Book Title: Ardhamagadhi kosha Part 1 Author(s): Ratnachandra Maharaj Publisher: Motilal Banarasidas Catalog link: https://jainqq.org/explore/016013/1 JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLYPage #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ सचित्र अर्ध-मागधी कोष AN ILLUSTRATED ARDHA-MAGADHI DICTIONARY Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ सचित्र अर्ध-मागधी कोष संस्कृत, गुजराती, हिन्दी एवं इंगलिश पर्यायों, सन्दर्भो तथा उद्धरणों सहित भाग १ शतावधानी जैनमुनि श्री रत्नचन्द्रजी महाराज पूज्यपाद श्री स्वामी गुलाबचन्द्रजी महाराज (लीम्बड़ी सम्प्रदाय) के शिष्य भूमिकाकार ए० सी० वूल्नर मोतीलाल बनारसीदास दिल्ली वाराणसी पटना बंगलौर मद्रास Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AN ILLUSTRATED ARDHA-MAGADHI DICTIONARY with Sanskrit, Gujarati, Hindi and English Equivalents, References to the Texts and Copious Quotations VOLUME I SHATAVADHANI JAIN MUNI SHRI RATNACHANDRAJI MAHARAJ Disciple of Swami Shri Gulabchandraji (Limbdi) WITH AN INTRODUCTION BY A. C. WOOLNER MOTILAL BANARSIDASS Delhi Varanasi Patna Bangalore Madras Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ First Edition: Indore, 1923 Reprint: Delhi, 1988 MOTILAL BANARSIDASS Bungalow Road, Jawahar Nagar, Delhi 110 007 Branches Chowk, Varanasi 221 001 Ashok Rajpath, Patna 800 004 24 Race Course Road, Bangalore 560 001 120 Royapettah High Road, Mylapore, Madras 600 004 ISBN: 81-208-0493-7 PRINTED IN INDIA BY JAINENDRA PRAKASH JAIN AT SHRI JAINENDRA PRESS, A-45 NARAINA INDUSTRIAL AREA, PHASE I, NEW DELHI 110 028 AND PUBLISHED BY NARENDRA PRAKASH JAIN FOR MOTILAL BANARSIDASS, DELHI 110 007. Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ सचित्र अर्ध-मागधी कोषा त्वरितं किं कर्त्तव्यं, विदुषा संसारमंततिच्छेदः । किं मोक्षतरोधोंजं, सम्यग् ज्ञानं क्रियासहितम् ॥ किं पथ्यदनं धर्मः, कः शुचिरिह यस्य मानसं शुद्धम्। कः पण्डितो विवेकी, किं विषमवधीरिता गुरवः ॥ Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अर्पणपत्रिका । धर्म-धुरंधर प्रवर-पंडित पूज्यपाद श्रीगुलाषचंद्रजीस्वामी तथा तल्लघुभ्राता महाराजश्रीधीरजीस्वामी ! श्राप बन्ने सहोदरोए घणी न्हानी वयमा प्रवज्या अंगीकार करी शास्त्रामृतनो अपूर्व आस्वाद लीधो अने प्रा चरणरज सेवकने दीक्षित करी, विद्यानो मधुर रस चखाड्यो, शास्त्राभ्यासमा घणी सहाय्य पापी, म्होटो उपकार कर्यो छे; एटलुंज नही पण शासनोपयोगी साहित्यविकासना कार्यमां पण आजसुधी सहाय प्रापता रहो छो, तेथीज आ सेवक कोषनिर्माण जेषा विकटमार्गमां चालयाने समर्थ थयो छे अने तेनो पार पाम्यो छे, ते सर्व आपनी कृपाफळ छे एटला माटे पा. भारवश आ सेवक धर्मसाहित्य अने भाषा साहित्यना अंग रूप मा पुस्तक अपना चरण मां अर्पण को रत्नचंद्र. Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ INTRODUCTION. 1. Need and Value of an Ardha-Magadhi Dictionary: All those who have occasion to study the ancient scriptures of the Jains will welcome this Dictionary. Especially will this be true of laymen who are not deeply learned in the ancient language of the Jain church, and also of those who are starting the study of ArdhaMagadhi, whether for the purposes of philology, of philosophy, or for the general history of Indian thought and religion. Such have had to depend on Commentaries and detached Glossaries dealing each with one particular text. A further justification for the enterprise lies in the hope that it may furnish useful material for a more comprehensive Prākrit Dictionary embracing all the known dialects of the Middle stage of the Indian language, which has come down in various forms from Vedic ages to the Indo-Aryan languages of to-day. The spelling of MSS. varies and in order that a student or editor may be able to see what forms are found in other passages and are recognised as correct he needs a Dictionary with references to the texts. That is what this book proposes to supply for ArdhaMāgadhi. Further study may lead to the correction of many forms, but it is to facilitate such study that this work has been undertaken. 2. Inception and Compilation of the Dictionary: In 1912 Dr. Luigi Suali announced his intention of preparing a Prākrit Dictionary, (Z. D. M. G. 1912 p. 544 ). Mr. Kesarichand Bhandări of Indore had sent a list of words to Dr. Suali, who returned it when his work was interrupted by the Great War. Mr. Kosarichand Bhandāri then persuaded a Jain priest Satāvadhāni Pandit, Sri Ratnachandraji to take up the work of making a Dictionary of the Jain Prākrits. The Sūtras were indexed with the assistance of three other priests. For this they used their own MSS., and Băluchar printed texts ( see below ). In 1920 my pupil and Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ii INTRODUCTION colleague Mr. Banarsi Das Jain. who had been invited to advise, consulted several other scholars, including Drs. Gune, Belvalkar, and A. B. Dhruva. It was then decided that the meanings of the Prakrit words should be given in English as well as in Hindi and Gujarati. The editing and the Gujarati translation have been done by Swami Ratnachandraji, a renowned monk of great literary abilities and reputation, while the Hindi and English translations are by other hands. The expenses have been borne by the S. S. Jain Conference. As Dr. Suali records, the question was debated at the Jain (Svetambara) Conference at Bhavanagar in 1908. The opinion of Prof. H. Jacobi was asked, and he had suggested the name of Dr. Suali. This Dictionary, however, is not of the comprehensive character then contemplated. It has been confined to Ardha-Magadhi. 3. Ardha-Magadhi Glossaries and Encyclopaedias: Several Jain Sutras have been published with Prakrit-Sanskrit glossaries. The following may be mentioned: I. Ayāramga ( Acārānga-sutra ). First Śruta-skandha, ed. W. Schubring, German Oriental Society, Leipzig, 1910. II. Fragment der Bhagavati, ed. Weber. Legend of Khamdaka. Berlin, 1866-67. III. Specimen der Nayadhammakaha, by P. Steinthal. First Chapter; Leipzig, 1881. IV. Uvasagadasão, ed. Hoernle, Calcutta, 1888-90. V Ovavaiya (Aupapātika ), ed. E. Leumann, Leipzig, 1883. VI. Nirayavaliya-suttam, ed. S. J. Warren, Amsterdam, 1879. VII. Kappa-suttam, ed. H. Jacobi, Leipzig, 1879. Mention should be made of the Abhidhāna-Rajendra. Some 30 years ago a Jain priest, Rajendra Vijaya by name, conceived For Private Personal Use Only Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ INTRODUCTION the idea of preparing an encyclopaedia of Jainism. work in collaboration with several disciples he first volume of the Abhidhana Rajendra in 1910. more volumes have appeared, the last word being Bhola. two more volumes are expected to complete the work. iii After 22 years' brought out the Since then four One or Each Prakrit word is followed by its Sanskrit equivalent, meanings in Sanskrit, reference to the text, and a discussion of the various aspects of the word with quotations from other works. The size and cost (each volume 1000 pages for Rs 25 ) make it a work of reference for libraries rather than a student's dictionary. The introduction contains Hemacandra's Prakrit Grammar with his commentary. In the sketch of the declensions, all possible forms are given, whether they occur in literature or not. Thus about 50 forms of the Ablative singular of yushmad are catalogued, though hardly any of these occur in AMg. literature. This Encyclopaedia puts together under each head what is to be found in the original texts and in the commentaries. 4. Texts: For the general student without an inside knowledge of the Jain Scriptures it may be useful to mention the AMg. texts which have been published. (a) BALUCHAR TEXTS:- R. B. Dhanpati Singh of Baluchar, Murshidabad District (Bengal) brought out an edition of the AMg. canon with a Sanskrit commentary and Gujarātī translation, printed at Benares, Bombay, and Calcutta, 1875-1886. Hoernle criticised this series as paying "no regard whatsoever to textual or grammatical correctness". The series was presented free to Sadhus, Jain temples, and several libraries. (b) JAINAGAMODAYA TEXTS:- More scholarly is the series brought out by the Jainagamodaya Samiti, Bombay, 19101920. The volumes are printed in MS. form, i. e., on loose leaves For Private Personal Use Only Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ iv INTRODUCTION tied in a bundle. There is a Sanskrit commentary and some variant readings in footnotes. (c) HYDERABAD SERIES:-AMg. Texts with a Hindi translation prepared by a Jain priest, Śrī Amolak Rikhi; printed at the expense of a rich Jain patron, Hyderabad (Deccan ) 19191920, in MS. form, and distributed free to Sadhus and libraries. The text is not free from errors. Besides these, of which the second series is much the best for students of the language, there are various editions of the more popular works such as the Kappa, Uttarajjhayana, Dasaveyaliya, etc. In Section 3 above have been enumerated seven texts published by European scholars with vocabularies. To these may be added four without vocabularies: VIII. Ayārāmga, ed. H.Jacobi, Pali Text Society, 1882. IX. Anuttarovavaiya, ed. L. D. Barnett, Oriental Translation Fund, Vol. XVII. London 1907 (appendix to Translation of Antagaḍa) X. Dasaveyaliya, ed. Leumann in Z. D. M. G., Vol. 46. XI. Uttarajjhyayana ed. Jarl Charpentier, Uppsala, 1922. 5. Translations: The Gujarati translation of the whole Canon in the Baluchar series and the Hindi translation in the Hyderabad edition have been mentioned above, In English there are Jacobi's in the "Sacred Books of the East" Series, (Vols. XXII, XLV); Hoernle's Uvāsagadasão; and Barnett's Antagaḍadasão and Aņuttarovavāiya. 6. Grammars and Readers: Ardha-Magadhi (or Arsha) grammar is expounded by the Prakrit grammarians. The most important are those of Hemacandra in India and of Pischel in Europe. A sketch of the grammar, which For Private Personal Use Only Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ INTRODUCTION has been prepared by Mr. Banarsi Das Jain, M. A., is appended to this introduction. Mention may also be made of an Ardha Magadhi Reader by the same scholar, which is being published by the University of the Punjab. 7. Material included in this Dictionary: About 50,000 words have been collected by indexing 49 works. These include 11 Angas, 12 Upangas, 7 Paiņņas, 6 Chedasūtras, 4 Mūlasūtras, the Nandisutta, the Aņuogadara, and the Oghaniryukti. That is nearly the whole of the Svetambara Canon and all important supplementary works. 8. History and peculiarities of Ardha-Magadhi: The Language of the Jain Sutras is called Ardha Magadhi. The Sutras state that the Blessed Mahavira preached the Law in that language, and regard it as the basic language from which others are derived. The Indian Grammarians call the language of the Sutras "Arsam," i.e. the language of Rishis. Pischel in his Prakrit Grammar, $16, quotes the following passages: Samavayamga-sutta 98. Ovavaiya-sutta 56. Paņṇavaṇā-sutta 59. Hemacandra I. 3, IV. 287. Premacandra Tarkavagisa's commentary on Dandin's Kavyadarśa I 33. Namisādhu on Rudrata's Kāvyālamkāra 2. 12. Vägbhaṭa's Alamkāratilaka. I. 1. From these passages Pischel shows ($17) "that Arsa and Ardhamägadhi are identical, and that according to the tradition the language of the old Jaina-suttas was Ardha-Magadhi, and indeed as Hemacandra's example from the Dasa-veyäliya-sutta (633-19) shows, not only prose but also Poetry." Why was it called Ardha-Magadhi? The chief characteristics of Magadhi are rasor lasau, la and sa instead of ra and sa and e in the nom. sing. masc.; thus Ramo becomes Lame. Ardha-Magadhi For Private Personal Use Only Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vi INTRODUCTION retains ra and sa, but has the nom. masc. in e; Mahavire except in poetry, where o is frequently found. Thus Ardha-Māgadhi has some of the peculiarities of Magadhi but not all. This is the explanation of the name "Half-Magadhi" given by Abhayadeva on Samavayamga p. 98 and Uvasagadasão p. 46. (Pischel, Prakrit Gr. §17.) In poetry the language differs somewhat from that of prose. Nominative singular in o is frequently found instead of e. The AMg. form milakkhu (Skt. mleccha) is found only in prose; poetry has meccha like other Prakrits. Some of these differences have been attributed to translation from Sanskrit originals. The metrical works have also a number of peculiarities common to Māhārāshtri, and this form of the language has been described as a mixture of Maharashṭri and Magadhi. The later Jain writings are in a form of Mahārāshtri tinged with Ardha-Magadhi. In this change of dialect we may see a trace of the spread of Jainism towards the South-West. Where did Ardha-Magadhi originate? The oldest Sanskrit work on poetics, ascribed to Bharata, mentions (17.48) Ardha-Magadhi as one of the seven languages, the others being Māgadhi, Avanti, Pracyā, Śauraseni, Bāhlīkā and Dākṣiṇātyā. In the Drama, according to the same authority, it is the language of servants, Rajputs and guildmasters (śreṣṭhinām). In the MSS. of the Dramas, however, this statement is not borne out. The monk Jivasiddhi in the Mudrārākṣasa, and Kşapapaka in the Prabodhacandrodaya are shown as speaking Măgadhi. Nevertheless in the fragments of Buddhist plays found in Central Asia, and ascribed to Asvaghosa, the learned editor Professor Lüders would recognise some passages of Old ArdhaMagadhi. For Private Personal Use Only Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ INTRODUCTION vii In the Southern dialect of Asoka's inscriptions we find sa and ra combined with rom. sing. in e. Asoka’s Eastern dialect has la for ra e.g. läja for "king"; so that we may conclude Ardha-Māgadhi was not the language of Patna in the Mauryan period. Exactly when and where what we call Ardha-Măgadhi arose remains a question for investigation. It seems probable that its original home was not very far to the West or perhaps to the South West of ancient Magadha. During the Mauryan empire it is likely that the Eastern language of Patna spread further to the West, at least in palaces and bazars though not in villages. When the Mauryan empire declined, the use of the Eastern idiom probably contracted; when in later times the central power had its centre of gravity further West, the Sauraseni form of speech would press further down the Ganges valley. Such movements of the prevailing literary dialects would make it difficult to locate a particular form of language, even when the exact date was given, a circumstance that occurs but rarely. According to tradition Mahāvīra taught in Ardha-Māgadhi, and his words are recorded in that language. According to tradition again Gautama Buddha taught in Māgadhi, while his words are recorded not in Māgadhi but in Páli. Yet both are represented as contemporaries, and associated with the same part of the country. If both Teaohers used the same language, perhaps an old form of language, resembling Ardha-Māgadhī, spoken round Benares, between the Sauraseni and the Māgadhi countries, the literary language of either church must have changed before the extant scriptures were recorded in writing. When such changes took place, and how great they were, it would be hardly possible to determine. Ardha-Māgadhi, as we have it, is (like Pāli) more archaic than the Dramatic Prākrits. It agrees with Măgadhi in having the Nom. sing. masc. in e; the use of gen. sing. tava; past participles Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vill INTRODUCTION in Da for Ta after roots in r (but not always); ga for ka, "Asoga; but this is rare in Magadhi. It differs markedly in retaining ra and sa. Ardha-Māgadhi differs in many respects from Māhārāṣtrī e. g. locative in msi; (M. has-mmi) dative in ttae, infinitives in ttae,-ittae, gerunds in tta,-ttānam,-cca,-ccanam, and so on. A clearer view of the structure of the language is given in Mr. Banarsi Das' sketch of the grammar appended here with. This is based on forms found in the texts, not merely on the theory of the grammars. Oriental College, Lahore. F For Private Personal Use Only A. C. Woolner. Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Skeleton Grammar of Ardha-Magadhi. Alphabet. Vowels, 1 a Short Long (W) ro Consonants. Surde. Sonants. Unaspirate Aspirate Unaspirate Aspirate Nasal k kh I & gh Mutes. chchh ņ त् थ् th | d gdh ५ ph | व् b भ् bh, म् m Fricatives. s hl. m 4 y, tr, al, av, k anusvára) Notes. (1) Nasal vowels, also, are used in verse. A pure vowel when followed by an anusvāra is often nasalised for the sake of metre, and then the anusvára disappears. Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (2) Short gě and at o are not distinguished in MSS. They are indifferently denoted by g or 7 and wor y respectively. (3) F, 9, , 7 and 7 when followed by mutes of their class, are always replaced by the + anusvāra. (4) Conjunct consonants may occur as (i) double e. g. *, *, etc., ( ii ) an unaspirate followed by a similar aspirate of the same class e. g. R, a, 5 etc., ( i ) a nasal followed by a mute of the same class in which case the nasal must be changed to anusvāra o. g. 8 ( * ), size ( "), ia (952 ) etc., (iv) anusvāra followed by qoro. g. 97, ta etc. or ( v ) or # followed by 5 0. g. forug, etc. Declension Ardha-Māgadhi admits of declension in nouns for number and case. It has two numbers, Singular and Plurel; three I gonders, Masculine, Feminine and Neuter; and eight cases Nominative, Accusative, Instrumental, † Dative, Ablative, 4 + This is only a peculiarity of spelling. In pronunciation the nasals retain their proper sound o. g. sin is pronounced as a anga, पञ्च as पंच pancha, दंड as दण्ड danda, दंत as दन्त danta, भंब as wa amba and so forth. por Including Adjectives, Numerals and Pronouns. $ The gender of most nouns is fixed. Nouns denoting aniatem objects and adjectives change their gender according to certain rules. † To say that Prakrits have no Dative case means that they have lost the direct descendant from the old Indian prototype, its place having been taken by the Genitive form. ArdhaMāgadhi, however, retains the old Dative Singular side by side with the new one. Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 6 Genitive, Locative and Vocative with their same functions as in Sanskrit. The order of cases as given above is that followed by Sanskrit Grammarians who based it on similarity of forms. On the same principle the order of cases in a Prakrit Grammar should be Nominative, Vocative, Accusative, Dative, Genitive, Instrumental, Locative and Ablative which will be followed when full declension of a word is given. Nouns. For convenience sake, the declension of nouns may be treated under the following heads:-- b. 8. Masculine nouns ending in Masculine nouns ending in Neuter nouns ending in, d. Feminine nouns ending ing C. Feminine nouns ending in r, C. f. Irregular forms. N. Ac. D. ܐ ܘ L. Ab. am.a god' Singular देवे, देवो देवा ! देवो ! देवं Zarea, ang देवस देवेणं देवसि, देवे देवाओ, देवा xi अ. or 3. or 3. or 3. or F. For Private Personal Use Only Plural देवा देवा ! देवे, देवा Zaru देवां देवेह देवे arear Note 1. Sometimes in poetry the final anusvära disappears and the preceding vowel may or may not be nasalised. Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ xii 2. The forms देवो N. Sing and देवा Ac. Pl. are frequent in poetry, but rare in prose. मुलि 'sage 7 8 N. V. 9 Ac. D. G. I. 1. Ab. N. Ac. V. D. G. I. L. Ab. Singular मुणी मुणी ! मुणि मुणिणो, मुणिस्स मुणिणा मुणिसि. मुणीश्र, मुणियो N, Ac. व बण. 1. ' forest Plural मुणिणो, मुणी मुणिणो ! मुणी ! मुणीं मुणीहिं मुणीसु मुणीहिंतो साहु. Note. In N. and Ac. Pl the forms मुणोश्रो and साहूचो, also, are met with. 'monk' For Private Personal Use Only साहू साहू ! साडुं साहुणो, साहुस्स लाहुणा साहुसि. साहू, साहुयो साहुखो, साहू. साहवो साहो ! दहि n. ' curd ' Singular दहिं Plural साहूणं साहूहिं साहूस साहूहिंतो N. Ac. वणाई, वाणि दहीहं, दहीणि महुई, महूणि Note. For other cases the neuter stems are declined like the corresponding masculine ones. कुच्छि f. ' womb ' महु n. ‘honey' महुं, धेf. 'cow' Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ xii Singular धेरा घेणु N. V. Ac. D. G. I. L. Ab. कुच्छी कुच्छि कुच्छीए कुञ्छिसि धेराए धेणुंसि धेरानो कुरछात्रो Plural कुच्छीणं धेश्रो, धेसू घेणूणं धेणू हिं L. धेस N. V. Ac. कुच्छीमो,कुच्छी D. G. कुच्छीहि कुच्छीसु Ab. कुच्छीहितो 10 साला f. house' देवी f. 'goddess' Singular धेणूहितो बहू f. daughter-in-law' साखा V. साले Ac. D. G. I. L Ab. बहुं दवी देवी दविं दवीए देवीमो सालं साक्षाए सालामो यहूए वहूनो Plural. I. N. V. Ac. सालानो, साला देवीओ, देवी बहूओ, वहू D.G. साखाणं देवीणं वहूणं सानाहि देवीहि वहूहिं सानासु देवीसु Ab. साखाहितो देवाहितो वहूहितो There are a number of words of frequent use that are declined a little differently from the above types. Their irregular forms are generally the direct descendants of the corresponding old Indian ones which analogy has failed to reduce to any of the common types. Among masculines may be noted: Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ XIV N. V. Ac. D. G. पिउ 01 पिइ (skt. पित ) 'father'. Singular Plural पिया (skt. पिता, पितः) पियरो (skt. पितरः) पियर (skt. पितरम् ) पियरो पिउणो, पिउस्त पिऊणं, पिईण पिउणा पिऊहिं, पिईहि पियरि ( skt. पितरि) पिऊसु. पिईसु पिउणो पिऊहिंतो, पिईहितो 1. L. Ab. भाउ or भाइ (skt. भ्रातृ) brother'. Sing. N. V. भाया (skt. भ्राता, भ्रातः); Ac. भायरं (skt. भ्रातरम् ); D. G. भाउणो, भाउस्स; Pl. N. V. भायरो ( skt. भ्रातरः ), भायरा; Ac. भायरो, भायरे; D. G. भाऊणं, भाईणं; I. भाऊहिं, भाईहिं. Similarly are declined the agent nouns derived from the old stemy ending in ऋe. g. दाउ or दाइ (ukt. दातृ ) 'giver.'. Among feminines may be noted:-- माउ or माइ (skt. मातृ) mother'. Singular Plural N. माया ( skt. माता) Ac. मायरं ( skt. मातरम् ) D. G. माउए माउणा L. माउए मायरो (skt. मातरः) मायरो माऊणं. माईणं माऊहिं, माईहिं, मायाहिं माउसु, माईसु I. धूया (skt. दुहित) daughter' is declined like साला f., but धूयरं Ac. Sing. and धूयराहिं I. Pl. also occur. Other examples are राय m. 'king' and आय or अप्प m. 'self'. राय (skt. राजन् ) m.king'. Sing. N. राया (skt. राजा); V. रायं (skt. राजन् ), राया; Ac. रायं, रायाणं (skt. राजानम् ); D. G. रगणो (skt. राज्ञः ) रायस्स; I. राहणा, रगया Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13 14 15 (skt. राज्ञा ); Pl. N. V. रायाणो ( skt. राजान: ); Ac. रायाणो; D. G. राई; 1. राईहिं L राईसु. आय or अप्प (skt. आत्मन्) m ' self '. Sing. N. आया, अप्पा ( skt. आत्मा ); Ac. श्रयाणं, अप्पाणं, प्रत्ताणं ( skt. श्राध्मानम् ); D. G. अप्पयो ( skt. आत्मनः ); I अप्पण ( skt. श्रात्मना ); Ab. श्रायनो, अत्तनो ( skt. आत्मन: ); Pl. N. अप्पयो ( skt. ग्रात्मानः ); Ac. अप्पणो ( skt. आत्मन: ). Sometimes the irregular forms exist side by side with the regular ones. This occurs chiefly where old stems end in अत्, वत्, मत् or अस् o.g. वय ' word ' has I. Sing. वएणं and वयसा (skt. वचसा); तव ' penance' has I. Sing. तवेणं and तवसा ( skt. तपसा ); तेय 'heat ' has I. Sing. तेएवं and तेयसा ( skt. तेजसा ); अरहंत 'Arahanta' has N. Sing. अरहंते and भरहं ( skt. अर्हन् ); भगवंत ' venerable has G. Sing. भगवंतस्थ and भगवओो ( skt. भगवतः ); I. Sing. भगवंतेयं and भगवया (skt. भगवता ) etc. Adjectives. Adjectives are declined exactly like nouns. They take the same number, gender and case as the nouns which they qualify. Comparative and Superlative degrees are expressed by adding - यर (or -तर ) and – यम ( or -तम ) respectively to the positive e. g. अप्प ‘little' अप्पयर 'less' अप्पयम 'least'; दढ 'strong' दढयर ‘stronger’ दढयम ‘strongest'; मह ( skt. महत् ) 'great ' महत्तर 'greater' महत्तम 'greatest'. Some of the forms are the remnants of the old prototypes in ईयस् and इष्ठ eg. सेयं ( skt. श्रेयस् ) ' better' कणिट्ठ ( skt. कनिष्ठ) 'youngest', जेटू ( skt. ज्येष्ठ ) ‘eldest’. Numerals. Cardinal. 1 एग or एक used in the singular. Mas. Neu. Fem. N. Ac. एगे एगं एगं युगा " "" D. G. I. L. एगस्स एणं एसि " एगाए XV For Private Personal Use Only "" Ab. एमाओ " "" Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ xvi एग when used in the plural means 'some', 'a few'. N. Ac. D. G. I. L. Ab. Mas. एगे एगेसि एगेहिं एगेसु एहितो 2 xदो from 2-18 (दो to अट्ठारस) are used in the plural. ___N. Ac. D. G. I. L. Ab. Mas. दो दोण्हं दोहिं दोमु दोहितो Neut. दोरिण , Fem. दुवे At the beginning of a compound ai often becomes for a e.g. दोमासिय lasting for two months', दुगुण 'double' दुपय 'biped' बेइंदिय 'having two sense-organs.' 3ति N. Ae. D. G. I. L. Ab. Mas. समो तिराहं तिहिं सीस Neut. तिरिण , , , At the beginning of a compound ति may become a e. g. सिविह of three kinds', तेइंदिय ‘having three sense-organs'. __N. Ac. D. G. I. L. Ab. Mas. चत्तारो घउण्हं पहिं धउसु चउहितो Neut, चत्तारि In compounds 77 becomes a before words beginning with a vowel,e.g. चारदिय ‘having four sense-organs'. But if the word begins with a consonant, the latter is doubled e. g. Eftere 'of four kinds', चउप्पय 'quadruped'. x No regard is paid to the gender of दो, ति and चउ. The same form may be used for all genders, thus we find तिथिण पुरिसा 'three men' तो वणाई 'three forests'.Other numerals have a single form to represent all the genders. * Sometimes तीहिं । Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ xvii 5 पंच N. Ac. पंच I. Ab. . D. G. पंचएहं पंचहिं पंचसु पंचाहतो Before other numerals पंच becomes पण or परण e. g. पणपीसं 'twenty-five', पराणरस fifteen'. In compounds a becomes at before words beginning with a vowel, e. g. सडंगवी 'knowing the six Angas ( of the Vedas ). A consonant after छ is doubled, e.g. छम्मासिय 'lasting for six months', छदिसि, in six directions'. 7. सत्त; 8. अट्ठः 9. नच; 10. दस; 11. एकारस, इकारस; 12. दुवालस, बारस; 13. तेरस, 14. चोइस, चउद्दस; 15. पण्णरस; 16.सोलस; 17. सतरस; 18. अट्ठारस; 19. एगूणवीस, अउणवीसइ20. वीस, वीसद; 21. एगवीस; 22. बावीस; 23. तेवीस; 24. च उवीस; 25. पणवीस; 26. छन्वीस; 27. सतबीस; 28. अठ्ठावीस; 29. अउयत्तीस; 30. तसि; 31. एकतीस; 32. बत्तीस; 33. तेत्तीस; 34. चोत्तीस; 35. पणतीस; 36. छत्तीस; 37. सत्ततीस; 38. अतीस, अट्टत्तीस; 39. एगूणचालीस; 40. चालीस; 41, एकचत्तालीस, इगयाल; 42. बायालीस; 43. तेयालीस; 44. चउयालीस, चोयालीस; 45. पणयालीस; पणयाल; 46. छायालोस; 47. सत्तचत्तालीस, सत्तचालीस, सायालीस; 48. अट्टचत्तालीस; अत्यालीस, अढयाल; 49. एगूणपएणस, अउणापरण; 50. परणास'; 51. एकावरण; 52. बावरण; 53. तेवरण; 54. चउवरण; 55. पणपरण; 50. छप्परण; 57. सत्तावरण; 58. अट्टावरण; 59. एगूणसटूि, अउणटि; 60. सहि; 61. इगसट्टि, एगठ्ठि; 62. बासट्टि, बावट्ठि: 63. तेसहि, तेवट्टि; 64. चोसट्ठि, चउवहि; 65. पणसट्ठि, परणट्ठि; 66. छावट्टि 67. सत्तसटि; 68. अट्टसहि, अढसहि; 69. एगूणसत्तरि, अउणसरि; 70. सत्तरि; 71. एकसत्तरि; 72. बावत्तरि; 73. तेवत्तरि; 74. चोवत्तरि;.75 पंचहत्तरि,पएणत्तरि; 76. छावत्तरि; 77. सत्तहत्तरि; 78. अट्ठहत्तरि; 79. एगूणसीइ; 80. असीइ, 81. एकासीइ; 82. बासीहा 83. तेसीइ, तेयासी; 84. चउरासीइ, चोरासी; 85. पंचासीइ; 86. छलसीइ; 87. सत्तासीह 88. अट्ठासीइ; 89. एगूण ण उह; 90. नउह; 91. एकणउइ; 92. बाण उद; 93. तेणउद; 94. चउणउद; 95. पंचायउह; 96. छरण उइ; 97. सत्तणउइ 98. अट्ठाण उड; 99. नवणउइ. 1 Changed to -पण्ण or -वण्ण in other numerals. 2 May change to -अट्टि or वहि in other numerals. 3 May change to -हत्तरि or –वत्तरि in other numerals. Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ xviii 16 Rules for the use of Numerals. 1 is used in the Singular and in all the genders. 2-4 have different forms in different genders but no regard is paid to them. 5-18 are used in the Plural as Masculine and are declined exactly like पंच. 19-48 are used in the Singular. They are declined in the Nom, and Acc. like Neuters ending in wand in other cases like Ferninines ending in or 49-58 are used in the Plural and are declined like a In cases other than the Nom. and Acc. they are often declined like Feminines ending in . 59-99 are used in the Singular. They are declined in the Nom.and Acc. like Neuters ending in T, and in other cases like Feminines ending in . 17 Examples ___Nom. भट्ठमस्स अंगस्स दस अज्मयणा पण्णता ( of the eighth Anga teu chapters have been preached. ' नायाणं एगूणवीसं अज्झयणा पणत्ता • of the Nāyas nineteen chapters have been preached. 'date FETT'( there had been) twenty-three Tirthankaras', g ran parte UTM ATTENT, araa og TT TTF'in books on dreams forty-two dreams, thirty great dreams, seventy-two dreams in all, have been preached. ____ Acc. अरहतमायरो चउद्दस महासुमिणे पासित्ता पडिबुज्झति 'mothers of Arhantas awake after seeing fourteen great dreams, वीसं वासाई सामण्णपरियागं पाउणिता after leading the life of a Samana for twenty years.' अरहते fãagertha3a fa Tat I shall praise the Arhantas, all the twenty-four Kevalin.' prae salut fararfaat 'having taught the seventy-two arts.' Instr. एकवीसाए तित्थयरेहेिं by twenty-one Tirthankaras. पंचहत्तरीए पासेहिं seventy-five years being left'. Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ xix Gon. दुवालers भारियाणं ' of twelve wives' एएसिं चउद्दसहं महासुमियायं of these fourteen great dreams.' बत्तीसाए देवाण ' of thrty-two gods . ' " Loo तीसाए वास सहस्सेसु ' in thirty thousands of years. ' बाबीसार परीसहेसु in twenty-two sufferings'. Higher numerals. 100 सय used as Neut. or Mas. 200 दो सवाई, दो सया; 300 तिरिण सपाई, 400 चारि सयाई. 18 1000 दस सया, सहस्स Mas. or Neut. साहस्सी Fem. 2000 दो सहस्सा, दुबे सहस्से 14000 Samapas चोद्दसमयसाहस्सी. 36,000 Nuns. छत्तीसं अज्जिया साहस्सीप्रो. 108 अट्ठसय; 1008 श्रट्टसहस्स; 30, 249 Yojanas तीसं च सहस्साई, दोरिण य उणापरणे जोयणसप. 1721 Yojanas सत्तरस एकवीसे जोयणसए 430 Yojanas चत्तारितीसे जोयणसए. 100,000, ससस्स (Neut., Mas.) सयसाहस्सी Fem. Sometimes लक्स्व N. 1,000,000 दस सयसहस्साइं . 10,000,000 कोटि Fem. 100,000,000,000,000 कोठाकोडि Fem. Ordinals. 1 पढम, पढमिह; 2 बिइय, बीय, दोध; 3 तइय तच; 4 चउत्थ; 5 पंचम, 6 छट्ठ: 7 सत्तम; 8 श्रम; 9 नवम; 10 दसम; 11 एक्कारसम; 12 बारसम, दुनालसम; 19 एगूणवीसइम, एगूणवीसम; 20 नीसइम, वसि; 23 तेवीसइम; 24 चउदीसहम; 30 तीसइम, तीस 40 चत्तालीसइम; 49 वापरण; 50 पद्मपचइम; 72 बाबत्तर; 80 असीइम; 84 चउरासीहम; 97 सत्ताण्उय. Note. 1 Ordinals are generally formed by adding to the cardinals. 19 2 Their Feminine is formed by adding ई or भा. पदम has always. पढमा. Numerals increased by half. half अडू, अद्ध; 11 दिवस 23 अड्डाइज्ज; 31 श्रट्ठ: 41 अ पंचम 51 अ, 61 सराम 73 अट्टम 81 श्रद्धनवम. 20 For Private Personal Use Only Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ xx 21 Note. A number increased by half is generally denoted by adding the next higher ordinal to श्रद्ध, दिवड-Skt. द्विकार्ध or द्वितीया. Multiplicatives. 1 सई 'once' 2 दुखुत्तो, दुक्खुत्तो, दोषं twice' 3 तिखुत्तो, तिक्खुत्तो, तवं 'thrice'7 सत्तखुसो 'seven times' 3x7 तिसत्तखुत्तो twenty-one times' अणंतखुतो ' infinitely, ad infinitum. Pronouns. 22 First person. Plural N. Ac. Singular. अहं, हं ममं, मं D.G. मम, ममं, मे मए [ ममंसि, मइ] Ab. [ममाहितो] Second person अम्हे, वयं अम्हे, णे अम्हं, जो अम्हहिं श्रम्हेसु [ अम्हेहितो I 23 Singular सुमं, तं तुम D. G. तव, ते, तुम्भ तुमे तुमंसि, [ तइ ] [ तुमाहितो] Plural तुम्भे, तुम्हे तुब्भे, भे तुम्भं, तुम्हें, भे, वो, तुब्भेहि [ तुम्भेसु] [ तुम्भेहिंतो] Ab. 24 Third person Singular. Neut. Fem. Mas. से, सो सा Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ D. G. तस्स, से तेणं तीसे तीए, ताए तीसे तंसि, तमि तामो तामो Plural. Fem. N. Ac. Mas. ते Neut.. ताई, ताणि ताश्री तेसिं तार्सि तेहि ताहिं तेसु तासु Ab. [ तेहितो ताहिंतो Demonstratives 1. ger (Skt. gare) 'this', 'that'. Singular 25 Mas. Neut. Fem. एसे, एसो एयं एसा एय एयं एयस्स Ac. D.G. I. L. - एएणं एयाए एयाए एयाए एयाश्रो एयंसि, एयमि Ab. एयाओ Plural Mas. Neut. Fem. N. Ac. एयाई एयानो 10. एएसं एयासिं I एएहिं L. एयाहिं एयासु [एयाहितो] Ab. [एएहितो] Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ xxii 2. इम ( Skt. इदम् ) - this. . Singular Mas. Neut. Fem. N. अयं, इमे Ac. इम D. G. इमं, इदं इम, इदं इयं इमा इम इमस्स, अस्स इमेणं इमंसि, इममि मस्सि इमीसे, इमाए इमाए इमीसे इमाए Ab. इमानो इमामो Plural Fem. Mas. N. Ac. इमे Neut. इमाई इमामो D. G. इमेसि इमासि इमेहिं इमाहि इमेसु इमासु Ab. [इमेहितो] [इमाहितो] Interrogative. फ (Skt. किम् ) ' who ? ' ' which ' ? Singular. Mas. Neut. Fem. N. के Ac. D. G. कस्स I. केणं L. कंसि, [ कमि, कस्सि] कीसे Ab. कामो कामो कीसे कए Plural. Neut. Mas. N. Ac. के Fem. कामो Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ xxiii D. G कोर्स कासि काहिं I. कहि केसु Ab. [ केहिंतो] [ काहिंतो] 27 Relative. ज (Skt. पद् ) ' who ' ' which '. Declinod exactly like the Interrogative 'क'. 28 Other.pronouns. पण ' other ', अवर ' other ' एग (pl.) 'some ', कयर — which' पर • other ' सम्व ' all ' etc. are declined like'क'. 29 Sandhi. In Ardha-Māgadhi there is no room for the Visarga and Consonant Sandhi, for the former does not exist in it and the latter never stands alone at the end of a word. From among the Vowel Sandhi, the following are the chief types: (1) भ+श्र=मा जीव + अजीव = जीवाजीव 'Jiva and Ajiva'. य+ अवि = थावि 'and also'. (ii) + a followed by a Conjunct Consonant* = * मरद + अंत = मरणंत 'lasting till death', fatal'. उभर+पड़ = उत्तर ' northern half'. न + अस्थि = नस्थि 'it is not'. (iii) म + इ = ए राय (राम) + इसि = राएसि 'a royal sage'. महा + इसि = महेसि 'the great sage'. *Anusvāra must be regarded as a consonant. Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ xxiv (iv) followed by a Conjunct Consonant = { देव + इंद देविंद 'the lord of gods'. महा + इड्डि = महिड्डी 'great glory'. (ए) अ +उ = श्रो सीय (सी) + उदग सोग ' cold water'. समण + उवासँग = समणोवासग 'Samapa's servant', 'a Shrāvaka'. (vi) + followed by a conjunct consonant = 3 पुंरिस + उत्तम = gigan 'the dest among men', 'an epithet of the Jinas'. जिरण + उज्जाण = (vii) + 5 = 5 (viii) अ + ओ = श्रो भक्ख + प्रोयण इह + एव = इहेव ' even here g a ruined old garden'. pastry and boiled-rice'. (ix) An anusvāra followed by a vowel is changed into e. g. धम्मं + श्रइक्खइ=धम्ममाइक्खइ 'he declares the law', फलं इच्छइ = फलमिच्छइ 'he desires the fruit'. = (x) In compound, an anusvāra is often inserted when the next member begins with a vowels. g श्ररण + अण्ण = श्ररणमरण 'one another' + 'having a long journey', 'distant', 'vast', गोण + श्रइ = mag 'ox' etc. Verb, = 30 A verb in Ardha-Magadhi is conjugated for persods number, tense, mood and voice. The ae are three persons, three tenses, two moods and two voices. * Present Past and Future with their ns ualf unctions. Imperative denoting order or comand and Potential denoting precept, authority or choice. For Private Personal Use Only Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ XXV The verbal roots are divided into two groups--the gre group and the at group-according as the terminations are directly added to the root, or an additional g is inserted between the root and some of the terminations *. 31 Present Tense (Active) Terminations. . III. 11. 10/ Singular Plural मामि आमो अंति Note. Sandhi rules are observed while adding terminations to the root. Exceptions. 1$ (III Sing. ) does not undergo Sandhi. 2 In roots ira (III pl. ) loses its , and SH ( I Sing. ) and TÀ (I pl.) their ar. TA' to see T'to do' Singular Plural Singular Plural III 11 पासह पाससि पासामि पासंति पासह पासामो करेइ करेसि करेमि करेति करेह करेमो Irregular. afeer ma, a I@T, Ho, she, it is Thou art I am sirat स्थ they are you are we are The above are derived from the corresponding forms of the Sanskrit root to be '. *Especially the Present and Imperative terminations. Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 33 34 xxvi Terminations. Sing. Pl. Sing. III, III पासित्था PI. III, II, Iपासिंसु Terminations. Sing. Pl. III. पासिसइ II. पासिसास I. पासिस्लामि Irregular :— वयासी from वय 'to speak and अकासी from कर 'to do' are used for all numbers and persons. Future Tense ( Active ). Past Tense ( Active ). III- पासिहिह II. III, II, I III, II, I I. पासिहिि Terminations. III. इस्सइ इस्संति पासिहिति पासिहिसि पासिहिह पासिहिमो पासिति पासिस्सह पासिसामो Sing. Pl. इत्था. इंसु Besides this, there is another way of forming the future viz by substituting fe for in the is changed to terminations. का before हि. करेत्था or करिव्था करेंसु or करिंसु III उ अंतु For Private II. इस्ससि इस्सह करिस्सs करिस्ससि करिस्सामि , Note. In the III Sing. ही + इ often contract into ही as in काही 'he will do', नाही 'he will know Irregular. I Sing. वोच्छं from वय 'to speak', करिस्सं from कर 'to do'. Imperative Mood. काहिs or काही काहिसि काहिमि I. इस्लामि इस्लामो. करिस्संति करिस्सह करिस्सामो II ० श्रहि ह Personal Use Only काहिंसि काहिह काहिमो I श्रमि श्रामो Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ xxvii III पासउ II पास, पासाहि I पासामि पासंतु पासह पासामो करेउ करेहि करमि करेंतु करेह करेमो Irregular. (1) II Sing, sometimes ends in सु e. g. सरसु froin सर to reniember', कहसु from कह 'to tell'. (2) प्रत्थु III Sing. corresponds to Sanskrit अस्तु from अस् 'to be'. 35 Potential Mood. Terminations. II II Sing. Pl. एका एजा, सि, हि एमा, 'मि जा एमाम Singular | पासेजा [ पासेजा, पासेजासि, पास नाहि I पासेजा, पासेन्जामि Plural पासेन्जा पासेजाह घासेजाम a and Voto (1) No distinction is made between the roots of कर groups. or are (3) The Vowel before he is short for which indiscriminately found in USS. he Potential Mood is to add g to the root for all numbers and persons o.g. III, II, I Sing, and Pl. पासे, करे etc. ____Irregular. कुजा III Sing. (Skt कुर्यात् ) from कर to do,' सिया (Skt. स्यात् ) from the Sanskrit root श्रम — to be '. 