga aGgaSveva jarA yAtu N acintyapuNya saMbhAra ata unnatimApnoti ata evAgamajJo'pi ataH prakarSasamprAptAt ataH sarvagatAbhAsam ataH sarvaprayatnena atyaMta mAninAsArddha m matra vAsAvadoSazced pradAne'pi ca dInAde pradoSakIrtanAdeva adhikArivazAcchAstra zranyastvAhAsya rAjyAdi anyo'vimRzya zabdArtha anyaistvasaGkhyamanyeSAm apakAriNi sadbuddhi apekSA cAvibhizcaiva apradAne hi rAjyasya aSTaka/ saM0 32 6 | 6 1 8 5 21 6 31 5 23 8 22 5 25 1 30 7 23 5 12 2 18 6 5 6 uu 20 5 28 1 18 1 26 2 26 7 8 prabhavyeSu ca bhUtArthA prabhAve sarvathaitasyA zrabhAve'syA na yujyante aSTakAkhyaM prakaraNam aSTapuSpI samAkhyAtA aSTApAyavinirmukta prasambhavIdaM yadvastu pasmAcchAsanamAlinya 28 2 asvasthasyaiva bhaiSajyaM ahiMsAsatyamasteyaM AtmanastatsvabhAvatvAd zrAtmasthamAtmadharmatvAt dhyAnAkhyamekam itthaM caitadihaiSTavyam itthaM janmaiva doSo'tra itthamAzayabhedena idaM tu yasya nAstyeva imau zuzrUSamANasya iyaM ca niyamAjjJa yA 2 iSTApUrttaM na mokSAGgam iSTetaraviyogAdi 11 aSTaka/ saM0 31 6 14 3 15 5 32 10 3 m 26 23 32 4 30 10 1 3 5 4 10 5 r w 6 30 4 Nov 15 5 1 28 8 18 4 27 6 22 25 31 w w 6 5 5 8 ~ Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zloka-pratIka aSTaka/saM0 la ka-pratIka aSTaka/saM. 32 3 16 4 28 6 32 4 w .x xn ku 32 1 15 mh s ` 24 mh . iSyate cet kriyA uccate kalpa evAsya udagravIryavirahAt udvegakRdviSAdADhayam upanyAsazca zAstras'yAH RSINAmuttamaM haya tat eko nityastathA'baddhaH etadviparyayAdbhAva etattattvaparijJAnAt etasminsatataM yatnaH etAvanmAtrasAmyena ebhirdevAdhidevAya evaM na kazcidasyArtha evamAheha sUtrArtham evambhUtAya zAntAya evaM vijJAya tattyAgaevaM viruddhadAnAdau evaM vivAha dharmAdau evaM sadvRttayuktena evaM sAmAyikAdanyad eva hya bhayathApyetad evaM hya tatsamA dAnaM aucityena pravRttasya kartavyA connatiH karmendhanaM samAzritya 14 8 | kazcidAhAnnapAnAdi 27 2 | kazcidRSistapastepe kiJcehAdhika doSebhyaH 10 3 | kimphalo'nnAdi saMbhogo 15 .7 | kiM veha bahunoktena . 2 7 | kRtvedaM yo vidhAnena 10 4 kRtsnakarmakSayAnmokSo kva khalvetAni yujyante kSaNikajJAnasaMtAna gRhIto'bhigrahaH zreSTho gRhotvA jJAnabhaiSajya 7 gehAd gehAntaraM kazcit 27 8 " " " 1 8 " " . jagadgurormahAdAnam 21 7 jalena dehadezasya 28 5 | jinoktamiti sadbhaktyA jIvato gRhavAse'smin / jJAne tapasi cAritre jJApakaM cAtra bhagavAn 21 4 tatazca bhraSTasAmarthya 22 8 | tatazcAsyA sadA sattA 23 7 tatazcordhvagatidharmAt 4 1 | tataH sadupadezAdeH 9s 24 r sh >> . . l` C Gx >> ` m 30 2 27 5 16 8 15 3 m s m >> Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zloka- pratIka tataH sannItito'bhAvAd tato mahAnubhAvatvAt tattyAgAyopazAntasya tatra pravRttihetutvAt tatra prANyaGgamapyekam tatrAtmA nitya eveti tathAvidhapravRttyAdi tathotkRSTe ca satyasmin tadevaM cintanaM nyAyAt tayA saha kathaM saGkhyA tasmAcchAstra ca lokaM ca tasmAttadupakArAya tasmAdAsanna bhavyasya tasmAdyathodita vastutasyApi hiMsakatvena dayA bhUteSu vairAgyaM dAtRNAmapi caitAbhyAM C dIkSA mokSArthamAkhyAtA duHkhAtmakaM tapaH kecit dRSTazcAbhyudaye bhAno: dRSTA cedarthasaMsiddhau TossaMkalpitasyApi depekSA ceha dehamAtre ca satyasmin dravyato bhAvatazcaiva dvidhA zloka-pratIka 14 4 dravyato bhAvatazcaiva 25 3 dravyAdibhedato jJeyo dharmalAghavakRnmUDho 10 5 20 6 dharmAGgakhyApanArthaM ca dharmArthaM putrakAmasya 17 3 14 1 dharmArtha yasya vittahA ha 5 dharmArthabhiH pramANAde: 22 3 dharmodyatAzca tadyogAt 26 6 dhyAnAmbhasA tu jIvasya na ca kSaraNavizeSasya 26 6 17 7 na ca moho'pi sajjJAna 28 4 22 7 13 8 15 6 24 - aSTaka / saM0 8 4 2 11 1 nApavAdikakalpatvAt 31 7 nAza hetora yogena 11 7 nityAnitye tathA dehAt 6 IS 8 12 8 16 7 2 1 IS 13 aSTaka / saM nimittabhAvatastasya nirapekSapravRttyAdi niravadyamida jJeyam niSkriyo'sau tato hanti 8 21 5 27 o 4 mur N na ca saMtAna bhedasya na caivaM sadgRhasthAnAm na mAMsabhakSaNe doSo na mohodriktatA'bhAve nAgAde rakSaNaM yadvat 5 nAti duSTA'pi cAmISAm nA'dravyo'sti guNo'loke 30 20 13 26 15 1 15 6 18 22 28 15 16 7 e 26 Ww X 14 mo 1 8 5 rw SX mr x 8 c 3 2 sa w m 1 3 2 2 Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zloka-pratIka niHsvAndhapaGgavo nyAyyAdau zuddhavRttyAdi paJcaitAni pavitrANi paramAnandarUpaM tad paralokapradhAnena pAtAdiparatantrasya pApaM ca rAjyasapaMtsu pArivrAjyaM nivRtti pizudveganirAsAya pIDA kartRtvayogena pUjayA vipulaM rAjyaM prakRtyA mArgagAmitvam prakSINatIvra saMklezam pramANena vinizcitya pravrajyA pratipanno yaH prazasto hyanayA bhAvaH prasiddhAni pramANAni prANinAM bAdhakaM caitat prArambhamaGgalaM hyasyA prANyaGgatvena na ca no prAyo nacAnukampAvAn prokSitaM bhakSayenmAMsam nApi tadevAlam bhakSaNIyaM satA mAMsam bhakSyAbhakSyavyavastheha aSTaka / saM0 5 ha 7 zloka- pratIka 6 | bhavahetuttvatazcAyam bhAvavizuddhirapi jJeyA bhAva zuddhinimittatvAd bhikSumAMsaniSedho'pi bhuJjAna vIkSya dInAdi bhUyAMso nAmino baddhA bhogAdhiSThAnaviSaye madya punaH pramAdAGgama madyaM prapadya tadbhogAt mana indriyayogAnAm mayyeva nipatatvetad mahAtapasvinazcaivam 7 4 mahAdAna hi saMkhyAvad 6 mahAnubhAvatA'pyeSA 4 13 2 32 8 12 6 ha 4 4 4 18 8 24 23 13 IS 25 3 16 2 4 5 3 13 8 20 7 25 7 17 4 7 4 18 5 23 2 17 1 17 2 14 mAMsa bhakSayitA'mutra mUlaM caitadadharmasya mokSAdhva sevayA caMtA: yacca candraprabhAdyatra yatirdhyAnAdiyukto yatpunaH kuzalaM cittam yathAvidhi niyuktastu yathaivavidhinA loke yanna duHkhena sambhinnam yastunnatau yathAzakti yasya cArAdhanopAyaH aSTaka / saM0 7 3 22 2 4 17 7 11 26 26 18 20 4 10 14 7 16 1 16- 7 30 11 5 26 4 2 20 26 ww s " 8 5 v 3 5 7 5 2 3 18 7 4 8 7 w 32 2 23 3 w Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zloka-pratIka yasya saMklezajanano yaH pUjyaH sarvadevAnAm yaH zAsanasyamAlinye yo na saMkalpitaH pUrvam yApi cAzanAdibhyaH yA punarbhAvajaiH puSpaiH yAvatsaMtiSThate tasyaH yuktyAgamabahirbhUta ye tU dAnaM prazaMsanti yo vItarAgaH sarvajJo rAgAdeva niyogena rAga dveSazca mohazca labdhikhyAtyarthinA tu madhyAdyapekSayA hya etad laukikairapi caiSo'rtho vacana caikamapyasya varabodhita prArabhya vicAryametat sadbuddhyA vijaye'sya phalaM dharma vijaye'syA'pi pAtAdi vijayotra sannItyA vinayena samArAdhya vinazyantyadhikaM yasmAt vibhinna deyamAzritya viziSTajJAnasaMvega aSTaka/ saM0 1 1 23 11 1 6 2 6 5 vItarAgo'pi sadvedya 3 vRddhAdyarthamasaGgasya 4 3 31 11 27 ? 20 3 20 1 22 2 4 3 21 5 31 4 12 m m M zloka-pratoka 1 / vizuddhizcAsya tapasA viSakaNTakaratnAdau 4 viSayapratibhAsaM cA -31 w 1) 11 16 12 12 12 5 16 5 28 3 2 8 7 m m w viSayo dharmavAdasya viSayo vA'sya vaktavyaH zarIreNA'pi sambandho zAstrArthazca prayatnena zAstra cAptena vo'pyetan zuddhAgamairyathAlAbham zubhAnubandhyataH puNyam zubhAzayakaraM hyated zuSkavAdo vivAdazca zrUyate ca RSi maMdyAt sa evaM gaditastAbhi saH kRtajJa pumAn loke saMkalpana vizeSeraNa saGkIrNeSA svarUpeNa satyAM cAsyAM taduktyA sadAgamavizuddha ena sadaucityapravRttizca saMvedya yogInAmetad sarva eva ca dukhyevaM 8 sarvapApanivRttirya 15 aSTaka / saM0 4 w 13 1 6 31 5 X 9 5 14 7 17 24 27 12 16 Ww x w 16 3 2 25 6 3 13 24 25 M 5 2 1 32 11 25 1 3 X 7 8 4 1 3 AM 8 4 m 2 w 4 w Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zloka-pratIka aSTaka/saM0 zloka-pratIka aSTaka/saM0 20 4 mm s m sarvasaMpatkarI caiSA 5 1 snAyAdeveti na tu sarvArambha nivRttasya 7 1 smaraNapratyabhijJAnam sAmAyikavizuddhAtmA 30 1 svarUpamAtmano hyated sAmAyikaM ca mokSAGgam 26 1 svasthavRtteH prazAntasya suvaidyakcAnAdhadvad 1 7 svocite tu yadArambha sUkSma-buddhayA sadA jJa yo 21 1 | hiMsya karmavipAke'pi snAtvAnena yathAyogam 2 8 w sh Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aiM namaH 5 OM hrIM zrIM namaH 5 aiM namaH // zAsana samrAT zrI vijayane misUrIzvara pragurave namaH // sAhityasamrAT zrI vijayalAvaNyasUrIzvara sadgurave namaH // 1444 granthapraNetA yAkinImahattarA dharmasUnu mahAn bahuzruta paramapUjya zrAcArya bhagavAn zrIharibhadrasUrIzvarapraNIta 5 zrI aSTaka prakaraNa pha kA sarala hindI bhAvAnuvAda * * mahAdevASTakam * [ 1 ] na ca yasya saMkleza-janano, rAgo nAstyeva sarvathA / dveSo'pi sattveSu, zamendhanadavAnalaH // 1 // na ca moho'pi sajjJAnacchAdano'zuddhavRttakRt / trilokakhyAtamahimA, mahAdevaH sa ucyate // 2 // yugmam Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAvArtha-jinameM kleza kA utpAdaka rAga lezamAtra bhI nahIM hai, jinameM samatA rUpI indhanoM ko jalAne hetu dAvAnala jaisA dveSa bhI nahIM hai, jinameM sad jJAna kA(samyaka jJAna kA) AcchAdaka, azuddhAcaraNakArI moha bhI nahIM hai aura jo tInoM lokoM meM (svargaloka, mRtyuloka, pAtAlaloka athavA Urdhvaloka, adholoka va tiryaka loka, athavA bhUH bhuvaH svaH, meM) prakhyAta mahimA vAle haiM unheM mahAdeva kahate haiN| [1-2] yo vItarAgaH sarvajJo, yaH zAzvatasukhezvaraH / kliSTakarmakalAtItaH, sarvathA niSkalastathA // 3 // yaH pUjyaH sarvadevAnAM, yo dhyeyaH sarvayoginAm / yaH sraSTA sarvanItInAM, mahAdevaH sa ucyate // 4 // yugmam bhAvArtha-jo vItarAga haiM, jo sarvajJa haiM, jo zAzvata sukha ke svAmI haiM, jo ghAtI evaM aghAtI karmoM kI pahu~ca se pare evaM klezakArI karma aura kalA arthAt karma dhUli se rahita haiM, jo sarvathA zarIra rahita haiM, jo sarva devoM ke pUjanIya haiM, jo sarva yogIjanoM ke dhyeya ArAdhya deva haiM, jo sarva nIti, naya evaM nyAya ke sRjaka haiM (pratyeka tIrthaGkakara bhagavAna apanI-apanI apekSA se tIrtha ke sRjaka hote haiM) unheM mahAdeva kahate haiM / [3-4] evaM sadvRttayukta na, yena zAstramudAhRtam / zivavama paraM jyotistrikoTIdoSavajitam // 5 // bhAvArtha-niSkalaMka AcaraNa vAle jisa deveza ne mokSamArga meM bar3hane hetu parama prakAza rUpa tInoM hI koTi arthAt vibhAga meM (prAdi, Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ madhya evaM aMta meM) nirdoSa zAstroM kA sRjana kiyA hai / (unheM mahAdeva kahate haiM / ) [5] yasya cArAdhanopAyaH, sadAjJAbhyAsa eva hi / yathAzakti vidhAnena, niyamAtsa phala pradaH // 6 // bhAvArtha-jinakI ArAdhanA kA ekamAtra upAya (unakI) sadAjJA kA abhyAsa hI hai / yadi koI mahAnubhAva yathAzakti vidhAna se inakI sad prAjJA kA abhyAsa kare, to vaha niyamAt phaladAyI hotA hai| (unheM mahAdeva kahate haiM) ina parama tArakoM ke zAsana meM AjJA kA kitanA mahattva hai vaha isa zloka se spaSTa hotA hai| kalikAla-sarvajJa AcArya bhagavAna zrI hemacandrasUrIzvara jI mahArAja ne bhI vItarAga stotra ke unnIsaveM prakAza ke caturtha zloka meM pharamAyA hai vItarAga! saparyAtastavAjJApAlanaM param / AjJA''rAddhA virAddhA ca, zivAya ca bhavAya ca // arthAta-he vItarAga! ApakI pUjA se bhI ApakI AjJA kA pAlana zreSTha hai / ArAdhI huI ApakI AjJA kI ArAdhanA mokSa ke liye aura virAdhanA saMsAra ke liye hotI hai / arthAt AjJA kI ArAdhanA mokSa kI ArAdhanA hai aura AjJA kI virAdhanA saMsAra kI ArAdhanA-bhavabhramaNa kI abhivRddhi karane vAlI hai| suvaidya vacanAdyadvad vyAdherbhavati saMkSayaH / tadvadeva hi tadvAkyAd, dhruvaH saMsArasaMkSayaH // 7 // Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 bhAvArtha - jisa prakAra uttama vaidya ke vacana se yAne suvaidya ke vacanAnusAra AcaraNa karane se roga kA nAza hotA hai, vaise hI mahAdeva ke vacana se arthAt unake vacana ke anusAra unakI prajJA ke anusAra vartana karane vAlA nizcaya hI apane saMsAra kA kSaya karatA hai aura usake bhava bhramaNa kA bhanta ho jAtA hai / evambhUtAya mahAdevAya satataM zAntAya, kRtakRtyAya dhamate / samyagbhaktyA namonamaH // 8 // bhAvArtha- - ukta viziSTa guraNagariSTha, zAnta, kRta-kRtya, buddhimAna mahAdeva ko samyak bhakti se hamezA namaskAra ho / [ 8 ] snAnASTakam [ 2 ] dravyato bhAvatazcaiva dvidhA snAnamudAhRtam / bAhya mAdhyAtmikaM ceti, tadanyaiH parikIrtyate // 1 // bhAvArtha -- snAna do prakAra ke haiM - (1) dravya snAna / (2) bhAva snAna / anya dharmamatAvalambiyoM ne bhI isI ke anukrama se (1) vAhya snAna eva (2) AdhyAtmika snAna kahA hai / [1] jalena deha dezasya, kSaNaM yacchuddhikAraNam / prAyo'nyAnuparodhena, dravyasnAnaM taducyate // 2 // bhAvArtha - jalase kiyA gayA snAna kSaNika dehazuddhi kA kAraNa banatA hai / vaha jalasnAna prAyaH eka dUsare naye maila ko rokane meM asamartha hone ke kAraNa dravya snAna kahA gayA hai [2] Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kRtvedaM yo vidhAnena, devatAtithipUjanam / karoti malinArambhI, tasyaitadapi zobhanam // 3 // bhAvazuddhinimittatvAttathAnubhava siddhitaH / kathaJciddoSabhAve'pi tadanyaguNabhAvataH bhAvArtha - prAraMbha sabhAraMbhI - pApakArI vyApAra karane vAlA gRhastha vidhipUrvaka snAna kara devatA - mahAdeva - tIrthaGkara, maura atithi sAdhu-sAdhviyoM kI pUjA eva N satkAra karatA hai isalie gRhastha ke liye dravyasnAna bhI zobhAyamAna evaM lAbhadAyI hai / yaha anubhava siddha hai ki vaha dravyasnAna bhAva zuddhi meM nimittarUpa banatA hai evaM dravyasnAna meM thor3A doSa hone para bhI usase ( samyaktvazuddhi, AjJA kI paripAlanA, upakAritroM ke prati kRtajJatA jJApana pramukha) dUsare guNoM kA lAbha hotA hai- 3-4) , // 4 // 3,4 zloka ke kAraNa yadi kisI ko yaha zaMkA ho ki " dravyasnAna yadi zobhana hai to gRhasthoM ke liye hI kyoM kahA ? sAdhu ke liye bhI vaha zobhana honA cAhie / " isa zaMkA kA samAdhAna paMcama zloka meM batAte haiM / dharmasAdhanasaMsthitiH / adhikArivazAcchAstra vyAdhipratikriyAtulyA vijJeyA guNadoSayoH 112 11 bhAvArtha - - rogoM kI pratikriyA kI jaisI vyavasthA zAstroM meM pratipAdita kI gaI hai dharma ke sAdhanoM kI vyavasthA unake guNadoSoM ke bAre meM adhikArI kI apekSA se vaise hI jAnanI caahiye| isakA matalaba yaha hai ki :--jo dravyasnAna gRhastha ke liye jina-pUjA ke kAraNa Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zobhana hai, vaha zobhana hone para para bhI sadoSa hone ke kAraNa sAdhuoM ke lie tyAjya hai| cUki gRhastha ke saMsArI hone ke kAraNa usake liye dravya evaM bhAva ye donoM pUjA meM Avazyaka haiN| zAstroM kI spaSTa, udghoSaNA hai ki dravyapUjA bhAvapUjA kA nimitta kAraNa hone ke kAraNa gRhastha ke liye avazyakaraNIya rUpa hai / gRhastha ke deza-virati ke mAdi pariNAma ko bhI hama taba jAna sakate haiM jabaki vaha jina pUjA karatA ho / cUki jina-pUjA meM yaha dezavirati zrAvaka-jIvana kA prAdya pariNAma hai / ataH pA~ca mahAvratadhArI sAdhu sarvaviratidhara ke arthAt sarvatyAmI hone ke kAraNa unake liye dravyasnAna kA sarvataH tyAga hai / cUki sAdhu dravya-tyAgI hai ataH mAtra bhAvapUjA ke sAdhaka haiN| jinezvara devoM kI AjJA bhI zAstra meM isI prakAra se batAI hai ki :-sAdhu ke liye mAtra bhAvapUjA aura zrAvaka ke liye dravyapUjA evaM bhAvapUjA yoM donoM hI anivArya hai| dravyapUjA ko chor3ane vAlA dezavirati-dhara prabhu-prAjJA kA virodhaka hai--[6] dhyAnAmbhasA tu jIvasya sadA yacchuddhikAraNam / malaM karma samAzritya bhAvasnAnaM taducyate // 6 // bhAvArtha--jo snAna dhyAnarUpI jalase karmarUpa maila kI apekSA se arthAt karmarUpI mala ko dhokara AtmA kI zuddhi kA kAraNa banatA hai, use bhAvasnAna kahate haiM--[6]. - RSINAmuttamaM hyetannirdiSTa paramarSibhiH / hiMsAdoSanivRttAnAM vratazIla vivardhanam // 7 // Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAvArtha--hiMsAdoSa se sarvathA nivRtta RSiyoM ke lie vrataniyama, paura zIla-samAdhi kI abhivRddhi karane vAlA bhAvasnAna hI uttama hai aisA munizreSTho ne pharamAyA hai--[7]. snAtvA'nena yathAyogaM niHzeSa malavarjitaH / bhUyo na lipyate tena snAtakaH paramArthataH // 8 // bhAvArtha-adhikArAnusAra dravyasnAna evaM bhAvasnAna karake sampUrNa kamarahita hone vAlA vApisa karmoM se bA~dhA nahIM jAtA, isaliye hI vAstavika dRSTi se sacce artha meM snAtaka kahA jAtA hai --[8] pUjASTakam [3] aSTapuSpI samAkhyAtA svargamokSaprasAdhanI / prazuddhatara bhedena dvidhA tatvArthadazabhiH // 1 // bhAvArtha--tatvadarziyoM ne--mahAn jJAniyoM ne aSTapuSpI pUjA: do prakAra kI kahI hai: (1) azuddha, (2) zuddha / vaha anukrama se svarga evaM mokSa kI sAdhanarUpa hai--[1]. zuddhAgamayaMthAlAbhaM pratyapraiH zucibhAjanaiH / stokairvA bahubhirvA'pi puSpaityiAdisambhavaH // 2 // aSTApAyavinimuktatadutthaguNabhUtaye / dIyate devadevAya yA sA'zuddhatyudAhRtA // 3 // Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8 bhAvArtha -- zuddha prAmANika arthAt nyAya kI rIti se prApta kiye hue, bAjA, zuddha bhAjana meM rakkhe hue, kama athavA jyAdA, jaise mile gaise mAlatI zrAdi phUloM se ATha apAya ke yAnI ATha karmoM ke nAza se utpanna hone vAle ananta jJAnAdi guraNa vAle devAdhideva kI jo pUjA kI jAtI hai, use bhAvapUjA kI apekSA se nimna koTi kI kahate haiM- [2-3] saGkIrNeSA svarUpeNa dravyAdbhAvaprasaktitaH / puNyabandhanimittatvAd vijJeyA sarvasAdhanI bhAvArtha - - svAbhAvika rIti se hI pApa - mizrita yaha azuddha pUjA (puSpAdi ) dravya dvArA bhAMva ko utpanna karane vAlI hone se aura puNyabandha ke nimitta rUpa hone se svargaM kI sAdhanarUpa samajhI jAnI cAhie -- [4] yA punarbhAvarjaH puSpaiH zAstroktiguNasaGgataiH / paripUrNatvato'mlAnairata eva sugandhibhiH 118 11 // 5 // bhAvArtha--punaH zAstrAjJArUpa guNa se ( DorI se ) saMjoye huye ahiMsAdirUpa bhAvapuSpa jo ki paripUrNa arthAt vikasita, doSa rahita hone ke kAraNa hamezA tAjA arthAt binA kumhale aura sugaMdhI vAle hote haiM, unake dvArA jo praSTapuSpI pUjA hotI haiM, vaha 'zuddha pUjA' ( bhAvapUjA) kahalAtI hai -- [5] brahmacaryamasaGgatA / zrahiMsA satyamasteyaM rugubhaktistapo jJAnaM satpuSpANi pracakSate // 6 // Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAvArtha--ahiMsA, satya, asteya arthAt acaurya, brahmacarya, aparigraha, gurubhakti, tapa, aura jJAna yaha ATha bhAvapuSpa kahalAte haiM-[6] ebhirdevAdhidevAya bahumAnapurassarA / hIyate pAlanAdyA tu sA vai zuddhatyudAhRtA // 7 // bhAvArtha--ina mATha phUloM ke yathArtha pAlana dvArA bahumAnA-pUrvaka devAdhideva kI jo pUjA hotI hai vaha zuddha pUjA kahalAtI hai [7] prazasto hyanayA bhAvastataH karmakSayo dhra vH| karmakSayAcca nirvANamata eSA satAM matA // 8 // bhAvArtha--isa zuddha pUjA se arthAta prazasta pUjA se bhAva arthAt AtmapariNAma zuddha hote haiM. usa zuddha bhAva se karmakSaya avazyaMbhAvI banatA hai-aura karmakSaya se nirvANa yAnI mokSa milatA hai, isa kAraNa se hI satpuruSoM ko bhAvapUjA arthAt zuddha pUjA mAnya hai--[8] agnikArikASTakam karmendhanaM samAzritya dRDhA sdbhaavnaahutiH| dharmadhyAnAgninA kAryA dIkSitenAgnikArikA // 1 // bhAvArtha--dIkSita mahAtmA ko karmarUpI indhana, sadbhAvanArUpI mAhuti aura dharmadhyAna rUpa agni se agnikArikA--(jJAna yajJa) karanI cAhiye arthAt jJAna jyoti jagAnI cAhie-[1] Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dokSA mokSArthamAkhyAtA jJAnadhyAnaphalaM ca s| zAstra ukto yataH sUtra zivadharmottare hydH| // 2 // "pUjayA vipulaM rAjyamagnikAryeNa sampadaH / . tapaH pApavizuddhayarthaM jJAnaM dhyAnaM ca muktidam" // 3 // yugmama. bhAvArtha--dIkSA mokSa ke lie kahI hai aura mokSa ko bhI zAstra meM jJAnadhyAna kA phala batAyA hai; kyoM ki 'zivadharmottara' nAma ke zava dharmagrantha ke eka sUtra meM kahA gayA hai, "dravyapUjA se vizAla sAmrAjya milatA hai, (dravya) agni-kArya se samRddhiyAM sulabha banatI hai; tapa pApa kI vizuddhi ke liye hai evaM jJAna evaM dhyAna mokSadAyaka haiM"--[2-3] pApaM ca rAjyasampatsu sambhavatyanaghaM tataH / na taddhatvorupAdAnamiti samyagvicintyatAm // 4 // bhAvArtha--"sAmrAjya evaM samRddhi kI upasthiti meM pApa saMbhava haiM, isaliye sAmrAjya evaM samRddhi ke hetu rUpa agnikArikA kA sevana arthAt pAcaraNa niravadya (nirdoSa) nahIM hai" aisA samyaka rIti se vicAranA cAhie-[4] kadAcita kisI ko yaha zaMkA ho ki jaise rAjya Adi se pApa kA saMbhava hai vaise dAna Adi guNoM kA bhI saMbhava hai aura una dAnAdi guNoM se pApa kA zodhana hotA hai, isa hetu (dravya) pUjA aura (dravya) agni kArikA karanI caahie| isake samAdhAna hetu aSTakakAra maharSi pharamAte haiM :-- Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 11 vizuddhizcAsya tapasA na tu dAnAdinaiva yat / tadiyaM nAnyathA yuktA tathA coktaM mahAtmanA "dharmArthaM yasya vitta hA tasyAnIhA prakSAlanAddhi paGkasya dUrAdasparzanaM garIyasI / varam " ( yugmam ) / / 5 / / mokSAdhvasevayA caitAH prAyaH zubhatarA bhuvi / jAyante hyanapAyinya iyaM sacchAstrasaMsthitiH // 6 // bhAvArtha - yaha agnikArikA pranyathA prakAra se yAnI bhAva-agnikArikA se anya dravya agnikArikA rUpa se yukta nahIM hai, kyoMki pApa kI zuddhi tapa se hotI hai, dAnAdi se nahIM / isakA kAraNa yaha hai ki "dAnena bhogAnApnoti" arthAt dAna se bhogoM kI prApti hotI hai, aisA zAstra vacana hai / mahAtmA vyAsa RSi ne bhI mahAbhArata ke vanaparva meM yahI kahA hai ki "dharma ke liye dhana prApta karane kI jinakI icchA yA pravRtti hai, isase to dharma ke liye dhana hI nahIM prApta karane kI arthAt sarvathA dhana tyAga karane kI unakI icchA yA pravRtti adhika susaMgata hai; kyoMki kIcar3a meM par3akara usako dhone se usa kIcar3a se dUra rahanA hI adhika acchA hai / [5-6 ] 110 11 bhAvArtha-punaH samyak zAstroM meM (sad AgamoM meM) aisI vyavasthA hai ki (samyak darzana, samyak jJAna, samyak cAritra rUpa ) mokSamArga ke sevana se prApta hone vAlI samRddhi jyAdA acchI-doSa rahita - zubhatara hai / isaliye tatvataH bhAva agnikArikA hI yukta hai / [7] Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ iSTApUta na mokSAGga sakAmasyopariNatam / prakAmasya punaryoktA saiva nyAyyAgnikArikA // 8 // bhAvArtha-'iSTApUrta' arthAt iSTa evaM pUrta ye do prakAra ke dAna sakAmI ke hone ke kAraNa mokSa ke aMga nahIM hai, cUki sakAmI kA yAnI abhyudaya kI icchAvAle kA hai, aisA kahA gayA hai| niSkAmI yAnI kAmanA vAMchA yA icchA rahita satpuruSoM ke liye to Upara varNita bhAva agni- . kArikA hI samIcIna hai, mokSake aMga rUpa haiM-[8] bhikSASTakam sarvasampatkarI caikA pauruSaghnI tathA'parA / vRttibhikSA ca tatvajJa riti bhikSA vidhoditA // 1 // bhAvArtha--tatvajJa mahApuruSoM ne bhikSA tIna prakAra kI kahI hai; (1) sarvasaMpatkarI, (2) pauruSaghnI evaM (3) vRttibhikSA--[1] yatiAnAdiyukto yo gurvAjJAyAM vyavasthitaH / sadAnArambhiraNastasya sarvasampatkarI matA // 2 // vRddhAdyarthamasaGgasya bhrmropmyaatttH| gRhidehopakArAya vihiteti zubhAzayAt // 3 // yugmama Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAvArtha--jo yati (pAMca mahAvrata dhArI sAdhu-mahAtmA) dhyAnAdi kArya meM rata ho, guru prAjJApAlana meM tatpara ho, tathokta anAraMbhI-nirdoSa pravRttivAlA ho, mamatva-rahita ho, vRddha (gurujana ) Adi ke lie, evaM gRhastha ke aura apane upakAra hetu aise zubha prAzaya se bhauroM kI bhAMti bhikSATana karane vAloM ke liye kahI huI arthAt upadezita bhikSA ko 'sarvasaMpatkarI' nAmaka bhikSA kahate haiM / dhrutakevalI AcArya bhagavAn zrI zayyambhavasUrIzvarajI mahArAja ne bhI dazavakAlika sUtra meM sAghu. ke liye bhikSA-paddhati batAte hue pharamAyA hai--jahA dumassa pupphesu, bhamaro Aviya i rasaM / Na ya puppha kilAmei, so a pINei appagaM / / 2 // emae samaNA muttA, je loe saMti sAhuNo / vihaMgabhAva puSphesu dANa bhatte saNe rayA / / 3 / / vayaM ca vittiM labhAmo, na ya koi. uvahammai / ahAgaDesu rIyaMte, puSphesu bhamarA jahA // 4 // mahukAra samAbuddhA je bhavanti prANissiyA / nANApiMDarayA detA teNa vuccanti sAhuNo ttibemi / / 5 / / bhAvArtha--jaise bhauMrA vRkSa ke phUloM meM se rasa ko pItA hai aura phUla ko kucha bhI kaSTa nahIM pahuMcAtA hai aura isa prakAra phUla ko pIDita nahIM karatA huA apanI AtmA ko santuSTa kara letA hai // 2 // isI prakAra loka meM ye jo dravya evaM bhAvaparigraha se mukta zramaNa-tapasvI sAdhu haiM, ve phUloM ke bhramara ke samAna dAtA dvArA diye huye AhArAdi kI gaveSaNA meM rata rahate haiN| / / 3 / / guru mahArAja ke ziSya pratijJA karate haiM--jisa prakAra phUloM se bhauMre apanA nirvAha karate haiM, usI prakAra hama sAdhu bhI gRhasthoM dvArA apane nija ke liye banAye huye AhArAdi kI bhikSA grahaNa kareMge, jisase kisI jIva ko kaSTa na pahu~ce / Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ // 4 // jo tattvajJa haiM, bhauroM ke samAna phUloM ke pratibandha se rahita hai, aneka gharoM se thor3A 2 AhArAdi lene meM saMtuSTa haiM, tathA indriyoM kA damana karane vAle haiM ve sAdhu kahalAte haiM / // 5 // dazavakAlika sUtra prathama adhyayana 2,3,4,5--[2-3] pravrajyA pratipanno yastadvirodhena vartate / prasadArambhiNastasya pauruSanIti kIrtitA bhAvArtha--jo pravrajita bhikSu (dIkSita sAdhu) pravrajyA-dIkSA ke virodhI AcaraNa karane vAlA ho arthAt jisakA AcaraNa saMyama virodhI arthAt sa yamaghAtaka ho, aise asad prAraMbhakArI arthAt pApakArI mAcaraNa vAle vyakti kI bhikSA ko 'pauruSaghnI' bhikSA kahate haiM-[4-] // 4 // dharmalAghavakRnmUDho, bhikSayodarapUraNam / karoti dainyAtpInAGgaH pauruSaM hanti kevalam // 5 / bhAvArtha-dharma kI laghutA yAnI nindA karane vAlA, mUr3ha aura sthUla zarIra vAlA jo sAdhu dInatApUrvaka bhikSA se apanI udarapUrti-udarabharaNa karatA hai usase vaha mAtra puruSArtha kA nAza karatA hai--[5] niHsvAndhapaGgavo ye tu na zaktA vai kriyAntare / bhikSAmaTanti vRttyartha vRtibhikSe yamucyate // 6 // bhAvArtha--bhikSA ke atirikta dUsarI kriyA karane meM asamartha, garIba, andhe aura paGga, manuSya udara nirvAha hetu jo bhikSA mAMgate haiM use 'vRtti-bhikSA' kahate haiM--[6] Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAti duSTiA'pi cAmoSAmeSA syAnnahyamI tthaa| anukampA nimittatvAd dharmalAghavakAriNaH // 7 // bhAvArtha--Upara kathita garIba, andhe, paMgu, dIna Adi manuSyoM kI vRttibhikSA na atiduSTa hai aura na prazaMsanIya / ne loga anukampA karane yogya hone ke kAraNa pauruSaghnI bhikSA karane vAloM kI bhAMti dharma kI laghutA-arthAt niMdA karane vAle nahIM banate haiM--[7]. dAtR NAmapi caitebhyaH phalaM kSetrAnusArataH / vijJeyamAzayAdvApi sa vizuddhaH phalapradaH // 8 // bhAvArtha--ukta tInoM prakAra ke bhikSutroM ko bhikSA dene vAle dAtAoM ko kSetra arthAt-pAtra ke anusAra bhI phala milatA hai; athavA dAtA ko apane nija ke Azaya ke anusAra phala milatA hai-aura aneka vidha AzayoM meM vizuddha Azaya hI phaladAyI hotA hai / isa zloka dvArA aSTakakAra maharSi ne yaha spaSTa kara diyA hai ki dAna kabhI bhI niSphala nahIM hotA hai / dAtA ko, jise dAna diyA jAtA hai, usa pAtra ko hI dekhanA cAhiye / pAtra kI yogyatA ko samajhakara tadanusAra pradatta dAna yathocita phaladAyaka hotA hai| dAna to bhAratIya saMskRti kI prANarUpA zramaNa-saMskRti kA sarvaprathama AcaraNa evaM siddhAnta hai| usako koI jaina kabhI nahIM bhUla sktaa| isa guNa kI jIvana meM anivArya rUpa se AvazyakatA hai| isa dAna rUpI guNa ke kAraNa jIva kA mamatva ghaTatA hai, dRSTi meM vizAlatA mAtI hai aura maitrI bhAva kA vikAsa hotA haiM / ina kAraNoM se dAna guNa jIvana meM avazya prayojanIya hai-[8]. Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarvasampatkarI bhikSASTakam [6] prakRto'kAritazcAnyarasaMkalpita eva ca / yateH piNDaH samAkhyAto vizuddhaH zuddhikArakaH // 1 // bhAvArtha-svayaM kiyA huaA, dUsare kisI se karavAyA huA athavA jo kisI ke liye bhI saMkalpa kiyA huA na ho (arthAt kisI ko jisakA upalakSya na banAyA gayA ho) aisA piMDa arthAt khAdya padArtha (upalakSaNa se zayana, Asana Adi bhI) sAdhuoM ke liye vizuddha-niravadya paura zuddhikAraka kahalAtA hai-[1]. nIce darzita cAra zlokoM meM (anyamatAvalaMbI) vAdI zuddha piMDa kI prApti kI azakyatA batAte haiM / ve zaMkA karate haiM : yo na saMkalpitaH pUrva heyabuddhayA kathaM nu tam / dadAti kazcidevaM ca, sa vizuddho vRthoditam // 2 // bhAvArtha-jisameM pahale dene kI buddhi kI kalpanA na kI ho aisA, piMDa koI bhI manuSya kaise de sakegA ? arthAt de hI nahIM sakegA, isase eka bhI piMDa asaMkalpita nahIM ho sakatA ataH vaha piMDa zuddha hai, aisA kathana mithyA hai -[2]. na caivaM sadgRhasthAno bhikSA grAhyA gRheSu yat / svaparAthaM tu te yatnaM kurvate nAnyathA kvacit // 3 // Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 17 bhAvArtha - puna: isa rIti se yAnI asaMkalpita piMDa hI lene kI dRSTi se to gRhasthoM ke ghara meM bhikSA hI nahIM le sakeMge, kyoMki gRhastha to apane aura para arthAt -- pratithi Adi donoM ke liye rasoI Adi banAtA hai / vaha anyathA rIti se- - mAtra apane liye kabhI nahIM banAtA -- [3] saMkalpanaM vizeSeNa parihAro na yatrAsau duSTa ityapi / samyaksyAdyAvadarthikavAdinaH // 4 // bhAvArtha - 'vizeSa rUpa se arthAt amuka sAdhu ke liye hI yaha piMDa hai aisA yadi piMDa meM saMkalpa kiyA ho to vaha duSTa hai,' aisA tumhArA parihAra bhI ucita nahIM hai, kyoMki jitane bhikSArthI haiM una sabhI ke liye arthAt samasta bhikSuka varga ke liye banAye huye piMDa ko bhI tuma tyAjya kahate ho, arthAt vaha bhI tumhAre liye tyAjya hai - [4] viSayo vA'sya vaktavyaH puNyArtha prakRtasya ca / zrasambhavAbhidhAnAtsyAdAptasyAnAptatA'nyathA 112 11 bhAvArtha - prathavA isa yAvadarthika piMDa kA viSaya - saMbaMdha ( jisake hetu banAyA huA, yaha batAnA cAhiye / itanA hI nahIM para puNya ke hetu banAye hue prakRta arthAt sAmane Aye hue piMDakA bhI ) - artha batAnA cAhiye; anyathA asaMkalpita piMDa ke sarvathA asambhAvya hone se usase tumhAre prApta kI arthAt sarvajJa kI sarvajJatA siddha hogI - [ 5 ]. nU anya matAvalaMbiyoM kI zaMkA kA nirasana rthAt samAdhAna karane hetu prAcArya tIna zlokoM dvArA uttara dete haiM Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhinnaM deyamAzritya svabhogyAdyatra vastuni / saMkalpanaM kriyAkAle taddaSTaM viSayo'nayoH // 6 // bhAvArtha-apane kAma meM lene yogya vastu se dUsaroM ko dene yogya vastu alaga hai' aisA saMkalpa jisa vastu meM, usake banAte samaya karane meM AtA hai, vaha duSTa hai; aura yaha hI unakA arthAt yAvadarthika evaM prakRta piMDakA viSaya sambandha yA artha hai-[6]. svocite tu yadArambhe tathA saMkalpanaM kvacit / na duSTaM zubhabhAvatvAt tacchuddhAparayogavat // 7 // bhAvArtha-apane yogya (pAkAdi-rasavatI) vyApAra arthAt pravRtti karate samaya kabhI kabhI tathAprakAraka-sAdhu ko dene rUpa jo saMkalpa hotA hai, vaha dUsare (munivaMdana Adi) zuddha vyApAra arthAt pravRtti kI bhA~ti citta kI vizuddhi-rUpa hone se zuddha arthAt nirduSTa hai-[7]. dRSTo'saMkalpitasyApi lAbha evamasambhavaH / nokta ityAptatAsiddhiyaMtidharmo'tiduSkaraH / / 8 / / bhAvArtha-punaH asaMkalita yAnI jo sAdhu hetu nahIM banAyA huA aise (rAta ko banAye huye yA sUtaka Adi prasaMgoM para pakAye huye) piMDa kI prApti bhI dIkhatI hai, usase tumhAre kathanAnusAra asaMbhavita piMDa kA prAptoM arthAt sarvajJoM ne upadeza nahIM diyA hai| isaliye hI sarvajJa kI sarvajJatA siddha hotI hai| alabattA-aise asaMkalpita piMDa kI prApti ke prasaMga kucha hI hote haiN| isaliye hI kahA hai ki yati dharma ati duSkara hai-[8]. Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 : paMcamahAvratadhArI, saMyamI, sAdhu, mahAtmA pracchanna arthAt gupta bhojana kyoM karate haiM, isakA kAraNa batAte haiM / pracchannabhojanASTakam [ 7 ] sarvArambhanivRttasya puNyAdiparihArAya mumukSorbhAvitAtmanaH / pracchannabhojanam // 1 // mataM bhAvArtha -- sabhI prAraMbha samAraMbha se nivRtta - pApakArI pravRttiyoM se nivRtta, punIta antaHkaraNa vAle, mumukSu bhAvitAtmA mahAnubhAva ke lie puNyAdi parihAra hetu pracchanna- gupta bhojana ucita mAnA jAtA haiM - [1] bhuJjAnaM vIkSya dInAdiryAcate kSutprapIDitaH / tasyAnukampayA dAne puNyabandhaH prakIrtitaH // 2 // bhAvArtha - bhUkha ke duHkha se saMtrasta - duHkhita dIna - - anAtha Adi loga khAnevAle ko dekhakara usake pAsa bhikSA mA~gate haiM / usa samaya dInoM para anukampA se yadi khAne vAle saMyamI mahAtmA una donoM ko dAna deM, to dAtA ko puNyabandha hotA hai -- [2] . neSyate bhavahetutvatazcAyaM puNyApuNyakSayAnmuktiriti muktivAdinAm / zAstravyavasthiteH // 3 // Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAvArtha--puNyabandha bhava arthAt saMsAra kA kAraNa hotA hai ataH vaha mokSAbhilASI saMyamiyoM ke liye iSTa nahIM hai / zAstroM meM kahA hai ki puNya aura pApa ke kSaya se mokSa milatA hai| zAstroM meM kahA gayA hai ki puNya svarNa kI jaMjIra sA aura pApa lohe kI jaMjIra jaisA hai| mokSa meM jAne ke lie donoM hI jaMjIreM bandhana rUpa haiM, donoM hI dhAtu bhAra rUpa haiM / saMsArI gRhasthoM ko svarNa pasanda hai aura lohA nApasanda, para mokSamArga meM donoM hI bAdhaka haiM / --[3]. prAyo nacAnukampAvAMstasyAdatvA kadAcana / tathAvidhasvabhAvattvAcchaknoti sukhamAsitum // 4 // bhAvArtha--sAtha-sAtha anukampA vAlA vyakti kSudhita arthAt bhUkhe ko diye binA prAyaH sukha se raha nahIM sakatA; kyoMki anukampA vAle mahAnu. bhAvoM kA svabhAva hI aisA hai ki ve dUsare donoM kA duHkha dekha nahIM sakate--[4]. pradAne'pi ca dInAderaprItirjAyate dhra vam / tato'pi zAsanadveSastataH kugatisantatiH // 5 // bhAvArtha--punaH dIna, anAtha, duHkhI Adi mAMganevAloM ko na dene se ve avazya aprasanna hote haiM aura usa aprasannatA ke kAraNa zAsana-dharma ke prati dveSa paidA hotA hai, usa dveSa ke pariNAma se unakI durgati-paramparA calatI hai--[5]. . nimittabhAvatastasya satyupAye pramAdataH / zAstrArthabAdhaneneha pApabandha udAhRtaH // 6 // Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 21 bhAvArtha-Upara puNya yA pApabandha se bacane kA upAya pracchanna arthAt gupta bhojana batAyA gayA hai| pramAdavaza prakaTa bhojana Adi meM aprIti, zAsana-dveSa, dharma kA abhAva Adi pariNAma hote haiN| ataH zAstra dhidhAna kA bhaMga hone ke kAraNa prakaTabhojI sAdhu ko pApa kA bandhana hotA hai, aisA kahA gayA hai--[6]. zAstrArthazca prayatnena yathAzakti mumukssunnaa| anyavyApArazUnyena kartavyaH sarvadaiva hi // 7 // bhAvArtha--mumukSutroM ko anya pravRtti se zUnya hokara yathAzakti zAstrArtha arthAt prAgamoM kA yathAvidhi vAcana, manana Adi karanA cAhiye-[7]. evaM hyabhayathApyetadda STaM prakaTabhojanam / yasmAnnidarzitaM zAstre tatasatyAgo'sya yuktimAn // 8 // bhAvArtha--uparyukta prakaTa bhojana, donoM prakAra se yAnI dene aura na dene, donoM prakAra se doSa yukta haiM, aisA zAstra meM batAyA hai, isa hetu usakA tyAga hI ucita evaM yukti-yukta hai-[8]. pratyAkhyAnASTakam dravyato bhAvatazcaiva pratyAkhyAnaM dvidhA matam / apekSAdikRtaM hyAdyamato'nyaccaramaM matam // 1 // Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 bhAvArtha--pratyAkhyAna-(paccakkhANa) yAnI tyAga do prakAra kA mAnA gayA hai: (1) dravya pratyAkhyAna (2) bhAva pratyAkhyAna / pahalA dravya pratyAkhyAna kisI prakAra kI apekSA yAnI avidhi, apariNAma , rAga-dveSa Adi kAraNoM se kiyA gayA hotA hai; jabaki dUsarA--bhAvapratyAkhyAna prathama se sarvathA ulaTA arthAt apekSAdi se rahita mAtra tyAga-buddhi se hI hotA hai [1]. mapekSA cAvidhizcaivApariNAmastathaiva ca / pratyAkhyAnasya vighnAstu vIryAbhAvastathAparaH // 2 // bhAvArtha--apekSA, avidhi, apariNAma arthAt azraddhA tathA vIryA bhAva arthAt pariNAma hone para bhI zakti arthAt ullAsa athavA prayatna kA abhAva, ye sabhI bhAva-pratyAkhyAna ke vighna haiM kyoMki apekSA Adi se yukta sabhI pratyAkhyAna dravyapratyAkhyAna rUpa hote haiM-[2] lavyAdyapekSayA hyetadbhavyAnAmapi kvacit / zrUyate na tatkiJcidityapekSA'tra ninditA // 3 // bhAvArtha-labdhi arthAt Arthika lAbha Adi kA apekSApUrvaka pratyAkhyAna to abhavyoM ko bhI kabhI-kabhI ho jAtA hai, aisA Agama vacana hai, para vaha tuccha evaM akiMcitkara hai| isa kAraNa se pretyAkhyAna ke samaya kisI prakAra kI apekSA arthAt AkAMkSA nindanIya hai--[3.] yathaivAvidhinA loke na vidyAgrahaNAdi yat / viparyayaphalatvena tathedamapi bhAvyatAm // 4 // Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 23 bhAvArtha - - pravidhipUrvaka grahaNa kI huI vidyA (maMtra, taMtra) Adi viparIta phala dene vAle hone se loka meM jisa prakAra unakA graharaNa sambhava nahIM mAnA jAtA arthAt agRhItavya kahalAtA hai, vaise hI pravidhi se grahaNa kiye huye pratyAkhyAna ko bhI apratyAkhyAna rUpa hI arthAt dravya pratyAkhyAna hI samajhanA cAhie kyoMki vaha mokSarUpI samyak phala nahIM detA - [4] tathA'sati / prakSayopazamAtyAgapariNAme jinAjJAbhaktisaMvegavaikalyAdetadapyasat // 5 // bhAvArtha - - darzana mohanIya karma ke kSayopazama ke prabhAva se jinezvara devoM ke AgamoM ke prati zraddhA pUrvaka bahumAna aura saMbega nahIM hote aura zraddhA ke abhAva meM tyAgajanya samyak pariNAma -- apariNAma janya dravya pratyAkhyAna bhI akiMcitkara - bekAra hai - [ 5 ] ---- . kliSTakarmodayena yat / prakIrtitam udagravIrya virahAta bAdhyate tadapi dravya pratyAkhyAnaM // 6 // bhAvArtha - kilaSTa arthAt gADha athavA duSTa karmodaya ke kAraNa utkaTavIryaarthAt tIvra zakti kA prabhAva rahane se pratyAkhyAna khaMDita hojAtA hai / usa pratyAkhyAna ko bhI dravya-- pratyAkhyAna kahate haiM -- [6]. etadviparyayAdbhAvapratyAkhyAnaM jinoditam / samyakcAritrarUpatvAnniyamAnmuktisAdhanam 11911 bhAvArtha - dUsarA bhAva pratyAkhyAna samyak cAritrarUpa hone se nizcaya hI mokSadAyaka hai, aisA jinezvara bhagavAnoM ne kahA hai; kyoMki yaha dravya-pratyAkhyAna se viparIta rUpa hai - [7]. Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 jinoktamiti sadbhaktyA grahaNe dravyato'pyadaH / bAdhyamAnaM bhavedbhAvapratyAkhyAnasya kAraNam // 8 // bhAvArtha--'jinezvara deva ne pharamAyA hai' aise sadbhaktiyukta khaMDita hone vAle pratyAkhyAna ko dravyarUpa se yadi grahaNa kiyA jAya to bhI vaha bhAva-pratyAkhyAna kA kAraNa banatA hai / cUki isake sAtha jinoM kI AjJApAlana kA dhyeya hotA hai, ataH isako dravya pratyAkhyAna jAnakara grahaNa karane ke sAtha 'jinakathita haiM' aisA bhyAna avazya rahanA - cAhiye-[8]. jJAnASTakam [6] viSayapratibhAsaM caatmprinntimttthaa| tattvasaMvedanaM caiva jJAnamAhumaharSayaH // 1 // bhAvArtha-maharSioM ne jJAna tIna prakAra kA kahA hai :(1) viSayapratibhAsa rUpa (2) AtmapariNatimat aura ( 3) tattvasaMvedana rUpa--[1]. viSakaNTakaratnAdau bAlAdipratibhAsavat / viSayapratibhAsaM syAt taddheyatvAdyavedakam // 2 // Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 25 bhAvArtha -- jisa prakAra bAla jIvoM ko jahara (viSa), ratna, kAMTe Adi kA mAtra Upara-Upara sthUla jJAna hotA hai, vaise hI vastu meM rahe hue heya, upAdeya Adi guNoM ke bhAna se rahita vastu ke sAmAnya jJAna ko pratibhAsarUpa jJAna kahate haiM -- [2] . nirapekSa pravRttyAdiliGgametadudAhRtam / ajJAnAvaraNApAyaM 11 3 11 bhAvArtha - - yaha viSaya pratibhAsa jJAna nirapekSa arthAt avicArI pravRttirUpa bAhyacihna vAlA hai / ise ajJAnAvaraNIya karma ke apAya se arthAt kSayopazama se utpanna hone vAlA evaM mahA anartha kA kAraNa bhUta kahA gayA hai -- [3] . pAtAdiparatantrasya anarthAdyAptiyukta mahApAyanibandhanam taddoSAdAvasaMzayam / cAtmapariNatimanmatama 118 11 bhAvArtha --sadgati meM hone vAle pAta arthAt rAga-dveSa Adi ke vaza meM hone vAle manuSya ke, pAta Adi guNadoSa jAnane meM saMzaya evaM viparyaya ke vinA arthAt yathArtha rIti se janAne vAle evaM hAni lAbha kI prApti karAne vAle jJAna ko AtmapariNatimat jJAna mAnA gayA hai - [ 4 ] . tathAvidhapravRttyAdivyaGgyaM sadanubandhi ca / jJAnAvaraNa hrAsotthaM prAyo vairAgyakAraNam / / 5 / / bhAvArtha - punaH yaha zrAtmapariNatimat jJAna samyak pravRtti - nivRtti rUpa se prakaTa hone vAlA, zubha anubandha arthAt zubha pariNAma - paramparA Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAlA, jJAnAvaraNIya karma ke kSayopazama se utpanna hone vAlA tathA prAyaH vairAgya kA kAraNa rUpa mAnA gayA hai-[5]. svasthavRtteH prazAntasya taddhayatvAdinizcayam / tattvasaMvedanaM samyag yathAzakti phalapradama // 6 // bhAvArtha tIsarA tattvasaMvedana jJAna heya arthAt tyAga karane yogya, upAdeya arthAt upArjana karane yogya evaM upekSaNIya vastukA nizcaya karAne vAlA, tathA AtmA kI zakti ke anusAra samyak-cAritra evaM mokSarUpa samyak phala kA dene vAlA haiM / yaha jJAna svastha vRtti vAle prazAnta mahAnubhAva ko hotA hai - [6]. nyAyyAdau zuddhavRtyAdigamyametatprakIrtitam / sajjJAnAvaraNApAyaM mahodaya nibandhanama // 7 // bhAvArtha- yaha tattvasaMgedana jJAna nIti-vyavahAra Adi meM zuddha vRtti arthAt AcaraNa Adi dvArA prakaTa rUpa se spaSTa dIkhatA hai, nakA sad mokSa sAdhaka jJAnAvaraNIya karmake kSayopazamajanya, mahodaya-mokSakA kA kAraNa rUpa hai, aisA tattvasaMbedakoM ne kahA hai--[7]. etasminsatataM yatnaH kugrahattyAgato bhRzama / mArgazraddhAdibhAvena kArya prAgamatatparaiH // 8 // bhAvArtha--ataH zAstrazraddhAvAnoM ko kadAgraha kA tyAga karake, mokSa mArga meM zraddhA (bahumAna-jJAna-prAcaraNa) Adi bhAvapUrNaka tattvasaMgedana jJAna hetu sadaiva prayatnazIla honA cAhiye--[8.] Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isa aSTaka dvArA hameM yaha jJAta hotA hai ki--pahalA viSaya pratibhAsa jJAna mithAtvasaMyukta hai, dUsarA Atma-pariNatimata jJAna saMyama-sarvavirati grahaNa na karane vAle samyak dRSTi AtmAoM ke liye samyak-jJAnarUpa hai kyoMki paMcama zloka meM ise vairAgya kA kAraNa bhI batAyA hai aura tIsarA tattvasadana jJAna yathAzakti caritra-sayama-sanavirati-cAritra aMgIkAra karane vAle zrAvaka se lagAkara mokSa jAne vAle sAdhuoM taka ke viziSTa samyak jJAna rUpa hai| vairAgyASTakam [10] prArtadhyAnAkhyamekaM syAnmohagarbha tathA'param / sajjJAnasaGgataM ceti vairAgyaM trividhaM smRtam // 1 // bhAvArtha--vairAgya tIna prakAra kA hai| (1) prArtadhyAna nAmaka gairAgya (2) mohabhita vairAgya (3) sadjJAna yukta vairAgya / iSTetaraviyogAdinimitta prAyazo hi yat / yathAzaktyapi heyAdAvapravRttyAdivajitam // 2 // udvegakRdviSAdADhayamAtmaghAtAdikAraNam / prArtadhyAnaM hyado mukhyaM vairAgyaM lokato matam / // 3 // bhAvArtha-jo prAyaH iSTa viyoga aura aniSTa saMyoga ke nimitta se utpanna hotA hai, jo yathAzakti heya yA upAdeya kA kramazaH tyAga Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yA aMgIkAra-svIkAra nahIM karatA, jo udvaiga utpanna karane vAlA hai, jo viSAda arthAt dInatA se paripUrNa evaM AtmaghAta Adi meM kAraNa bhUta hai , vaha vastutaH ArtadhyAna hI hai, phira bhI laukika dRSTi se vaha gairAgya kahalAyA hai / isIlie prathama prArtadhyAna nairAgya kahA hai / zAstroM meM isa prArtadhyAna nairAgya ko duHkha garbhita vairAgya bhI kahA ha-[2-3]. eko nityastathA'baddhaH kSayyasaha srvthaa| prAtmeti nizcayAdbhU yo bhavanaiguNyadarzanAt // 4 // tattyAgAyopazAntasya sadvRttasyApi bhAvataH / vairAgyaM tadgataM yattanmohagabhaMmudAhRtam // 5 // bhAvArtha--AtmA eka hI hai, athavA AtmA nitya hI hai, athavA abaddha hI hai, athavA kSaNika hI hai, athavA asadrUpa hI hai, aise nizcaya dvArA aneka bAra saMsAra kI asAratA dekhane se saMsAratyAgahetu nigRhIta indriyoM vAle sAdhucarita puruSoM ko bhAva se bhavaviSayaka jo vairAgya hotA hai vaha mohabhita arthAt ajJAnajanya vairAgya kahA jAtA hai-[4-5] bhUyAMso nAmino baddhA bAhya necchAdinA hyamI / prAtmAnastadvazAtkaSTaM bhave tiSThanti dAruNe // 6 // evaM vijJAya tattyAgavidhistyAgazca srvthaa| vairAgyamAhuH sajjJAnasaGgataM tattvadarzinaH // 7 // yugmam bhAvArtha-nAma-paryAya pariNAma vAle arthAt apane svarUpa kA tyAga kiye binA paryAya rUpa se utpanna evaM naSTa hone ke svabhAva vAle, bAhya Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ // 8 // (bAharI) icchA Adi se baddha arthAt jakar3I huI bahuta sI AtmAe~ icchAdhIna (paravaza) ho jAne ke kAraNa dAruNa (bhayaMkara) duHkha bhare saMsAra meM duHkhapUrvaka bhaTakatI haiM aisA jAnakara saMsAra ke tyAga kI kriyA tathA usake sarvathA tyAga ko tattvajJa puruSoM ne sadjJAna yukta vairAgya kahA hai -[6-7]. etattattvaparijJAnAnniyamenopajAyate / yato'taH sAdhanaM siddha retadevoditaM jinaH bhAvArtha- kyoMki yaha tIsarA sadjJAnayukta vairAgya tattvajJAna dvArA niyama se utpanna ho jAtA hai isalie bhagavAna zrI jinezvara devoM ne isI vairAgya ko mokSa kA sAdhana kahA hai| prathama viSaya pratibhAsarUpa vairAgya iSTaviyoga evaM aniSTa yoga janya duHkha se bharA hai, dUsarA mohagabhita vairAgya saMsAra kI asAratA para khar3A hai / Akhira kAra prathama evaM dUsarA vairAgya jaba taka tattvajJAnaja-ya jJAnabhita tRtIya vairAgya meM pariNata nahIM hote taba taka ve donoM vairAgya kAryasiddhi ke kAraNa nahIM haiM / mAtra jJAnabhita vairAgya hI mokSa kA sAdhana isIlie kahA gayA hai ki vaha dRr3hatApUrvaka tattvajJAna para nirbhara hai-[8]. tapo'STakam [11] duHkhAtmakaM tapaH kecinmanyante tanna yuktimat / - karmodayasvarUpatvAd balIvAdiduHkhavat // 1 // Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . bhAvArtha-tapazcaryA ke bAre meM saMsAra meM aneka vicAradhArAeM haiM, aneka zaMkAe~ bhI haiM, una zaMkAoM ko granthakAra svayaM batAte haiN| isa aSTaka meM prathama 4 zloka zaMkA ke haiM aura usake bAda ke 4 zlokoM meM zaMkA kA samAdhAna hai / kaI logoM kI mAnyatA hai ki bala ke duHkha kI bhAMti tapa bhI karmodaya rUpa (karmaphala rUpa) hone ke kAraNa duHkhAtmaka hai, isalie tapa ko mokSa kA sAdhana rUpa kahanA yuktisaMgata nahIM hai-[1] sarva eva ca duHkhyevaM tapasvI samprasajyate / viziSTastadvizeSeNa sudhanena dhanI yathA // 2 // bhAvArtha -punaH saba prANI duHkhI haiM aura tapa bhI jaisA ki Upara ke zloka meM batAyA hai , duHkhAtmaka haiM, isa kAraNa se jisa prakAra vipula dhana manuSya dhanavAna kahalAtA hai usI prakAra se vizeSa duHkha hone ke kAraNa manuSya viziSTa tapasvI kahalAyegA-[2] mahAtapasvinazcaivaM tvannItyA nArakAdayaH / zamasaukhyapradhAnatvAdyoginastvatapasvinaH // 3 // bhAvArtha --isase uparyukta nIti (nyAya athavA mAnyatA) ke anusAra nAraka jIva Adi mahAtapasvI kahalAyeMge, aura yogIjana atapasvI kahalAyeMge kyoMki ve samatA rUpa viziSTa sukhavAle arthAt adu:khI yuktyAgamabahirbhUtamatastyAjyamidaM budhaiH / prazastadhyAnajananAt prAya AtmApakArakam // 4 // Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 31 bhAvArtha -- Upara kathita kAraNoM aura prAgama kSetra bAhya evaM durdhyAna utpanna karane vAlA hone se AtmA kA apakAra (grahita ) karane vAlA yaha tapa buddhimAna puruSoM ko chor3a denA cAhie -- [4] aba granthakAra maharSi ukta zaMkAtroM kA nirasana Age likhe 4 zlokoM dvArA karate haiM / mana indriyayogAnAmahA nizcoditA jinaiH / - yato'tra tatkathaM tvasya yuktA syAd duHkharUpatA ? 