36 Causals and Denominatives. Note. These roots are generally conjugated like those of कर group. Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 37 38 xxviii (i) Causals are formed by adding to the roots that end in आ • g. ठा ' to stand '; ठाइ ' he stands, aag he causes to stand ', हा ' to bathe ' हाइ ' he bathes ', राहावेद ' he bathe. '. causes to (ii) If a root ends in short, the short is lengthened and a added to it eg. कर ' to do '; करेइ ' he does', करावेइ ' he causes to do '; कप्प ' to cut' कप्पइ ' ho cuts', कप्पाचेद्द he causes to cut'. (iii) In some roots the medial short is lengthened without adding च eg. मर ' to die ', मरइ ' ho dies' मारेछ ' ho kills ', पड to fall, to lie, q3g he lies', qr he lays'. C (iv) In Demonstratives, the nouns themselves are used as verbs. Sometimes a is inserted. rug he bathes' ('bath') उच्चारेहू 'he eases himself' ( उच्चार ' stools '), पासवणेह ' he makes water' (a 'urine'), aga he calls' ('sound'). Passive Voice. As a general rule, the Passive is formed by inserting g between the root and the termination e. g. ug he hears' gज्जइ he is heard'; geag he asks' gegnghe is asked;' 'he says', 'he is said.' Irregular. ( i ) लब्भइ ( Skt. लभ्यते ) he is found', मुश्चह ( Skt. मुच्यते ) he is released', भिज्जइ ( Skt. भिद्यते ) he is separated,' नज्जइ ( Skt. ज्ञायते ) 'it is known' etc. (ii) कोर is sometimes used instead of करिज्ज eg. कीरइ 'it is done.' Participles. (i) Present Active Participle is formed by adding a or माण to the root, eg. पासंत, पासमाण 'seeing'; चिड़ंत, चिट्ठमाण ‘staying’; चरंत, चरमाण 'moving'. For Private Personal Use Only Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ xxix (ii) Present Passive Participle is formed by adding a or माण to the Passive form of the root e. g. करिज्जंत, करिज्जमाण · being done,'foda, HATT“ being given.' (iii) Past Active Participle is formed dy adding ja to the Past Passive Participle e.g. razda (he )protected' (he) laughed'. Its use is extremely rare in Ardha-Māgadhi. (iv) Past Passive Participle is generally formed by adding इय to the root e. g. रक्खिय 'protected' पुरिछय 'asked' चलिय 'shaken.' Irregular. 192 (Skt. a) 'gone' *(Skt. ga ) done' ya, #, (Skt. a)' dead' g ( Skt yta ) released 'etc. (v) Future Active Participle. No examples have been met in the scriptures. (vi) Future Passive participle ( Necessitative ) is forined (a) by adding fwa to the root or ( b ) by adding on to the Past Passive Participle e. g. **FUT537 ought to be done' azioa, ought to be groetod, respectablo' TITTET ought to bo seen', TTT ought to be known, 'knowable 'greenaa 'ought to be asked.' Irregular. 57457 'ought to be done' 15 drinkable'. Gerund. ought to be drunk, 39 Gerundial Participle is formed in many ways. The chief ones are noted below: (i) By adding इत्ता to the root e.g. पासित्ता having seen' करिता 'having done they are having gone.' (ii) By adding or to form No. 10. g. gríaart 'having seen,' घाइताणं having left.' (iii) By adding sri or gaat to the root e.g. arst'having known' दाऊणं - having given ' बांधिजणं 'having bound' पासिऊणं • having seen.' Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ XXX (iv) By adding to the root o... aut 'having bound' Gríma 'having known. Irregular. ( a ) FE'having done ' an' having removed,' (1) fet (Skt.wal) having done ', teit ( Skt. guar) 'having known', i*( Skt. Tar) laving left. (C) TA ( Skt. ftit ) 'having known', fatam ( Skt. faktita ) having board'. (1) Píra ( Sktqram) Saving kumwo', !? (Skt.) laving taken'. Infinitive. The Infinitive is genorally formed by adding for to the root ran tu dio, fegan to go, Treniaan 'to appear'. e g give', Sometimes or 53 is added to the route. 4. R't 413 wudapa t see, mit to take'. Compounds. Two words joined together without using the termination to express the relation betweon them form a compound. Compounds are treated like single words. They may be divided into three classes according to their use as a noun, an adjective or an adverb. A woun compound may be formed in the following ways:-- (ix) By putting together two nouns which would have required the copulative and (= or a) to express their relation if used separately. Such compounds are generally used in the Plural, e. g. frarral (frà fet 1) 'soul and non-soul', ATITI ( ATT ** Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 43 44 xxxi पसूय = नरपसू ते सिं ) ' of men and animals', गाम नयरेसु ( गामेसु य a) in villages and towns'.÷ (b) By putting together two nouns of which the first would have taken an oblique case if used separately e. g. faeM ( faÙÙ मरणं ) death by taking poison', सुहधम्मे ( सुहाए धम्मे ) ' virtuous actions for happiness', चोरभयं (चोराश्रो भयं ) fear from a thief', पुण्यफलं ( पुराणस्स फलं ) ‘result of good deeds' गिहवासे ( हिंसि a) residence at homex" (c) By putting together an adjective and a noun, the latter being qualified by the former e g. नीलुप्पलं ( नीलं उप्पलं ) 'blue lotus', सुभकम्माई ( सुभाई कम्माई ) 'good deeds.’1 An adjective compound may be formed: ( a ) By putting together two adjectives eg . सेयर ( सेए रत्ते ) white and red.'2 (b) By putting together a noun which would have taken an oblique case if used separately, and an adjective e. g. f g (f गए ) ‘gone home' संजम संजुत्त (संजमणं संजुत्ते ' possessed of restraint,' रुक्खपडिए ( रुक्खाओ पडिए) fallen from a tree', गायकुसले (गाणंसि p) 'skilled in singing.'3 (c) By putting together two nouns, or an adjective and a noun, the relation between which would have been expressed by an oblique case of the relative pronoun if used seprately e. g. जियकोहे ( जिए कोहे जे ) ' that has overcome wrath ' पंचिदिए ( da gitarę aea ) who has five sense-organs.'4 ( An adverb compound is formed by adding an adverbial preposition to a noun eg अणुगंगं ' along the Ganges', श्रणुपुवि 'in due order'.5 Such compounds are rarely met with. ÷Sanskrit name for these compounds is *Any case except the Nominative and the Vocative. >Sanskrit name for such compounds is तत्पुरुष. 12 Sanskrit कर्म धारय. 4] Sanskrit बहुव्रीहि. For Private Personal Use Only 3] Sanskrit तत्पुरुष. 5 Sanskrit अव्ययीभाव. Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ सूत्र नाम सा २. अनुयोगद्वार ३ अनुतरोववाद ४ आउरपचखापो ५. आचाराज ६ भावश्यक ७ उत्तराध्ययम १३. कल्पसूत्र १४ गच्छाचारपक्षो १३. गणप १६ चउसरणपो १० चंद ८ उपासकदशा भो नियुक्ि १० श्रीपपातिक ( उनवाई ) श्रोव● ११ कम्पन्थ ชิง ชื่อ १२ कम्मपनदि 5. ए० कम्प० गमछा যणি उ० ०प० १८ जंबूदीपपथ लि १२. जीवाभिगम २० ज्ञाताधर्म्मकथा २१ गण सूत्र २२ तंडुलबेबालीय १३ दशवैकालिक २४ दशाश्रुतस्कन्ध २५ मंदी सूत्र २६ निश्यावलिका २० कप्पपडिसिया २८ पुफिया २६ पुप्फचूतिया ३० वहिदसा ३१ निशीथ सूत्र ३२ पंचाशक 21 ३४ प्रशापना (पचवडा) ३५. प्रवचनसारोद्वार ३६ प्रथम्याकरण ३७ भगवती सूत्र ३८ भतपचखाप ३६ महापचक्खाणप ४० रायपसेणी सूत्र सङ्केत सुगडा सूत्र ४८ सूप्रति जीवा • नाया० अंत० व० अणुजो० सूत्र० नं० अगुत वर्ग० ३ भाउ० गाथा ७० श्राया० तस्कन्ध १-२ अध्ययन १६ उद्देशा घाव० आवश्यक ६ उत्त० अध्ययन ३६ उषा अध्ययन 1. या ११ ०नि० तंदु इस• दसा • नंदी० राय० ४१ विपाक सूत्र ४२ विशेषावरवक ४३ वेदकल्प ( हल्कल्प) ४४ ब्यवहार सूत्र ४. संस्तारकपको ४६ समवाया ४७ सुपासनाहचरिय (प्र.भाग) सु० de विवा विशे वेय बब ० संस्था • सम ALPHABETICAL LIST WITH A LIST OF ABBREVIATIONS अ१ निर० निर०३ निर० ४ निर० ५ निसी० पंचा• पिं० नि० गाथा ६७१ पच० प्रब० पद ३६ गाथा १६०६ अतस्कंध १ पराह भग० शतक ४१ भत्त● गाथा १७२ महा० १० गाथा १४२ २० सूत्र कर्म्म० ६ प्रकरण व्याख्यान गाथा १३७ गावा गाथा ६३ पाटा २० 11 उद्देशा 19 अययन बचस्कार प्रतिपति १० उद्देशा अध्यय १६ ठाणा १० सूत्र गाथा सूत्र अध्ययन १० उद्देशा दसा० १० सूत्र सूत्र 1 वर्ग सुख० सू० प० पाहुडा १० गाया 15 देशा उद्देशा " " उद्देशा २० सूत्र पंचाशक ११ गाथा " 0 द्वार २ उद्देशा ३ 1... पत्र श्रुतस्कंध २ अध्ययन १०-१० गाथा ३६२३ उद्देशा ६ सूत्र | उद्देशा १० 저 गाथा १२२ समयाव प्रस्ताव गाया श्रुतस्कंध १-२ अध्ययन १६० उद्देशा ० 0 • गाथा लिखित या मुद्रित हस्तलिखित मुदित इस्तलिखित " " " " इस्तलिखित गुद्रित मुद्रित 11 हस्तलिखित हस्तलिखित मुद्रित " 11 30 31 इस्तलिखित मुदित हस्तलिखित ! हस्तलिखित मुशि " कोषान्तर्गत सूत्रोनी यादी तथा संकेतोनो खुतासो | USED IN THE DICTIONARY. प्रकाश संवत् हस्तलिखित भागमोदय समिति भागमोदय समिति सिकन्द्राबाद देवचन्द्र खालभाई सूरत हार्नेल, कलकता आगमोदय समिति भीमसी मारोक देवचन्द्र लालभाई सूरत बेलजी शिवजी बाबू افتم 23 | देवचन्द्र लालभाई सूरत बाबू 11 = · देशचन्द्र लालभाई सूरत आगमोदय समिति बाबू ब , " 11 भीमसी माणेक भाई म् बालाभाई ककलभाई अहमदाबाद बाबू यशोविजय प्रन्थमाला सुधर्मा सुधमा भद्रबाहु rfir सुधर्मा देवेन्द्रसूरि 20 वीरभद्रगणि सुधमा सुधर्मा सी सुधर्मा सुधर्मा " जैन-धर्मप्रसारक सभा, भावनगर हरिभद् देवचन्द्र लालभाई सूरत भदुबाहु " शिवशर्मा सूरि मलयगिरि 1 भद्रबाहु लक्ष्मीवलन 11 " " जिनभद्रगणि सुधर्मा OF WORKS CONSULTED ང། टीकाकार " अभयदेव „ शांताचा शान्तिसूरि अपदेश द्रोणाचार्य अभयदेव बालावबोध विमल विजय गिरि शत मलयगिरि अभयदेव " हरिभद्रसूरि मलयगिरि श्रीचन्द्रसूरि " 11 अभयदेव मलयगिरि बाशावरोध, प्राचीन अमयदेव मतयगिरि श्रभयदेव मझधारी हेमचन्द्र १६७२ १६७२ १६७६ १६७१ सन् १८६० 9806 १६७२ १६३७ १६६६ सन् १८७५ 0 सन् १८४२ १६७६ १६३६ १६३३ १६३७ १६०४ १३०४ १६४१ 15 31 १६६९ १६६४ १६३४ १६३३ सन् १८३० 986? बाबू सुधमा अभयदेव १६३७ जैन- विविधसाहित्यशास्त्रमाला लक्ष्मणगणि संहरगोविंद वाया सन् १९१६ मुधर्मा शीताहाचार्य १६२६ भीमसी माणेक भाई आगमोदय समिति मगर १६७६ १६३६ १६३३ सूचना विषय-रोग आने पर प्रत्याख्यान करना । ७ वाँ अध्य० मिश्रित, तथा २ अत में में तक ही उद्देशांक है। शान्तवैताली टीका और इङ्गलिश अनुवाद सहित। विषय-साधुका आचार, जहां ओ० नि०मा० हो वहां मा०से भाष्य का ग्रहण किया है। विषय-प्राठकसम्बन्धी । कर्म सम्बन्धी हकीकत । कल्पक्रम और तीर्थकरों के चरित्र । | लीम्बडी ( काठियावाड़) के सेठ के भण्डार से प्राप्त पत्र, ११३, अतिशुद्ध । अरिहन्त, सिद्ध, साधु और धर्म्म इन चारों की शरण लेना चाहिये। | सूर्यपक्षति के समान पाठ होने से इसके शब्द जुड़े नहीं चुने । ३-४ प्रतिपत्ति में ही उद्देशांक है सर्वत्र नहीं है। नाया • ध० यहां ध० से धर्म कथा का महरा है। गर्म और शरीर सम्बन्धी व्याख्यान अहाँ सूनांक नहीं है वहां नंदी० स्थ० दिया है। पासंग्रह, भाग प्रथम । श्रावक और साधु के आचार। साधु के आहार लेने की विधि, पिं० नि० भा० देखी 'श्रोध० नि० भा० । आगमोक्त पदार्थों का संग्रह। आवश्यक का अति विस्तार से वर्णन दिन है। समवायis न मिलने पर पत्रांक दिया है जैसे सभ० प०। | प्रथम श्रुत के ५ वें अध्य० तक उद्देशांक है आगे नहीं है। Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 45 46 47 48 49 50 51 Xxxii A compound may be further joined with an other compound, & noun or an adjective. eg पंचिदियजीवा ( पंचिंदिय adj. comp. +जीव ) 'souls having five sense-organs', amagù ( m noun com.+ g) having a surgical box in hand'. Suffixes. To form a feminine or is added to words ending in e. g. अय ' he goat', अया 'she goat., दारय 'male child', दारिया 'female child' भुंजमाण m. भुंजमाणी f. ' enjoying', पंचम m. पंचमी f. fifth ', + " To form an abstract or is added to the word e. g. देव ' god' देवत्त ' godhood', पुत son पुतत sonship', चायरिय · preceptor ', आयरियत or प्रायश्यित्तण ' preceptor ship', क thief', तक्करत or तकरत्तण thievishness, ' " To form a possessive a or a is added to the noun e. g. धण ' wealth ' धणवंत 'wealthy', गुण 'merit' गुणवंत 'possessing merits' विज्जा ' knowledge ' विजामंत ' learned ' मद्द wisdom', महमंत 'wise. ' 3 is added to the noun e. g. ( To form an adjective 'south' far southern ' A vulgar', ' rural'. ' right', गाम ' village' गामिल or Syntax. In prose the words are arranged much in the same order in Hindi, Punjabi or Gujrati eg. से णं नरगाश्रो उवट्टित्ता सुपट्टपुरे नयरे îwarg qsarangg 'returning from hell, he will be born as an ox in the town of Supaitthapura', श्रहं पिवासिय पुरिसाणं श्रट्टा कूवाओ सयिल जलं * I draw cold water from the well for the sake of thirsty persons.' In a verse, however, the words may be put in any order e. g. सुह मे एगग्गमणा, मग्गं जिणेहिं देसियं '0 yo ! Listen heedfully of me, the law preached by the Jinas. For Private Personal Use Only Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ GRAMMATICAL ABBREVATIONS पुं० स्त्री० Their Equivalents. कोषान्तर्गत-व्याकरणनां संकेतो । न० पुं० म० त्रि० स्त्री० ० कृ० ० हे० कृ० प्र० व० कृ० श्रि० ना० धा० त्रि० श्रा० भूत ० भवि० सं० कृ० ० कृ० व० कृ० क० वा० वि० प्र० ए० ब० द्वि० ए० ब० AND तृ० ए० ब० पं० ए० ब० प० ए० ब० स० ए० ब० प्र० अव्यय. धा• I. II. I, II. धातुनो पहेलो गया बीजो गण अथवा उभयगण नाम धातु विध्यर्थ. आज्ञार्थ. 27 पुलिंग. स्त्रीलिंग. नपुंसकलिंग. पुलिंग भने नपुंसक लिंग. पुलिंग भने स्त्रीलिंग. त्रिलिंग - पुल्लिंग, स्त्रीलिंग अने नपुंसकलिंग. सम्बन्धार्थ कृदन्त अव्यय. हेत्वर्थ कृदन्त अव्यय . वर्तमान कृदन्त श्रिलिंग. भूतकाल, भविष्यकाल. XXXV संबधार्थ कृदन्त. हेत्वर्थ कृदन्त. वर्तमान कृदन्त. कर्मणि वाध्य. णिजन्त. 37 प्रथमा विभक्तिनुं एक वचन, बहुवचन. द्वितीयानुं एक वचन, बहुवचन. तृतीयानुं एक वचन, बहुवचन. पंचमीनुं एक वचन, बहुवचन. षष्ठीनुं एक वचन, बहुवचन. सप्तमनुं एक वचन, बहुवचन. For Private Personal Use Only Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ xxxvi A GUIDE TO TRANSLITERATION, =A _भा=Ā (=I =I -Ka ख- Kha π-Ga T-Gha -Na च-Cha -Chha -Ja -Jha -Na ञ 7=U 3=U -Ri -=Ṛi z-Ta * Tha -Da -Dha -Na Vowels. -Ta -Tha -Da -Dha -Na =Li Consonants. Lli ए=E ऐ = Ai q-Pa -Pha -Ba भ- Bha म - Ma 4-Ya -Ra ल - La व - Va श - Sa For Private Personal Use Only श्रो = 0 श्रौ= Au -M :=H 4-Sa -Sa -Ha -Kşa ज्ञ - Jña Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ PREFACE. It is an established fact that Prakrit had once been the chief language in India, and religious and important literary works of different castes and creeds have been written in this language. Such monumental works prove beyond doubt the lofty ideals and brilliant progress of India in olden days. Archæologists and scholars have discovered its outstanding and chosen works from time to time and have appreciated the high ideals with which the language is well neigh saturated. Its richness in thought and classical literature has thus attracted the attention of scholars both in the East and the West and has made them discover its hidden literature from time to time with increasing zeal and devotion. It may safely be said that the works have a shining flush of their own and have awakened the curiosity of men of letters more and more with the advance of research work. The importance of its literature has carved its way for being prescribed in the different Eastern and Western Universities. The greatness of ancient India in general and of Jainism in particular lies in the depths of this language. It is the mother of almost all Aryan languages in India and due to its resourcefulness is the key note to the real comprehension of other languages and dialects, once pre valent in India and now in some form or other connected with its vast literature. This should speak for the importance of the language in the annals of India and her people. That there should be no dictionary on scientific lines for such an all-absorbing literature is in itself pitiable. It is an admitted fact that no language can be rightly understood without its grammar and dictionary. This speaks for the pressing necessity of compiling these volumes. Ardha-Magadhi is the one important offshoot of this great language as is evident from the fact that the great Tirthankara Mahāvīra of enlightened intelligence preached the sacred tenets of the great religion in this form of Prakrit language. As has already been remarked, no For Private Personal Use Only Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Xxxviii dictionary on scientific lines exists for throwing sufficient light on even the most important expressions, used by these master minds of old. In the existing literature, only two small dictionaries are seon and these too are rare. Their names are Pāialachhināmamālā and Desināmamālā. Both are on metrical lines and not very useful, for the general public or for scholars of modern taste and type. With the researches made by scholars, it has now become & matter of prime importance to prepare comprehensive dictionaries, elucidating the important terms, used in the different branches and offshoots of the great Prākrit which stands in need of the close and unceasing attention of scholars and general readers without whose active co-operation no hope can exist for the revival of the great literature, reflecting India and her people in the real light of civilization. The importance of a comprehensive dictionary on scientific lines is not unknown to scholars. In the absence of such a dictionary, confusion in thought is unavoidable and it is for this confusion that the great author of the Mahābharata, the renowned Vyás of old remarked " Veda is afraid of a man of little learning, lest he might hari it” (hy putting wrong interpretation on its contents ). From what is written above it will be clear that the glorious history of ancient India is lying in the dark depths of obscurity and no history of the civilization of the country in the past can be brought together without compilation of dictionaries, explaining the real sense of the important terminology of the literature. The whole of Jaina literature especially the thirty-two Āgamas (the sacred scriptures of the Jainas) is written in the Ardha-Magadhi forn of Prakrit. While studying these sacred texts, my father's attention was drawn to the English translation of some of these works by Western scholars, who with all their keen intelligence, vast erudition and admirable love for literature, have not been able to avoid putting in wrong interpretations because of their ignorance of the definite significance of technical terms due to the lack of a real dictionary. Even the great German scholar of Jaina literature, the learned Professor Herman Jacobi of Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ xxxix established repute, " Jaina Ratna Divākara," the sun of Jaina religion has not been able to escape misunderstanding, creating a great disturbance among the Jaina public because of his wrong interpretations here and there, in the absence of a really helpful dictionary. Thus a great harm has been done to the religious and literary ancient Prākrit works, the literature is not yet safe and free from being misinterpreted. Such events and circumstances attracted the attention of my revered father and made him realise the absolute necessity of the preparation of one such dictionary, enabling scholars to understand the right application of words and their real significance. Accordingly, in 1910 A. D. my father began the work of collecting and arranging systematically the words, used in the Jaina Sūtras and could with his incessant efforts collect about fourteen thousand words in a short time. On this occasion the reputed Italian scholar, Dr. Sualī, expressed his intention of preparing a Prākrit dictionary to the Svetāmbara Jaina Conference, a fact, which pleased my father Mr. Kosarichandji Bhandāri who made over this list of words to the said conference for being forwarded to Dr. Suali with the view that the great senolar's work would be facilitated to an extent at least, by this collection and would be best arranged by the well-known scholar with his keen intelligence and ability. Unfortunately in the meantime the great war broke out in Europe and on account of this and such other various reasons, Dr. Suali could not undertake the work. At my father's request the Svetāmbara Sthānakvāsi Jaina Conference promised to help the preparation and publication of this dictionary and happily he took up the work, which was no easy task in the absence of help from scholars and such other important equipments. The great work thus could not make a fast progress and was a source of great anxiety to my father, who for his pressing work, was at this stage called upon to go to Bombay, where he could luckily chance to see the great saint and scholar Satāvadhāni Muni Sri Ratnachandraji Mahārāj. Eagerly conscious of the great task before him, my father lost no time in availing himself of this happy occasion and he requested and appealed to the great sage to accept the work. In keeping with the magnanimity of heart and the great devotion Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ XL to the sacred cause of literature, the learned sage accepted the task and by his mighty learning and admirable exertion, has been able to finish up so accurately and admirably the work within the short space of only three years. Sketch of the life of the great gage. The great sage, to whose active and constant efforts these volumes owo their compilation was born on Thursday the 12th of aishākha Sukla Şamvat 1936 in the village of Bhārorā (Kathiawār). His mother's name was Laxmibai and his father was known as Virpal Shāh. After finishing the six books (complete vernacular course) of Gujarātī language, he, according to the family tradition, was initiated into the commercial work in the twelfth year of his life. In this connection he went to places like Bombay, Belāpur (south) Sanāvad (C. I.) with his elder brother for trading purposes. Ho was married in his thirteenth year, Hardly had three years of matrimony rolled on when his doar wifo left this transitory world for over, leaving her only daughter behind. This bereavement tended to intensify the pre-existing and growing desire for seclusion from worldly ties and instead of grief abil sorrow, gave hinn an occasion to qualify himself much more for the sacred Mission of his future life. Accordingly Pandit Sri Ritnachandraji Mahārāj learnt a good deal of the religious principles of ascetic life and received instructions from the great sago Sri Gulābeh'ındraji Swami of Limbdi (Kathiawär). Fortunately his futlier and his elder brother, though following the coinmercial occupation, had in themselves a religious turn of mind and did not, as is not unusual, raise obstacles in his way to asceticism. The affection of a mother, however,is invariably unbounded, and she for her sublinie affection, could not easily permit her young son to sover all connection with household affairs. Thus for a year more he led the life of a layman, but blessed was he all through to conduct his studies in Daśavaikālika, Uttarādhyayana, Thokadās etc. The deep study of the sacred and philosophic works enlightened his vision all the more and in his seventeenth year he became an avowed disciple of the Limbdi sage. As his extremely keen intelligence would have it, he lost not a minute and just began his Sanskrit Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ xli studies, finishing the Siddhānta Chandrikā, Siddhānta Kaumudi, Tatva Bodhini, Manoramā, Pañcha Kāvyas (all the five important literary works), works on Figures, Prosody, Logic and Dramaturgy, in all of which he became an accomplished scholar very soon. This was followed by his literary pursuits of the different systems of philosophy, Sānkhya and Pātañjal specially. Thus the period of thirteenth to twentififth year of his life was devoted entirely to literary pursuits, followed by discourses and sermons in Samvat 1966. Due to his extraordinary talents he cau carry on one hundred discourses at one and the same time, a fact to which testimony is borne by personages like Sir Nārāyaṇ Chandāvarkar of Bombay, who was much pleased to admit and admire the great capacity, learning and intelligence of this great sage, endowed with the rare power of discrimination, tranquillity of mind, absence of vanity, energetic enthusiasm and indefatigable exertion. He is an advanced writer and a poet, author of several Sanskrit and Gujarāti works of established repute, of which the following may be noted:Kartavyakaumudi, Bhāvanāśataka, Life of Ajarāmaraji Swārī, Thirty-five versos etc. Many of his articles have been published in several Gujarătī journals. All these have been well put together in Ratna Gadya Mälikā. The present dictionary is the product of the efforts of this learned sage, to whom best thanks are due from men of literary tastes. Utility of the Dictionary. It is a happy fact, indeed, to see the growing number of readers of Jaina literature not only in India, but also in countries abroad like England, Italy, Germany, America, France etc. To learn Jaina literature as also to carry on research work, scholars and historians have to study Ardha-Māgadhi. To such goutlemen these volumes, it is hoped, will be useful as a constant companion. To those interested in Philology and Etymologies of Aryan languages and dialects, like Hindi, Gujarāty, Bengālī, and Marāthī as also to those interested in a comparative study of these and such other languages, these volumes, it is hoped, will be found very useful and instructive. These volumes will again be helpful to those interested in Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ XLii the development of modern Indian languages, and to scholars of advanced literary tastes. Besides Sanskrit, English, Gujarātī and Hindi languages have also been used in explaining the words in order that the volumes may be helpful to gentlemen, conversant with different important languages in India and abroad. It is now an admitted fact that Hindi is the Lingua Franca of India and English is the one common language for the vast British Enpire and other civilised countries. This dictionary explains the meanings of important terms describing the high ideals and advanced civilization of ancient India. A large number of quotations from standard works have been inserted to signify the exact connotation and use of the particular word. These quotations add considerably to our knowledge and mental pleasure. Derivations of nouns and verbs along with their equivalents have also been discussed herein. Lest some words might yet remain unexplained and unelucidated frequent use has been made of illustrations, showing the form and nature of a particular thing, signified by a word. Technical words have been written in Eaglish form with proper marks, explaining their clear pronunciation, which may be of great use to Western scholars. Thus every effort has been made to make these volumes as good and useful as possible by using the five languages. The meanings given herein do not illustrate or explain a particular creed or religion, but are clear, free from all prejudices and admittedly correct on all hands. Such a dictionary then sees the light of the day, due to the perseverance and self-sacrificing nature of a learned propounder of Jainism. I must specially invite the attention of my Jaina brethren, following a form of creed other than that of Svetambara Sthanakwasi Jainas to the fact that the volumes are expected to be useful not merely to Śvetāmbara Sthānakawāsi Jainas but also to the Digambara Jainas equally. Difficulties in the compilation of this dictionary It is a well-known fact that the majority of those, supposed to be well-versed in the Ardha-Magadhi form of Prakrit are the Jaina ascetics, whose religion is wholly written in this language. As enjoined by the Sastras (scriptures) a Jaina saint cannot stay in For Private Personal Use Only Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ xliii one particular place beyond a prescribed period and must move round from place to place, big or small, a fact which on the face of it looks arduous and inconvenient for collection of words and compilation of a dictionary. Learned Pandits, belonging to other religions, being not well acquainted with Jainism and its principles, could not be fully well utilised. Again, they could not freely undertake a change from place to place with the compiler of this dictionary. Thus when some learned men, trained in the technicalities left the work, others had to be engaged afresh and the same amount of trouble had again to be taken in training them for the work. Great, again, was the difficulty in finding out scholars for English and Hindi translation work. Some non-Jainas or Digambara Jainas were the person obtainable for the work and they, on account of their unfamiliarity with the technicalities could not do full justice to the real significance of terms and thus in some places the meaning was entirely upset or misunderstood. In order that the readers may fully realise the difficulty in the translation work, a fow specimens, proposed before consultation, the second and third those of the English translator and all the rest those of the Hindi translator are noted below. original expressions. Correct meanings. Mistaken translation. 1-98119t. Foto Careful abandonment Careful preservation of things on the part of things on the part of an ascetic. of a Sadhu. 2-ware. Unwary; without pro- Useless. per circumspection. 3-STETTHV . Movement without Unnecessary move proper circumspection. ment; useless movement: 4-uray.70 A place where persons A place of residence of non-ascetic conduct for beasts, impotents etc. lodge. etc. 5- regime. At Doing actions without (That) of which the any desire of fruit. reasons can-not be fathomed. Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ XLIV 6-ter. foto Not acceptable to a Unimaginable to a Sádhu due to some Sādhu. fault. It would, however, be unfair to say that this in any way reflects upon the literary ability of the persons concerned. The last and the greatest difficulty in bringing out the work was the great physical and mental suffering of my revered father, Mr. Kesharichandji Bhandārī, whose keen interest and devoted zeal for editing and publishing the Koşa is clear on the very face of it. In obedience to his esteemed commands I had the fortune to conclude the remaining work. Fully confident though I am of ny lack of knowledge and intelligence, yet I venture to submit this literary work to its literary readers with a repeated request for their kind indulgence. My duty will only be half done without an expression of gratitude to those, who have been of special use and help in the compilation and bringing out of this work. Swāmi Sri Uttamchapdraji (Limbdi). Upādhāyaji Atmārāmji of the Punjāb, Pandit Madhava Muniji and Pandit Doochandraji of Cutch deserve my hearty thanks for their kind assistance in the collection of words. Besides the aforesaid learned Jaina saints I am indebted to Mr. Popatlal Kovalchand Shāha for his kind help in the collection of some words, to Dr. S. K. Belvakar, Professor of Sanskrit, Deccan College Poona, for his kind and valuable suggestions from time to time and to Pandit Gauri ankara Hirāchand Ozhā of Ajmer for the kind help he gave in correcting proofs to an extent. My hearty thanks are due to A. C. Woolner Esquire M. A. (oxon ) Principal, Oriental College, Lahore for the seholarly contribution that he has made in the form of a really informing Introduction to this Koşa. He undertook this purely as a labour of love and this affords a clear proof of his noble generosity of heart. We owe the skeleton Grammar prefixed to the Koşa to Babu Banarsidasji M. A. professor, Oriental College, Lahore. Although Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ XLV merely in outlines it must be the result of a great amount of reading of the original Sūtras. For the benefit that he has thus voluntarily given us of his knowledge, I am greatly indebted to him. I must express my feelings of gratefulness to Mr. P. N. Kachhi B. A. of M. S. High School, Indore, for the trouble he took in translating the Gujarati meanings into English, chiefly because, though he was paid for the same, his work was not mercenary. Moreover, almost the whole of the English portion of this volume has passed under his scrutinising eye. The Koşa has had the benefit of having Pandit Thakurdattaji as one of the most conscien tious and steadily working subordinate working under the supervision of the original compiler. The energy with which he conducted the work of carrying such a vast and varied mass of matter through the press is simply admirable and specially entitles him to my thanks. Messrs. Naginadas Manakalal of Bombay, Bhavasar Gulabchand Kalyanchand of Surat. Maganlal Kuberdas of Kathor, Nyhalchandji Jaychandji of Dhoraji, Vakıl Jiraraj Vardhanian of Jetpur, Ghevaria Devidas Lakhamichand of Porbander, Seth Dhirajlal Trimbaklal of Linibdi, Seth Vanechand Deoji of Vaukaner, Seth Vikamchand Amritlal of Morvi and Gopalji Ladka of Thangarh deserve my appreciation and thanks for their kindness in looking after the comforts and conveniences of the compiler and his assistants. Muni Rupchandraji, Muni Shivalalji and Mr. Kalidas Damji of Dhoraji Girl School deserve my thanks for their kind assistance to the compiler in different ways. My best and grateful thanks are due to the Svetāmbara Sthānakavāsī Jaina Conference, whose ready help in money and encouragement, led to the accomplishment of this great work. Last, but not the least, indebted and grateful am I to the learned gem, the expounder of Jainism, Swāmi Sri Ratnachandraji Mahārāja of Limbdi, owing to whose incessant, active labours and greatest pains in compiling and conducting the dictionary work as Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ xLvi a whole, I have this day been able to put these volumes before the learned for opinion and use. I must frankly admit that the work would not have seen the light of the day had it not been for the learned devotion, energetic attention and dutiful enthusiasm of the Satāvadhāni saint Ratnachandraji. In conclusion, I respectfully requost scholars and readers kindly not to mind minor errors, due to mistakes in printing, translation etc. here and there. I shall feel much obliged to those who will kindly take the trouble of communicating their kind suggestions to me, with a view to correction and improvement in the second edition. SARDARMAL BHANDARI. Rajawada Chowk. Indore (C. India). YOY Xert Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Publisher's Note. Almost immediately since the time that my longcontinued efforts in the direction of getting a reliable and comprehensive Ardha-Māgadhi Dictionary compiled by competent authorities on the subject, began to take a practical and tangible shape, my health began to fail and I fell a victim to a malady which is peculiarly antagonistic to mental work. Burning with an ardent desire on the one hand to realise an ideal which I had made one of the supreme aims of my life and deprived on the other, of the very instrument which led to its accomplishment, I continued to work with as much energy as I could command, throwing a great deal of my burden and responsibility upon the shoulders of my son Sardarmal. A time came at last, however, when it became absolutely imperative upon me to shift the whole burden upon him and if I am to judge from the results so far achieved, I feel I have every reason to hope that the work will be successfully brought to completion under his care and management. Very few of those persons not actually engaged in a task similar to this, can have an idea of the demand that it makes upon the energy and mental resources of its organizers. Endless correspondence, touring, watchful and diligent supervision of the work as it progressed, from the literary standpoint of accuracy and from the artistic standpoint of external attractiveness--these were and still are the demands to which he has proved himself equal. And I think it is a part of my sacred duty to acknowledge cheerfully the debt I owe to him in this connection. But for the fervour and energy with which my son devoted himself to the work which I was compelled to give up, the Ardha-Māgadhi Dictionary, at least in its present shape, would have taken an indefinitely long time to see the light of the day. My son, Sardarmal has given an account of the vicissitudes through which my earlier efforts at the compilation of an Ardha Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ xlviii Māgadhi Dictionary had to pass and so I need not detail them here. Enough also has been said by him as to its utility. In conclusion I request scholars and general readers who consult this dictionary to have due regard to the circumstances sketched above and pardon minor inaccuracies if they have crept in. Rajwada Chowk, Indore (C. 1. ) KESARICHAND BHANDARI. Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TRANSLATOR'S NOTE. It was not without a considerable amount of diffidence that I undertook the work of translating into English the Gujarati portion of the Ardha-Māgadhi Dictionary. The original compiler of a work like this has got certain advantages which a more translator cannot be expected to have. The former gives the meanings and explana. tions of words with a thorough grasp of their contextual bearings, while the latter has to depend upon these meanings and explanations without an opportunity to consult the texts on which they are based. One Gujarati word, for instance, might convey a number of different senses and it would be difficult to give the right equivalent for it in English, without knowing the context. Under these circumstances the only course left for me was to consult Mahārāj Shri Ratnachandraji by correspondence and this I have done as far as possible. Another difficulty was about Jajna religious technical terms in which the Jaina scriptures abound. The little smattering of Jaina religion which I had, was altogether insufficient to answer the purpose of rendering accurately in a foreign tongue the sense conveyed by these technical words. It is true that a number of scholars both Eastern and Western have worked in this field, but the lack of a single comprehensive lexicon made it a matter of great labour, at least at the commencement of my work, to find out the required information lying scattered in various works. Happily for me, however, Mr. Kesharichandji Bhandari, the publisher, of this work placed at my disposal his wide and varied stock of books on Jainism and I have amply and freely availed myself of the information, both in point of manner and mattor, supplied by these works. I have frequently referred to the works of Mrs. Sinclaire, Messrs. Jagmahendralal Jaini, Champatrai Jaini, H. Jacobi, Hoernle, Warren, Gandhi etc, etc. Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Mr. J. L. Jaini's "Jaina Gem Dictionary” has been of inestimable use to me and the same also has been the case with Mrs. Sinclaire's "Heart of Jainism”. I have also frequently reforred to V. S. Apte's "Sanskrit Dictionary'. My sincere thanks are due to all the above named scholars for the help I have derived from their works. In spite of all this, I am far from thinking that the work of translation might be deemed satisfactory by scholars. However, since I have not yet finished the whole stock of 50,000 words, if opinions and suggestions reach me through the publisher, I shall be highly grateful for them and shall willingly make use of them in my future work. In conclusion I have to express my deep debt of gratitude to Messrs, Kesharichandji J. Bhandari and Sardarmalji K. Bhandari for the untiring zeal with which they answered my numerous queries on various difficult points of Jaina creed. Mr, Sardarmalji, who in consequence of his father Kesharichandji's illness, has devoted himself with indefatigable energy to the work of publishing this dictionary, specially deserves my thanks for critically going through my work before it is carried to the press. Praying, that the great Tirthankaras may enable me to go through the whole of my work and thus to render my services to the cause of the noble Jaina religion, I conclude. Pritamlal N. Kachhi, B.A. M. S. High School, Indore. Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Hints for the study of this Dictionary, 1. The original word is printed in the large type followed by the grammatical gender. Then is given its Sanskrit equivalent. The Gujarati, Hindi and English explanations come next in order. References to the Sūtras and other works from which the original word is taken are indicated by an abbreviated terminology, the full explanations of which can be learnt from the list of Sūtras given in the Koşa. Explanations of grammatical abbreviations can be learnt from the list of abbreviations. In many cases quotations too, are given, followed by proper references. Where a word has more than one sense, the different senses are marked (1) (2) (3) etc. 2. Where a word bears a different sense in a different gender, the latter is indicated along with the former. 3. Compounds of the original word are given along with the latter and are enclosed into brackets with the sign-standing for the original word. The Sanskrit equivalents of compounds are also similarly given with the same mark prefixed. 4. Roots are given with the inark ✓ prefixed to them and as far as possible, conjugated forms in different tenses and moods are also given. 5. A word which does not belong to Ardha-Māgadhi proper but to some other cognate dialect such as Paiśāchi etc. is marked with an asterisk, thus * and its explanation only is given for want of the exactly corresponding Sanskrit word to which it can be traced, e. g. * HITET (ET), etc. 6. When a word which can, by ordinary rules of Prakrit grammar be given a Sanskrit garb, which, however, is not current in Sanskrit literature the nearest approximate Sanskrit equivalent is given with the mark * prefixed to it, e. g. siCT (*naga-1147ae), AT (**T-HITA), af ECHTU (*ATHATATT-91wata), waarilaren (*969 Tìfacer sugriau) etc. In some places a great divergence is met with Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Lü between the original principal word and its Sanskrit prototype, e.g. FTA (ETRT), TU (a), Fofcat (39an) etc. No asterisk is prefixed to such words as these, because they belong to Ardha-Māgadhi proper; and they are invariably rendered into Sanskrit by words included in brackets above. 7. The gonder given before the principal word applies to that Ardha. Māgadhi word only, and not to its Sanskrit equivalent. Of course, as a general rule, the Sanskrit equivalents agree with the original principal words in gender. Genders of words have been given according as they are found in the Sūtras, e. g. **@E. ġo (9) a Jaina layman. This word is here assigned the masculine gender although in Sanskrit, as an adjective, it would have all the three genders. But in the Sūtras it is used in the sense of "a Jaina layman” only, and so is assigned the masculine gender. In the same way saa. To (TEA) a kind of vegetation. This word is feminine in Sanskrit but in the Sutras it is used in the neuter gender only and so it is assigned neuter gender only. 8. In Atdha-Māgadhi an Anusvāra is not changed to the nasal of the class of the following consonant as in Sanskrit. The order of words therefore is based upon the natural rank of the Anusvāra which comes after eg. after comes # and after अंक comes अकड etc. 9. Absolute participle, infinitive of purpose, and present participle have been given separately when the root from which they are formed has not been met with. In other cases they have been included under the root from which they are formed. When the first two for. mations have been given independently they are regarded as indoclinables, after the fashion of the Sūtrakāras: -0. g. APERTIU. O • ( gear), spartij. &• • *• ( A ) etc. + The termination is very common in Ardha-Māgadhi and so no asterisk is prefixed where it occurs. It is rendered in Sanskrit by ar, TA, 17. Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Lili 10. Roots have been principally divided into three conjugations viz I, II, and I - II. Some conjugated forms of roots have been given separately, e. g. 7AE, IE etc. the reason for this being that they are in the past tense and take the augment . The roots from which they are formed have been indicated here, e. g. vide , * etc. In Ardha-Māgadhi words, a preposition is prefixed to the root and the whole given as one word, while in their Sanskrit equivalents they have been separated by a cross. Denominatives have also been sometimes given and they have been indicated by the abbreviation aTo 70* 11. When the same word ending in and also in y signifies the same meaning, either or q has been placed after it, preceded by a dash, e. g. atg-1. Sometimes the case is otherwise, T being substituted for. This procedure is based upon the frequency of a particular form in the Sūtras or upon the references and quotations given in the Koşa. Similarly the third person singular terminations namely < and fat have been given along with the root in the same place. Although ag and Tat are both met with in the Sūtras, still however, the inflected form is one only, namely अवगए. 12. There are some cases in which is optionally changed to s in the middle of a word; these have not been given separately, but the change has been indicated in one and the same place; e. g. Hal-1-3 ( 5419a ) etc. 13. , 9 , TT and other pronouns have been declined in all their cases as far as possible. There is no dative case in Ardha-Māgadhi. Its sense being conveyed by such terminations as, ut, etc. Some words in their inflected forms, undergo changes which are not found in the case of other words, e. g. Gen. Sing. T. * ç is prefixed to the terminations ( farq, ta, fit etc. ) before they are applied to the roots in the case of the I Gaņa. In the case of the II Gaņa it is not so prefixed. In the case of I-II it is prefixed optionally. Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Liv 14. No word, not occurring in the Sutras, has been admitted in the Koşa, nor has any word been introduced in it before clearly grasping its proper sense. Quotations, however, have been given only where necessary or useful. For reasons of space the number of quotations has had to be limited within a reasonable compass. Still however, they have been given in the case of nearly fifty per cent words. The references given have been verified several times over and are therefore absolutely correct. These references are based upon the available works, a classified index of which along with their abbreviations has been given in the Kosa under the heading "A list of works consulted " 15. The Sanskrit equivalents are grammatically correct and have been given after consulting a number of dictionaries. Where one equivalent did not fully serve the purpose, another equivalent has been added. In some cases the original roots and even the terminations applied to them have been shown. Compounds, etymological analysis etc. have been given in some cases where necessary but not too often, for fear of swelling the bulk of the work. Explanations in Gujarati, Hindi and English have been made as full as possible by resorting to different modes of expression. 16. Only that meaning of a word which it bears in the Sūtras is given here; others, though they might be met with in Sanskrit literature, have been excluded. For Private Personal Use Only Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रस्तावना [ अनुवादक मि. पी. एन, कच्छी ] (१) अर्ध-मागधी कोषनी आवश्यकता अने उपयोगिता । पुरातनी जैन शास्त्रोना अभ्यासोश्रो श्रा कोषनो आनंदथी स्वीकार करशे. विशेषे करीने जैन धर्मनी पुरातनी भाषानो जेभोने पूर्ण परिचय नथी एवा श्रावको तेमज तुलनात्मक भाषाशास्त्र, तत्वज्ञान अथवा भारत भूमिमा प्रचलित विचारसरणी अने धर्मर्नु ऐतिहासिक अवलोकन करवाना इरादाथी श्रा भाषानो अभ्यास करनाराोने आ कोष आदरणीय थशे. ऊपर कहेला वर्गना अभ्यासीओने प्रत्येक शास्त्रीय ग्रन्थ ऊपरनी टीकाो अने ते प्रन्थने जोडेला शब्दकोषो कार आधार राखी कार्यनिर्वाह करवो पडे छे. भा उपरांत वैदिक समयथी प्रारंभीने आधुनिक भारतवर्षीय आर्यभाषामोना विविध स्वरूपोमा प्रचलित, हिन्दी आर्यभाषानी मध्यमावस्थानां सर्वे रूपांतरोनो समावेश करता एक वृहद् शब्दकोष माटे पा कोष उपयोगी साधन पूरुं पाडशे एवी आशा राखो शकाय अने ते दृष्टिथी जोता पण मा साहसिक प्रयत्ननी श्रावश्यकता सिद्ध करी शकाय तेम छे. हस्तलिखित पस्तकोमा एकज शन्दनां भिन्न भिन्न रूपो जोवामां आवे छे अने आवा शब्दो कये कये स्थळे छे अने तेना के केयां रूपो के ए जाणवा माटे अभ्यासी अथवा तो ग्रन्थसंपादकने मूळग्रन्थमा जे स्थळे ते श्रावेला छे ते दर्शावनार एक कोषनी आवश्यकता रहे छे. अर्धमागधी-भाषा पूरती श्रा आवश्यकता पूरी पाडवा माटे पा कोष समर्थ थशे. पा भाषाना अभ्यासमा प्रगति थता कदाचित् घणा रूपो अशुद्ध सिद्ध थाय परन्तु भावा अभ्यासनी वृद्धि करवाना हेतुथीज अा कोष प्रसिद्ध करवानुं कार्य हाथमा लेवामा प्रावेलुं छे। (२) कोषनी शरुपात अने रचना । ई. स. १६१२ मां डॉ. ल्युइगी स्वॉली। एक प्राकृत शब्द-कोष तैयार करवानो पोतानो इरादो जाहेर कयों ( 2. D. M. G. १६१२ पृ. ५४४). इंदोर निवासी श्री. केसरीचंदजी भंडारीए पोते एकत्र करेला शन्दो डा. स्वॉसीने मोकली आपेला परन्तु युरोपीय महान् युद्ध शरू थवाथी तेना (डॉ. स्वॉलीना) कार्यमां अंतराय आववाथी आ शब्दो तेमणे श्री. केसरीचंदजी भंडारी ने पाछा मोकली आप्या. श्री. केसरीचंदजी भंडारीए विविध जैन प्राकृतोमां श्रावेला शब्दोनो एक कोष तैयार करवा एक जैन मुनिने आग्रह कर्यो भने तेमणे ते वात स्वीकारी, अने त्रण अन्य मुनिओनी सहायता लई सूत्रोमांथी शब्दोनो संग्रह कर्यो. शब्दो संग्रह करवामा तेश्रोए पोताना पासेनी हस्तलिखित प्रतो अने बालुचर (Baluchar ) छापेक्षा प्रन्थोनो उपयोग कर्यो. ई. स. १६२० मां मारा शिष्य अने सहाध्यापक श्री. बनारसीदासजी नेपा बाबतमां सलाह आपवा माटे आमन्त्रण करवामां श्राव्यु अमे तेश्रोए डा. गुणे, डा. बेलवेलकर आ. बा. ध्रुव. वगेरे विद्वानोनी सलाह लई ठराव्यु के प्राकृत शब्दोना अर्थो इंग्रेजी, तेमज हिन्दी भने गुजराती भाषाप्रोमो प्रापवा. प्रन्थ संपादन तथा गुजराती भाषान्तर, काम स्वामी मुनि रत्नचंद्रजीए करेलुंके अने हिन्दी अने इंग्रेजी भाषान्तरो अन्य व्यक्तिओए करेला छे. आ कार्यमा लागेलो खर्च -.--. जैन कॉन्फरन्से आपवान स्वीकारेल छ । Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( २ ) डॉ. स्वॉलीना लखवा प्रमाणे आ प्रश्न ई. स. १६०८ मां जैन श्वेतांबर कॉन्फरन्से भावनगरमां चर्चेलो हतो अने ए बाबतमां प्रो. ह. जेकोबीनो अभिप्राय पूछवामां आवतां तेश्रोए डा. स्वॉलीनुं नाम सूचवेलुं हतुं. आ कोष ते समये धारेली विशाळ योजनाने अनुसरतो नथी, कारण के अत्रे तो मात्र अर्धमागधी शब्दोनो समावेश करवामां आवेली छे । (३) श्रर्ध-मागधी शब्दसंग्रहो अने विश्व-कोषो । प्राकृत- संस्कृत शब्दकोषो सहित घणां जैन सूत्रों प्रसिद्ध थयेला छे, तेमांनां केटला एक नीचे प्रमाणे छे: १ आयारंग ( आचारांग सूत्र ) पहेलुं श्रुतस्कंध, संपादक, उवी. शुचिंग जर्मन ओरियन्टल सोसाइटी लीपभीग १६१० । २ फग्मेन्ट डर भगवती, संपादक, उवेबर, खंडकनी पुराणिक कथा, वर्लिन १८६६-६७ । ३ स्पेसिमेन डर नयधम्म कहा (ज्ञाताधर्मकथा) संपादक, पी. स्टेइनथल पहेलुं अध्ययन; लीप्भीग १८८१ ४ उवासगदसाओ (उपासकदशा ) संपादक, हार्नेल, कलकता १८६० - ६० । ५ श्रववाइय ( औपपातिक ) संपादक ई. ल्युमॅन, लीप्झीग १८८३ । ६ निरयावलीय सुत्तं, ( निरयावलिका ) संपादक, एस. जे. उवॉरेन, एमस्टर्डेम, १८७६ | कप ( कल्पसूत्र ) संपादक, ह. जेकोबी, लीझीग १८७६ | अत्रे अभिधानराजेन्द्र नामना जैन धर्मना विश्वकोषनो नाम निर्देश करवानी पण जरूर छे. लग तैयार करवानो संकल्प कर्यो. भग त्रीश वर्ष पहेला राजेन्द्र विजय नामना साधुए उपरोक्त विश्वकोष तेमणे पोताना केटलाएक शिष्योनी साथे बावीस वर्ष श्रम करी ई. स. १६१० मां अभिधान राजेन्द्रनुं पहेलुं पुस्तक ( पहेलो भाग ) बहार पाडयो. त्यार पछी बीजा चार भागो प्रसिद्ध थएला घे. अने चोथा भागनो अन्तिम शब्द " भोल " छे. हजु एक बे भागो बहार पध्ये सकल ग्रंथनी समाप्ति थशे एवी आशा छे । उपरोक्त विश्वकोषर्मा प्रत्येक प्राकृत शब्दनी पाछळ तेनुं संस्कृत रूप, संस्कृतमां विवरण, मूळप्रथमां जे स्थळे ते श्रावेलो छे तेनो निर्देश श्रने अन्य ग्रंथोमां जे विविध अर्थोमां ते बपराएलो छे तेनी अवतरणो सहित चर्चा श्रापवामा श्रावेल छे. प्रत्येक भागनां पृष्ठ १००० हजार छे अने मूल्य रु. २५ ले परंतु प्रथने विद्यार्थीश्रोने उपयोगी शब्द कोष न कहेतां पुस्तकालयोमा राखवा लायक एक वृहत्-कोष कही शकाय प्रस्तावनामा हेमचन्द्रनुं प्राकृत-व्याकरण तेमनीज करेली टीकासहित आपवामां श्रावेल छे. नामन रूपाख्यानो आपवामां जेटला शक्य तेटलां रूपो आपवामां आवेला छे पछी ते साहित्यमां मळी आवे के नहि. उदाहरणार्थ पंचमी एक वचनमां 'युष्मद् 'नां पचास रूपो श्रापवामां आवेलां वे परन्तु अर्ध-मागधी साहित्यमां श्रा रूपोमांनुं कौई पण भाग्येज जोवामां आवे छे. या विश्वकोषमां प्रत्येक विषयना सम्बन्धमा जे काई मूळ प्रन्थोमां तेमज टीकाप्रोमा आपेलुं छे ते सघळानो समावेश करवामां आवेलो थे । For Private Personal Use Only Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (४) मूळ ग्रन्थो। जैन शास्त्रोनुं शान न धरावता सामान्य परिचय माटे अभ्यास करनाराने नोचेना मूळ अर्धमागधी ग्रन्थो उपयोगी थशे एम धारी अत्रे निर्दिष्ट करवामां आवे छ । (ए) बालुचर मूळग्रन्थो-मुर्शिदाबाद (बंगाळा) जिल्लामां आवेल बालुचर निवासी रा. ब. धनपतिसिंहे अर्ध-मागधी शास्त्रोनी संस्कृत टीका अने गुजराती भाषान्तरसहित एक प्रावृत्ति बनारस, मुंबई अने कलकत्तामा छगवी बहार पाड़ी ( ई. सन् १८७५-१८८६ ). हॉर्नेल श्रा पुस्तकमाळा उपर टीका करतां जणावे छे के "तेनी अंदर मूळग्रन्थनी तेमज व्याकरणनी शुद्धता ऊपर कोई पण लस आपवामां आवेलुं नथी." आ ग्रन्थमाळा साधुओने, जैन देवालयो अने घणां पुस्तकालयोने विना मूल्य प्रापवामां आवेल छ। (बी ) जैनागमोदय मूळग्रन्थो-जैन आगमोदय समितिए मुंबइमा ई. स. १६१०-१६२० मा बहार पाडेल प्रन्धमाळा, उपरनी माळा करतां विद्वत्तानी दृष्टिले वधारे सारी छे. या माळानां पुस्तको पोथीना रूपमा छपायेला छे. तेनी अंदर संस्कृत टीका श्रापवामां आवेली छे. तेमज टीपोमो कोई कोई पाठ भेदो पण प्रापेला छ। (सी) हैद्राबाद ग्रन्थमाळा--अमोलकऋषि नामना जैन साधुए तैयार करेल हिन्दी भाषान्तर सहित अर्ध-मागधी मूळग्रन्थो-श्रा माळा ई. स. १६१६- १६२० हैद्राबाद ( दक्षिण ) ना एक धनवान श्राश्रयदाताए पोताने खर्चे पोर्थाना आकारमा छपा/ विनामूल्य साधुओ तेमज पुस्तकालयोमा बहेंची आपेल छे परन्तु मूळप्रन्थनी अंदर अशुद्धताओ श्रावी गयेली छे।। आ उपरांत (जेमांनी बीजी ग्रंथमाळा अर्ध-मागधीना अभ्यासीओ माटे सर्वोत्तम छे ) कप्प, उत्तराज्झयण, दसवेयालिय इत्यादि वधारे लोकप्रिय ग्रन्थोनी जुदी जुदी घणी आवृत्तियो बहार पडेली छे । श्रा प्रस्तावनाना श्रीजा मथाळानी नीचे युरोपीय विद्वानोए शब्दार्थ-कोषसहित छपावी प्रसिद्ध करेला सात मूळ प्रन्यो श्रापवामा आवेला छे. आ उपरांत शब्दार्थ-कोषरहित पण बीजा त्रण बहार पडेला के ते नीचे प्रमाणे-- ८ आयाराग, संपादक, ह. जेकोबी पाली टेक्स्ट सोसायटी १८८२. ६ अणुत्तरोववाइय, संपादक, बार्नेट, श्रोरियंटल ट्रान्सलेशन फंड पुस्तक १७ मुं, लन्डन १९०७ (अंतगड सूत्रना भावान्तर ने परिशिष्टना रूपमा जोडेन). १. दसवेयालिय, संपादक, ल्युमेन पुस्तक ४६ मुं ( z. D. N. G. मां ). (५)भाषान्तरो। बालुचर माळामा प्रापेल गुजराती अने हैद्राबाद माळामा प्रावेल हिन्दी भाषान्तरो विषे ऊपर कहेवामा आवेलुं छे. इंग्रेजीमां कोविए “ सेक्रेड बुक्स ऑफ धि ईस्ट " ना पुस्तक २२ मा भने ४५ Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ मी करेल भाषान्तर, हॉर्नेलतुं करेल उवासगदसाश्रोनुं भाषान्तर अने बार्नेटन करेल अंतगड़दशाभो भने अणुत्तरोववाइयनु भाषान्तर ए प्रमाणे छ । (६) व्याकरणो अने पाठ्य पुस्तको। अर्ध-मागधी ( अथका आर्ष ) व्याकरणो प्राकृत वैयाकरणिकोए रचना के. देशी व्याकरणोमा मुख्य हेमचन्द्राचार्य कृत अने विदेशी साक्षरोए रचेल व्याकरणोमां मुख्य पिश्चेल कृत छे. श्री. बनारसीदास जैन ऐम. ए. एओए तैयार करेल संक्षिप्त व्याकरण आ प्रस्तावनाने जोडवामा श्रावेल छे. श्रीबनारसीदासे तैयार करेल एक अर्ध-मामधी पाठ्य पुस्तक पंजाब विश्वविद्यालय द्वारा प्रकाशित करवामा आवनार छ । (७)श्रा कोषमां आपेली शब्द संख्या । श्रोगण पचास ग्रन्थोमाथी लगभग ५०,००० शब्दोनो संग्रह करी अत्रे समावेश करवामां आवेलो छे. आ प्रन्थोनी अंदर ११ अंगो, १२ उपांगो ७ पइण्णाश्रो, ६ छेद सूत्रो, ४ मूळसूत्रो, नन्दीसूत्र, अणुबोगद्वार अने श्रोधनियुक्ति ए ग्रन्थोनो समावेश थयेलो छे; एटले के सघळा श्वेतांबरी शास्त्रोनो अने तेने लगता सघळां मुख्य ग्रन्थोनो समाबेश थयेलो छ । (८) अर्धमागधी भाषानो इतिहास अने ते भाषानी विशेषताओ। जैन सूत्रोनी भाषाने अर्ध-मागधी कहेवामा श्रावे छे-पा सूत्रोमां कहेवामा प्रावेल छे. भगवान् महावीरे पा भाषामां जैनसिद्धान्तनो उपदेश कर्यो अने तेनी अंदर एम पण कहेवामा आवेल छ, के श्रा भाषामाथी अन्य भाषाओ शाखारूपे उद्भवेली छे। देशी वैयाकरणिको आ सूत्रांनी भाषाने " आर्षम् " ऐटले ऋषिोनी भाषा एवं नाम आपे छे. पिश्चेलकृत प्राकृत व्याकरण (१) मो नीचे निर्दिष्ट अवतरणो आपेला छ। समवायोग सुत्त १८, श्रोववाइय सूत्र ५६, पण्णवणा सूत्र ५६, हेमचन्द्र १, ३, ४, २८७, प्रेमचंद्र तर्कवागीशकृत दंडीना काव्यादर्श ऊपरनी टीका १, ३३, रुद्रटकृत काव्यालंकार ऊपर नमिसाधु कृत टीका २, १२, अने वागूभट्टकृत अलंकार तिलक, १, १. ऊपर कहेला अवतरणो उपरथी पिश्चल सिद्ध करे छ के ( १७)" आर्ष भने अर्ध-मागधी ए बमां परस्पर भेद नथी अने जैन पुरातनी सूत्रांनी गद्य अने पद्य बनेनी भाषा परंपरागत मतानुसार अर्धमागधी छे; अने हेमचन्द्र दसवेयालिय सुत्तमाथी आपेलुं उदाहरण (६३३-१६ ) पण एज मात सिद्ध करे छे"। श्रा भाषाने अर्ध-मागधी शा माटे कहवामां श्रावी ? मागधी भाषानी मुख्य विशेषताओ श्रा प्रमाणे छ 'रसोर्लशौ' एटले र' भने 'स' ने बदले अनुक्रमे 'ल' अने 'श' थाय छे; उदाहरणार्थ, रामे'ने बदले 'लामे' थाय छे, अने प्रथमा ए. व. पुं. मां ए आवे छे. अर्ध-मागधीनी अंदर 'र' अने 'स' एमना एम रहे छे. परन्तु प्र. ए. व. पुं. मां 'ए' श्रावे छ; उदाहरणार्थ 'महावीरे'; परन्तु काव्योमा प्रथमा एक वचन पुं. ओकारान्त पण घणी वखत दृष्टिगोचर थाय छ । Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ आप्रमाणे अर्ध-मागधीमा मागधी भाषानी केटली. एक विशेषताओ समाएली छे, अर्थात् तेनी सघळी विशेषताओनो समावेश थयेलो नथी माटे तेने अर्ध-मागधी कहेवामां आवे छे एवो खुलासो " अर्ध-मागधी " नी व्याख्या श्रापतां समवायांग (पृष्ठ १८ ) अने उवासगदसांग, (पृ. ४६) उपरनी तेमनी टीकामां अभयदेवे आपेली छ (पिश्चल प्राकृत व्या. १७). काव्योनी भाषा गद्यात्मक लेखोनी भाषाथी थोडी घणी विभिन्न जोवामां आवे छे. उदाहरणार्थ एकारान्त प्रथमा एक वचनने स्थाने घणी वखत ओकारान्त प्रथमा एक वचन जोवामां आवे छे. अर्ध-मागधी रूप 'मिलक्खु ' (सं० म्लेच्छ ) मात्र गद्यमांज जोवामां आवे छे; परन्तु काव्यमा अन्य प्राकृत भाषाओ प्रमाणे 'मेच्छ' रूप आपवामां आवेल छे. गद्य अने पद्यनी भाषामांनां तफावतोमांना केटला एकनुं कारण एवं बताववामां आवे छे, के मूळ संस्कृत गद्य पद्यादिनुं प्राकृत भाषान्तर थयेखें होवाथी आ तफावतो उद्भवेला छ । काव्य प्रन्यामां महाराष्ट्री प्राकृत नी पण केटली एक विशेषताओ जोवामां आवे छे अने तेथी श्रा प्रन्थोनी भाषाने महाराष्ट्री अने मागधीनुं मिश्रण पण कहेवामां आवेल छे. अर्वाचीन जैन ग्रन्थो अर्ध-मागधीथी थोडे अंशे मिश्रित महाराष्ट्रीना एक रूपान्तरमा लखाएला छे. भाषाना थयेला श्रा रूपान्तर ऊपरथी पापणे अनुमानी शकीए के ते समये जैन धर्मनो नैर्ऋत कोण ( दक्षिण पश्चिम दिशा) तरफ प्रचार थयेलो होवो जोइए । अर्धमागधीन मूळ उद्भव स्थान कयु ? भरते रचल कहेवामां आवता काव्यशास्त्र विषयक अतिप्राचीन ग्रन्थमा अर्धमागधीने सात भाषाप्रोमांनी एक गणवामां आवी छे; आ सातमांनी बाकानी छ था प्रमाणे छे.-~-मागधी, आवन्ती, प्राच्य, सुरसेनी, बाहलीक अने दाक्षिणात्य ( १७, ४८ ). उपरोक्त ग्रंथकारनुं कहेQ एम पण छे, के नाटकोमा श्रा भाषा, नोकरो, रजपुतो अने व्यापारीओ वापरे थे परन्तु नाटकोनी हस्तलिखित प्रतोमां ऊपर आपेलो नियम पळाएलो जोवामा प्रावतो नथी. मुद्राराक्षस नामक नाटकमां जीवसिद्धि नामनो साधु अने प्रबोधचन्द्रोदयमां लपणक, मागधी भाषा, वापरे छे एम बताववामां श्रावेल छ । तो पण मध्य एशियामां मळी श्रावेलां अश्वघोषकृत कहेवातां केटलां एक अपूर्ण बौद्ध नाटकोमांना केटलां एक संदर्भो प्राचीन अर्ध-मागधी भाषामा छे एवं ते नाटकोना विद्वान् संपादक प्रोफेसर ल्युडर्सनु मानवु छ। अशोकना दक्षिणना शिलालेखोनी भाषामा एकारान्त प्रथमा एक वचन तेमज 'स' अने 'र' बनो समावेश जोवामां आवे छे. अशोकनी पूर्वतरफनी भाषामा 'र' ने स्थाने 'ल' जोवामां आवे छे. उदाहरण-लाजा-राजा; अने मा ऊपरथी आपणे अनुमानी शकीए के मौर्य समयमा पटणानी भाषा अर्ध-मागधी न होती. जे भाषाने आपणे अर्ध-मागधी कहीए छीए ते भाषा बराबर कये स्थळे अने कये समये Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ उद्भवी प्रा प्रश्ननो हजु निर्णय थयेलो नथी. तेनुं मूळ उत्पत्तिस्थान प्राचीन मगधदेशना पश्चिम भागथी अथवा नैर्ऋत ( दक्षिण-पश्चिम ) भागथी बहु दूर न होतुं एवी मान्यता संभावत जणाय छ । मौर्य सार्वभौम राजाओना समयमा पूर्व तरफनी पटणानी भाषा पश्चिम तरफ फेलाती गई; पछी तेनो फेलाव मात्र राजमहेलोमां अने बजारोमांज थयेलो होय अने गामडाओमां न थयेलो होय । ज्यारे मौर्यवंशी राज्यनी पडती थई त्यारे कदाचित् आ पूर्वनी भाषानो उपयोग कम थई गयो होय. ज्यारे पाछला समयमा सार्वभौम सत्तानुं केन्द्र पश्चिम तरफ थयु त्यारे प्राकृत भाषानुं शौरसेनी स्वरूप गंगानदानी अासपासना प्रदेशोमां वधारे वधारे प्रचलित थयु होय ए स्वाभाविक छे. या प्रमाणे भाषानां मुख्य रूपान्तरोनी एक प्रदेशमांधी बीजा प्रदेशमां थयेली गतिओने लोधे भाषाना अमुक रूपान्तरतुं स्थान निश्चित करवं ए, ( जोके ते समयना लेखको क्वचित्ज तारीखनो निर्देश करे छे) लेखकोए बराबर तारीखनो निर्देश करेलो होय तो पण सुसाध्य नथी। परंपराए चाली भावती दन्तकथा उपरथी श्रापणे जारणी शकीए छीए के महावीरे अर्ध-मागधीमां उपदेश को हतो. तेज प्रमाणे दन्तकथा द्वारा श्रापणे जाणवा पााए छइए के गौतम बुद्धे मागर्धामां उपदेश कर्यो हतो (जो के गौत्तमबुद्धनो उपदेश मागधीमा लखायेलो नथी परन्तु पालीमा लखायेलो छे) परन्तु बन्ने समकालीन हता अने एकज प्रदेशमा रहेता हता एवं वर्णन करवामां आवे छ । जो बन्ने धर्मोपदेशकोए एका भाषानो उपयोग करेलो होय अने श्रा भाषा शौरसेनी अने मागधी भाषाना प्रदेशोनी वञ्चना बनारसनी श्रासपासना प्रदेशनी अर्धमागधीने मळती श्रावती प्राकृतर्नु कोई प्राचीन रूपान्तर होय तो एम कही शकाय के आ भाषा बन्ने धर्मोनां शास्त्रो, ग्रन्थोमां लखायां ते पहेला विकृत थयेली होवी जोइए (अर्थात् रूपान्तरने पामेली हावी जोइए); आ रूपान्तर क्यारे थयु अने केटले अंशे थयु ए निश्चित कर, ए शक्य जणातु नथी । जे स्वरूपमां अर्ध-मागधी श्रापणा जोवामां आवे छे ते स्वरूप ( पाली प्रमाणे ) नाटकोनी प्राकृत भाषाशोथी वधारे प्राचीन छे. मागधीनी पेठे तेमां प्र. ए. ब. पुं. एकारान्त थाय छे, षष्ठी. एक वचनमा “ तव " नो उपयोग करवामां आवे छे, रकारान्त धातुओनुं भूत कृदन्तनुं रूप “त" ने वदले “ द" थी करवामां आवे छे. ( परन्तु आम सर्वत्र थतुं नथी ) 'क' ने बदले "ग" थई जाय छे उदाहरण 'असोग' ( परंतु मागीमा प्रा बहु न्यून प्रमाणमां थाय छे)। अर्ध-मागधीनी अंदर'र' अने 'स' नुं रूपान्तर न थतुं होवाथी ते मागधीथी श्रा बाबतमा स्पष्ट रीते जुदी पडे छे. अर्ध मागधी, महाराष्ट्रीथी घणी बाबतोमा जुदी पडे छे. उदाहरणार्थ अर्ध-मागधीनी अंदरनो सप्तमीनो प्रत्यय 'अंसि' (महाराष्ट्री अंदर 'म्मि' छे) चतुर्थीनो तश्रे, हेत्वर्थक कृदन्तनो तो 'इत्तए' संबंधक कृदन्तनो 'ता' 'तणम्' इत्यादि । __ अर्ध-मागधी भाषानी घटनानुं वधारे विस्तृत वर्णन श्री बनारसीदासे तैयार करेल अने अत्रे जोडवामां आवेल व्याकरणनी रूपरेखामां करवामां आवेल छे. पा रूपरेखा मूळग्रन्थोमा वापरवामां श्रावेलो नाम, धातु इत्यादिनां रूपो ऊपरथी तैयार करवामां आवेल छे. केवळ प्राकृत व्याकरणोमा आपेल सिद्धान्तो उपरथी नहि । ओरियंटल कॉलेज लाहोर. ए. सी. वूलनर. Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रकाशक की ओर से दो शब्द। - यह वात निर्विवाद है कि प्राकृत भाषा भारत वर्ष की प्रधान भाषा है और इसमें समय समय पर अनेकानेक धार्मिक और साहित्य विषयक महत्वपूर्ण प्रन्थ लिखे गये हैं, जो कि वाज भी भारतवर्ष के उज्वल प्रादर्श और उच्च विचारों को प्रकाशित कर रहे हैं। प्राचीन तत्ववेत्तामों और अन्वेषण-कर्ताओं ने इस भाषा के उतमोत्तम ग्रन्थों को उपलब्ध किया है और इसके गुप्त महत्व पर मुग्ध होकर इसके गुणों को विशेष परिश्रम से अधिकाधिक प्रकट किया है। यहां तक कि इस भाषा के जो अमूल्य ग्रन्ध अबतक गुप्त थे श्राज अपनी जागृत ज्योति से देश देशान्तरों को देदीप्यमान कर रहे हैं और प्राचीन भारत की विशेषत: जैन साहित्य की उज्वल कमनीय कीर्ति का प्रत्यक्ष प्रमाण दे रहे हैं। ग्रन्थों की उपलब्धि के साथ साथ विद्वानों की रुचिपूर्ण साहित्य की गवेषणा और इसके बढ़ते हुए महत्व को देखकर केवल भारतवाय ही नहीं वरन् प्राच्य और पाश्रास्य समस्त प्रतिष्ठित विश्वविद्यालयों ने अपनी उच्च शिक्षा प्रणाली में किसी न किसी रूप में इस भाषा के रूप रूपान्तरों को योग्य स्थान प्रदान कर इसको यथावत् सम्मानित किया है । पुनः माधुनिक भारतवर्षीय आर्य-भाषाओं (हिन्दी, गुजराती, बंगला, मराठी भादि ) का इस भाषा के किसी न किसी रूप से प्रादुर्भाव और निकट सम्बन्ध, तथा इन भाषाओं के सम्यक ज्ञान के लिये इस भाषा की उपयोगिता भादि अनेक महत्वपूर्ण बातों को यथावत् समझने के लिये इस भाषा के छहत कोष की परम आवश्यकता प्रतीत हुई । किसी भाषा का ज्ञान कोष और व्याकरण के बिना सुलभ नहीं हो सकता । प्राप्य ग्रन्थों में अभीतक आधुनिक शिष्ट प्रणाली के अनुसार अर्धमागधी का कोई कोष उपस्थित नहीं है। अर्ध-मागधी भाषा इसी प्राकृत भाषा की प्रधान एवं महत्वपूर्ण शाखा है, जिसमें सर्वज्ञ भगवान तीर्थंकर श्री महावीर स्वामी ने जैन धर्म का उपदेश किया है। यह बात विद्वानों को ज्ञात ही है कि प्राकृत भाषा का साहित्य बहुत विस्तृत है और इसकी एक एक शाखा तथा प्रशाखा पर इस कोष के सरश अनेक कोष निर्माण करने की बड़ी आवश्यकता है, जो कि विद्वानों के अविश्रान्त परिश्रम, साहित्य सामग्री की उपस्थिति तथा राजा महाराजा धनी मानी सजनों के उत्साह पूर्ण सहानुभूति बिना सुलभ नहीं है। मुझे भाशा है कि इस सम्बन्ध में गुणी और विज्ञ सजन अवश्यमेव दत्तचित्त और सच्चेष्ट होकर भारत के प्राचीन साहित्य को प्रत्यत्त और सुलभ करेंगे। भारत की समस्त आर्य-भाषाभों के बहुतसे अज्ञात शब्दों की व्युत्पत्ति पर इसी भाषा की शाखा प्रशाखाओं के द्वारा पूर्ण प्रकाश डाला जा सकता है । इतिहासकारों को तथा प्राचीन तत्व-संशोधों को इन्ही सब कारणों से इस भाषा का ज्ञान सम्पारन करना अब पावश्यक ही नहीं वरन् अनिवार्य होगया है, और भाषा का ऐसा ज्ञान सम्पादन करने के लिये एवं उप से उब तत्वों से परिपूर्ण साहित्य को पढ़ने के लिये कोष ही एक महान् साधन हो सकता है। कोष के अभाव में अर्थ के स्थान में अनर्थ भादि होजाते हैं जिस कारण साहित्य को बड़ी हानि Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (८) हो रही है, और जिससे विद्वान सजन स्वयं परिचिन भी हैं । व्यासजी ने महाभारत के श्रादि में ठीक कहा है "विभेत्यल्पश्रुताद्वेदो मामयं प्रहरिप्यति"। उपरोक्त से यह प्रत्यक्ष ही है कि कोष की अनुपलब्धि के कारण प्राचीन भारत का गौरवयुक्त इतिहास प्रायः सर्व साधारण के लिये भवतक प्रकाशित नहीं हुआ है और इसके बिना भारत की प्राचीन सभ्यता का दिग्दर्शन होना असंभवसा ही है । __ अर्ध-मागधी का महत्व प्रायः जैन साहित्य में भरा पड़ा है । इन्हीं परम उपयोगी सद्ग्रन्थों के अध्ययन करते समय मेरे पूज्य पिताजी तथा उनके एक मित्र की दृष्टि पाश्चिमात्य विद्वानों के जैन सूत्रों के अंग्रेजी अनुवाद पर पड़ी और उनको यह प्रतीत हुश्रा कि इन परिश्रमशील कुशाग्र-बुद्धि विद्वानों ने भी साम्प्रदायिक शब्दों के अर्थ से नितान्त अनभिज्ञ होने के कारण विपरीत अर्थ लिख डाले हैं । उदाहरणार्थ-पाश्चास्य प्रखर विद्वान और प्रख्यात पण्डित प्रसिद्ध जर्मन डॉ. हरमन जेकोबी जो जैन साहित्य के प्रौढ पण्डित होने के कारण अाज भारतवर्ष में "जैनरत्नदिवाकर" नाम से प्रख्यात है, प्राचारांग श्रादि सूत्रों का जो अंग्रेजी अनुवाद कुछ वर्ष पूर्व किया था उसमें कितने ही शब्दों का जैन सिद्धान्त से विपरीत और भ्रमात्मक अर्थ कर डाला, जिससे जैन समाज में एक प्रकार का क्षोभ उत्पन्न हो गया और जिसकी दुःखमय स्मृति अभी तक लोगों के हृदय पटल से नहीं हटी है । इस प्रकार साम्प्रदायिक शब्दों को जानने के साधनों के प्रभाव के कारण साहित्य सम्बन्धी और धार्मिक बहुत कुछ हानि हो चुकी है और हो रही है । ऐसी घटनामों को देखकर ऐसा त्रुटियों के संशोधन के हेतु, यथार्थ भाव प्रकट करने के लिये कोष के समान अनुपम साधन की अतीव अावश्यकता प्रतीत होने लगी और उसके सम्पादन की उत्कट इच्छा दिन प्रतिदिन बढ़ने लगी । इस दशा में मेरे पूज्य पिताजी ने सन १६१० ईसवी में जैन सूत्रों से शब्द संग्रह करना प्रारम्भ कर दिया और स्वल्प समय में ही लगभग १४००० शब्दों का संग्रह भी कर लिया। इसी समय इटली के सुप्रसिद्ध विद्वान डॉ. स्वाली ने इसी प्रकार का एक कोष निर्माण करने की इच्छा श्री श्वेताम्बर जैन कॉन्फरन्स को प्रकट की। जब यह बात मेरे पूज्य पिताजी केसरीचन्दजी भंडारी को ज्ञात हुई तब उन्होंने यह विचार करके कि ये माननीय विद्वान स्वाली महोदय इस महत्वपूर्ण कार्य को अधिक सुयोग्यता और दपता से सम्पादन कर सकेंगे, अपनी सग्रह की हुई शउदावली उक्त कॉन्फरन्स को डॉ० स्वाली महोदय की सेवा में भेजने के लिये समर्पण कर दी। समय के फेर से यूरोप में भीषण महायुद्ध प्रारम्भ हो गया तथा अनेक ऐसे कारण उपस्थित हो गये जिससे यह कोष उक्त महोदय द्वारा सम्पादित न हो सका । मेरे पिताजी के अनुरोध से श्री श्वेताम्बर स्थानकवासी जैन कॉन्फरन्स ने इस कार्य में अभिरुचि प्रकट की तथा व्यय श्रादि की मंजूरी देकर पूर्ण सहायता एवं सहानुभूति प्रकट की। तथापि विद्वानों की सहायता तथा अन्य साधनों की अनुपस्थिति के कारण कोष का महान् कार्य यथेष्ट रूप से उमति न कर सका । पिताजी कोष को सुव्यवस्थित रीति से और शीघ्रतासे सम्पादन करने की उग्र चिन्ता में ही थे कि इतने में उन्हें कार्यवश बंबई जाना पड़ा और वहां शतावधानी पण्डित मुनिवर श्री रत्नचन्द्रजी स्वामी के शुभ दर्शनों का सुअवसर प्राप्त हुआ । मुनिजी की प्रख्यात विद्वत्ता और सामयिक दर्शन का उपयोग पूज्य पिताजी ने पूर्ण रूप से किया और श्री स्वामी जी महाराज से कोष सम्पादन कार्य के वास्ते विनीत विनय किया, जिसको स्वनामधन्य रत्नचन्द्रजी महाराज ने कृपाकर स्वीकार कर लिया, और बहुत ही अल्प समय में सुचारु रूप से सम्पादन कर . Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ डाखा । केवल तीन वर्ष की अवधि में ऐसे महान कार्य को सर्वाङ्ग सुन्दर और सम्पूर्ण करना स्वामीजी की विद्वत्ता, बुद्धिमत्ता और कल्पनातीत परिश्रम का प्रत्यक्ष प्रमाण है। श्री स्वामीजी का संक्षिप्त जीवनचरित्र । जैन मुनि श्री रत्नचन्द्रजी महाराज के अविश्रान्त परिश्रम का फल यह कोष है। आपका जन्म संवत् १६३६ वैशाख शुक्ल १२ गुरुवार को कच्छ देश में मुंद्रा नगर के पास भारोरा नामक ग्राम में हुआ । पापकी मातेश्वरी का नाम लपमविाई और पिताजी का नाम वीरपाल शाह था। गुजराती भाषा की छः पुस्तकों का अध्ययन करने के अनन्तर आप अपने जेष्ठ बन्धु के साथ कुलक्रमागत प्रणाली के अनुसार वाणिज्य व्यापार में कुशलता प्राप्त करने के हेतु केवल बारहवें वर्ष ही में बम्बई, बेलापुर ( दक्षिण) सनावद (मालवा) आदि व्यापार स्थानों में भेजे गये, वहां आपने धान्यादि का व्यापार किया । आपका विवाह-संस्कार १३ वें वर्ष हुश्रा। गृहस्थाश्रम में तीन वर्ष भी व्यतीत न हो पाये थे कि श्रापकी सहधर्मिणी ने अपने स्मारक स्वरूप केवल एक कन्या को छोड़ इस असार संसार का सदैव के लिये परित्याग कर दिया, और इस प्रकार अपने वियोग से महाराज श्री के सहज परम गुण वैराग्य को परिपूर्ण करने में सहायता दी । महाराज श्री के हृदय में वैराग्य का पूर्ण प्रादुर्भाव तो था ही अपनी धर्मपत्नी के विछोह से प्रापको अपने इस उत्तम उत्पन्न सहज गुण की वृद्धि करने का अवसर प्राप्त होगया और असह्य शोक तथा क्षोभ के स्थान में वैराग्य-वासना ने अपना उतरोत्तर बढ़ता हुआ अधिकार जमाया और मुनि श्री रत्नचन्द्रजी महाराज को साधुत्व ग्रहण करने में सहायता दी । साधुत्व अङ्गीकार करने के पूर्व अापने कुछ समय साधुत्व सम्बन्धी आवश्यक तत्वों के ग्रहण करने में व्यतीत किया। दीक्षा स्वरूप महान् संकल्प ग्रहण करने में प्राप को विशेष आपत्ति न हुई । “प्रसादचिन्हामि पुरः फलानि " क्योंकि आपके पूज्य पिताजी तथा ज्येष्ठ भ्राता वाणिज्य व्यापार द्वारा आजीविका करते हुए भी ऐसे शुभ तथा महान् पुण्य कार्य में मनाही न करने का सत्य सङ्कल्प पहिले ही कर चुके थे। यह असाधारण सुविधा होने पर भी माता के अपार और अगाध प्रेम के कारण महाराज श्री को इस निमित्त श्राज्ञा तुरन्त न मिल सकी । इस प्रकार एक वर्ष पर्यन्त मापने सांसारिक मनुष्य की भांति जीवन व्यतीत करते हुए दशवैकालिक, उत्तराध्ययन, थोकड़े इत्यादि का अध्ययन दत्तचित्त होकर किया और इसी अवधि में आपने अपने तीघ वैराग्य भावों का दृश्य इस प्रकार प्रत्यक्ष किया कि स्वयं, पूज्य माताजी ने उन्हें दीक्षा ग्रहण करने के लिये अनुमति प्रदान कर दी । इस प्रकार आपने संवत् १६५३ के जेष्ठ शुक्ल ३ के दिन पूज्यपाद श्री १००८ श्री गुलाबचन्द्रजी स्वामी (लींबदो संप्रदाय ) के समीप अपनी उमर के १७ वें वर्ष में परम पवित्र दीपा ग्रहण की। दीक्षित होने के पश्चात् शीघ्र ही आपने संस्कृत का अध्ययन प्रारम्भ कर दिया और अल्प काल में ही सिद्धान्तचन्द्रिका, सिद्धान्तकौमुदी, तत्वबोधिनी, मनोरमा, पंचकाव्य, अनार, साहित्य, नाटक भादि का सम्यज्ञान उपार्जन कर लिया, और अनन्तर न्याय के तर्कसंग्रह से जगाकर जगदीश गदाधर के वाध-अनुमति ग्रन्थ तक अध्ययन भलीभांति किया। इसके पचाव सांख्यदर्शन, पाताखदर्शन प्रादि ग्रन्थों की शिक्षा कच्छ और काठियावाड़ के Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( १० ) अनेक ग्रामों में रहकर उपार्जन की और इस प्रकार सतरहवें वर्ष की अवस्था से लगाकर उनतीस वर्ष तक संस्कृत का अध्ययन किया तदनन्तर संवत् १३६६ से व्याख्यान देना और अवधान करना प्रारम्भ किया । आप ऐसे प्रतिभाशाली मुनिरत्न हैं कि लगातार सौ भवधान कर सकते हैं । इन श्रीमान् के अवधान कई अच्छे अच्छे ग्रामों में हुए हैं और उनकी रिपोर्ट पुस्तकाकार रूप में प्रसिद्ध हो चुकी है । बम्बई में भी एक समय श्रवधान हुए थे, उस समय महाराजजी की विद्वत्ता का प्रत्यक्ष प्रमाण करने के लिये सर चंदावरकर आदि अनेक विद्वान उपस्थित हुए और अन्त में महाराज की सामर्थ्य, विद्वत्ता और बुद्धिमत्ता की मुक्तकण्ठ से प्रशंसा की है। जैन मुनियों में आपके स विद्वान, बुद्धिमान, उत्साही, परिश्रमी, विवेकी, शान्तप्रकृति और निरभिमानी मुनि थो हा होंगे । आप जैसे विशिष्ट विद्वान हैं वैसे ही धुरंधर लेखक और आशुकवि भी है। आपने कई प्रन्थों की रचना संस्कृत और गुजराती भाषा में की है जिनमें कर्तव्यकौमुदी, भावनाशतक, अजरामरजी स्वामी का जीवन-चरित्र, गर्भित भक्ताम्बर की पादपूर्ति, ३५ स्तोत्र आदि प्रधान हैं। आपके कई संस्कृत और गुजराती लेख मासिक पत्रों द्वारा प्रसिद्ध हो चुके हैं और उनका संग्रह " रत्नगद्यमालिका " नामक पुस्तक में प्रकाशित हो चुका है । यह कोष जिसके अभाव में बड़े बढ़े विद्वान जैन धर्म के अगम्य और अद्वितीय तत्वों का भाव यथावत् न समझ सकते थे और जिसके लिये आज सकल विद्वत्सनाज टकटकी लगाये हुए श्रातुरता से देख रहा था उक्त मुनिजी हां के अविश्रान्त परिश्रम का फल है । कोष की उपयोगिता । यह सन्तोष की बात है कि जैन धर्माध्यायी सज्जनों की संख्या अब दिन प्रतिदिन बढ़ती जा रही है | भारतीय विद्वान ही नहीं, किन्तु इंग्लंड, जर्मनी, फ्रान्स, इटली, प्रमेरिका श्रादि देशों के प्रसिद्ध २ विद्वान भी इस धर्म के साहित्य को ग्रहण करने लगे हैं। इस लिये उन्हें और इतिहास - खोज करने वालों को अर्धमागधी भाषा के साहित्य का अध्ययन करना पड़ता है । इन पाठकों तथा सज्जनों के लिये कोष अमूल्य ही है। इसके सिवाय वर्तमान आर्य भाषाओं जैसे हिन्दी, गुजराती, बंगला, मराठी आदि के शब्दों की व्युत्पत्ति ढूंढ कर निकालने में तुलनात्मक भाषाशास्त्र के अध्ययन करने वाले को बड़ी कठिनाई होती है । इस कोष से वे कठिनाइयाँ भी दूर हो सकती हैं। साथ में वर्तमान देशी भाषाओं के विकास को जो चर्चा साहित्य-संसार में चल रही है, उसको भी इस ग्रन्थ से बड़ी भारी सहायता मिलने की पूर्ण संभावना है। इसके सिवाय यह कोष अर्धमागधी के अतिरिक्त संस्कृत, गुजराती, हिन्दी और अंग्रेजी इन चार भाषाओं में होने के कारण हर एक देश के विद्याप्रेमी को उपयुक्त हो सकता है । प्रायः आज तक जितने कोष देखने में आये हैं; वे सब केवल एक या दो ही भाषा के हैं, और इस कारण सर्व साधारण के लिये उपयुक्त नहीं हो सकते । सार्वजनिक उपयोगी बनाने के हेतु इस कोष की रचना पर विशेष ध्यान रक्खा गया है। हरएक देश के विद्यार्थियों से लेकर बड़े २ विद्वानों के भी उपयोग में या सके, इस हेतु भारत की राष्ट्र भाषा हिन्दी, राजभाषा अंग्रेजी, बादि भाषा संस्कृत तथा गुजराती का उपयोग किया गया है । अर्धमागधी शब्दों का अनुवाद उपरोक्त कही हुई भाषात्रों For Private Personal Use Only Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ में किया जाने के कारण तुलनात्मक भाषा शास्त्र और साहित्य अध्ययन करने वालों के लिये यह बड़े ही महत्व की चीज होगी, इतना ही नहीं, परन्तु यह कोष अर्धमागधी भाषा में भरे हुए जो अगम्य तत्व हजारों वर्ष पहिले जाने जा चुके हैं उन्हें मुलभता से भार सुगमता से जानने की कुंजी है। इस ग्रन्थ में हजारों अर्ध-मागधी अवतरण भी दिय गये है, इस कारण यदि इस कोष को अवतरण-कोष भी कहें तो अनुचित न होगा । इन अवतरणों को पढ़ने से आनन्द भोर शान्ति के साथ २ ज्ञान की भी खूब वृद्धि होती है । कोष की उपयोगिता बढ़ाने के हेतु क्रियानों और संज्ञाओं के रूपाख्यान भी दिये गये हैं, तथा गहन शब्दों का स्वरूप स्पष्ट रीति से समझाने के अभिप्राय से जहां तहां कितने ही चित्रों की भी योजना की गई है । इस कोष की एक और विशेषता यह है कि इसके अंग्रेजी अनुवाद में जहां २ पारिभाषिक श्रादि शब्द ज्यों के स्यों अंग्रेजी अक्षरों में रक्खे हैं उनका उच्चारण शुद्ध और सुलभता से हो सके इस हेतु उन शब्दों के अकरों के ऊपर अलग २ तरह के चिन्ह किये हैं जिससे पाश्चिमात्य विद्वान शन्दों का शुद्ध उच्चारण बहुत ही सुलभता से कर सकते हैं । इस प्रकार इस ग्रन्थ को सर्वाङ्ग सुन्दर बनाने में विशेष ध्यान रखा गया है । मैं यह कहना भत्युक्ति नहीं समझता कि इसके