112 11 hAni arthAt rakSA bhAvArtha -- paramatAraka bhagavAna zrI jinezvara devoM ne pratipAdita kiyA hai ki tapa dvArA mana, indriya aura yoga kI hotI hai / isa jina-vacana se vicAra kareM to tapa siddha ho sakatI hai ? arthAt nahIM siddha ho sakatI kI duHkharUpatA kaise - ---- [ 5 ] yApi cAnazanAdibhyaH kAyapIDA manAk kvacit / vyAdhikriyAsamA sApi neSTasiddhyAtra bAdhanI // 6 // --- bhAvArtha - anazana (upavAsa) Adi dvArA kabhI-kabhI zarIra meM thor3I pIr3A hotI hai para vaha bAdhaka nahIM hai kyoMki jaise yadi kisI ko roga ho gayA ho aura DAkTara yA vaidya khAdya padArthoM kA niSedha kara de to rogI use hitakara mAnakara usake anusAra calatA hai aura rogI ko niSedha se utpanna kAyapIDA duHkharUpa nahIM lagatI vaise hI tapa ke sambandha meM samajhanA cAhie aura tapa ko bAdhaka na mAnakara sAdhaka hI mAnanA cAhie -- [6] Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 dRSTA cedartha saMsiddhI kAyapIDA hyaduHkhadA / ratnAdivaNigAdInAM tadvadatrApi bhAvyatAm 11911 bhAvArtha -- saMsAra meM ratna, mariNa, motI Adi ke vyApAriyoM ko vibhinna dezoM samudroM tathA khAnoM para ratna, mariNa yA motI kI prApti yA kharIda ke lie jAnA par3atA hai / isa pravAsa meM khAnapAna ghUmanephirane aura alaga 2 jalavAyu Adi ke kAraNa kAyapIDAkA rI kaSTa hote haiM / para ratna, mariNa evaM motiyoM ke vyApAriyoM kI iSTasiddhi (lAbha) Adi hone ke kAraNa ukta pravRtti meM hone vAlI kAyapIDA ko vyApArI duHkha rUpa nahIM maantaa| isI prakAra mokSamArga kI sAdhanA meM karma - nirjarA ke hetu rUpa hone vAlI taparUpa kAyapIDA ko bhI mokSa sAdhaka kAyapIDA nahIM mAnatA / isake viparIta vaha tapazcaryA ko dehamamatva tyAga kA prabala sAdhana mAnatA hai / dehamamatva saMsAra - sAdhaka evaM mokSabAdhaka hai -- [7] viziSTajJAnasaMvegazamasAramatastapaH / kSAyopazamikaM jJeyamavyAbAdhasukhAtmakam 115 11 bhAvArtha- puna: tapa viziSTa jJAna, viziSTa saMvega, tathA viziSTa prazna sArapUrNa hai, isa kAraNa se tapa cAritra mohanIya karma ke utpanna hone vAlA tathA avyAbAdha sukharUpa hai -- [ 5 ] kSayopazama se 101 vAdASTakam [12] zuSkavAdo vivAdazca dharmavAdastathA'paraH / ityeSa trividho vAdaH kIrtitaH paramarSibhiH // 1 // Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 33 paramaSiyoM ne bAda tIna prakAra ke batAye haiM : (1) zuSkavAda (2) vivAda evaM (3) dharmavAda--[1] atyantamAninA sAdha kra racittena ca dRddhm|| dharmadiSTena mUDhena zuSkavAdastapasvinaH // 2 // bhAvArtha-atyanta abhimAnI, atyanta krUra citta vAle, dharma-dveSI yA mUrkha ke sAtha sAdhupuruSoM kA jo vAda hotA hai, use zuSkavAda kahate haiM--[2]. vijaye'syAtipAtAdi lAghavaM tatparAjayAt / dharmasyeti dvidhA'pyeSa tattvato'narthavardhanaH // 3 // bhAvArtha--Upara kathita abhimAnI Adi ke sAtha vAda meM sAdhu kI vijaya ho, to abhimAna ke naze meM cUra abhimAnI kA pratipAta arthAt mRtyu bhI asaMbhava nahIM hai / kadAcit sAdhu kI parAjaya ho jAya to dharma ko laghutA hotI hai| ataH tattvataH zuSkavAda donoM prakAroM se anartha kA abhivardhaka hai arthAt anartha ko bar3hAtA hai--[3] labdhikhyArthinA tu syAha :sthitenmhaatmnaa| chalajAtipradhAno yaH sa vivAda iti smRtaH // 4 // bhAvArtha--punaH dhana prAdi ihalaukika lAbha evaM khyAti kI icchA vAle duHsthita arthAt asthira aura anudAra (saMkucita) cittavAle ke sAtha chala aura jAti kI pradhAnatA vAlA jo vAda hotA hai use vivAda kahate haiM-[4] Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vijayo hyatra sannItyA durlabhastattvavAdinaH / tadbhAve'pyantarAyAdidoSo'dRSTavighAtakRt // 5 // bhAvArtha:--vivAda meM chala evaM jAti kI mukhyatA hone ke kAraNa tattvavAdI arthAt satyavAdI kI sacce nyAya dvArA vijaya durlabha hai paura kadAcita vijaya ho bhI jAya to bhI sAdhu ko prativAdI ke paraloka meM vighna DAlane rUpa antarAya Adi doSa lagate haiN| abhiprAya yaha hai ki yadi prativAdI hAra jAya to usako jo lAbha, kIrti prAdi milane vAle the, unake na milane ke kAraNa usameM antarAya rUpa hone se prativAdI ke mana meM dveSa prAdi paidA hote haiN| isase prativAdI kA paraloka bigar3a jAtA hai aura isameM sAdhupuruSa ke nimitta kAraNa banane se sAdhupuruSa ko antarAya Adi doSa lagate haiM-[5] paralokapradhAnena madhyasthena tu dhiimtaa| svazAstrajJAtatattvena dharmavAda udAhRtaH bhAvArtha-jisa vAda meM vAda karane vAle vAdI, prativAdI evaM madhyastha tInoM apane-apane mana meM paraloka kI mukhyatA rakhane vAle arthAt paraloka se Darane vAle hoM aura jo vAda madhyastha aura svasamayavijJa (apane zAstroM ke jJAtA) buddhimAna vyakti ke sAtha hotA hai, use dharmavAda kahate haiM--[6] vijaye'sya phalaM dharmapratipattyAdyaninditam / pAtmano mohanAzazca niyamAttatparAjayAt // 7 // Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAnArtha-kaSita dharmavAda meM sAdhu kI vijaya ho jAya to prativAdI dvArA dharmasvIkAra (dharmaprabhAvanA) maitrI Adi rUpa anindita phala sAdhu ko saMprApta hote haiM aura yadi sAdhu kI parAjaya ho jAya to usake apane moha arthAt ajJAna kA nAza hotA hai / yaha dharmavAda jaya evaM parAjaya donoM sthitiyoM meM mAtra lAbhadAyI evaM vAdI tathA prativAdI donoM kA ekAnta hita karane vAlA hotA hai--[7] dezAdyapekSayA ceha vijJAya gurulAghavam / tIrthakRjjJAtamAlocya vAdaH kAryoM vipazcitA // 8 // bhAvArtha-paMDita puruSoM ko vartamAna zAsanapati bhagavAna zrI mahAvIra svAmI paramAtmA ke udAharaNa kI vicAraNA karake dezakAla, sabhA, sabhya, prativAdI Adi kI apekSA se apane gaurava yA lAghava kA pUrNa vicAra karake kisI bhI prakAra kA vAda karanA cAhiye--[-] dharmavAdASTakam [13] viSayo dharmavAdasya tattattantravyapekSayA / prastutArthopayogyeva dharmasAdhanalakSaNaH // 1 // bhAvArtha-pratyeka darzana kI apekSA se prastuta artha.arthAt mokSamArga prApti meM jo upayogI ho aura jo dharma kA sAdhana rUpa ho, aisA koI bhI viSaya dharmavAda kA viSaya ho sakatA hai--[1] Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcatAni pavitrANi sarveSAM dharmacAriNAm / ahiMsAsatyamasteyaM tyAgo mathunavarjanam // 2 // bhAvArtha-ahiMsA, satya, acaurya, brahmacarya aura aparigraha ye pAMcoM hI sarvadharmAvalaMbiyoM ke liye pavitra haiM--[2] // 3 // kva khalvetAni yujyante mukhyavRttyA kva vA na hi / tantre tattantranItyaiva vicArya tattvatohyadaH dharmAthibhiH pramANAderlakSaNaM na tu yuktimat / prayojanAdyabhAvena tathA cAha mahAmatiH "prasiddhAni pramANAni vyavahArazca tatkRtaH / pramANalakSaNasyoktI jJAyate na prayojanama " // 4 // // 5 // bhAvArtha-ye pAMcoM hI vrata hareka dharma meM apanI-apanI apekSA se (dRSTi se athavA rIti se) vAstavika rUpa meM kahAM ghaTa sakate haiM aura kahA~ nahIM, usakA hI dhArmika puruSoM kA tattvataH arthAt paramArtha se vicAra karanA cAhiye, pramANa-prameya Adi ke lakSaNoM kA nahIM, kyoMki vaisA vicAra karanA binA kisI prayojana ke yukti-yukta nahIM hai / mahAmatimAna sUri bhagavAna zrI siddhasena divAkarajI mahArAja bhI nyAyAvatAra zAkha ke dvitIya zloka meM pharamAte haiM--pramANa aura unake dvArA niSpanna hone vAlA vyavahAra ye donoM prasiddha haiM arthAt pratyeka prANI ko anubhava siddha haiM, to phira pramANa kA lakSaNa kahane meM kyA prayojana hai yaha samajha meM nahIM mAtA-[3-4-5] Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANena vinizcitya taducyate na vA nanu / malakSitAtkathaM yuktA nyAyato'sya vinizcitiH // 6 // satyAM cAsyAM taduktayA kiM tadvadviSaya nizcateH / tata evAvanizcitya tasyoktidhyAnidhya meva hi // 7 // bhAvArtha--pramANalakSaNa pramANa dvArA nirNaya karake kahA jAtA hai, yA binA hI nirNaya kiye ? isameM pahalA vikalpa ucita nahIM hai kyoMki jisakA lakSaNa hI taya nahIM huA ho aise pramANa dvArA arthAt bhanizcita pramANa dvArA apane hI lakSaNa kA nizcaya (anavasthAdi doSa lagane se) nyAya yukta nahIM hai / aura anizcita pramANa se lakSaNa kA nizcaya hone para bhI pramANa-lakSaNa ke kathana se kyA lAbha ? arthAt yahAM pramANa-lakSaNa kA koI prayojana nahIM hai, kyoMki usa rIti se yAnI anizcita pramANa se prameya kA nizcaya bhI nahIM ho sakatA hai / dUsarI bAta yaha bhI hai ki binA nizcaya kiye pramANa dvArA lakSaNa kA kathana karanA bhI mAtra buddhi kI aMdhatA kA hI sUcaka hai arthAt manuSya kI mUrkhatA rUpa hI haiM-[6-7] tasmAdyathoditaM vastu vicArya raagjitH| dharmAthibhiH prayatnena tata iSTArthasiddhitaH // 8 // bhAvArtha-ukta kAraNoM se rAga-rahita dhArmika mahAnubhAga mAnavoM ko vastu kA yathAsvarUpa se prayatnapUrvaka vicAra karanA cAhiye, kyoMki isa prakAra kI satya evaM tathya vicAraNA se hI iSTa artha.kI siddhi hotI hai--[] Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38 ekAntanityapakSakhaNDanASTakama [14] tatrAtmA nitya eveti yeSAmekAntadarzanam / hiMsAdayaH kathaM teSAM yujyante mukhyavRttitaH // 1 // bhAvArtha--sabhI darzanoM meM 'AtmA nitya hI hai' aisA jinakA ekAnta darzana hai, unameM mukhya (pradhAna athavA vAstanika) rIti se hiMsA Adi kaise ucita ho sakatI hai--[1] niSkriyo'sau tato hanti hanyate vA na jAtucit / kaJcit kenacidityevaM na hiMsAsyopapadyate // 2 // bhAvArtha--AtmA niSkriya hai, isa kAraNa se vaha kisI bhI samaya kisI kA hanana nahIM karatA evaM AtmA kA hanana bhI kisI se nahIM hotA, isa rIti se bhI usameM hiMsA nahIM ghaTatI-[2] prabhAve sarvathaitasyA ahiMsApi na tttvtH| . satyAdInyapi sarvANi nAhiMsAsAdhanatvataH bhAvArtha-hiMsA ke sarvathA abhAva ke kAraNa vAstavika dRSTi se ahiMsA bhI sarvathA asaMbhava hai| ahiMsA kI asaMbhAvanA hone se ahiMsA ke sAdhana rUpa satya Adi kI saMbhAvanA bhI samApta hojAtI hai--[3]. tataH sannItito'bhAvAdamISAmasadeva hi| sarva yamAdyanuSThAnaM mohasaGgatameva vA // 4 // Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 39 bhAvArtha--ukta ahiMsAdi kA prabhAva hone ke kAraNa nyAya dRSTi se yama! niyama Adi sArI kriyAe~ asatya arthAt abhAvarUpa athavA ajJAnayukta haiM-[4]. zarIreNApi sambandho nAta evAsya saGgataH tathA sarvagatattvAcca saMsArazcApyakalpitaH bhAvArtha--AtmA ko mAtra nitya mAnane se AtmA kA zarIra ke sAtha sambandha yukti-yukta nahIM banatA aura usake sarvavyApaka hone se usakA (AtmA kA) vAstavika bhavabhramaNa bhI akalpita arthAta azakya hai--[5]. ttshcodhvNgtidhrmaaddhogtirdhrmtH| jJAnAnmokSazca vacanaM sarvamevaupacArikam bhAvArtha--aura isa kAraNa se "dharma se AtmA kI unamati, adharma se AtmA kI adhogati aura jJAna se mukti hotI hai" aisA zAstra vacana bhI aupacArika arthAt kalpita haiM--[6]. bhogAdhiSThAnaviSaye'pyasmin doSo'yameva tu / tadbhadAdeva bhogo'pi niSkriyasya kuto bhavet // 7 // bhAvArtha--bhoga ke AdhArabhUta zarIrasaMbaMdhI saMsArabhramaNa ko svIkAra karane para bhI yahI doSa lagegA / punaH bhoga ke bhI kriyA kA eka bheda hone se kriyA-rahita AtmA ke liye vaha kaise saMbhava hogA ?--[7]. Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ // 8 // iSyate cet kriyApyasya sarvamevopapadyate / mukhyavRttyA'naghaM kintu parasiddhAntasaMzrayaH bhAvArtha--padi "ekAnta nitya AtmA kucha kriyA bhI karatI hai" isa siddhAnta ko svIkAra kara leM, to ahiMsA, satya, asteya, brahmacarya evaM aparigraha prAdi nirdoSa tattva bhI tAttvika dRSTi se ghaTa sakate haiM parantu isa siddhAnta ko svIkAra karane se ekAnta nitya AtmA ko arthAt janoM ke mata ko svIkAra karanA pdd'egaa| pAkhirakAra satya hI merA hai, isa ukti anusAra calane vAloM ko, sahI dRSTi se dekhA jAya, to jAnate ajAnate jaina dRSTi ko svIkAra karanA hI par3atA hai| phira vaha AsAnI se kare yA aura tarIke se kareM--[8]. ekAntAnityapakSakhaNDanASTakam [15] kSaNikajJAnasaMtAnarUpe'pyAtmanyasaMzayam / hiMsAdayo na tattvena svasiddhAntavirodhataH // 1 // bhAgArtha--kSaNika jJAna-saMtAna rUpa AtmA meM bhI hiMsAdika pAstavika rIti se arthAt niHzaMka rIti se ghaTa nahIM sakate kyoMki usameM kSaNika siddhAnta vAdI bauddhoM ke svayaM ke siddhAntoM kA virodha hogA-[1]. Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 41 nAzahetorayogena kSariNakatvasya saMsthitiH / nAzasya cAnyato'bhAve, bhaveddhisApyahetukA // 2 // bhAvArtha -- bauddha darzana kI mAnyatA hai ki- 'vinAzaka hetu kA saMyoga hue binA yAnI svAbhAvika rIti se hI vastu kSaNika hai' / usase AcAryoM kA kathana hai ki yadi dUsare vinAzaka hetu dvArA kisI ke bhI vinAza ko asvIkAra kara liyA, to hiMsA bhI nirhetuka siddha ho jAyagI arthAt koI bhI prAraNI hiMsaka nahIM kahA jAyagA -- [2] . tatazcAsyA sadA sattA kadAcinnaiva vA bhavet / kAdAcitkaM hi bhavanaM kAraNopanibandhanam // 3 // bhAvArtha - - uparyukta zlokAnusAra nirhetuka siddha hone ke bAda hiMsA ke sadaiva sadbhAva athabA usake AtyaMtika prabhAva kA anubhava hogA, kyoMki kabhI-kabhI hone vAlI utpatti sakAraNa hI hotI hai -- [ 3 ]. kadAcit bauddha darzana vAle yaha kaha deM ki 'vastu kA utpAdaka svayaM hI usakA hiMsaka hai / ' isa para yaha prazna upasthita hogA ki padArtha ke svayaM janaka, athavA padArtha ke saMtAna ke janaka, ina do prakAra ke janakoM meM se kaunasA janaka hiMsaka ginA jAyagA ? yadi usake uttara meM bauddha yaha kaheM ki -- saMtAna kA janaka hI hiMsaka hai, to isakA pratyuttara granthakAra nIce ke zloka meM pharamAte haiM. na ca santAnabhedasya janako hisako bhavet / sAMvRtatvAnna janyatvaM yasmAdasyopapadyate // 4 // Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 bhAvArtha--koI dUsarA padArtha arthAt janaka (utpAdaka) usa pravAha kA hiMsaka nahIM ginA jA sakatA, kyoMki pravAha-saMtAna sAMvRta mAnI kAlpanika hone se janya nahIM bana sakatA-[4]. ... yadi bauddha yaha kaha deM ki-'padArtha kA janaka hI hiMsaka haiM to usakA jabAba yaha rahA :* na ca kSaNavizeSasya tenaiva vyabhicArataH / tathA ca so'pyupAdAnabhAvena janako mataH // 5 // bhAvArtha ---amuka padArtha kA janaka arthAt utpAdaka hI usakA hiMsaka hai aisA bhI nahIM kaha sakate, kyoMki nAza pAtA huA pUrvagata / padArtha svayaM upAdAna bhAva se uttaravartI padArtha kA janaka hai, yaha tuma svayaM bhI mAnate ho| isa kAraNa se svayaM hI svayaM kA hiMsaka bana jAyagA-[5].. tasyApi hiMsakatvena na kazcitsyAdahiMsakaH / janakatvAvizeSeNa naivaM tadviratiH kvacit // 6 // bhAvArtha-pratyeka gastu kA janakarUpa hone se yadi pratyeka ko hiMsaka mAna le to koI bhI manuSya athavA svayaM buddha bhI ahiMsaka nahIM raha sakeMge aura isa rIti se hiMsA kA abhAva sarvadA asaMbhava ho rahegA, arthAt ahiMsA jaise sarva hitakara sarvadharma ke mUla kA astittva hI samApta ho jAyagA-[6]. upanyAsazca zAstre'syAH kRto yatnena cintyatAm / viSayo'sya yamAsAdya hantaSa saphalo bhavet // 7 // Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAvArtha--aura bauddha zAstra meM ahiMsA kA ullekha hai hii| usase isa ullekha ke viSaya arthAt ahiMsA ke sambandha meM gaMbhIratA pUrvaka socanA cAhiye, jisase ki viSaya (ahiMsA) kA ullekha sArthaka ho--[7]. prabhAve'syA na yujyante satyAdInyapi tttvtH| asyAH saMrakSaNArtha tu yadetAni munirjagau // 8 // bhAvArtha--ahiMsA ke abhAva meM satya Adi tatttA bhI avAstavika bana jAyeMge, kyoMki satya Adi sabhI sundara sutattva bhagavatI ahiMsA ke saMrakSaNa evaM poSaNa ke liye haiM aisA zrImAn jinezvara devoM ne kahA hai-[]. nityAnityapakSamaMDanASTakam nityAnitye tathA dehAd bhinnAbhinne ca tttvtH| ghaTanta Atmani nyAyAddhisAdonyavirodhataH // 1 // bhAvArtha--nityAnitya aura deha se bhinnAbhinna AtmA meM nyAya dRSTi se (usake nityAnitya svarUpa kI dRSTi se binA kisI virodha ke vAstavika rIti se) tattvataH hiMsAdi ghaTa sakate haiM--[1]. Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44 pIDAkartRtvayogena' dehvyaapttypekssyaa| tathA hanmIti saGaklezAddhisaiSA sanibandhanA // 2 // bhAvArtha-duHkha ke kartApana ke sambandha se deha ke hone vAle nAtha kI apekSA se hanana karane vAle meM 'maiM hanana karatA hU~' aisA manomAlinya dIkhatA hai, ataH hiMsA sakAraNa hai--[2]. hiMsyakarmavipAke'pi nimittatvaniyogataH / hiMsakasya bhavedeSA duSTA duSTAnubandhataH // 3 // bhAvArtha--hiMsya prANI ke karmoM ke udaya ke hiMsA meM mukhya kAraNa hone para bhI hiMsaka usameM nimitta rUpa hotA hai, isa hetu se hiMsaka ko bhI hiMsA doSa lagatA hai, para yadi vaha duSTa-kaluSita citta pUrvaka hiMsA karatA ho to use duSTa yA sadoSI kahate haiM --[3]. tataH sadupadezAdeH kliSTakarmaviyogataH / zubhabhAvAnubandhena hantA'syA viratirbhavet // 4 // bhAvArtha- usI rIti se sadupadeza Adi dvArA kliSTa karmoM ke kSaya ke kAraNa tathA adhyavasAyAdi zubha bhAvoM dvArA hiMsA kI nivRtti hotI hai-[4] mahiMsaSA matA mukhyA svargamokSaprasAdhanI / etatsaMrakSaNArtha ca nyAyyaM satyAdipAlanam // 5 // bhAvArtha-svarga aura mokSa kI sAdhanabhUta ahiMsA hI mukhya hai, aura isI kAraNa se ahiMsA vrata ke saMrakSaNa hetu satya prAdi vratoM kA pAlana karanA bhI nyAyasammata hai-[5]. Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 45 smaraNapratyabhijJAnadeha saMsparzavedanAt / asya nityAdisiddhizca tathA lokaprasiddhataH // 6 // bhAvArtha - smaraNa ( bhUta kAla meM anubhava kI gaI vastu kI vartamAna kAla meM smRti - yA - cintana), pratyabhijJAna (bhUtakAla meM anubhava kI gaI bastu kA vartamAna kAla meM upasthita vastu ke sAtha sambandha kA jJAna) aura zarIra ke sparza se hone vAle jJAna dvArA tathA lokAnubhava dvArA nityAnitya rUpa se evaM zarIra se bhinnAbhinna rUpa se AtmA siddha hotA hai - [ 6 ]. dehamAtre ca satyasmin syAtsaGkocAdidharmariNa / yathArthaM sarvameva tat dharmAdirUrdhvagatyAdi 11911 bhAvArtha -- "dharma se UrdhvaM gati hotI hai ( upalakSaraNa se adharma se adhogati detI hai) Adi kathana zarIrapariNAmarUpa saMkoca vistAra Adi dharmavAna zrAtmA meM vAstavika rIti se ghaTatA hai -- [7] . // 8 // vicAryametat sadbuddhayA madhyasthenAntarAtmanA / pratipattavyameveti na khalvanyaH sata naya! bhAvArtha -- ukta kAraNoM se madhyasthabhAvayukta buddhimAn aMtarAtmA ko apanI sadbuddhi se ahiMsA Adi kA vicAra karake usako svIkAra -karanA cAhie-sacamuca satpuruSoM ke liye dUsarA koI mArga nahIM hai - [ 8 ] " mAMsabhakSaNadUSaNASTakam [ 17 ] bhakSaNIyaM satAM mAMsaM prANyaGgatvena hetunA / prodanAdivadityevaM kazcidAhAtitArkikaH // 1 // Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAvArtha--koI atitArkika (zuSkabuddhivAdI yAnI bauddhadarzanakAra) kahate haiM ki prodana (cAMvala) Adi kI bhAMti mAMsa khAnA cAhiye, cUki vaha prANI kA aMga hai-[1]. bhakSyAbhakSyavyavastheha shaastrloknibndhnaa| sarveva bhAvatoM yasmAttasmAdetadasAmpratam // 2 // bhAvArtha-kintu ukta hetu ucita nahIM hai / isakA kAraNa ha haiki sabhI prakAra kI bhakSyAbhakSya, peyApeya Adi kI vyavasthAe~ vAstavika rIti se zAstra evaM loka vyavahAra ke mAdhAra para calatI hai [2]. tatra prANyaGgamapyekaM bhakSyamanyattu no tathA / siddhaM gavAdisatkSorarudhirAdau tathekSaNAt // 3 // bhAvArtha--punaH loka vyavahAra meM bhI prANiyoM ke aMga ke viSaya meM bhI koI aMga bhakSya aura koI aMga abhakSya rUpa se prasiddha hai kyoMki gAya prAdi ke zuddha dUdha, khUna, asthi Adi meM bhakSyAbhakSyatva dIkhatA hai [3]. prANyaGgatvena na ca no'bhakSaNIyamidaM matam / kintvanyajIvabhAvena tathA zAstraprasiddhitaH // 4 // bhAvArtha-puna, mAMsa prANI ke aMgarUpa hone ke kAraNa abhakSya hai, hai, aisA hamArA mAnanA nhiiN| mAMsa svayaM anya jIvarUpa hai, ataH abhakSya hai / AgamazAstroM kA bhI yahI kathana hai--[4]. bhikSumAMsaniSedho'pi na caivaM yujyate kvacit / masthyAdyapi ca bhakSyaM syAtprANyaGgatvAvizeSataH // 5 // Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAvArtha-aura isa rIti se to bhikSu ke mAMsa kA niSedha sarvathA anucita hai, evaM asthi Adi bhI bhakSya baneMge, kyoMki vaha bhI to prANI ke aMgarUpa se samAna haiM--[5]. etAvanmAtrasAmyena pravRttiryadi ceSyate / jAyAyAM svajananyAM ca nItvAttulyaiva sA'stu te // 6 // bhAvArtha--yadi mAtra prANiyoM ke aMga kI samAnatA ke siddhAnta ko lekara mAMsa bhakSaNa kI pravRtti tumheM mAnya hai, to strItva sAmAnya hone ke kAraNa apanI patnI aura mAtA donoM ke sAtha tumhArA samAna patnI rUpa yA mAtArUpa vyavahAra honA cAhiye--[6]. tasmAcchAstra ca lokaM ca samAzritya vaded budhaH / sarvatraMvaM budhatvaM syAdanyathonmattatulyatA // 7 // bhAvArtha--isake liye buddhimAna (paNDitoM) ko zAstravacana aura lokavyavahAra (mahAjana paMtha) kA AdhAra lekara bhakSyAbhakSya, pheyApeya Adi vyavahAra meM bolanA cAhiye, isI meM paNDita kI buddhimAnI hai, anyathA to vaha unmatta tulya hai, pAgala jaisA hai--[7]. zAstre cAptena vo'pyetanniSiddha yatnato nanu / laGkAvatArasUtrAdau tato'nena na kiJcana // 8 // ... bhAvArtha- 'laMkAvatAra' Adi bauddha zAstragrantha meM tumhAre prApta puruSa buddhadeva ne bhI AdarapUrvaka mAMsa bhakSaNa kA niSedha kiyA hai, isa kAraNa se mAMsa-bhakSaNa ke pakSa meM kisI bhI tarka kA koI prayojana nahIM hai, Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 45 abhiprAya yaha hai ki mAMsa bhakSaNa ke kisI bhI tarka kA koI mUlya nahIM hai - [ - ] . masibhakSaNadUSaNASTakam [25] // 1 // anyo'vimRzya zabdArthaM nyAyyaM svayamudIritam / pUrvAparaviruddhArthamevamAhAtra vastuni "na mAMsabhakSaNe doSo na madye na ca maithune / pravRttireSA bhUtAnAM nivRttistu mahAphalA " "mAM sa bhakSayitA'mutra yasya mAMsamihAdmyaham / etanmAMsasya mAMsatvaM pravadanti manISiNaH" / 3 // // 2 // bhAvArtha -- jaina se anya yAnI brAhmaNa mahAnubhAvoM ne bhI svayaM 'mAMsa' zabda kA artha nyAyasaMgata kahA hai, phira bhI pUrI taraha vicAra kiye binA hI mAMsa bhakSaraNa ke bAre meM brAhmaNa mahAnubhAva bhI paraspara virodhI artha isa prakAra se kahate haiM : -- manusmRti (adhyAya 5 zloka 55, 56) meM kahA gayA hai - " mAMsa bhakSaNa meM doSa nahIM hai, madyapAna yA maithuna sevana meM bhI doSa nahIM hai, kyoMki prANiyoM kI yaha svAbhAvika pravRtti hai, phira bhI usakA tyAga mahAphaladAyI hai / " "jisakA mAMsa maiM yahA~ khA rahA hUM vaha mujhe janmAMtara meM arthAt Age ke bhavoM meM khAyegA " yaha 'mAMsa' zabda kA mAMsatva (vyutpattyarthaka bhAva ) hai, aisA vidvAn mahAnubhAva kahate haiM-- [1-2-3]. Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 46 nIce do zlokoM dvArA paraspara ke visaMvAda ko dUra karane hetu brAhmaNoM kI ora se pharamAte haiM : -- itthaM janmaMtra doSo'tra na zAstrAdbAhyabhakSaNam / pratItyaiSa niSedhazca nyAyo vAkyAntarAdgateH // 4 // "prokSitaM bhakSayenmAMsaM brAhmaNAnAM ca kAmyayA / yathAvidhi niyuktastu prAraNAnAmeva vA'tyaye" // 5 // bhAvArtha - vyutpatti kI apekSA se bhakSaka ke bhakSya rUpa meM janma lenA rUpa doSa yahA~ para zAstra sammata nahIM haiM para zAstra meM nahIM kahe gaye mAMsabhakSaNa kI apekSA se ukta doSa tathA mAMsabhakSaraNa kA doSa ucita hai, kyoMki zAstra ke dUsare vAkyoM se zAstra sammata mAMsabhakSaNa kI siddhi hotI hai / manusmRtikAra svayaM hI manusmRti meM paMcama adhyAya ke 27 veM zloka meM kahate haiM ki nIce darzita cAra prasaMgoM meM pratyeka manuSya ko mAMsa khAnA cAhiye / pratyeka manuSya ko prokSita mAMsa (vaidika maMtroM dvArA 'prokSaNa' nAmaka saMskAra pAne ke bAda meM yajJa meM hanana kiye gaye pazu kA mAsa) khAnA cAhiye, (2) brAhmaNoM kI icchA ke kAraNa eka bAra mAMsa khAnA cAhiye, (3) vyAdhi ke kAraNa athavA anya khAdya padArtha ke abhAva meM prAraNa-nAza kA saMkaTa Aye to mAMsa cAhie, (4) zrAddha Adi meM zAstravidhi anusAra Ama Mtrita manuSyoM ko upayogI mAMsa khAnA cAhiye - [ 4 - 5.] aba AcAryazrI mAMsabhakSaNa ke paraspara virodhoM evaM mAMsa bhakSaNa kA anaucitya batAte hue pratyuttara dete haiM: Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sajyate / pravAsAvadoSazcennivRttirnAstha anyadA'bhakSaNAdatrA bhakSaNe dauSakIrtanAt " yathAvidhi niyuktastu yo mAMsaM nAttivai dvijA / sa pretya pazutAM yAti sambhavAnekaviMzatim " // 6 // 119 11 bhAvArtha - yaha zloka manusmRti meM bhI AtA hai, para zloka kA pUrvArddha isa prakAra se hai - niyuktastu yathAnyAyaM, yo mAMsaM nAti mAnavaH / ( zra0 5, zlo0 35 ) ' na mAMsa bhakSaNe doSaH ' - arthAt mAMsabhakSaNa meM doSa nahIM hai, isa vacana kA yadi yaha artha ho ki zAstravihita mAMsabhakSaNa meM doSa nahIM hai, to mAMsabhakSaraNa kA tyAga kabhI nahIM hogA, kyoMki zAstra vihita prasaMgoM ko chor3akara usakA sarvathA abhakSaraNa kahA hI hai, tathA zAstravihita prasaMga para mAMsa ke abhakSaNa meM zAstra ne doSa batAyA hai / jaise "yathAvidhi pravRtta kiyA gayA jo brAhmaNa mAMsa nahIM khAtA vaha paraloka meM -- janmAntara meM ikkIsa bhava taka pazutA ko pAtA hai / " usa se jisa prakAra ke bhakSaNa kA sarvathA niSedha haiM, usake liye 'nivRttistu mahAphalA' yaha kathana sarvathA vyartha arthAt nirarthaka hai aura jisakA tyAga karane se doSa laganA hai usakA tyAga bhI nikammA prarthAt nirarthaka hai, ata: mAMsabhakSaNa kA kabhI tyAga nahIM hogA - [ 6-7 ]. 'nivRttistu mahAphalA' smRtivAkya nirarthaka hai aisA Upara ke zloka se siddha hone para bhI tuma yadi kahate ho ki 'nivRtti kA artha parivrAjakatA, sAdhutA, gRhasthAzrama kA tyAga yAne ki hiMsAdi kA tyAga aisA samajhanA hai, isa hetu se smRti vAkya sArthaka hai, to AcAryazrI Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ usakA pratyuttara nimna-sUcita zloka meM dete haiM ki nivRtti ko sArthaka yA ucita siddha karane jAyeM, to mAMsa-bhakSaNa sadoSa hai, aisA siddha hota hai, jo tumheM iSTa nahIM hai| pArivAjyaM nivRttizcedyastadapratipattitaH / phalAbhAvaH sa evA'sya, doSo nirdoSatava na // 8 // bhAvArtha-pahalI bAta to yaha hai ki zAstravihita hiMsA kA tyAga karane ke bAda hI parivrAjaka hote haiN| isa kAraNa se parivrAjakatA svayaM hI mAMsa bhakSaNa Adi kA tyAga rUpa hai, aisA jo tumhArA kathana ho to parivrAjakatA ke aMgIkAra ke kAraNa honevAlA usake phala kA abhAva hI vihita mAMsabhakSaNa kA doSa hai, usakI nirdoSatA hai hI nahIM-[8]. madyapAnadUSaNAkrama [16] madyaM punaH pramAdAGga tathA saccittanAzanam / sandhAnadoSavattatra na doSa iti sAhasam // 1 // bhAvArtha--punaH madya (zarAba) pramAda kA kAraNa hai, zubha citta kA vinAzaka hai, aneka cIjoM ke mizraNa ke kAraNa, utpanna hone vAlI Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAdakatApUrvaka usakA nirmANa hone ke kAraNa vaha soDa kama doSa vAlI hai, ataH use nirdoSa kahanA arthAt 'usa meM doSa nahIM hai, yaha kahanA kevala sAhasa (dhRSTatA) hI hai-[1]. kiM veha bahunoktena pratyakSeNaiva dRzyate / doSo'sya vartamAne'pi tathA bhaNDanalakSaNaH // 2 // bhAvArtha-athavA zarAba ke liye jyAdA kahane kI koI AvazyakatA nahIM haiM, kyoMki vartamAna kAla meM bhI usakA yAdavAsthalI (meM huI) jaisI lar3AI, jhagar3e, TaMTe, phisAda rUpa doSa pratyakSa dIkhatA hai--[2]. dhUyate ca RSimaMdyAt prAptajyotirmahAtapAH / svargAGganAbhirAkSipto mUrkhavannidhanaM gataH // 3 / / bhAvArtha--punaH aisA kahA jAtA hai ki--jJAna rUpa prakAza ko pAye hue koI eka mahAtapasvI RSi svargasundariyoM se mohita hokara madyapAna karane se mUrkha kI bhAMti maraNa kI zaraNa hue--[3]. kazcidRSistapastepe bhItaH indraH surtriyH| kSobhAya preSayAmAsa, tasyAgatya ca tAstakam // 4 // vinayena samArAdhya varadAbhimukhaM sthitam / jagurmachaM tathA hiMsAM sevasvAbrahma vecchayA // 5 // sa evaM gaditastAbhirdva yonaraka hetutAm / mAlocya madyarUpaM ca zuddha kAraNa kam // 6 // madyaM prapadya tadbhogAnnaSTadharmasthitimaMdAt / vidaMzArthamajaM hatvA sarvameva cakAra sA // 7 // Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatazca bhraSTasAmarthyaH sa mRtvA durgatiM gtH| itthaM doSAkaro madyaM vijJeyaM dharmacAribhiH // 8 // bhAvArtha--koI eka RSi ne mahAtapa tpaa| usase bhayabhIta hokara indra ne RSi ke vicalana hetu sura-sundariyoM ko bhejA / sura-sundariyoM ne vahAM Akara vinayapUrvaka RSi ko prasanna karake unheM icchita vara dene hetu taiyAra karane ke bAda RSi se vacana mAMgA "Apa zarAba, hiMsA, athavA maithuna kA sevana kro|" sundara devAMganAoM ke vacana ko mAnakara RSi ne hiMsA evaM maithuna ko naraka kA rUpa mAnakara tathA alaga-alaga vastuoM ke mizraNa se taiyAra hone vAle madya ko zuddha kAraNa vAlA samajhakara madyapAna kiyA, pazcAt madyopabhoga se utpanna mada ko zAnta karane hetu eka bakare kA vadha kara naSTadharmI usa RSi ne zarAbapAna, mAMsabhakSaNa, evaM maiyuna-sevana Adi sAre anartha kara DAle aura anarthoM ke kAraNa tapasyA ko bhraSTa kara liyaa| vaha RSi mara kara durgati meM gyaa| isa rIti se dharmAcaraNa karane vAle mahAnubhAva zarAba ko doSoM kI khAna samajhe--[4-5-6-7-8]. - -- maithunadUSaNASTakam [20] rAgAdeva niyogena maithunaM jAyate ytH| tataH kathaM na doSo'tra yena zAne niSidhyate // 1 // Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAvArtha--maithuna hamezA rAga ke udaya se hI hotA hai, ataH maiyuna ke sevana meM doSa kaise aMsabhava hai ? isI kAraNa zAstra meM maithuna ke doSa kA niSedha kiyA gayA hai / abhiprAya yaha hai ki maithuna meM doSa saMbhava hI haiM, ataH zAstrokta doSoM kA prabhAva mAnanA anucita hai--[1]. kitane hI mahAnubhAva kahate haiM ki zAstra-sammata amuka prakAra kA maithuna doSayukta nahIM hai isa kathana ko cunautI dete hue granthakAra AcArya zrI uttara dete : dharmArtha putrakAmasya svadAreSvadhikAriNaH / RtukAle vidhAnena yatsyAddoSo na tatra cet nApavAdikakalpatvAnnai kAnle netyasaGgatam / vedaM hyadhItya snAyAdyadadhItyaiveti zAsitam // 2 // // 3 // bhAvArtha--dharma arthAt puNya ke liye putra kI kAmanA vAlA adhikArI gRhastha svastrI ke sAtha RtukAla meM yathAvidhi jo maithuna sevana karatA hai, usa maithuna meM doSa nahIM hai, aisA kahanA ucita nahIM hai| vaha maithuna ApavAdika AcAra rUpa hai usase vaha sarvathA nirdoSa hai aisA kahanA pUrNataH asaMgata hai / vedoM meM veda-paThana kA adhikAra batAte hue kahA hai ki--strIsaMga kI icchA vAle ko veda kA paThana karake snAna karanA caahiye| 'adhItya'-'paThana karake' zabda kI vyAkhyA karate hue vyAkhyAkAra kahate haiM 'adhItyeva' 'paThana karake hI' arthAt binA paThana kiye nahIM, matalaba ki veda adhyayana anivArya hai, maithuna nhiiN| isI kAraNa se to maithuna ko pApavAdika kahA hai--[2-3]. Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ snAyAdeveti na tu yattato hono gRhaashrmH| tatra caitadato nyAyAtprazaMsA'sya na yujyate // 4 // bhAvArtha--punaH snAna karanA hI cAhiye, aisA anivArya nahIM hai, ataH gRhasthAzrama brahmacaryAzrama se nimna kakSA kA hai. aura ukta nirdoSa maithuna gRhasthAzrama meM hI saMbhava haiM isa kAraNa se tattvataH (pAramArthika dRSTi se yA nyAya dRSTi se) maithuna kI prazaMsA anucita hai-[4]. maithuna kI prazaMsA ko ucita siddha karane vAloM ko prAcAryazrI uttara de rahe haiN| pradoSakIrtanAdeva prazaMsA cet kathaM bhavet / arthApatyA sadoSasya doSAbhAva prakIrtanAt // 5 // bhAvArtha--'na ca maithune' arthAt 'maithuna sevana meM doSa nahIM hai' aise doSa niSedhaka kathana se hI maithuna kI prazaMsA siddha hotI hai, aisA yadi tuma mAnate ho to arthApattyA--vedArtha kathana dvArA sadoSa siddha maithuna kI nirdoSatA ke gAna mAtra se maithuna kI prazaMsA kaise saMbhava hai ? arthAt veda pramANa dvArA jo sadoSa siddha ho gayA hai, vaha anya pramANa dvArA nirdoSa siddha ho hI nahIM sakatA, ataH maithuna kI prazaMsA sarvathA asaMbhava hI hai--[5]. tatra pravRttihetutvAttyAjyabuddharasambhavAt / vidhyukta riSTasaMsiddharuktireSA na bhadrikA // 6 // Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 56 bhAvArtha- 'maithuna meM doSa nahIM hai' yaha kathana hitakArI nahIM hai, kyoMki vaisA kathana 'mathuna tyAjya hai, aisI buddhi paidA na hone dene ke kAraNa maithuna kI pravRtti meM hetubhUta banatA hai-[s]. prANinAM bAdhakaM caitacchAstre gItaM maharSibhiH / nalikAta ptaNakapravezajJAtatastathA // 7 // bhAvArtha-zrI mahAvIra svAmI Adi tIrthaMkara maharSiyoM ne zAstroM meM pharamAyA hai ki jaise mAMsa kI athavA anya kisI kI nalikA meM Aga se tapta lohe kI zalAkA kA praveza nalikA ke jIvoM kA vighAtaka hotA hai vaise hI maithuna sevana bhI prANiyoM kA bAdhaka arthAt vighAtaka hotA hai--[7]. mUlaM caitadadharmasya bhavabhAvapravardhanam / tasmAdviSAnnavattyAjyamidaM mRtyuma nicchatA // 8 // bhAvArtha--maithuna adharma kI jar3a hai, tathA saMsAra bhAva bar3hAne vAlA hai, ataH maraNa ke anicchuka mokSAbhilASiyoM ko viSamizrita anna kI bhAMti maithuna ko chor3a denA cAhiye [8]. sUkSmabuddhayAzrayaNASTakama [21] sUkSmabuddhayA sadA jJa yo dharmoM dharmAthi bhinaMraH / anyathA dharmabuddhyaiva tadvighAtaH prasajyate // 1 // Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gRhItvA glAnabhaiSajyapradAnAbhigrahaM yathA / tadaprAtau tadante'sya zokaM samupagacchataH // 2 // bhAvArtha--dhArmika mahAnubhAva satpuruSoM ko dharma kA sadaiva viveka buddhi se vicAra karanA cAhiye, nahIM to bImAra ko auSadha Adi abhigraha grahaNa karake bImAra na milane para athavA bImAra ko auSadha prAdi dene ke bAda zoka karane vAle abhigrahadhArI kI bhAMti dharmabuddhi dvArA bhI viveka ke abhAva se dharma kA vighAta hotA hai--[1-2]. gRhIto'bhigrahaH zreSTho, glAno jAto na ca kvacit / aho me'dhanyatA kaSTaM, na siddhamabhivAJchitam // 3 // bhAvArtha-abhigraha grahaNa karanA zreSTha hai, para kabhI yadi bImAra na ho, yA bImAra na mile to abhigrahadhArI vicAra karatA hai ki maho ! maiM adhanya hU~, aphasosa hai ! ki iSTa siddhi na huI-[3]. evaM hyetatsamAdAnaM glAnabhAvAbhisandhimat / sAdhUnAM tattvato yattad duSTaM jJeyaM mahAtmabhiH // 4 // bhAvArtha--Upara kathita rIti se glAna bhAva kI abhisaMdhivAlA arthAt glAna bhAva kI icchA karane vAlA sAdhuoM kA jo mabhigraha grahaNa hai, use mahAtmA puruSa duSTa samajha--[4]. laukikairapi caiSo'rthoM dRSTaH sUkSmArthazibhiH / prakArAntarataH kazcidata etadudAhRtam // 5 // Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ "praGgeSveva jarAM yAtu yatvayorakRtaM mama / naraH pratyupakArAya vipatsu labhate phalam" // 6 // bhAvArtha--punaH vAlmIki prAdi kitane sUkSma buddhi vAle jainetara vidvAnoM ne bhI dUsarI rIti se yahI artha samajhakara bAlI ke mukha se nimna zabda kahalAe haiM 'upakRta manuSya pratyupakAra kA phala upakArI kI kaThinAI ke samaya pAtA hai aura tumane (rAmacandrajI ne) mere Upara ati upakAra kiyA hai, isa kAraNa se badalA dene ke liye maiM tumheM kaThinAiyoM meM dekhane kI bhAvanA bhI nahIM kara sktaa| isake liye mere gAtroM meM vRddhatva ghara karo--[5-6]. evaM viruddhadAnAdau hInottamagateH sdaa| pravrajyAdividhAne tra zAstroktanyAyabAdhite // 7 // dravyAdibhedato jJeyo dharmavyAghAta eva hi| samyagmAdhyasthyamAlambya zrutadharmavyapekSayA // 8 // bhAvArtha--isI prakAra se niSiddha dArAdi kA sevana karane se evaM zAstrakathita niyamoM se viruddha dIkSA Adi dene meM arthAt hIna vastu kA dAna athavA apAtra ko dIkSA Adi dene meM dIkhane meM to hamezA uttama dIkhatA hai, para AgamAnusAra varNita samyak samabhAva kI apekSA se dharma kA dravya-kSetra, kAla aura bhAva se nAza hI hotA hai, aisA samajhanA cAhiye-[7-8]. Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAvavizuddhivicArASTakam [22] bhAvazuddhi ra pi jJeyA yaSA mArgAnusAriNI / prajJApanApriyAtyathaM na punaH svAgrahAtmikA // 1 // bhAvArtha--jo mokSa mArga kA anusaraNa karatA hai, jise AgamoM kA upadeza atizaya priya hai aura jo sva-mata-prAgrahI (kadAgrahI) nahIM hai, aise vyakti ke bhAva ko vizuddha mAnanA cAhie--[1]. rAgo dveSazca mohazca bhAvamAlinyahetavaH / etadutkarSato jJeyo hantotkarSo'sya tattvataH // 2 // bhAvArtha-rAga, dveSa aura moha prAtmabhAvoM kI malinatA ke hetu rUpa haiM ataH vAstavika dRSTi se rAga, dveSa, evaM moha ke utkarSa ko malinatA kA utkarSa samajhanA cAhie--[2]. tathotkRSTe ca satyasmin zuddhi zabdamAtrakam svabuddhikalpanAzilpanimitaM nArthavadbhavet // 3 // bhAvArtha-aura isI kAraNa se yadi moha tIvratama ho, to bhAvazuddhi apanI svantatra buddhi kalpanA ke kauzala dvArA racita, artha-rahita zabdacitra rUpa mAtra bana jAtI hai--[3]. na mohodriktatA'bhAve svAgraho jAyate kvacit / guNavatpAratantryaM hi tadanutkarSasAdhanam // 4 // Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAvArtha - aura yadi moha Adi kA udreka (ubhAr3a) na ho, to bhAva malimatA rUpa sva-mata - zrAgraha kabhI bhI paidA nahIM hotA, isaliye moha kA hrAsa karanA cAhie aura moha ke hrAsa kA kAraNa hai guNIjanoM kI adhInatA meM rahanA -- [4] . ata evAgamajJo'pi dIkSAdAnAdiSu kSamAzramaraNahastenetyAha sarveSu dhruvam / karma su // 5 // bhAvArtha - inhIM kAraNoM se zrAgamajJa sAdhu mahAtmAoM kA bhI mantavya hai ki 'dIkSA pradAna Adi sabhI kArya apane gurudeva ke hAthoM se hI karavAne cAhiye -- [ 5 ] . idaM tu yasya nAstyeva sa nopAye'pi vartate / bhAvazuddheH svaparayorguNAdyajJasya sA kutaH // 6 // bhAvArtha-- sva-para ke guNa-avaguNoM ko nahIM jAnane vAle jisa manuSya meM guNIjanoM kI adhInatA nahIM hai, vaha manuSya guNIjanoM kI adhInatA rUpa -- bhAvazuddhi ke upAya ko bhI abhI taka nahIM jAna pAyA hai / vaha bhAvazuddhi ko to kahA~ se pAyegA arthAt bhAvazuddhi nahIM pA sakegA -- [6]. tasmAdAsannabhavyasya prakRtyA zuddhacetasaH / sthAnamAnAntarajJasya guNavadbahumAninaH naucityena pravRttasya sarvatrAgamaniSThasya kugrahatyAgato bhRzam / bhAvazuddhiryathoditA 119 11 115 11 Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAvArtha--isase nikaTa bhaviSya meM hI mokSa meM gamana karane vAle, svabhAva se hI zuddha citta vAle, sva-para ke sthAna evaM mAna ke bheda ko jAnane vAle, guNIjanoM kA bahumAna karane vAle, yathocita pravRtti karane vAle--aura kadAgraha ke pUrNataH tyAgI hone ke kAraNa sarva prasaMgoM meM atyanta prAgamaniSTha manuSya kI bhAvazuddhi AgamAnusAriNI banatI hai--[7-8]. zAsanamAlinyaniSedhASTakama [23] yaH zAsanasya mAlinye'nAbhogenApi vartate / sa tanmithyAtvahetutvAdanyeSAM prANinAM dhruvam badhnAtyapi tadevAlaM paraM saMsArakAraNam / vipAkadAruNaM ghoraM sarvAnarthavivardhanam // 1 // // 2 // bhAvArtha--jo manuSya anajAna meM bhI zAsana kA mAlinya (avanatiapabhrAjanA) karatA hai vaha manuSya, dUsare prANiyoM ke zAsana viSayaka mithyAtva kA kAraNabhUta hone se svayaM bhI sabhI anarthoM ko bar3hAne vAlI, 'mithyAtva duHkhada phalaprada, saMsAra vRddhi ke kAraNa rUpa tIvra tathA ghora "bhayaMkara, mohanIya karma ko pracura mAtrA meM bAMdhatA hai-12-2]. Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 62 yastUnnatau yathAzakti so'pi samyaktvahetutAm / anyeSAM pratipadyaha tadevApnotyanuttaram // 3 // prakSINatIvrasaMklezaM prazamAdiguNAnvitam / nimittaM sarvasaukhyAnAM tathA siddhisukhAvaham // 4 // bhAvArtha-kintu jo manuSya zAsana kI unnati (prabhAvanA-ujjvalatA zobhA) Adi meM jur3atA hai vaha bhI dUsaroM ko samyaktva kI prApti karavAne meM hetubhUta banane vAlA hone ke kAraNa tIvra saMkleza ke arthAt manantAnubandhI kaSAya ke kSaya vAlA, prazama Adi guNoM vAlA, samasta sukhoM kA nimitta bhUta, tathA siddhi sukha kI samprApti karavAne vAlA anuttara anupama samyaktva prApta karatA hai--[3-4]. prataH sarvaprayatnena mAlinyaM zAsanasya tu| prekSAvatA na kartavyaM pradhAnaM pApasAdhanam // 5 // bhAvArtha --pratA buddhimAna puruSoM ko zAsana kI malinatA kisI bhI prakAra se nahIM karanI cAhiye kyoMki vaha pApa kI utkRSTa sAdhana rUpa hotI hai / abhiprAya yaha hai ki aise sabhI nimittoM, sAdhanoM yA kAryakalApoM se dUra rahanA cAhiye jisase zAsana kI malinatA hotI ho| apanI malinatA yA apAtratA apanA ahita karatI hai, para zAsana ke sAtha sambaddha kAryoM kI apanI malinatA apane sAtha sAtha zAsana kI apabhrAjanA kA kAraNa banatI hai aura svayaM usameM nimitta kAraNa hone se hama utkRSTa pApabandha ko prApta karate haiN| ataH ina viSayoM se sarvathA sajaga rahanA caahiye| apane se bane to yathAzakya zAsana kI Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ unnati kare para na bane to kama se kama zAsana kI apabhrAjanA ko to avazya TAlanA sarvathA hitakara hai-[5]. asmAcchAsanamAlinyAjjAtau jAtI vihitama / pradhAnabhAvAdAtmAnaM sadA dUrIkarotyalam // 6 // bhAvArtha--zAsana kI hAni karane ke kAraNa manuSya bhava-bhava meM nindita apanI prAtmA ko unnata bhAva se hamezA dUra-dUra rakhatA hai-[6. kartavyA connatiH satyAM zaktAviha niyogataH / pravandhyaM bIjameSA yattattvataH sarvasampadAm // 7 // bhAvArtha-apanI zakti ho to zAsana kI prabhAvanA pravazya karanI cAhiye, kyoMki vAstavika dRSTi se zAsana prabhAvanA sarva prakAra kI sampattiyoM kA pravandhya--phalaprada bIja hai| apanI zakti kI upekSA nahIM karanI cAhiye, aura zakti kA pUrA srota zAsana prabhAvanA kI prora bahAnA caahie| zAsanaprabhAvanA mokSalakSmI kA aisA sarvottama upAya hai ki jisakI koI upamA kahIM bhI nahIM mila sakatI-[7]. prata unnatimApnoti jAto jAtau hitodayAm / kSayaM nayati mAlinyaM niyamAtsarvavastuSu // 8 // bhAvArya-jabaki zAsanaprabhAvanA dvArA manuSya pratyeka bhava meM uttarottara kalyANadAyinI unnati ko pAtA hai, taba zAsana kA mAlinya manuSya ko sabhI prakAra se sabhI sthitiyoM meM avazyameva nAza kI ora le jAne vAlA hai| isakA sArAMza yaha hai ki-zAsana kI prabhAvanA Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parama prakAza ko prApta karavAne vAlI hai evaM zAsana kI apabhrAjanA ghora, nibiDa mayaMkara aMdhakAra meM bhaTakAne vAlI aura DubAne vAlI hai| ataH zAsana meM udyata tathA zAsana-malinatA se virata bano-[8]. puNyAnubandhipuNyAdivivaraNASTakama [24 // gehAdagehAntaraM kazcicchobhanAdadhikaM naraH / yAti yadvatsudhaNa tadvadeva bhavAdbhavama // 1 // bhAvArtha--jaise koI manuSya eka sundara ghara meM se-dUsare sundaratara ghara meM jAtA hai, usI prakAra se manuSya zubha dharma dvArA vartamAna zubha bhava meM se dUsare zubhatara bhava meM jAtA hai--[1]. gehAdagehAntaraM karichobhanAditarannaraH / yAti yadvadasaddhatidvadeva bhavAdbhavama, // 2 // bhAvArtha-jisa prakAra se koI manuSya sundara ghara meM se gande ghara meM jAtA hai, usI prakAra se manuSya adharma dvArA zubha bhava meM se azubha bhava meM jAtA hai--[2]. gehAdagehAntaraM kazcidazubhAdadhikaM nrH| yAti yadvanmahApApAttadvadeva bhavAdbhavama // 3 // Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAvArtha-jisa prakAra se koI manuSya azubha arthAt gaMde ghara meM se aura adhika gande ghara meM jAtA hai, usI prakAra se mahApApoM ke AcaraNa se manuSya kharAba gati meM se adhika kharAba gati meM jAtA hai-[3]. gehAdagehAntaraM kshcidshubhaaditrnnrH| yAti yadvatsudharmeNa tadvadeva bhavAd bhavama, // 4 // bhAvArtha-jaise koI manuSya asundara ghara meM se suzobhita ghara meM praveza karatA hai, usI prakAra se saddharma dvArA manuSya azubha gati meM se zubha gati meM jAtA hai-- [4]. zubhAnubandhyataH puNyaM kartavyaM sarvathA nraiH| yatprabhAvAdapAtinyo jAyante sarvasampadaH // 5 // bhAvArtha--ata: manuSya ko sarva prakAra se zubhaphaladAyI puNya karma karanA cAhie jisake prabhAva se sabhI avinazvara saMpattiyAM utpanna ho jAtI haiM--[5]. sadAgamavizuddhena kriyate tacca cetasA / etacca jJAnavRddha bhyo jAyate nAnyataH kvacit // 6 // bhAvArtha --dharmazAstroM se vizuddha hone vAle citta dvArA puNyavandha hotA hai aura jJAnavRddha sthaviroM kI AjJA meM rahane se citta zuddha hotA hai / jJAnavRddha sthaviroM kI adhInatA ke sivAya dUsare kisI bhI sAdhana se citta kabhI bhI zuddha nahIM hotA--[6]. Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cittazuddhi kA itanA mahattva batAne kA kAraNa yaha hai ki citta kI zuddhatA ke binA sabhI kriyAe~ arthAt tapazcaryAe~ evaM ArAdhanAeM viphala ho jAtI haiM aura cittarUpI ratna ko to zAstrakAroM ne bhI AdhyAtmika dhana batAte hue pharamAyA hai : cittaratnamasaMkliSTamAntaraM dhanamucyate / yasya tanmuSitaM doSaistasya ziSTA vipattayaH / binA kaSAya kA cittaratna Antarika dhana arthAt AdhyAtmika dhana hai / jisa manuSya kA tathokta zuddha cittaratna corI calA gayA, usake pAsa mAtra duHkha aura vipattiyoM ke alAvA kucha bhI nahIM bctaa| ukta kathana se yaha zaMkA sahaja rUpa se ho sakatI hai ki svAbhAvika rIti se hI Agamokta paddhati se zuddha mana vAle manuSyoM ke udAharaNa apane ko milate haiM, to phira jJAnavRddha sthavira mahApuruSoM ke prasAda kI anivAryatA kyoM rakhI gaI hai / isa zaMkA kA samAdhAna karatehue granthakAra AcArya zrI kahate haiM:-- prakRtyA mArgagAmitvaM sadapi vyajyate dhruvama / jJAnavRddhaprasAdena vRddhiM cApnotyanuttarAma // 7 // bhAvArtha--kabhI-kabhI mana kA svAbhAvika rIti se hone vAlA zAstrAnusArI rUpa bhI jJAnavRddha sthavira mahApuruSoM kI kRpA se hI spaSTa jJAta hotA hai evaM anuttara vikAsa ko prApta karatA hai-[7]. dayA bhUteSu vairAgyaM, vidhivadgurupUjanam / vizuddhA zIlavRttizca, puNyaM puNyAnubandhyadaH Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 67 bhAvArtha -- jIvoM para dayA, vairAgya, vidhipUrvaka gurupUjana aura vizuddha zIlavRtti ye sabhI puNyAnubandhI puNya dene vAle haiM -- [5]. puNyAnubandhipuNyapradhAnaphalASTakam [ 25 ] prakarSa samprAptA dvijJa eyaM sadocityapravRttyA ataH tIrthaMkRttvaM phalamuttamam / mokSasAdhakam // 1 // bhAvArtha -- utkRSTa prakAra ke puNyAnubandhi puNya meM se hamezA sundara aucitya vAlI pravRtti karAne ke kAraNa mokSasAdhaka evaM tInoM jagata ke pUjyatva kA pradhAna kAraNa 'tIrthaMkaratva' nAma kA sarvottama phala milatA hai, aisA samajheM - [1] . sadaucityapravRttizca garbhAdArabhya tasya yat / tatrApyabhigraho nyAyyaH zrUyate hi jagadguroH // 2 // pitrudveganirAsAya mahatAM sthitisiddhaye / iSTakArya samRddhyarthamevambhUto jinAgame // 3 // bhAvArtha - - kyoMki garbha kI sthiti se hI jagadguru tIrtha kara bhagavAna zrI mahAvIra svAmI meM paramAtmA kI ' yathocita pravRtti ke darzana hote haiM, ata: usa paramatAraka lokottama paramapuruSa kA abhigraha atyanta nyAyasaMgata arthAt uttama prakAra kA hai, aisA lokoM meM bhI sunA jAtA hai / Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAtA-pitA ke udvega ko dUra karane, mahAna satpuruSoM kI vyavasthA ko siddha karane tathA iSTakArya yAne dIkSA grahaNa ko pUrva taiyAro dvArA samRddha karane hetu jagadguru kA nimnokta abhigraha thA, aisA jinAgamoM meM kahA gayA hai--[2-3]. jIvato gRhavAse'smin yAvanme pitarAvimau / tAvadevAdhivatsyAmi gRhAnahamapISTataH // 4 // imo zuzrUSamANasya gRhAnAvasato guruu| pravrajyApyAnupUryeNa nyAyyA'nte me bhaviSyati // 5 // sarvapApanivRttiryat sarvathaiSA satAM mtaa| gurUdvegakRto'tyantaM neyaM nyAyyopapadyate // 6 / / bhAvArtha--"jaba taka mere mAtA-pitA isa ghara meM jIvita haiM, taba taka maiM bhI svecchApUrvaka ghara meM rhuuNgaa| punaH ghara meM rahakara mAtA pitA kI sevA karane vAle merI pravrajyA bhI kramazaH unake avasAna ke bAda hI ucita hogii| cU~ki sabhI prakAra ke sabhI pApoM kI nivRtti hI satpuruSoM ko mAnya hai, ataH mAtA-pitA ko udvigna karane vAlI merI pravrajyA bhI nyAyasaMgata nahIM hai"--[4-5-6]. prArambhamaGgalaM hyasyA guruzuzrUSaNaM param / . etau dharmapravRttAno nRNAM pUjAspadaM mahat // 7 // Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 62 bhAvArtha- bar3oM kI sevA-zuzrUSA evaM bhakti yaha pravrajyA kA prAraMbhika maMgala hai | dharmamArga meM pravRtta manuSyoM ke liye vaha bar3A pUjA sthAna hai - [ 7 ]. sa kRtajJaH pumAn loke sa dharmagurupUjakaH / sa zuddhadharmabhAk caiva ya etau pratipadyate // 8 // bhAvArtha- vaha manuSya hI isa loka meM kRtajJa hai, vaha manuSya hI dharmagurutroM kA pUjaka hai, vaha manuSya hI zuddha dharma kA bhAjana hai jo ki mAtA-pitA kI sevA karatA hai - [ 5 ]. isa aSTaka meM kaI vizeSatAe~ haiM jisameM se kucha vizeSatAoM kA nirdeza karate haiM (1) jaba tIrthaMkara bhagavAn mAtA ke garbha meM Ate haiM taba matijJAna, zrutajJAna evaM avadhijJAna se yukta hote haiM, ata: apanA pravrajyA samaya jAnate haiM / (2) saMsArI gRhasthoM ko mAtA-pitA kI sevA, bhakti, zuzrUSA avazya karanI cAhie / agara saMsArI avasthA se hI sevA ke saMskAra nahIM par3e to dIkSA - jIvana meM bhI vaiyyAvacca ke saMskAra par3ane meM kaThinatA rahatI hai / sAtha-sAtha anya logoM ke hRdayoM meM sadbhAva kama utpanna hotA hai kyoMki loga kahate haiM ki. - mAtA pitA ko duHkha dene vAlA dIkSA meM kyA navInatA karegA / Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (3) mAtA-pitAoM ko dhyAna rakhanA cAhie ki ve bhagavAna kI jIvanI ke zabdoM kI Ar3a meM apanI saMtAnoM kI pravrajyA meM ror3A na baneM aura unakA ihaloka aura paraloka na bigaadd'eN| cUki isa aSTaka ke chaThe zloka meM spaSTa nirdeza haiM ki "sabhI prakAra se sarva pApoM kI nivRtti hI satpuruSoM ko mAnya hai" ataH jaise mAtA-pitA apane svArtha hetu bhagavAna ke abhigraha ke zabdoM ko santAna ke Age rakhate haiM, vaise hI unheM ukta pApanivRtti ke vacana ko bhI dhyAna meM rakhanA hI cAhie santAna kA vartamAna evaM bhaviSya ujjvala bhavya evaM mahAna bane, usa ora agrasara honA cAhiye / zAstroM meM apanI santAna kA pAralaukikahita cAhane vAle mAtA-pitAoM ko saccA mAtA-pitA kahA hai| zAstroM meM yahA~ taka batAyA gayA hai ki--sacce mAtA pitA yaha samajheM ki apane cAritrAvaraNIya karma kA udaya hone ke kAraNa ve apanI dIkSA ke divya patha para jAne meM asamartha haiM, para yadi unakI apanI santAna dIkSA-patha para prayANa kare to apanA bar3A saubhAgya hai / dokSA-patha para pravRta karane hetu janaka-jananI apane putra-putrI Adi ko bacapana se hI bhava kI bhayaMkaratA kA bhAna ho aura vaha saMsAra se virakta ho, aisI dharma-zikSA deM / ve unako aisI zikSA deM, jisake prabhAva se santAnoM kI saMyamabhAvanA sudRDha bane / santAnoM kI saMyama kI bhAvanA ko dekhakara mAtA pitA ke mana-mayUra ko matta banakara nAca uThanA caahie| usako dekhakara mAtA mAne ki maiM ratta-kukSiNI banUgI, pitA mAne ki maiM kuladIpaka kA janaka batUMgA / dhanya haiM ve jinakI aisI santAna haiN| kadAcit santAna ke bhAgyavazAt (cAritrA Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ varaNIya karmodaya ke kAraNa) vaha dIkSA na le sake to bhI mAtA-pitA kA yaha pavitra kartavya hai ki ve use bAra-bAra prerita kreN| yahAM taka batAyA hai ki--saMtAna yuvAsthA meM praveza kare taba bhI use kaheM--bhAI ! yaha yuvAvasthA hai, yaha hI vaha avasthA hai ki jisameM pUrI zakti se ArAdhanA ho sakatI hai, ata: pravrajyA ke patha para pravRtta hone kI yahI sahI avasthA hai| vizuddha brahmacaryamaya jIvana ke sAtha-sAtha saMyama mila jAya to mahAn bhAgya ! kaI bAra samajhAne para bhI putra-putrI na mAne aura yuvAvasthA ke kAraNa unake saMsAra-sambandha jor3ane kA avasara Aye, taba bhI janaka-jananI to yaha hI mAne ki santAna becArI abhAgI hai, bahula saMsArI hai, abhI isakA bhavabhramaNa bAkI hai| isase mAtA-pitA ke mana meM atyanta kheda ho| sambandha ke samaya meM bhI apanA dAyitva samajhakara mAtA-pitA usameM isalie par3eM ki saMtAna unmArgI na ho| sambandha ke samaya meM mAtA-pitA ke mana meM harSa na hokara udAsInatA rahe / ve soceM arere ! eka nayA pApa ke adhyAya arthAt saMsAra kA pannA khula rahA hai / hama saMsAra meM par3e haiM isalie hameM bhI isakA nimitta bananA par3atA hai| abhI bhI yaha samajha jAya to acchA ! hama bhI pApa se baca jAyeM ! Akhira jaba lagna kA avasara