समान उपयुक्त पञ्चभाषिक कोष श्राज तक प्रकाशित नहीं हुआ। इस कोष में जो अर्थ दिये गये हैं वे विशिष्ट साम्प्रदायिक मंतब्य रहित हो कर निर्विवाद, अस्सन्दिग्ध और शुद्ध हैं क्योंकि इस ग्रंथ के संप एक विद्वान तत्वज्ञानी भौर जैन धर्म के प्राचार विचार को पूर्णतया जानने वाले निर्मल मुनिरत्न है। अन्य साम्प्रदायिक जनी भाइयों से मैं यह विशेष प्रार्थना कर देना चाहता हूं और उनको पूर्ण विश्वास दिलाना आवश्यक समझता हूं कि इसमें साम्प्रदायिक भेदभाव नहीं रखा गया है। इस कारण जैन धर्मान्तर्गत श्वेताम्बर, दिगम्दर, म्धानकवासी आदि समस्त संप्रदाय के महानुभाव इस ग्रन्थ से महान् लाभ उठा सकते है। कोष बनाने के कार्य में उपस्थित बाधाएं। प्रथम तो इस भाषा के जानकार विशेषतः जैन मुनि ही होने के क रण प्रायः इन मुनियों के सिवाय इस कार्य में विशेष सहायता इतर सज्जनों से प्राप्त न हो सकी। जैन मुनि धर्मशास्त्रानु. सार मर्यादित काल से अधिक समय एक ग्राम में निवास नहीं कर सकते और छोटे बहे सब ही प्रकार के ग्रामों में उन्हें विवरना होता है ऐसी दशा में कोप जैसे महान कार्य को करने के साधन व सचित सामग्री सर्वत्र समुचित उपस्थित न हो सकी। इस कारण शब्द-संग्रह भादि कार्यों में नाना प्रकार की बाधाएं उपस्थित हुई । पुनः इस कार्य में सहायता के हेतु जो शास्त्री भादि अन्य सहायक श्री महाराजजी की सेवा में रक्खे गये थे वे जैन धर्म से अपरिचित होने के कारण उनसे यथेष्ट सहायता न मिल सकी । श्री महाराजजी के विहार के कारण शास्त्री प्रादि अन्य कार्यकर्ताओं को भी उनके साथ २ बारबार एक ग्राम से दूसरे ग्राम जाना प्रावश्यक होता था और यह परिश्रम बहुतों को असह्य होने के कारण किबित् अनुभवप्राप्त कार्यकर्ता इस कार्य का परित्याग कर देते थे। नये कार्यकर्ताओं को पुनः कार्य से परिचित कराने में बहुत कुछ कष्ट उठाना पड़ा और कार्य में विलम्ब हुभा । जिन जैन मुनियों से शब्द-संग्रह के कार्य में सहायता प्राप्त हुई उनके शुभ नाम Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (१२) उम्लेस करना मेरा आवश्यक धर्म है और वे पण्डित, मुनि श्री उत्तमचन्द्रजी स्वामी (लीबड़ी सम्प्रदाय) पंजाब के श्री उपाध्यायजी श्री मात्मारामजी महाराज, प्रवर पारडत पूज्य श्री माधव मुनिजी महाराज और कच्छ पाठकोटि सम्प्रदाय के पण्डित मुनि श्री देवचंद्रजी स्वामी हैं । इन्हीं के अतिरिक्त श्रीयुत पोपटलाल केवलचंद शाह ने भी शब्द-संग्रह के कार्य में यद्यपि भाप किन्तु जो तन मन से सहायता की है उसके लिये मुझे आशा है कि साहित्यानुरागी विद्वान आप सर्व महानुभावों के अवश्य प्राभारी होंगे। यह कार्य अत्यन्त विद्वत्तापूर्ण होने के कारण इस कार्य में योग देने योग्य सजन केवल गिने चुने उपरोक्त मुनिवर हैं । मैं उनका परम उपकार मानता हूं। इन निर्दिष्ट मुनिवरों के सिवाय जैन साधुवर्ग में दो चार महात्मा ऐसे हैं कि जो इस कार्य में विशेष सहायता दे सकते थे, कारण वे अच्छे विद्वान भी हैं किन्तु कई ऐसे अनिवार्य कारण उपस्थित होगये कि जिससे दे साधुजन कोष जैसे महत्वपूर्ण कार्य में योग न देसके। यदि उन महात्माओं द्वारा इस कोष के कार्य में सहायता मिलती तो यह कोष और भी सुन्दर होजाता किन्तु “कर्मणो गहना गतिः" इस अटूट सिद्धान्त के अनुसार हमें उनकी मौलिक विद्वत्तापूर्ण सहायता से वञ्चित ही रहना पड़ा। ___मूल शब्दों के गुजराती भर्थ का हिन्दी अनुवाद करवाने में बड़ी भारी बाधा उत्पन्न हुई। वैसे ही अंग्रेजी अनुवाद के लिये अंग्रेजी जानने वाले विद्वानों की खोज की गई परन्तु जितने विद्वान मिले सब अजैन या दिगम्बर जैन मिलने के कारण उनसे अनुवाद करवाने पर कई जगह त्रुटियां पाई गई, जिसका कारण इन सज्जनों का साधुनों के प्राचार से तथा अन्य पारिभाषिक शब्दों से अनभिज्ञ होना ही है। पारिभाषिक शब्दों का अनुवाद यथावत् न कर सके, इतना ही नहीं, किन्तु कई स्थानों में अर्थ के अनर्थ कर डाले, जिन्हें सुधारने में बहुत ही परिश्रम उठाना पड़ा। इन अनर्थों के कुछ नमूने नीचे उदरत किये जाते हैं जिससे विज्ञ सजनों को यह ज्ञात होजायगा कि साम्प्रदायिक पारिभाषिक शब्दों का भाव अन्य भाषा के अनुवाद में लाना विशषतः जैन धर्म के रहस्य से अपरिचित विद्वानों के लिये कितना कठिन है। मूल शब्द। गुजराती अनुवाद। हिन्दी या अंग्रेजी अशुद्ध अनुवाद। हिन्दी या अंग्रेजी शुद्ध अनुवाद। १ अजाया. नि. साधुने नाखी देवानी चीज यत्ना-सहित परठववी ते. साधकी फैंकदेने योग्य चीज को यत्ना पूर्वक संभाल कर रखना. साधु के तजने योग्य वस्तु को यत्नाचार पूर्वक त्यागना. २ प्रणाउत्त.नि. उपयोग रहित; उपयोग विनानो; असावचेत. बिना उपयोग का; निरुपयोगी. Useless. उपयोग रहित; प्रसावधान. Unwary; without proper circumspection. भणाउत्तगमण.न. उपयोग विना चाल Un-necessary movement. यूँ ते. Movement without proper circumspection Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४ अयायया. न० खिदानता. श्री• ६ असजि ( १३ ) पासस्था वगेरेनुं उतरवानुं स्थान. निया व करवानो भाव; फलाशंसा रहितप. साधुने न करते तेवु. पशु अथवा नपुंसक आदि के उतरने (ठहरने) का स्थान. जिसका निदान न किया जासके वह. बम्बई-श्रीयुत नगीनदास माणेकलाल । कठोर - भावसार मगनलाल कुबेरदास । जेतपुर- वकील जीवराज वर्धमान । लबड़ी-शेठ धीरजलाल त्रिंबकलाल । बांकानेर - शेठ बनेचंद देवजी । साधु की कल्पना में न आवे ऐसा. इस कोष की अंग्रेजी प्रस्तावना लिखने में प्रो. ए. सी. वूलनर साहिब ने जो परिश्रम उठाकर इस कोष की उपयोगिता और उपादेयता बढ़ाई है उसके लिये मैं उनका अन्तःकरण से आभारी हूं । वैसे ही श्रीयुत बनारसीदासजी एम. ए. प्रोफेसर ओरियंटल कॉलेज लाहोर, इन्हों ने कोष की उपयोगिता बढ़ाने के लिये जो अर्धमागधी व्याकरण देकर उदारता बतलाई है तथा कोष के कार्य में जो यथा समय सूचनाएँ दी हैं उनके लिये मैं आपका बहुत आभार मानता हूं । शिथिलाचारी श्रादि के उतरने (ठहरने) का स्थान इस कोष का अंग्रेजी अनुवाद श्रीयुत प्रीतमलालजी कच्छी बी. ए. ने किया है। यद्यपि आप अजैन हैं तो भी आपने इस कार्य के पूर्व ही जैन शास्त्र श्रादि का मनन कर लिया था जिस कारण आप साम्प्रदायिक व पारिभाषिक आदि शब्दों के अर्थ का भाव भजांभांति अंग्रेजी में ला सके । यद्यपि इन महाशय को शब्दानुवाद के लिये पर्याप्त द्रव्य प्रदान किया गया था तथापि इन्होंने यह कार्य केवल वैतनिक दृष्टि से ही नहीं किया, वरन् उत्साह और प्रेम के साथ किया जिसके लिये मैं आपका परम उपकार मानता हूं । इसी ही प्रकार परिडत ठाकुरदत्तजी शास्त्री ने महाराज श्री रत्नचन्द्रजी के समीप रहकर जो कोष का कार्य किया है तथा छापखाने में रहकर संशोधन के कार्य में जो परिश्रम उठाया है उसके लिये श्राप अनेक धन्यवाद के पात्र हैं । - फलाशा रहित भाव; निवाणा न करने का भाव. साधुके लेने योग्य न दो वैसा किसी भी दोष से जो अग्राह्य दोगया हो वह. इस कोष के कार्य में प्रो. एस्. के. बेलवेक्षकर एम्. ए. पीएच्. डी. डेक्कन कॉलेज पूना, ने बारम्बार अनेक सूचनाएं देकर कोष को उपयुक्त और सर्वाङ्ग सुन्दर बनाने में जो सहायता दी है तथा पति गौरीशंकर हीराचंदजी श्रोझा ने कतिपय प्रूफ संशोधन के कार्य में जो कष्ट उठाया उसके लिये मैं आपको अनेक धन्यवाद देता हूं । जिन २ ग्रामों में श्री महाराजजी ने रहकर कोष का काम किया है और वहांके संघ के जिन जिन नेताओं ने परमार्थ बुद्धि से स्वयं कोष के कार्य में सहायता दी है उन महानुभावों के नाम निम्नलिखित हैं। मैं उनका परम उपकार मानता हूं । सूरत भावसार गुलाबचन्द्र कल्याय्यचन्द । धोराजी - शा. न्यालचन्द जेदजी | पोरबंदर- घेवरिया देवीदास लखमीचंद । थानगड - शेठ गोपालजी लाडका । मोरवी शेठ वीकमचंद अमृतलाल | Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (१४) इन सजनों के अतिरिक्त मुनि श्री रूपचन्द्रजी स्वामी, मुनि श्री शिवलालजी तथा वारीलाय छोटालाल (लीवड़ी), धोराजी कन्याशाला के अध्यापक श्रीयुत कालिदास दामजीने भी जो यथाशक्ति मदद दी है उसके लिये मैं प्रापका आभारी हूं। साहित्य सम्बन्ध में मेरे पूज्य पिताजी को कितनी निर्मल और उप्र रुचि है इसका साची स्वयं यह कोष प्रकाशनका कार्य है । मुझे पूर्ण विश्वास है कि प्रकाशक के यह दो शब्द यदि स्वयं मेरे पूज्य पिताजी की लेखनी से लिखे जाते तो कहीं अधिक उपयुक्त और रुचिकर होते, परन्तु इस कोष की हस्तलिखित प्रति संपूर्ण पूरी होने के पूर्व ही “श्रेयांस बहुविघ्नानि" इस नियम के अनुसार मेरे पूज्य पिताजी को गहन मानसिक व्याधि ने श्रा घेरा और उन्हें यह कार्य इसी ही दशा में विवश हो छोड़ना पड़ा। श्रीमान् पिताजी की आज्ञानुसार यह अवशिष्ट कार्य करना रा परम धर्म हुआ । यद्यपि मेरी शक्ति और बुद्धि इतनी नहीं है कि मैं इस उत्तम ग्रन्थ को विज्ञ सजनों की सेवा में उपस्थित कर सकू, तथापि पूण्य पिताजी के अनुग्रह अौर विद्वानों की सुदृष्टि के आधार पर मैं इस कोष को विद्वत्समाज की सेवा में सादर समर्पण करता हूं और यह विनती करता हूं कि मेरे अल्पज्ञान के कारण संशोधनकार्य में यदि त्रुटियां रह गई हों तो उदार पाठक वृन्द “ हंसक्षीरन्यायेन " शुद्ध बातों को ग्रहण करेंगे और मेरी प्रज्ञानता के लिये हमा प्रदान करेंगे, तथा द्वितीय संस्करण के हेतु रचना पति अनुवाद, छपाई भादि सम्बन्धी त्रुटियों की सूचना मुझे देनेका परम अनुग्रह प्रकट करेंगे । अंग्रेजी अनुवाद सम्बन्धी कठिनाइयों का सार अनुवादक महोदय की बचनावली से प्रकट होगा। अंत में शतावधानी मुनिवर श्री रत्नबन्द्रजी महाराज को पुनः अनेकानेक धन्यवाद देना मैं अपना परम कर्तव्य समझता हूं क्योंकि उनके उत्साह, सहर्म-पालन और प्रनेक शास्त्र परिशीलन बिना यह प्रकाशन सर्वथा असंभव ही होता । श्री श्वे० स्था० जैन कान्फरन्स को धन्यवाद देना और उसका गुणगान करना मेरा आवश्यक धर्म है, क्योंकि इस संस्था की सहायता और उत्साह वृद्धि के कारण इस उत्तम साहित्य सेवा का परम सौभाग्य मेरे पूज्य पिताजी को प्राप्त हुना। राजबाड़ा चौक इन्दोर (मालवा). विनीत सरदारमल भंडारी. ॥ इति शुभम् ॥ Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ कोष देखने के नियम। (१) प्रथम मूल शब्द मोटे टाइप में दिया गया है और उसके बाद उस शब्द का लिह अथवा जाति दर्शक संक्षिप्त वर्ण दिया गया है। तदनन्तर उस मूल शब्द का संस्कृत प्रतिशब्द दिया है, और फिर उस शब्द के अर्थ गुजराती, हिन्दी और अंग्रेजी भाषाओं में क्रमशः दिये गये हैं। ये अर्थ पूर्ण हो जाने पर मूल शब्द जिन जिन सूत्रों में या ग्रन्थों में प्रयुक्त हुआ है उन २ सूत्रों के या प्रन्थों के संक्षिप्त नाम और जिस जगह वह शब्द आया है उस गाथा (श्लोक ) या अध्ययन आदि का निर्देश अङ्कों द्वारा किया गया है, जिनका पूर्ण खुलासा कोपान्तर्गत सूत्रों की सूचि से तथा व्याकरण के संक्षेप की सूचि से हो सकता है । कई शब्दों के साथ सूत्रों के प्रमाणवाक्य ( अवतरण ) भी दिये गये हैं । जिन शब्दों के अनेक अर्थ होते हैं उनके भिन्न २ अर्थ १, २, ३, इत्यादि अकों द्वारा क्रमशः बताये हैं। ( २ ) जहां कहीं मूल शब्द अर्थान्तर की दृष्टि से लिङ्गान्तर में प्रयुक्त हुआ है. वहां उस प्रर्थ के साथ जाति का निर्देश भी कर दिया है। ( ३ ) सामासिक शब्द मल शब्द के पेटे में दिये हैं और उन्हें भी मूल शब्द के समान मोटे टाइप में रखकर उनके पूर्व यह–चिन्ह किया है और इसी प्रकार सामालिक संस्कृत प्रतिशब्दों को भी ऊपर निर्दिष्ट चिन्ह के साथ रक्खा है । ( ४ ) धातु को पहिचानने के लिये उसके पूर्व यह / चिन्ह किया है और उसके जितने रूप प्रायः उपलब्ध हो सके, वे सब लकारादि क्रम से दिये हैं अथवा विशेष प्रतिपत्ति के लिये तत्तल्लकार का निर्देश भी किया गया जैसे विधि लकार, प्राज्ञार्थ लकार । ( ५ ) जो मूल शब्द अर्ध-मागधी का नहीं है किन्तु पैशाची आदि अन्य सवर्ण भाषाओं का है, उसके पूर्व यह * चिन्ह किया है और ऐसे शब्दों के संस्कृत-प्रतिरूप उपलब्ध न होने के कारण उनका अनुवादमात्र संस्कृत में दिया है, जैसे:-- * श्रगड ( प ) आदि । (६) जिस मूल शब्द का संस्कृत पर्याय तो यों का त्यों हो सकता है किन्तु वह पर्याय संस्कृत- साहित्य में प्रसिद्ध नहीं है अथवा पूर्व काल में प्रसिद्ध होगा और अब प्रचलित नहीं है, ऐसे संस्कृत पर्यायों को पहिचानने के लिये उनके पूर्व यह चिन्ह लगाया है, जैलेः-श्रवलुय. (* अवलुक-नौकादण्ड), अगड. (* अगत-अज्ञात ), श्राभिसरमाण. (*अभिसरमाणअभिसरत् ), श्रववरोवित्ता. (* अव्यपरोपिता-श्रब्यपरोपण ) श्रादि । कहीं कहीं मूल शब्द और संस्कृत -पर्याय में बृहद् अन्तर देखने में आता है, जैसेः-फास. ( स्पर्श ), नारण. ( जान ) Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ उपरिल्ल. : ( उपरितन ) प्रादि २ किन्तु ऐसे शब्दों के पूर्व यह * चिन्ह नहीं दिया उसका कारण यह है कि ये शब्द खास अर्ध-मागधी भाषा के ही हैं और इनके लिये संस्कृत के निर्दिष्ट रूप ही प्रचलित तथा प्रसिद्ध हैं। वर्णभेद होते हुए भी केवम श्रवणमात्र से ही उनके संस्कृत रूपों का बोध हो जाता है। इस कारण ऐसे शब्दों के पूर्व यह * चिन्ह नहीं दिया। वैसे ही ऐसे शब्दों के रूपान्तर साहित्य में किसी जगह देखने में नहीं पाये। (.) मूल शब्द के आगे जो जाति दी गई है वह अर्ध-मागधी शब्दों की ही है न कि उनके संस्कृत-पर्यायों की । प्रायः मूल शब्द और संस्कृत प्रतिशब्दों की जाति अधिकांश मिलती जुलती ही है तथापि खासकर वह जाति मूल शब्दों की ही है। जिस शब्द को जो जाति सूत्र में मानी गई है अर्थात् सूत्रकारों ने जिस शब्द को जिस जाति में प्रयुक्त किया है उस शब्द की वही जाति यहां भी दी गई है जैसे:-अक्खुद्द. पुं० (अक्षुद्र) गंभीर श्रावक । यह शब्द पुलिङ्ग माना गया है, किन्तु संस्कृत में क्षुद्र अथवा अशुद्र दोनों विशेषण माने गये हैं, वास्ते यह तीनों लिङ्गों में प्रयुक्त होना चाहिये था किन्तु सूत्रों में यह शब्द केवत श्रावक के लिये ही पाया है और उसे पुलिङ्ग ही माना है वास्ते कोष में भी उसे पुलिङ्ग गतताया है । इसी प्रकार अंबिल. न० (अम्ला) एक प्रकार की वनस्पति । संस्कृत में यह शब्द तीलिंग माना है किन्तु सूत्रों में इस शब्द को नपुंसक लिङ्ग में ही प्रयुक्त किया है वास्ते यहां भी उसे नपुंसक लिग में ही रक्खा है। (८) शब्दों का अनुक्रम वर्णमाला के अनुसार-अ, आ, इ, ई, उ, ऊ, ए, ओ, अं, और बाद में व्यञ्जन-क, ख, ग, वगैरह इस प्रकार रक्खा है। (E) संस्कृत भाषा में जिस प्रकार अनुस्वार को परसवर्ण-वर्ग के अन्त्यावर के रूप में परिवर्तन कर स्थानान्तर-अनुनासिक + अक्षर के बाद रक्खा जाता है, वैसा अर्ध-मागधी भाषा में नहीं होता । इस भाषा में अनुस्वार को अनुस्वार के ही रूप में रक्खा जाता है अतः उसकी गणना अनुस्वार ही में की गई है, इस कारण इस कोष में अनुस्वार को व्यञ्जन के पूर्व ही रक्खा है, जैसे-अश्रो के बाद अंक और उसके पश्चात् अकड प्रादि । ( १. ) सम्बन्धार्थ कृदन्त, हेत्वर्थ कृदन्त, और वर्तमान कृदन्त इनमें जिसका धातु नहीं मिला वह अलग दिया है और जिसका धातु उपलब्ध है, उसे धातु के साथ ही रक्खा है। तीनों प्रकार के कृदन्त जहां स्वतन्त्र (धातु के अतिरिक्त) दिये हैं, वहां उन्हें भव्यय कर दिया है, कारण कि सूग्रकारों ने भी ऐसी हालत में प्रायः इनको भव्यय ही माना है । जैसे:- अकियाणं. 'ल' प्रत्यय अर्धमागधी में प्रसिद्ध होने के कारण यह * चिन्ह नहीं दिया। इसकी संस्कृत छाया 'तर, तम, तन' है। + अनुस्वार के बाद जब 'क' से 'म' तक कोई भी अक्षर आता है तब अनुस्वार को परसवर्ण अर्थात् कवर्ग का कोई अक्षर हो तो 'कू' और चवर्ग का कोई वर्ण हो तो ञ् आदि आदि होजाता है । इसीसे संस्कृतमें अनुस्वार सबसे प्रथम न रखकर अन्त में दिया जाता है। वहीं अनुस्वार प्रथम माता हैं जिसके अन्त्य वर्ण य र ल व श ष स ह होते हैं। Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( १७ ) सं० कृ० अ० ( अकृत्वा) आदि २ | जहां तक हो सका वहां तक ऐसे रूपों को धातु के साथ ही रक्खा है; परन्तु जिनके धातु खोज करने पर भी न मिल सके और जो धातु मिले इनके साथ वर्ण-सादृश्य न होने के कारण इन्हें पृथक् ही रखना पड़ा । ( ११ ) धातु + के मुख्यतया तीन गया माने गये हैं जो धातु प्रथम गया के हैं उनके भागे I. ऐसा अक दिया है। जो द्वितीय गण के हैं उनके आगे II. ऐसा श्रङ्क दिया है और जो उभयगण के हैं उनके आगे I II ऐसे अह्न दिये हैं। थोड़े धातुओं की क्रियाएं अलग भी दी गई हैं, जैसे:- करिंसु, अलाहि भादि २ । इन क्रियाओं को पृथक् रखने का कारण यह है कि, ये क्रियाएँ लुङ् लकार की हैं और इनके पूर्व 'अ' है, अनुक्रम में फरक न लाने के हेतु इनको क्षण रखकर इनके आगे लिख दिया है कि देखो 'कृ' धातु और 'लभ' भातु । क्रिया को देखने के पूर्व उसके धातु को देखना चाहिये जिससे उस धातु के साथ ही सव क्रियाएँ मिल सकती हैं। अर्ध-मागवी में उपसर्ग धातु के साथ ही रक्खा है और संस्कृत में उपसर्ग और धातु के बीच यह + चिन्ह दिया है । कहीं कहीं नाम धातु भी आये हैं और उनके मागे ना० भा० ऐसा संक्षेप किया गया है । I 1 " (१२) एकार्थ वाचक शब्दों का अन्तिम अक्षर यदि ' अ ' अथवा 'य श्राया है तो दोनों (अ, य ) उस शब्द के साथ दिखला दिये हैं, जैसे:- श्रवगश्र-य * । इसी प्रकार भ्रातु के रूपों में भी अन्तिम अक्षर 'इ' और 'ति' उस रूप के साथ ही बतलाए हैं । कहीं पर कहीं पर 'अवगय ऐसे दोनों रूप देखने में आते हैं परन्तु इस शब्द का प्रयोग जहाँ जहाँ स्वतन्त्र रूप से किया है और जब वह विभक्त्यन्त हो जाता है तब , 9 श्रवगा 6 अवगए ऐसा ही होता है । " (१३) कई स्थानों में शब्दान्तर्गत 'क' और 'ग' के दो शब्द न दिखलाकर उन दोनों क और ग का एक ही शब्द में वैकल्पिक समावेश कर दिया है, जैसे- अव्वोक-ग-ड (अव्याकृत) । (१४) तद्, युष्मद्, अस्मद् आदि त्यदादि शब्दों के रूप जहां तक सूत्रों में मिल सके, सभी प्रथमा विभक्ति से सातवीं विभक्ति तक अनुक्रम से दिये हैं । अर्धमागधी में चतुर्थी विभक्ति का व्यवहार नहीं होता वास्ते उसके रूप नहीं दिये । चतुर्थी विभक्ति को जानने के प्रत्यय , + जिस धातु के उपान्त्यवर्ण अर्थात् प्रत्यय ( तिप् तस् कि आदि ) के पूर्व के अक्षर में . ए ' की मात्रा लग जाती है, वे धातु द्वितीय गण के होते हैं । जिस धातु के उपाय अक्षर में “ए” की मात्रा नहीं लगती वे प्रथमगण के होते हैं । कोई धातु ऐसे भी हैं कि जिनको यह मात्रा विकल्प से लगती है । ऐसे धातु उभयगणी माने गये हैं, जैसे:-; अरिहर प्रथमगणी, भवमय्येति द्वितीयगणी; अवकमह, भवकमेइ उभयगणी * इस शब्द में 'प्र' के पीछे 'य' है, कहीं पर 'य' के पीछे 'अ' मिलेगा इस प्रकार का विध्यास प्रमाणाधिक्य ( अर्थात् सूत्रों में अकारान्त शब्दों का बाहुल्य होने से 'अ' प्रथम और यकारान्त शब्दों की प्रचुरता से 'य' प्रथम रक्खा है ) रेफरन्स और कोटेशन्स के लिहाज से किया है । For Private Personal Use Only Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (१८) 'त्थे' ' हैं। कई शब्दों के ऐसे भी रूप दिये गये हैं कि जिनका अन्य शब्दों की पे किपी विभक्ति में भिन्नरूप होता है, जैसे:-'राजन् ' शब्द का षष्ठी विभक्ति में रराणो' ऐसा रूप होता है। (१५.) कोई भी शब्द बिना सूत्रों में देखे और बिना अनुसन्धान किये नहीं दिया गया। अवतरण ( कोटेशन ) केवल जहां देना उपयुक्त व आवश्यकीय समझा वहीं दिया गया है तो भी प्रायः फी सदी पचास के अवतरण दिये गये हैं। सूत्रों के जो प्रमाण अङ्क (रेफरन्स) दिये हैं वे बिलकुल ही सही हैं; कारण उनको एक बार ही नहीं किन्तु अनेक बार जांचकर दिया है । समस्त शब्द वर्तमान में जितने ग्रन्थ उपलब्ध हैं और जिनकी सूचि दे चुके हैं, उन्हीं में से चुने गये हैं। खुलासे के लिये देखो " कोपान्तर्गत सूत्रोनी यादी''। (१६) संस्कृत-पर्याय अनेक कोषानुमोदित और व्याकरणरीति से भी शुद्ध हैं। जहां एक संस्कृत पर्याय से काम नहीं चला वहां उसका दूसरा पर्याय भी दिया है, वैसे ही कहीं कहीं ग्रकृति-प्रत्यय भी दिखलाया है; व्युत्पत्ति समास भी किये हैं। प्रत्येक शब्द का धातु वगैरह लिखने से या प्रकृति -प्रत्यय समासादि करने से अथवा दूसरा पर्याय आदि देने में ग्रन्थ का विस्तार एक दम बढ़ जाता, वासे आवश्यकता से अधिक इस विषय की ओर ध्यान नहीं दिया । अन्य भाषाओं में दो दो तीन तीन पर्याय देकर प्रकारान्तर से अर्थ करके समझाया गया है। (१७) संस्कृत साहित्य के अनुसार एक शब्द के अनेक अर्थ हो सकते हैं, किन्तु इस कोप में केवल वे ही अर्थ दिये गये हैं जो कि सूत्र - प्रतिपादित हैं। प्रकारान्तर से इस कोष को "आगमकोष" भी कह सकते हैं। Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (१६) चित्र-सूची। पृष्ट संख्या १३१ नाम 1 अंधयारखेत्त ( अन्धकार-क्षेत्र ) ... २ अट्ठमंगल (अष्ट-मङ्गलिक ) ... ... ३ अट्ठारससहस्ससीलंगरह (अष्टादशसहस्र-शालाङ्ग४ अड्डाइजदीव ( अढी-अढाई द्वीप) ५ अभिगम (अभिगमन) ६ अभिसेयसिला ( अभिषेक-शिला ) ७ अहोलोय (अधोलोक ) १३६ ५१० Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ॥ श्रीः ॥ →* नमोऽस्तु महावीराय * * सचित्र * ॥ अर्द्धमागधी-कोष ॥ अ] अ. [ अइउक्कस अ. अ. (च) भने; पणा. और. And; | गार्या विना. उपेक्षा करके. having also. दस० ६, १; १३; (२) माथा- २२ neglected; not having minded. ५३ ४२५॥ २॥ ०५५१५२।५छे. गाथा का चरण “फरुसाइं दुत्तितिक्खाई श्रइभच मुणी परकमपूरा करने के काम में आने वाला. a particles माणे" आया० १, ६, १, ६; used expletively. अणुस. १०,८; | अइश्रार. पुं० (अतिचार ) प्रत, प्रतिज्ञा क० गं० १, ३६; ५.