Aye, lagna kA maMDapa bhI taiyAra ho jAya, zAdI kI zahanAI bhI gUja uThe, zAdI ke gItoM se ghara bhara jAya, sArI taiyAriyAM ho jAya~, phira bhI mAtA-pitA use samajhAveM-dekho, abhI bhI tumhArI bhAvanA bar3hatI ho, to hama isa lagna ke avasara ko dIkSA meM palaTa deM, rAga ke maMca para hI rAga ko pachAr3a deM, lagna ke maMDapa ko dIkSA kA maMDapa banAdeM, lagna ke julUsa ko Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72 dIkSA kA julUsa banA deM aura isa taraha sArA mAmalA hI badala deN| pUrI zakti, buddhi prAdi se smjhaaveN| yadi putra-putrI na samajhe to anivArya samajhakara-bojha samajhakara usa jimmedArI ko nibhAyeM para mana meM zAdI kA prAnanda na hokara duHkha hoN| itanI mahAnatama ucca jimmedArI mAtA-pitA ko samajhanI cAhiye / bacapana se diye gaye dharma ke saMskAroM ke kAraNa kadAcit santAna saMsAra meM rahegI, to bhI jaba-jaba prArambha, sabhArambha, pApavyApAra, anIti, anyAya, Adi kA avasara prAyegA, to vaha katarAyegA, usakI AtmA meM pApa ke prati ghRNA jagegI, vaha apane kArya ke prati sajaga rhegaa| kama se kama use pazcAttApa avazya hogaa| are ! itanA to use avazya lagegA ki 'maiM yaha anucita kara rahA hU~' basa ! ye saMskAra hI usakA saMsAra sImita karane meM nimitta bana skeNge| moha ke sAtha yuddha meM yaha kAmanA kamAla kA kAma kregii| Akhira jJAniyoM ke upadeza kA sAra bhI yaha hI hai ki sArI ArAdhanA, jJAna, dhyAna, saMyama, tapa Adi ke kAraNa AtmA meM kitanI bhavabhIrutA AyI hai aura jIva apanI sthiti ko samajha pAyA hai yA nhiiN| sakAraNa saMsAra meM par3anA par3e, to bhI sajagatA honA atyanta jarUrI hai / dRSTi kI sRSTi jIvana ko Alokita bhI kara sakatI hai, aura tamasAvRta bhI kara sakatI hai ; harA-bharA bhI kara sakatI hai, ujAr3a bhI sakatI hai / ataH mAtA-pitA evaM putraputriyAM apanA dAyitva samajhane meM saphala baneM aura apanI prAtmA ko mAnandamaya, Alokamaya banAne kI ora agrasara baneM / Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthakRdAnamahattvasiddhayaSTakam [26] paramatAraka zrI tIrthaMkara bhagavAna dIkSA grahaNa karane ke pahale eka varSa taka jo dAna dete haiM, use saMvatsarIdAna kahate hai| yaha dAna aisA ajIba hai ki jisake hAthoM meM jinezvara deva ke hAtha kA varasI dAna pAtA hai, usake pUrva ke saba roga naSTa ho jAte haiM / dAna lene vAlA bhavya arthAt saMsAra kA kSaya karake mokSa meM jAne kI yogyatA bAlA hI hotA hai| abhavya ke palle yaha dAna nahIM par3atA hai / madhyastha, taTastha evaM guNagrAhakatA kI dRSTi se dekhane vAle ke liye yaha dAna samasta saMsAra meM anupameya, sarvAdhika, sarvazreSTha evaM sarvottama hai / itanA hone para bhI sampUrNa nirmalatA meM malinatA evaM pUrNa guNoM meM doSa nikAlane vAloM se saMsAra kabhI khAlI nahIM rahA / isa mahAna pariNAma zubha dAna ke bAre meM koI koI zaMkA karate haiM / usa zaMkA ko granthakAra batAte haiM : jagadguromahAdAnaM saGkhyAvaccetyasaGgatam / zatAni trINi koTInAM sUtramityAdi coditam // 1 / / bhAvArtha-tumhAre sUtroM meM kahA hai ki-'tinneva ya koDIsayA, aTThAsIi ca hoi koddiio| asIi ca sayasahassA, eyaM saMvacchare diNNaM / (prAvazyaka niyukti gAthA 220 ) "tribhuvanaguru bhagavAna zrI tIrthakara devoM kA dAna 3880000000 (tIna araba aTThAsI karor3a) svarNamudrAe~ haiM" (arthAt tIrthaMkara deva 1 lAkha 8 hajAra svarNamudrAoM Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74 kA dAna pratidina dete haiM isa hisAba se 1 varSa kI dAnakI ukta saMkhyA parimita hone ke kAraNa 'mahAdAna' kahanA hai / ) isa dAna kI saMkhyA sarvathA asaMgata hai kyoMki zranyaistvasaGkhayamanyeSAM svatantreSUpavate / mahacchandopapattitaH tattadeveha tadya uktaM // 2 // bhAvArtha - jabaki dUsaroM arthAt bauddha darzanakAroM ne apane zAstroM meM bodhisattvoM ke dAna kA aparimita honA variNata kiyA hai, ataH unake dAnako hI mahAdAna kahanA yuktisaMgata hai kyoMki unake dAna meM 'mahat' zabda ucita baiThatA hai [ 2 ]. yuktimat / tato mahAnubhAvatvAtteSAmeveha jagadgurutvamakhilaM sarvaM hi mahatAM mahat // 3 // bhAvArthaM -- uparyukta mahAdAna dvArA mahAnubhAvatA siddha hone ke --- kAraNa bodhisatvoM kA hI sampUrNa jagadgurutva yuktiyukta hai, kyoMki mahAna puruSoM kA sabhI mahat hotA hai, [3] . Upara kathita zaMkAoM kA samAdhAna karate hue granthakAra AcAryazrI pharamAte haiM evamAha sUtrArthaM nyAyato'navadhArayan / kazcinmohAttatastasya nyAyalezo'tra darzyate // 4 // bhAvArtha - mohavazAt jaina sUtroM ke rahasyArthaM ko nyAya buddhi se na samajhane vAle koI darzanavAle arthAt bauddhadarzana vAle uparyukta rIti se Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kahate haiM, usase usa mUDhamati ke kathana meM rahA huA nyAya kA aMza yahAM batAte haiM [4]. mahAdAnaM hi sNkhyaavdrthybhaavaajjgdguroH| .. siddha varavarikAtastasyAH sUtre vidhAnataH // 5 // bhAvArtha-koI bhI AvazyakatA vAlA na rahane ke kAraNa parigaNita rahA huA jagadguru tIrthaMkara deva kA dAna 'varavarikA-mAMgo, mAMgo' aise vacana se mahAdAna rUpa siddha hotA hai aura tumane jisa Avazyaka niyuktizAstra kA prayoga saMkhyA jAnane hetu kiyA usI zAstra kI 218, aura 216 vIM gAthAko gaurapUrvaka dekha liyA hotA to tumheM yaha patA cala jAtA ki 'varavarikA' kA ullekha hai [5]. tayA saha kathaM saMkhyA yujyate vyabhicArataH / tasmAdyathoditArthaM tu saMkhyAgrahaNamiSyatAm // 6 // bhAvArtha-varavarikA ke sAtha saMkhyAkA visaMvAda dIkhane se vaha ghaTatA nahIM hai, isaliye yathAkathita AzayavAlA arthAt arthI ke abhAva vAle saMkhyAvidhAna ko svIkAranA cAhiye-[3]. mahAnubhAvatApyeSA tadbhAve na yadarthinaH / viziSTasukhayuktatvAtsanti prAyeNa dehinaH dharmodyatAzca tadyogAtte tadA tattvadazinaH / mahanmahattvamasyaivamayameva jagadaguruH // 8 // bhAvArtha-mahAnubhAvatA bhI yahI hai ki unake sadbhAva meM arthAt ve paramatAraka puruSa jahAM taka hote haiM vahA~ taka unake parama prabhAva ke // 7 // Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAraNa aisA koI prANI nahIM rahatA jisako koI AvazyakatA ho, kyoMki prAya: tamAma prANI viziSTa sukha saMtoSa vAle hote haiM; dharma meM tatpara rahate haiM; tathA usa samaya prANIgaNa parama karuNAnidhAna jinezvara devake yoga se tattvadarzI-satyadarzI bana jAte haiM / jinezvaroM kI yaha hI sabase bar3I mahattA hai / isI kAraNa se tIrthakara hI jagadguru haiM, anya nahIM / vyakti kI mahAnatA kA mApadaMDa bhI yaha hai ki unake sadbhAva meM sArA saMsAra sukha-saMtoSa evaM prasannatA se bharA rahe, AvazyakatA kA abhAva mahasUsa na ho, bhagavAna jinezvara devoM kI isI viziSTatA ke kAraNa unameM tInoM jagat kA paramagurutva sAhajika rIti se siddha hotA hai-[7-8] tIrthakRddAnaniSphalatAparihArASTakama [27] kazcidAhAsya dAnena ka ivArthaH prasidhyati / mokSagAmI dhra vaM hyeSa yatastenaiva janmanA // 1 // bhAvArtha-koI aisA kahate haiM ki jagadguru ke dAna se dharma artha, kAma evaM mokSa ina cAra puruSArthoM meM se kaunasA arthasiddha hotA hai ? arthAt eka bhI nahIM; kyoMki ve to isI janma meM avazya mokSa meM jAne vAle haiM-[1] ucyate kalpa evAsya tIrthakRnnAmakarmaNaH / udayAtsarvasattvAnAM hita eva pravartate // 2 // Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 77 bhAvArtha--Upara ke zloka meM zaMkA karane vAle mahAnubhAvoM ko isa zloka meM uttara dete hue kahate haiM-tIrtha kara nAma karma ke udaya se una tArakoM kA aisA AcAra hI hai ki ve samasta prANiyoM ke hitameM hI pravRtti kareM / [ 2 ]. dharmAGgalyApanArthaM ca dAnasyApi mahAmatiH / avasthaucityayogena sarvasyaivAnukampayA // 3 // bhAvArtha--punaH dAna lene vAle aura dene vAle donoM kI ucita paristhitiyoM kA tAlamela hone se gRhastha evaM tyAgI mahAtmA Adi sabhI ko anukaMpAvaza diye gaye dAna ko bhI dharma ke aMga rUpa meM batAne hetu bhagavAna ne mahAdAna diyA hai / [ 3 ]. zubhAzayakaraM hya tadAgrahacchedakAri c| sadabhyudayasArAGgamanukampAprasUti ca // 4 // bhAvArtha--anukampAjanya yaha dAna zubhAzayatA utpanna karane vAlA, Agraha arthAt mamatva kA nAza karane vAlA, tathA puNyodaya meM pradhAna kAraNabhUta hai--[4]. jaina sAdhu kisI gRhastha ko dAna nahIM de sakate aisA sAmAnya niyama hai / ataH unake viruddha dIkhane vAle AcAryazrI ke kathana ke samarthana meM AcArya zrI zramaNa bhagavAna mahAvIra svAmI kA udAharaNa prastuta kara rahe haiM jJApaka cAtra bhagavAna niSkrAnto'pi dvijanmane / devadUSyaM dadaddhImAnanukampAvizeSataH .. // 5 // Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 78 bhAvArtha-yahAM sAdhu ke dAna ke sambandha meM svayaM vartamAna zAsana varddhamAna svAmI tIrtha kara hI dRSTAnta rUpa haiM ki gRhasthAzrama kA tyAga kara nikalane vAle parama buddhinidhAna bhagavAna ne bhI ana kampAvaza brAhmaNa ko devadUSya diyA thA-[5]. itthamAzayabhedena nAto'dhikaraNaM matam apitvanyadguNasthAnaM guNAntaranibandhanam // 6 // bhAvArtha-yo Azaya bheda hone ke kAraNa gRhastha ko dAna dene para bhI adhikaraNa arthAt pApapravRtti vAlA nahIM mAnA gyaa| gRhastha kA guNasthAna sAdhu ke guNasthAna kA kAraNa rUpa hai, aisA mAnA gayA hai-[6]. ye tu dAnaM prazaMsantItyAdisUtraM tu yatsmRtam / avasthAbhedaviSayaM draSTavyaM tanmahAtmabhiH // 7 // bhAvArtha-punaH jo dAna kI prazaMsA karate haiM ve prANiyoM ke vadha ke icchuka haiM aura jo usakI niMdA karate haiM ve vRttiyoM kA nAza karate haiM' aisA dAna kA niSedhaka jo sUtra-zloka milatA hai, use mahAtma puruSa pravasthAviSayaka arthAt amuka khAsa avasthA ko upalakSa kara kahA gayA hai aisA jaaneN| milane vAlA sUtra-zloka isa prakAra kA hai-- jeu dANaM pasaMsaMti, vahamicchaMti pANiNaM / jeu NaM paDiDasehaMti, vitticcheyaM karaMti te // 1 // (martha Upara ke bhAvArtha meM A gayA hai)--[7]. Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7 evaM na kazcidasyArthastattvato'smAtpUsidhyati / prapUrvaH kintu tatpUrvamevaM karma prahIyate e // 8 // bhAvArtha--isa prakAra se tIrthaGkara deva ke dAna se vAstavika dRSTi se koI apUrva artha siddha nahIM hotA, parantu isa prakAra ke mahAdAna se tIrthaGkara bhagavAna apane pUrva ke tIsare bhava meM bA~dhe hue tIrthaGkara nAma karma ko kSIraNa karate haiM, arthAt khapAte haiM -- [8]. anyastvAhAsya rAjyAdipradAne doSa eva tu / mahAdhikaraNatvena tattvamArge'vicakSaNaH rAjyAdidAne'pi tIrthakRto doSAbhAvapratipAdanASTakam [ 28 ] rAjyaRddhi vaha narakaRddhi athavA rAjezvarI so narakezvarI isa prasiddha vyavahArasUtra ko lakSya meM rakhakara rAjya ke doSa prarthAt mahApApa kA AdhAra hone se usake dAna meM doSa hai, aisI zaMkA ko prastuta karate hue zaMkAkAra kI zaMkA ko AcArya zrI batAte haiM :-- // 1 // bhAvArtha vAstavika mArga samajhane meM akuzala arthAt avicakSaNa koI manuSya kaha sakatA hai rAjya Adi ke mahApApa kA AdhAra-kAraNa rUpa hone ke kAraNa usake dAna meM doSa hI hai - [1] . Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ukta zaMkA kA samAdhAna AcArya karate haiM apradAne hi rAjyasya nAyakAbhAvato janAH / mitho vai kAladoSeNa maryAdAbhedakAriNaH // 2 // vinazyantyadhikaM yasmAdiha loke paratra ca / zaktau sattyAmupekSA ca yujyate na mahAtmanaH // 3 // tasmAttadupakArAya tatpadAnaM guNAvaham / parArthadIkSitasyAstha vizeSeNa jagadguroH // 4 // bhAvArtha--rAjya kA pradAna na kiyA jAe, to kAla doSa ke kAraNa apanI apanI maryAdA ke bhaMga karane vAle manuSya netA kA abhAva hone ke kAraNa paraspara lar3AI karane se isa loka aura paraloka meM adhika vinAza ko pAyeMge / punaH vinAza ko rokane kI zakti hone para bhI mahAtmAnoM kI upekSA karanA anucita hai, ataH paropakAra hetu dIkSita jagadguru tIrthaGkara bhagavAna kA vizva hitArtha diyA gayA rAjyadAna vizeSa rUpa se hitakara hai-[2-3-4]. evaM vivAhadharmAdau tathA zilpanirUpaNe / na doSo hya ttamaM puNyamitthameva vipacyate // 5 // bhAvArtha-isI prakAra se vivAhadharma, kuladharma, grAmadharma, rAjadharma ke aMgIkAra tathA zilpa nirUpaNa meM doSa nahIM hai, kyoMki utkRSTatama puNya arthAt tIrtha kara nAmaka karma kA vipAka isI prakAra se hotA hai-[5]. Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 81 ki hAdhikadoSebhyaH sattvAnI rakSaNaM tu yat / upakArastadeveSI pravRtyaGga tathAsya ca // 6 // bhAvArtha- punaH logoM kA adhika doSoM se rakSaNa evaM uddhAra bhI upakAra hai, tathA vaha tIrthaGkara kI pravRtti kA aMga bhI hai -- [ 6 ]. rakSaNaM yadvadgartAdyAkarSaNena tu / nAgAde kurvanna doSavAMstadvadanyathA'sambhavAdayam 119 11 bacAne hetu khaDDa e meM bhAvArtha -- jaise kisI manuSya ko sarpa ke daMza kA bhaya paidA hote hI yadi koI dUsarA manuSya bhayagrasta ko uThAkara pheMka de, to bhI vaha doSa vAlA nahIM ginA jAtA ginA jAtA hai, vaise hI dUsarA koI upAya arthAt kAraNa vivAha dharmAdi kA upadeza dene vAle zrI doSavAna na hokara amaryAdita pApa ko rokakara maryAdA kA saMrakSaNa sikhAne vAle evaM yathAsaMbhava jyAdA se jyAdA pApa se baca sakeM aisA rAstA batAne vAle upakArI hI hai-- [ 7 ]. tIrthaGkara bhagavAna itthaM caitadihaiSTavyamanyathA kudharmAdinimittatvAddoSAyaiva // 8 // bhAvArtha - - isa prakAra se rAjyAdi ke dAna ko bhI nirdoSa rUpa se svIkAra karanA cAhiye, varanA dharmadezanA bhI anya dharmaM, zAstra, cAritra, Adi ke nimitta rUpa hone se sadoSa kahalAyegI - [ 8 ]. kintu upakArI hI rAstA na hone ke dezanApyalam / prasajyate Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saamaayiksvruupniruupnnaassttkm| [26] sAmAyikaM ca mokSAGga paraM sarvajJabhASitam / vAsIcandanakalpAnAmuktametanmahAtmanAm // 1 // bhAvArtha-candana ko kATo to bhI vaha kulhAr3I ke muha arthAt dhAra ko suvAsita kregaa| use ghiso, to bhI vaha sugaMdha bhaayegaa| use jalAno to bhI vaha sugaMdha hI bikheregA, caMdana kA svabhAva hI hai zItala banAnA evaM sugandha phailAnA / pratyeka dazA meM pratyeka ke lie sugandha evaM zItalatA ke varadAna denA candana kA dharma hai / paramopakArI sarvajJa ne pharamAyA hai ki-bAMsa ke prati bhI sugandha chor3ane vAle caMdana ke vRkSa ke samAna mahApuruSoM kA sAmAyika nAmaka cAritra hI mokSa kA parama aMga arthAt advitIya kAraNa hai-[1]. niravadyamidaM jJayamekAntenaivatattvataH / kuzalAzayarUpatvAtsarvayogavizuddhitaH // 2 // bhAvArtha--yaha sAmAyika cAritra zubha pariNAma rUpa evaM mana-vacana paura kAyArUpa tInoM yogoM kI zuddhi svarUpa hotA hai| isa kAraNa ise sacamuca sargathA pAparahita arthAt parama pavitra niravadya jAne-[2]. yatpunaH kuzalaM cittaM lokadRSTyA vyavasthitam / tattathaudAryayoge'pi cintyamAnaM na tAdRzam // 3 // Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 83 bhAvArtha -- parantu laukika dRSTi se jo kuzalacitta rUpa se pratiSThita hai, vaha laukika udAratA vAlA ho to bhI use sAmAyika jaisA na samajheM- [ 3 ]. mayyeva nipatatve tajjagaduzcaritaM yathA / matsucaritayogAcca muktiH syAtsarvadehinAm 118 11 bhAvArtha -- laukika praudArya kA pramAraNa dete hue granthakAra AcArya zrI kahate haiM-jisa prakAra buddha ne kahA hai "vizva - prANiyoM kA yaha duzcarita mere meM Akara gire jisase mere sucaritra ke yoga se samasta prANiyoM ko mokSa mile / " -- [ 4 ]. ukta asaMbhava paraspara virodhI laukika audArya ke pramANa rUpa buddha ke kathana kA anaucitya batAte haiM- asambhavIdaM yadvastu buddhAnAM nivRtizrute / / sambhavitve tviyaM na syAttatraikasyApyanirvR to // 5 // bhAvArtha - 'yaha vastu asaMbhava hai, kyoMki 'buddha mokSa meM gaye haiM' aisA unake Agama kahate haiM / para kadAcit use saMbhava mAna bhI leM, to jaba taka saMsAra meM eka bhI prAraNI kA mokSa bAkI rahegA taba taka buddha kA mokSa nahIM hogA / vizvaprANiyoM ke duzcaritra ke anta taka buddha mokSa meM jAya~ yaha bhI buddha ke vacana ke anusAra saMbhava nahIM dIkhatA / sAtha sAtha bauddhoM ke Agama kahate haiM - 'buddha mokSa gaye / ' yahA~ buddha-vacana evaM buddha - Agama donoM hI eka dUsare ke virodhI dokhate haiM / ina donoM meM kisake vacana ko yathArtha mAneM, yaha bhI eka samasyA hai / -- [5] . Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 84 tadeva cintanaM nyAyAttattvato mohasaGgatam / sAdhvavasthAntare jJeyaM bodhyAdeH prArthanAdivat // 6 // bhAvArtha--ata: uparyukta ciMtana arthAt bhAvanA, upayukta saMbhavitaasaMbhavita dRSTi se sacamuca mohasaMgata hai / mAtra bodhilAbha prAdi kI prArthanA kI bhAMti vaha rAga yukta avasthA meM hI saMbhava hai / --[6]. apakAriNi sadbuddhiviziSTArthaprasAdhanAt / prAtmabharitvapizunA tadapAyAnapekSiNI // 7 // bhAvArtha-apakAra karane vAle kA sadbhAva viziSTArtha arthAt mokSa kI prApti meM sAdhanabhUta hone se, mAtra sva-unnati kA sUcaka hai, kyoMki vaha apakAra karane vAle kI durgati Adi duHkha kI ora se nirapekSa hai arthAt upakAra karane vAle kA ahita-azubha-duHkha Adi vaha nahIM caahtaa|-[7]. evaM sAmAyikAdanyadavasthAntarabhadrakam / syAccittaM tattu saMzuddhajJa yamekAntabhadrakam // 8 // bhAvArtha-isa prakAra se sAmAyika se bhinna citta arthAt upayukta kuzala citta mohayukta avasthA meM bhadra arthAt kalyANakArI hotA hai, para hara bAra nahIM, kintu sAmAyika ko to saMpUrNa zuddha arthAt sarvato nirdoSa hone ke kAraNa sarvathA kalyANakArI samajhanA cAhie-ekAnta hitakara mAnakara usakA sadaiva pAcaraNa karanA cAhiye-[]. Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 85 kevalajJAnASTakam [30] sAmAyikavizuddhAtmA sarvathA ghAtikarmaNaH / kSayAtkevalamApnoti lokAlokaprakAzakam // 1 // bhAvArtha-sAmAyika dvArA suvizuddha honevAlI prAtmA ghAti-karmoM kA sarvathA kSaya ho jAne se, samasta lokAlokaprakAzaka kevalajJAna ko prApta karatI hai / jJAnAvaraNIya, darzanAvaraNIya, vedanIya, mohanIya, AyuSya, nAma, gotra evaM aMtarAya ye ATha karma haiM / ina AThoM meM se prAtmA ke kevalajJAna arthAt kevaladarzana Adi mUlaguNoM kA ghAta karane vAle-jJAnAbaraNIya, darzanAvaraNIya, mohanIya evaM aMtarAya ina cAra karmoM ko pAti-karma kahate haiM / ina dhAti-karmoM ke nAza se jIva lokAlokaprakAzaka kevalajJAna pAtA hai / [1]. jJAne tapasi cAritre styevaasyopjaayte| vizuddhistadatastasya tathA prAptiriheSyate // 2 // bhAvArtha-jJAna, tapa aura cAritra ke hone para hI sAmAyika kI vizuddhi hotI hai, ataH sAmAyika dvArA AtmA ko ukta rIti se kevala jJAna kI prApti hotI hai, aisA mAnA gayA hai-[2]. svarUpamAtmano hya tatkintvanAdimalAvRtam / jAtyaratnAMzuvattasya kSayAtsyAttadupAyataH // 3 // Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAvArtha-kevalajJAna prAtmA kA svabhAvarUpa hai, parantu jaise ratna jabataka jamIna meM hote haiM, tabataka ratnakiraNeM bhI jamIna meM DhakI rahatI haiM, aura jaba koI kuzala kalAkAra jamIna meM se ratnoM ko nikAlakara nirmala karatA hai taba ratnakiraNeM sarva dizAoM ko prakAzita karatI haiM; vaise hI kevalajJAna bhI karma-mala se DhakA huA hai, aura karma-mala-kSaya ke upAyoM dvArA mala kA kSaya hote hI kevalajJAna pragaTa hotA hai-[3]. prAtmanastatsvabhAvattvAllokAlokaprakAzakam / prata eva tadutpattisamaye'pi yathoditam // 4 // bhAvArtha-lokAloka ko prakAzita karanA yaha prAtmA kA svabhAva hone se kevalajJAna bhI lokAloka prakAzaka hai, isI kAraNa se kevala jJAna kI utpatti ke samaya bhI vaha lokAloka-prakAzaka hotA hai-[4]. prAtmasthamAtmadharmatvAtsaM vittyA caivamiSyate / gamanAderayogena nAnyathA tattvamasya tu // 5 // bhAvArtha-vaha kevalajJAna AtmA kA dharmasvarUpa hotA hai aura jJAna arthAt svAnubhava se AtmA meM jJAta hotA hai / vaha AtmA ke bAhara jJeya padArthoM ke pAsa prAtA jAtA bhI nahIM hai / ina kAraNoM se vaha mAtmA meM hI rahatA hai, anyathA kevalajJAna kA kevalatva arthAt sakalatva yA pUrNatva hI nahIM rhegaa| [5]. - koI zaMkAkAra zaMkA kare ki 'prAtmA candra samAna hai aura jJAna candraprabhA samAna hai, aisA jo kathana hai tadanusAra jaise candraprabhA candra se bAhara Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAtI hai vaise hI prAtmajJAna bhI AtmA ke bAhara jAya, to isameM koI doSa nahIM hai| zaMkAkAra kI zaMkA kA samAdhAna AcAryazrI kara rahe haiM yacca candraprabhAdyatra jJAtaM tajjJAtamAtrakam / prabhA pudagalarUpA yattaddharmoM nopapadyate // 6 // bhAvArtha--candraprabhA Adi prakAzaka vastuoM kA udAharaNa jo yahAM para diyA gayA hai, vaha udAharaNa mAtra hai matalaba usameM prakAzakatA rUpa dharma ke sAdharmya ke atirikta dUsare dharmoM kA sAdharmya nahIM hai kyoMki pudgala dravya rUpa candraprabhA jJAnaprabhA kI samatA nahIM kara sakatI-16). mataH sarvagatAbhAsamapyetanna yadanyathA / yujyate yena sannyAyAtsaMvittyAdo'pi bhAvyatAm // 7 // bhAvArtha-punaH candraprabhA kA prakAza sarvatra nahIM phailatA, isa kAraNa jaisA tuma kahate ho vaise saMpUrNa sAdharmya vAle isa udAharaNa se kevalajJAna sarvatra suvistRta prakAza vAlA arthAt sarvaprakAzaka hai aisA bhI nahIM siddha hogaa| vaha dUsare prakAra se arthAt dRSTAntoM ke sAtha AMzika sAdharmya ko svIkAra karane para hI ghaTegA, ataH candra-candraprabhA ke dRSTAnta ko bhI sannIti dvArA apanI buddhi se vicAranA cAhiye--[7]. nAdravyo'sti guNo'loke na dharmAntau vibhuna ca / AtmA tadgamanAdyasya nA'stu tasmAdyathoditam // 8 // bhAvArtha--nyAya kA siddhAnta hai ki koI bhI guNa dravyarahita nahIM hotaa|' mAloka meM dharmAstikAya tathA adharmAstikAya nahIM hai, Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sapA prAtmA sarvavyApaka nahIM hai / ataH kevalajJAna kA bhAtmA ke bAhara mamanAgamana bhI nahIM hotA, aisA hI kahA hai--[0]. tIrthakRdezanASTakam [31] vItarAgo'pi savedyatIrthakRnnAmakarmaNaH / udayena tathA dharmadezanAyAM pravartate // 1 // bhAvArtha--tIrthaMkara, nAma-karma ko vedhane hetu arthAt kSINa karane hetu tIrthaGkara nAma-karma ke udaya ho jAne ke kAraNa vItarAga hokara bhI upayukta prakAra se dharmadezanA dete haiM-[1]. varabodhita prArabhya parArthodyata eva hi / tathAvidhaM samAdatte kama sphItAzayaH pumAn // 2 // bhAvArya-uttama samyag-darzana kI samprApti ke samaya se hI paropakAra meM tatpara udAra prAzaya vAle mahAnubhAva hI tIrthakara nAma-karma bAMdhate hai--[2]. yAvatsatiSThate tasya tttaavtsNprvrtte| tatsvabhAvatvato dharmadezanAyAM jagadguruH bhAvArtha--jagadguru tIrthaGkara nAma-karmodaya vidyamAna hone taka dharmadezanA karate haiM yaha unakA svabhAva hI hai, ataH ve dharmadezanA dete hI haiM--[3] Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 86 vacanaM caikamapyasya hitAM bhinnArthagocarAm / bhUyAsAmapi sattvAnAM pratipatti karotyabam // 4 // bhAvArtha-una paramatAraka jagadguru kA mAtra eka hI vacana aneka rattvoM arthAt prANiyoM ko vividha vastuviSayaka hitakAraka pratIti sugama rIti se karavAtA hai-[4]. macintyapuNyasaMbhArasAmarthyAdetadIdRzam / tathA cotkRSTapuNyAnAM nAstyasAdhyaM jagattraye // 5 // bhAvArtha-akalpanIya puNyasaMcaya ke bala se paramatAraka zrI tIrtha kara bhagavAnoM kA vacana aisA anupama hotA hai| sacamuca utkRSTa puNyazAlI prAtmAnoM ke lie tInoM jagata meM kucha bhI prasAdhya nahIM hai [5]. mabhavyeSu ca bhUtArthA yadasau nopapadyate / tatteSAmeva dauguNyaM jJeyaM bhagavato na tu // 6 // bhAvArtha--koI yadi zaMkA kare ki 'bhagavAna kI dezanA meM itanI pracaNDa zakti hai, to bhI vaha prabhavyoM ko koI phaladAyI nahIM hotii| mave. use niSphala kahanA caahie|' isa zaMkA kA uttara isa zloka meM prAcArya dete haiM--punaH abhavya prAtmAoM ko prabhu kI bhUtArtha arthAt satyadezanA jo nahIM prabhAvita karatI, usameM abhavyoM kA hI doSa hai, na ki bhagavAna kA-[6]. dRSTazcAbhyudaye bhAnoH prakRtyA kliSTakarmaNAm / aprakAzo hya lUkAno tadvadatrApi bhAvyatAm // 7 // Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAvArtha-sUryodaya hote hI sArA saMsAra prakAza se bhara jAtA hai| prAyaH saMsAra ke sabhI prANiyoM ke cakSuoM meM spaSTa dekhane kI kSamatA A jAtI hai, kintu kliSTa-kaThora karma vAle ullU ke lie to sUrya kA prakAza svAbhAvika rIti se hI aMdhakAra kA kAraNa banatA hai / usI ke anusAra paramatAraka jinezvaroM ko dezanA se samasta bhavya prANiyoM ko samyajjJAna prAdi kA alabhya lAbha hotA hai, kintu abhavyoM ko sajjJAna kI prApti kA abhAva hI rahatA hai| jaise ullU kA svabhAva ujAle ko andhere rUpa meM dekhane kA hai, vaise hI prabhavya ke liye bhI sajjJAna rUpa prakAza aMdhakAramaya bana jAtA hai|-[7]. iyaM ca niyamAjjJa yA tathAnandAya dehinAm / tadAtve vartamAne'pi bhavyAnAM zuddhacetasAm // 8 // bhAvArtha--usa kAla meM arthAt tIrthaGkara bhagavAna ke samaya meM tathA vartamAna kAla meM bhI zuddha citavAle bhavyajIvoM ko isa deza ke variNa ko vRddhA dAsI kI bhAMti avazya Ananda hotA hai aisA avazya mAno ! vaNika dAsI ko ghaTanA isa prakAra hai-- ___eka gAMva meM eka vaNik thaa| usake ghara eka vRddhA dAsI usa vaNika ke pitA ke samaya se kArya karatI thii| dAsI vizvAsapAta evaM ImAnadAra thii| isa dAsI ko jaMgala se lakar3I lAne kA kAma sauMpA gayA thaa| apane kartavya ke anusAra dAsI hamezA lakar3I lAtI thii| vaNik patnI kucha karkazA evaM kaMjUsa thii| ekabAra vRddhA dAsI lakar3I lene hetu jaMgala meM gii| para tIna dinoM se jvarAkAnta Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hone se vaha adhika indhana na baTora paaii| zarIra ke svastha hone se sAre kArya acche hote haiM / eka to dAsI kI vRddha avasthA thii| sAthasAtha jvara ke zarIra meM ghara karane se zarIra kI zakti bhI kSINa ho gayI thii| ataH vRddhA jisa thor3e se indhana, ko baTora pAI thI, vaha le AI / thor3A indhana dekhakara seThAnI kuddha ho gaI / seThAnI ne kahA-- isa ghara meM jitanA khAtI ho itanA indhana to kama se kama avazya laao| maiM tIna dina se dekha rahI hU~ tuma dina prati dina kAma nahIM kara rahI ho / yaha nahIM cala sakatA, tumako apanA peTa bharane jitanA kAma jarUra karanA par3egA / jAo ! aura indhana le aao| vRddhA dAsI ne apane jvara kA samAcAra seThAnI se nahIM kahA thaa| dAsI puna: jaMgala meM gaI pahale se kucha adhika indhana ikaTThA karake le aaii| itanA indhana dekhakara bhI seThAnI punaH gussA hokara cillAI 'are bur3hiyA ! itane indhana meM to tere paira bhI nahIM jaleMge / itane se kyA hogA ? vicArI vRddhA seThAnI kA rUpa dekhakara vApisa jaMgala meM gaI aura jyAdA se jyAdA indhana kI gaTharI bAMdhakara uThAne lgii| para aba bur3hiyA ke zarIra meM tAkata kahA~ thI ? becArI jvara-pIr3ita bhUkhe peTa aura naMge paira se jaMgala kA tIsarA cakkara kATa rahI thii| bur3hiyA ne pAsa-pAsa najara daur3AI to dUra koI musAphira dIkhA / pUrA jora lagAkara bur3hiyA ne AvAja dekara musAphira ko bulAkara kahA "bhaiyA jarA indhana kI gaTharI sira para car3havA do to upakAra hogaa|' musAphira ne indhana kI gaTharI vRddhA ke sirapara car3hA dii| aba buDhiyA eka eka kadama rakhatI haiM, to najaroM meM lAla pIle raMga dikhate haiM / Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bojha asahya ho rahA hai| para peTa ke liye saba kucha kara rahI hai / mAre bhUkha ke peTa pAtAla meM pahuMca rahA hai| zarIra jvara kI garamI se mala rahA hai / aisI avasthA meM bur3hiyA eka eka kadama taya kara rahI ha / itanI dera meM bur3hiyA aise sthAna para AI ki jahAM tIrthaGkara bhagavAna kA samavasaraNa viracita thaa| bhagavAna mAlakoza rAga meM vezanA pharamA rahe the| bAraha parSadAe~ jinavANI sunane meM ekAna thiiN| janmajAta bairI pazu bhI bhagavAna kI vANI sunane meM apane baira ko bhUla gaye the evaM apane bairiyoM ke pAsa bhAiyoM kI bhAMti baiTha kara jinavANI suna rahe the| bur3hiyA ke kAnoM meM bhI prebhuvANI pdd'ii| usa vANI ke zabdoM meM aisI kamAla kI tAkata thI, aisA amRta thA ki-bur3hiyA kA sArA zrama dUra ho gayA, mAnoM bur3hiyA kAnoM se sudhApAna kara rahI thii| usa vANI-sudhA ke prabhAva se bur3hiyA kA sArA roga calA gyaa| buDhiyA mAM sirapara bojha hai isako to bhUla gaI aura vANI sunane meM aisI ekatAra evaM caTTAna kI taraha aDola bana gaI ki mAno koI roga zarIra meM na ho| usa samaya kisI ne bhagavAna se prazna kiyA-- 'he bhagavan yaha bur3hiyA isI prakAra bAjha mAthe para lie kaba taka jinavANI suna sakegI? bhamavAna ne pharamAyA 'he mahAnubhAva ! yadi tIrthaGkara lagAtAra chaha mAsa taka dezanA dete raheM to bhI isa bur3hiyA ko na bhUkha lagegI na pyAsa, aura yaha bur3hiyA yadi yoM kI yoM chaha mAsa taka dezanA sunegI to bhI nahIM thkegii| itanI pracaNDa evaM kamAla kI tAkata jinavANI meM hai| Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokSASTakam [32] kRtsnakarmakSayAnmokSo janmamRtyvAdivajitam / sarvabAdhAvinirmukta, ekAntasukhasaGgataH // 1 // bhAvArtha-janma maraNAdi rahita, kisI bhI prakAra kI bAdhA se rahita, ekAnta sukha arthAt Ananda-yukta mokSa sakala karma ke kSaya se hotA hai / [1]. yanna duHkhena saMbhinnaM na ca bhraSTamanantaram / abhilASApanotaM prattajjJa yaM paramaM padam // 2 // ,, bhAvArtha-jo pada arthAt sthAna duHkha se mizra nahIM hai, jo utpanna hone ke bAda kabhI-naSTa nahIM hotA, jo sadA icchAoM se rahita hai-use parama pada mokSa kahate haiM / --[2]. kazcidAhAnnapAnAdibhogAbhAvAdasaGgatam / sukhaM vai siddhinAthAnAM praSTavyaH sa pumAnidam / // 3 // kiMphalo'nnAdisambhogo bubhukSAdinivRttaye / tannivRtteH phalaM kiM syAtsvAsthyaM teSAM tu tatsadA // 4 // bhAvArtha-koI manuSya yoM kahe ki annapAnAdi bhogoM kA prabhAva hone se mokSa meM siddhoM ko sukha milatA hai yaha kahanA asaMgata hai| to usase yaha pUchanA cAhiye-ki anna Adi kA saMbhoga kisaliye hai ? Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64 yadi vaha yoM kahe ki bhUkha Adi kA duHkha dUra karane ke liye hai / to punaH usase pUchanA cAhiye ki kSudhAnivAraNa kA prayojana arthAt phala kyA hai ? isa prazna ke uttara meM yadi vaha kaha de ki "svAsthya prApti anAdi- saMbhoga kA prayojana hai / " to aisA pratyuttara milate hI usase tatkAla kaha do -- siddha sadA svastha hI hote hai / - [3-4] asvasthasyaiva bhaiSajyaM svasthasya tu na dIyate / avAptasvAsthyakoTInAM bhogo'nnAderapArtha kaH // 5 // bhAvArtha -- prauSadha to sadaiva asvastha ko hI diyA jAtA hai, svastha ko kabhI nahIM diyA jAtA / ataH svAsthya kI caramasImA ko - parAkASThA ko pAye hue siddhoM - parama siddhoM ke lie annAdi kA upayoga nirarthaka hai| --[5]. akizcitkarakaM jJeyaM mohAbhAvAdratAdyapi / teSAM kaNDvAdyabhAvena hanta kaNDUyanAdivat // 6 // bhAvArtha - jisa prakAra khujalI Adi na AtI ho to khujAnA Adi nirarthaka hai, usI prakAra se siddhoM meM moha kahIM sarvathA abhAva hone se maithuna Adi bhI niSprayojana hai / - [6]. aparAyattamautsukyarahitaM niSpratikriyam / sukhaM svAbhAvikaM tatra nityaM bhayavivarjitama 119 11 * bhAvArtha - mokSa meM sukha bilakula svatantra, utsukatA - zrAkAMkSA vighna se dhIratA Adi se rahita, kisI bhI prakAra ke vighna se sarvathA mukta, svAbhAvika, nitya, kAlika aura bhayamukta hotA hai / -- [ 7 ]. Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paramAnandarUpaM tdgiiyte'nyairvickssnnH| itthaM sakalakalyANarUpatvAtsAmprataM hyadA // 8 // bhAvArtha--anya jainetara vidvAnoM ne bhI mokSa-sukha ko paramAnandarUpa kahA hai / isa prakAra samasta kalyANarUpa hone se vaha hI sAmprata arthAt ucita iSTa hai / -[4]. saMvedyaM yoginAmetadanyeSAM shrutigocrH| upamAbhAvato vyaktamabhidhAtuM na zakyate bhAvArtha--mAtra kevalajJAnI mahAtmAoM ko hI mokSasukha anubhavagamya hai, jabaki dUsaroM ke liye to zravaNagamya hai, punaH vizva meM eka bhI upamA aisI nahIM hai jise dekara use spaSTa rIti se kahA jA sake / -[6]: praSTakAkhyaM prakaraNaM kRtvA yatpuNyamajitama / 'virahA'tte na pApasya bhavantu sukhino janAH // 10 // bhAvArtha-aSTaka nAmaka isa prakaraNa kI racanA karake maiMne jo puNya upAjita kiyA hai, usa puNya dvArA Age hone vAle pApa ke 'viraha arthAt viyoga yA vinAza se samasta manuSya sukhI baneM / -[10]. iti aSTaka prakaraNa evaM hindI mAvArtha Page #113 -------------------------------------------------------------------------- Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Nortraitrin@kottotopot rAjasthAna-kesarI pU. gurudevazrI viracita sAhitya 1. paramArhat gujarezvara zrI kumArapAla bhUpAla viracita pAtmanindA dvAtriMzikA kA padmamaya hindI anuvAda 2. zrI vijayalAvaNyasUrIzvara aSTaprakArI pUjA 3. zrI aSTaka prakaraNa hindI bhAvAnuvAda - sampAdana - 1. zrI uNAdigaNavivRtti prakAzana ke patha para 1. saMtoSa ke sahAre hindI lekhasaMgraha) 2. sahasrAvadhAnI parama pU0 prAcAya purandara zrI munisundarasUrIzvararacita upadezaratnAkara hindIbhAvAnuvAda / prapti-sthAnazrI jJAnopAsaka-samiti zrI vijayalAvaNyasUrIzvara-jJAnamaMdira boTAda, saurASTra (gujarAta rAjya) nayas a wunt