८ ભાંગવાની તૈયારી કરવી; વ્રતભંગને સન્મુખ अगर. पुं. (अजगर ) स०४-०५४२, तेने થવું તે; વતની હદ ઉલ્લંઘવાને પગ ઉપાડવો; ગર-ગળીનાર: એક જીતને હાટા બીહામણા प्रतविराषवानी शिश. व्रत, अथवा प्रतिज्ञा सा५; A२. अजगर एक सांप का नाम, भंग करने को उद्यत होना. Readiness जो बकरों को भी निगल जाता है. A huge to violate a vow; a preparatory serpent ( boa-constrictor ) said stage of the violation of a vow. to swallow goats. सूय० २, ३, २४; ठा० ३, ४; प्रव० २६६; अइ. अ० (अति ) अतिशय; ; धारे; अइइ. स्त्री० ( अदिति) पुनर्वसु नक्षत्रने 4 अत्यंत. ज़्यादह; बहुत; अतिशय. Ex- घियात देवता. पुनर्वसु नक्षत्र का अधिष्ठातृ देवता. cessive; too much. नाया० १; १५; The presiding deity of the पंचा० १, २; पिं० नि० भा० २५; Punarvasu constellation, the अाइअंबिल. त्रि. ( अत्यम्ल ) अतिमाटुं. seventh of the lunar asterisms. बहुत खट्टा. Very sour; very acid. “पुणव्वसू अइइदेवयाए पएणत्ते" सू० ५० १०; कप्प० ४, ६५; ठा० २, ३, अाइअच. सं० कृ० अ० ( अत्येत्य ) अतिम अइउक्कस. त्रि०( अत्युत्कर्ष-उत्कर्षममिमान शत; बंधान. उलांघकर. Having मतिक्रान्तः ) अलिमानरहित; अहंसर transgressed; having gone be- | विनाना. अहंकार रहित; अभिमान विनाका. yond bounds. “अइअच्च सव्वश्रो संग” | Devoid of pride. “तवस्सी अइउक्कसो" आया० १, ६, २, १८३; (२) अपेक्षा राने; दस० ५, २, ४२; Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अइ उच्च ] [ अइक्कम अइउच्च. त्रि० (अत्युच्च ) अति न्यु; urf अइकिलिठ्ठ. त्रि० ( प्रतिक्लिष्ट ) सत्यंत सं यु. बहुत ऊंचा. Very high. “नाइउ- बिट-लेश युत. बहुत क्लेश वाला; अत्यन्त चे व नीएवा" उत्त० १, ३४ क्लिष्ट. Greatly troubled or agitaअइउज्जल. त्रि. (अत्युज्वल) मति२५२७; ted. क० ५० ४, ७६; घायो" . बहुत अच्छा. Extremely श्रइकंत. त्रि. ( अतिक्रान्त ) बंधन रेसुं. clear; very bright. सु० च० ४, १८०; उलांघा हुआ. Transgressed. नाया. अइउराह. त्रि. (अत्युष्ण ) अति अनु. बहुत १; पम्न० २; ( २ ) ले १५त मु४२२ गर्म. Excessively hot. काप० ४, કરેલ હોય તેને ઉલ્લંઘીને કરેલું તપ અથવા १५; ५स्यमा निश्चित समय का उल्लंघन करके * अइउल्ल. त्रि० ( अत्या) अतिभिन; मई | किया हुआ तप अथवा प्रत्याख्यान. (पञ्चखाण) भिनाशवाj. बहुत गाना. Very damp. | austerity or vow practised af ter the time fixed for it has कप्प.४, १५: elapsed. “सोदाईतयोकम्म पडिवज्जइ तं अइउसिण. त्रि. ( श्रन्युष्ण ) पा) गरम: अइच्छिए काले एवं पच्चखाणं अइक्वंतं होई उतुं. बहुत गर्म. Very hot. मु० च० नायव्यंति" ठा० १०; भग० ७, २; प्रव० १८७; २, ४१६; ..-चारि, त्रि० (-चारिन् ) भर्यानुं बंधन श्राइकंड्राइय. न० ( अतिकण्डयित ) नमक वियना२-यातना२. मर्यादा को उलांघ अतिशय नेप-बसो२. नखों से बहुत कर चलने वाला. (One) who violates ज़्यादह खुजाना. Scratching too | prescribed rules of conduct; much with nails. "नाइकंडूइयं मेयं" । a transiressor. “ कालाइकंतचारिणो सूय० १, ३, ३, १४; जइवि' प्रव० ७८४; अइकक्खड. त्रि. ( अतिकर्कश ) अत्यन्त अइक्कंत. त्रि. ( अतिकान्त ) अतिमनोदर; ए- श; घj ५७५-यई. बहुत खरदरा. अतिसुं४२. बहुत सुन्दर; परम मनोहर. Very Very hard; extremely rough. _charning. परह. १, ४; विशे० १०४५; 1/अइक्कम. धा• I. (अति+क्रम्) मति भए श्रइकाय. पुं० ( अतिकाय ) क्षिण दिशामा ४२t; बंधन ४२. सलांघना. To trans. રહેનાર મહારગ જાતિના વ્યંતરદેવતાનો gress; to violate. छद्र. दक्षिण दिशा में रहने वाले महोरगजाति के अइक्वमइ. भग० १, ६; ५, २; ६; पिं० नि. व्यंतरदेव का इन्द्र. Lord of the Vya १९४; ओव० ३८ ntara gods of the Mahoraga श्रइक्कमंति. कप्प. ६, ६३; class inhabiting the southern अइक्कमज्जा. वि. वेय० ५, ४१; regions. नाया० २; ५; भग० ३,८; १०, ५; ठा० २, ३; पन० २; ( २ ) त्रि. डीट। अइक्कम्म. सं० कृ० गच्छा० ५; शरी२ वा. बड़े शरीर वाला of a bulky श्रइक्कमित्तु. सं० कृ० दस० ५, २, ११; body; corpulent. 71210 €; अहकममाए. भग० १, ६; Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रइक्कम ] [अइजात्र अइकमंत. व. कृ. पिं. नि. १८४; प्रव० अइगुण. पुं० ( अतिगुण ) अतिशय-प्रभाव ८४६; वाणा गुष्य. अतिशय-प्रभाव वाला गुण.Highश्रइक्कम. पुं० (अतिक्रम) सीधेस प्रत-५२-य- । ___ly powerful quality. उत्त० ३१, २०; ખાણ અથવા પ્રતિજ્ઞા ભાંગવાને સંક૯૫ अइचिंत. त्रि. (अतिचिन्त ) अत्यन्त चिन्ता-४२७ ४२वी, अनुभहन ४२ ते. लिये युअत. अतिशय चिंतायुक्त. Full of exceहुए व्रत की प्रतिज्ञा का भंग करना या उसका ssive anxiety. नाया० १; अनुमोदन करना. A thought or an अइच्छ. धा• I. (* अति-गच्छ्+गम् ) inclination to violate a vow or पाम; मात १२. प्राप्तकरना; पाना. a self-imposed oath; approval To obtain. (२) अति भय १२वं. of such thought or deed. “आहा अतिक्रमण करना. to pass over. कम्माणिमंतण; पडिसुणमाणे अइक्कमो होइ" अइच्छइ. ओघ नि० ५१८; पिं० नि० १७६; वेय० ५, ६, पंचा० १, ३२; अइच्छंत. व. कृ. उत्त० २६, ५; ठा० ३, ४; दस० ५, २, २५; [२] धन ३२; अतिम २. उलांघना; अतिक्रमण * अहच्छिश्र-य, त्रि. ( अतिक्रान्त ) अति. करना. violation; transgression. भए रेस; अन्यत्र गमन रेस. अतिश्राव० ४, ६, क्रमण किया हुआ; अन्यत्र गया हुआ. Transgressed; gone elsewhere. आइकमणिज. त्रि. ( अतिक्रमणीय ) बंधन पिं०नि० २८८; उत्त० ३३, २४; क. प. ४२१। योय. उल्लंघन करने योग्य. Fit to १, ३५; (२) अतिम अरेस; बंधन be transgressed. सूय० २, ७, ८१; रेस. अतिक्रमण किया हुआ; उल्लंघन किया अग. त्रि० ( प्रतिगत ) सवार भरी भरी हुश्रा. transgressed; violated. તેમાં જ ઉત્પન્ન થયેલ; અતિશય–વારંવાર “जसिं तु विउला सिक्खा मूलियते अइच्छिया" अपरेस. एक वार मर के फिर उसी में उत्पन्न उत्त० ७, २१; हुआ; वारंवार उत्पन्न हुआ. Reborn in the same species; born fre अइजाश्र. पुं. (अतिजात-अतिक्रान्तो जातं जाति जनकंवा अतिजातः) मा५ ४२त अधिर ___quently. उत्त० १.०, ५; अाइगंतूण. सं० कृ० अ० (अतिगम्य ) बंधाने. પરાક્રમી પુત્ર; જાતિ, કે પિતા કરતાં વધારે संपत्ति मने शर्ति भेवनार पुत्र. जाति, उलांघकर. Having transgressed. अथवा पिता की अपेक्षा अधिक संपति और विशे० ६०४; कीर्ति प्राप्त करने वाला पुत्र. A person V इगच्छ. धा• I. ( अति+गम् ) बंधन who is more renowned than ३२. उलांघना. To transgress. his father or any other person अगच्छइ. दसा० ५, २७; of his own community. ठा० ४, १; अगच्छमाण. व. कृ. नाया० १; (२) विनतीय; भिन्नतीय. विजातीय; भइगमण. न० (अतिगमन ) या भाववाना. / भिन्नजाति वाला. of a different caste भार्ग. आने जाने का मार्ग. Way in or or class.. “जे भिक्खू वत्थं श्रइजाएणं गहेइ way out. नाया० २; गहंतं वा साइज " निसी. १, ५७; Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अइजागरण ] (४) [ अइदुल्लह अइजागरण. न० (अतिजागरण)धाएं Mig fourteenth day of the bright ते; नगरे। ४२वा. बहुत जगना. half of a month. जं०प• ७, १५२; Excessive vigil. नाया० १६;. अइत्था. स्त्री. (अदित्सा ) निक्षा न सापश्रइजायमाण. व. कृ० त्रि. ( * प्रतियात् ) | पानाच्छा . भिक्षा न देने की इच्छा. Unwill सातुं. आता हुआ.Coming. दसा० १०,३; ingness to give alms. विशे० ३५४; अइट्ठभइंत. नि. (अतीष्टभद्रान्त-अत्यन्तमिष्टो- अइत्थावणा. स्त्री. ( अतिस्थापना ) S_भद्रोऽन्तःपरिणामो यस्य तत् ) सत्यन्त घट ધન કરવા યોગ્ય કર્મસ્થિતિ; અબાધાકાલ અને કલ્યાણ કારી જેનું પરિણામ છે એવું. अपरातनी स्थिति. उलंघन करने योग्य अत्यन्त इष्ट और कल्याणकारी परिणाम वाला. कर्मस्थिति; श्रवाधाकाल के याहिर की कर्मProductive of very desirable ferrat. State of Karma after its and wholesome results.दसा.१०,१; fructification. "होइ अनाहा अइत्था वणाओ" क. प०३, १; श्रइण, न० (अजिन ) याम; य. चमड़ा. Leather; skin. सू० प० २०; अइस्थिय. त्रि० ( प्रसिस्थित ) बंधन घरी रहेस. उलोपकर ठहरा हुआ. Gone अइणिञ्चल. त्रि. (प्रतिनिश्रल ) अत्यन्त १४ beyond; transcended. दसा. ६, ३२; यसायभान न थाय तj. अत्यन्त दृढ़. Very श्रइथरणी. स्त्री. ( अतिस्तनी ) भेटा रतन firm; highly constant.पंचा० १४, ३७; वाणी श्री. बड़े स्तन वाली स्त्री. A wornan अाणिद्धमारत्त. न० ( प्रतिस्निग्धमधुरस्व ) । with big breasts. पिं० मि० ४१८; જે વચનમાં અત્યન્ત સ્નિગ્ધતા અને મધુરતા | अइदंपज, न० (ऐदम्पर्य) तात्पर्य; भावार्थ ધી ગેળની માફક રહેલ છે એવા તીર્થકરના गर्मित तत्व. सारांश; तात्पर्य. Gist; purવચનનો અતિશય; તીર્થકરની વાણુનો ૧૯ port. पंचा० १४, १०; भी अतिशय. तीर्थकर की वाणी का १६वाँ अइदीह, त्रि. ( अतिदीर्घ) घjaij. बहुत अतिशय, कि जिससे वाणी में अत्यन्त माधुर्य लंया. Excessively long. विशे० ५१६; होता है. Extraordinary loveliness —कालराण, त्रि. (-कालश) या सामा and sweetness of the speech अपने गुना२. बहुत लंबे काल को जानने of Tirthamkaras; the 19th वाला. one whose knowledge superhuman virtue of Tirtham extends over a very long period karas' speech. सम० ३५; of time. विशे० ११६; अइतुट्ट.धा. I.(अति युट् ) मे तो3; श्रइदुक्ख, न० ( अतिदुःख ) या दु:५; तोडीनाम. एक दम तोड़ देना. To break अत्यन्त ससाता. बहुत दुःख, अत्यंत असाता. Excessive pain or misery. सूय०१, अइतुति. सूय० १, १, २, २२; ५, १, २१; अइतेया. स्त्री. ( * अतितेजा-अतितेजस् ) अइदुल्लह. त्रि० (अतिसंभ) अत्यन्त भु२४६ी यतुशा; यानी रात्रिनुं नाम. चतुर्दशी | था प्रात याय ते. अत्यंत कठिनाई से प्राप्त की रात्रि का नाम The night of the | होने योग्य Very rare; very difficult off. Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अइदुस्सह] [ अइप्पमाण to obtain. गच्छा० ६१; की दक्षिण दिशा की अभिषेक शिला. Name अइदुस्सह. त्रि. (अतिदुःसह ) अत्यन्त of a stone, situated in the southहुःसह घणी मुलीथी सहन याय ते.अत्यन्त ern direction of the mountain दुःसह; बड़ी कठिनाई से सहन.करने योग्य. Meru on which the birth cereExtremely unbearable. उत्त० mony of a Tirthamkara is per१६, ७३; formed.” दो अइपडुकंबलसिलाओ" ठा. अहदूर. त्रि. ( अतिदूर ) अति(२-धरी छेटे; २, १; जं० प० २; rj. बहुत दूर. Very far. उत्त० १, ३४; अइपडागा. स्त्री० ( अतिपताका ) पता ५२ ओव• २७; ३२; उवा० ७, २०८; पता; धन ५२ ल. ध्वजा पर ध्वजा; अइदूसमा. स्त्री० (*अतिदुष्षमा) हुम-दुषभ अतिपताका. A flag above a flag. નામે અવસર્પિણી કાલનો છઠે અને ઉત્સર્પિણી नाया० १; ओव० नोपडेसो मारे।. दुःषम-दुःषम नामक अवसर्पि- अइपरिणाम.पुं० (अतिपरिणाम प्रति व्याप्त्या रणाकाल का छठा भेद और उत्सर्पिणी काल परिणामोऽर्थ परिणममं यस्य सोऽतिपरिणामः) का पहिला श्रारा. The first division શાસ્ત્રમાં બતાવેલ અપવાદકરતાં પણ વધારે (Ari ) of Utsarpini and the અપવાદને આશ્રય કરનાર; ઉસૂત્રમતિવાળે. sixth division (Ari) of Ava. शास्त्रोक्त अपवाद से भी अधिक अपवाद का surpini named Duşşama Du- आश्रय करने वाला; उत्सूत्रमति वाला. One saml. कालो अइदूसमाएवि” प्रव० १०५१; wbo stretches the meaning of अइधाडिय. त्रि. ( अतिध्राठित ) भभाव. the scriptures in the matter of ठगाया हुआ; छला हुआ. Misled; de- exceptions allowed. therein. विशे. ceived. पराह ० १, ३, १२६२; अइधुत्त. त्रि. (अतिधूर्त-अतीव प्रभूतं धूर्तमष्ठ- अइपास. पुं. (प्रतिपार्श्व) मरतक्षेत्रमा युनायप्रकारं कर्म यस्य सः) मारे ; पाहुन સ્વામીના સમકાલીન ઇરવત ક્ષેત્રના તીર્થકરનું 6. बहुकर्मी; बडा धूर्त; आठ प्रकार के कर्मों नाम. भरतक्षेत्र के तीर्थकर कुंथुनाथस्वामी में तल्लीन. One excessively का समकालीन इरवतक्षेत्र का तीर्थकर. Name absorbed in the eight sorts of of the Tirthamkara of Iravata Kurmas; a rogue. सूय० २, २, ५६; Ksetra, being a contemporary अइनीश्र. त्रि०( अतिनीच ) मतिनायु २५५; of Kunthunātha of Bharataमाय३ कोरे. बहुत नीचा स्थान; गहरा Ksetra. सम० ८४; भोयरा वगैरह. A very low place; श्रइपासंत. त्रि. ( अतिपश्यत् ) मसाधारण an underground cellar or cavity. दृष्टिय ना२. असाधारण दृष्टि से देखने उत्त. १, ३४; वाला.One who sees with an extraअइपंडुकंबलसिला. स्त्री० ( अतिपाण्डुकम्बल ordinary sight. सूय० १, ३, ४, १४; शिला ) भे३पर्वत ५२नी क्षिदिशा | अइपमाण. त्रि० (अतिप्रमाण ) प्रभा(भा५) त२५नी अभिषे शिक्षा. मेरु पर्वत के ऊपर थीधारे.प्रमाण (माप) से अधिक.Exceed Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अहप्पसंग ] [इमाय ing proper measure.पिं० नि०६४७; શ્રાવકના પહેલા વ્રતને એથે અતિચાર. अइप्पसंग. पुं० ( अतिप्रसङ्ग ) अतिपरिय५ अतिभार लादना; श्रावक के पहिले व्रतका २३ ते. अति परिचय करना. Too much चौथा अतिचार. overloading; the familiarity or acquaintance. first Atichāra of the first vow पंचा० १०, २१; (२) अतिव्याति; सक्ष्यने of a Jaina layman. प्रव० २७५; भुरी सक्ष्यथा हार सक्षणते. अतिव्याप्ति अइभूमि. स्त्री० ( अतिभूमि ) ormय! ५२ लक्षण का दोष; लक्ष्य को छोड़ कर लक्ष्यान्तर સાધુઓને જ્વા માટે ગૃહસ્થની મના છે તે में भी जाने वाला. the logical defect ort. जिस स्थान में साधुओं को जाने के of a definition being too wide लिये गृहस्थ की मनाही हो वह स्थान. The पंचा० ६, ६; place where Sådhus are forbiddअइबल. पुं० ( अतिबल) पावती योपासी- en to go by the laity. दस० ५, ना पायभावासुदे॒वतुं नाम. आगामी चोवीसी के १,२४; पांचवें वासुदेव का नाम. Name of the | अइभोयण. न. (अतिभोजन) धा मोन fifth Vásudeva of the next cycle. ४२j ते; घायु ते. बहुत भोजन करना; सम०५ (२) भरतयहीनो पात्र; महायशाना बहुत खाना. Eating too much; gluपुत्र. भरतचक्रवर्ती का पौत्र; महायशा का पुत्र. ttony. नाया० १६; grandson of Bharata Chakra अइमंच. पुं० (अतिमञ्च) मांया ५२नो माया. varti and son of Mahāyaśā. अतिमञ्च, पलंग पर पलंग. A cot upon ठा० ८, १; ( 3 ) अतिसवान घा another cot. “ मंचाइमंचकालयं” श्रोव. शनिवाj. अत्यन्तबलवान् : श्रामितशक्तिशाली. very powerful; strong. श्रइमट्टिया. स्त्री. ( अतिमृत्तिका ) भारी ओव० ६६ गार; ४६५. कीचड़. Mud. जीवा० ३; प्राइभइय, त्रि. (अतिभद्रक)मुंशनधा | अइमत्त. त्रि. ( अतिमात्र ) मात्रा-परिमाण साई होय ते. जिसका दर्शन बहुत अच्छा हो 6पतन. मात्रा-परिमाण से अधिक. Beवह. One whose sight is very ___yond proper measure. “ नाइमत्तं auspicious. नाया० १६; तु मुंजेज्ना" उत्त० १६, ८; आया० २, १५, अाइभार. पुं० (अतिभार) ७६ ७५iतना ला२. १७८; मर्यादा से अधिक भार. Excessive श्रइमाण. पुं०(अतिमान) अत्यन्त भलिभान; burden. “अइभारो न प्रारोवेयव्वो" उवा० સુભૂમચક્રવર્તીની માફક ઘણું અભિમાન १, ४५; प्रव० २७५, पंचा० १, १०; (२) ४२गुंत. बहुत अभिमान; सुभूमचक्रवती के पहला मनतनो योथी मतियार. पहिले समान बहुत अभिमान करना. Inordinate अणुव्रत का चौथा अतिचार. The pride; e. g. like that of Chakra fourth Atichāra of the first varti Subhāma. सूय० १, ८, १८; Anuvrata. उवा० १, ४५;-रोवण. | अइमाय. त्रि० (अतिमान-मात्रामतिक्रान्तोन० (-रोपण ) अतिभार लव। ते; ऽतिमात्रः ) प्रमाण ७५२; 86 8५२iतर्नु. Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अइमाया ] ( ७ ) [ अरमुत्त मर्यादा से अधिक; अतिमात्र. Beyond proper limits. "पणीयं भत्तपाणं च अइमायं पाणभोयणं " उत्त० १६, ८; प्रव० ५६५; सम०६; अइमाया. स्त्री० ( अतिमात्रा-अत्यधिका मात्रा | इति ) अधिः प्रमाण अधिक प्रमाण. Excessive measure. “ नो अइमायाए पाणभोयणं आहारित्ता भवई से निग्गंथे" उत्त. १६. ८; प्रव० ५६५; अाइमुच्छिय. त्रि. (अतिमूच्छित )विषयाहिકમાં અતિઆસક્ત; સાંસારિક કાર્યમાં અતિसीन थयेस. विषयादि में अधिक श्रासक्न; सांसारिककार्यों में अतिलीन. Too inuch engrossed in temporal affairs; given too much to worldly pursuits. परह. १,४; अहमुत्त. पुं० ( अतिमुक्त ) संतसूत्रना है। वर्गना १५मा २५प्ययन- नाम. अंतगड सूत्र के छठे वर्ग के १५ वें अध्ययन का नाम. Title of the fifteenth chapter of the sixth section ( Varga ) of the Antagada Sūtra. #o ६,१५; (२) पोलासपुरना विजय राजन પુત્ર, કે જે હાની ઉમરમાં છોકરાઓની સાથે રમતાં ગાતમસ્વામીને જઈ પિતાને ઘેર તેડી લાવી આહારાદિ હેરાવી સાથે સાથે સમવસરણ સુધી ગય; ત્યાં મહાવીરનો બોધ સાંભળી વૈરાગ્ય પામી દીક્ષા લીધી. અગિયાર અગને અભ્યાસ કરી ઘણું વરસની પ્રવજ્યા પાળી ગુણરયણતપ કરી આખર વિપુલ पर्वत ५२ ५२म ५६ पाभ्या. पोलासपुर के विजयनरपति का पुत्र, जिसने बचपन में लड़का के साथ खेलते खेलते गौतमस्वामी को देखा और अपने घर लेजाकर आहारादि समर्पण किया और साथसाथ समवसरण तक गया. । वहां महावीर के उपदेश से विरक्त हो दीक्षा ग्रहण की; एकादश अंगों का अभ्यास कर चिरकाल की प्रव्रज्या पालन की और गुणरयण नामक तपकर अन्त में विपुल पर्वत पर परमपद प्राप्त किया. Son of king Vijaya of Polasapura. He(Aimutta)while yet a boy listened to Mahāvīra's Sermons. He was converted and entered Nirvāṇa at Vipula Mountain after studying the Amgas and performing penance. अंत० ६, १५; (3) मगवतीमा २५विर સાધુઓએ જેના માટે સિદ્ધિવિષયક પ્રશ્ન પૂછયો તે પણ આને આ “અઈમુત્ત’ ત્યાં કુમાર સમણ તરીકે આલેખેલ છે એટલા માટે કે, કુમારઅવસ્થામાં ઘણી હાની ઉમરમાં દીક્ષા લીધી. એટલી હાની ઉમર કે, જેણે એકદા વહેતા પાણી આડી માટીની પાળ બાંધી, પોતાની પાતરી તેમાં તરાવી, નાવાની રમત કરવામાં સાધુપણાનો ખ્યાલ ન રાખે. આ જોઈને સ્થવિર સાધુઓને તેના માટે આશંકા થતાં, મહાવીરસ્વામીને પૂછી જોયું કે, “અઈમુત્તકુમારસમણુ” કેટલે ભવે સિદ્ધ થશે ? મહાવીરસ્વામીએ ઉત્તર આપ્યો કે, આભવમાંહી જ સિદ્ધ થશે, માટે તમે તેની डीसना न २. (३) भगवतीसूत्र में स्थविर साधुओं ने जिसकी सिद्धि के सम्बन्ध में पूछा है वह भी यही “अइमुत्त" है. वहां कुमार समण नाम से उल्लेख किया गया है. इसने एकाएक छोटी अवस्था में दीक्षा ग्रहण की थी, उस समय इसका इतना बचपन था कि, एकवार बहते जल में मृत्तिका का बन्ध बांध दिया और अपनी पात्री की नौका बना तैराने लगा; उस खेल में इतना लीन होगया कि, निजसाधुत्व को भुला दिया; यह देख कर ही स्थविर साधुओं को आशंका हुई और Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अइमुस्तग] [अइयाण उन्हों ने महावीरस्वामी से पूछा कि, 'अइमुत्त fectly liberated. पम० १;-चंद. कुमारसमण' कितनेक जन्म ग्रहण कर सिद्ध पुं० (-चन्द्र ) संपूर्णचंद्रमा; राहुथा भुत होगा ? तब महावीर ने उत्तर दिया कि, इसी थयेसो यंद्रमा. पूर्णचन्द्र; राहु से मुक्त चन्द्र. भव में ही सिद्ध होगा इसकी अवहेलना न full moon; the moon freed करो. ( 3 ) The "Kumara Sa- from the grasp of Rāhu (ecmana" about whose future lipse ). पञ्च० १; (२) सुखानी धमष्य. Siddhahood a question is asked लुहार की धोंकनी. bellows. पन० १; by Sthavira monks to Mahā अहमुत्तया. स्त्री. ( अतिमुक्तिका) माघी vira, is identical with this same वेस; वासंती. माधवी वेल; वासंती The MaAimutta. He is here i.e. in the dhavi creeper. पन्न. १; Bhagavati Sūtra styled Kumāra because he was initiated | अइमुत्तलया. स्त्री० (अतिमुक्तलता) माधवीinto the order at such an early भोगनी वस. मोगरे की वेल; माधवीलता. age that once, forgetting his A kind of creeper; Mādhavi monkhood, he dammed with creeper. अोव० राय. १३७;- मंडव. a little raud wall some flowing न. (-मण्डप ) मेरानी सती मांडवो. water and converting his alms मोगरे की बेल का मण्डप. a bower bowl into a toy boat began to of Madhavi ereeper. राय० १३७; play. The Sthavira monks अइमोह. त्रि० (अतिमोह ) अतिशय मोल युक्त. thrown into doubt at this, ques अत्यन्त मोह से युक्त. Highly infatuattioned Mahāvīra as to his ed or charmed. नाया० १; future Siddhahood. Mahāvīra told them not to mock at him, अइयंचिय. सं० कृ० अ० ( अत्यन्च्य ) assuring them that he would अति मर रीन; बंधाने. अतिक्रमण become a Siddha immediately करके; उलांघकर. Having trnsgressafter the end of that very life. ed; going beyond. ठा० ५, १; भग०५, ४; (४) माधवसता. माधवी लता. |श्रइयाण. न० (प्रतियान) नगरमा प्रवेश a creeper known as Madhavi. ४२ ते. नगर में प्रवेश करना. Entering कप्प० ३, ३७, (५) तिन्दुनु काउ. तिन्दुक a town. ठा० ३, ४;- इढि . स्त्री० का वृक्ष. a Tinduk-tree. ओव००प० ( -ऋद्धि ) २ नगरमा प्रवेश अरे ते (१) ताउनु 3. ताड़ वृक्ष. a Tal-tree. વખતે બજારહટ પંક્તિ વગેરે શણગારओव० जं. प. वामां आवे ते. राजा के नगर में प्रवेश अइमुत्तग. पुं० ( अतिमुक्तक ) माधवी वेद. करते समय बाजार-हाट वगैरह का शृंगार. माधवी वेल. Madhavi creeper. जीवा० decoration of the shops, bazars ३, ४; पन्न० १; (२) पूर्तुशत मुस्त थयेलो; etc. at the time of a king's मतिधुट! येतो. पूर्णतया मुक्त. per entry into a town. ठा०३,४;-कहा. Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रयाय] [श्रदरत्तकंबला नी० ( -कथा) रानमे नगरमा प्रवेश દેશની સ્થિતિ તે; અપરાધ, કે દોષનું ત્રીજું કર્યો હોય તેની કથા કહેવી-વર્ણન કરવું તે.. थायुं. अपराध अथवा दोष का तीसरा राजा के नगर प्रवेश की कथा. narration | भेद; अर्थात् दोष के चार भेद हैं-अतिक्रम, of a king's entry into a town. | व्यतिक्रम, अतिचार, और अनाचार इन में ठा० ४, २:--गिह. न. ( -गृह ) नगरमां से तीसरा भेद. the third stage of પ્રવેશ કરતાં દરવાજા પાસે જે ઘર હોય તે.. the violation of a vow. The नगर में प्रवेश करते समय दरवाजे के पास four stages are Atikrama, Vyaनो घर हो वह घर. a house situated tikrama, Atichāra and Anănear the entrance of a town. chara. “पयभेयाइं वइकम्मगहिए तइएयरोठा. २ गिलिए" पिं. नि. १८२; (४) श्राव तना प्रयाय. त्रि. (अतियात) २वाना य४ गये. " जंवाइद्ध” या ९ मतियारमाना गमे तेस. श्रावक के व्रतों के “ जंवाइदं" रवानह हुआ; प्रस्थित. Departed. “अइ आदि हह अतिचारों में का कोई भी एक यानो गरा हिवो" उत्त० २०, ५६; अतिचार. one of the 99 acts of अइयायरक्ख. त्रि. (अत्यात्मरत-अतीवाऽ transgressing a layman's vow. ऽस्मनः परैः पापकर्मभिः रक्षा यस्य सोऽत्या श्राव० १, ४;-चरण. न० ( -चरण) स्मरतः) ५५भया आत्माने संसारमा अतिया२-होष पाणु यारित्र. दूषित चारित्र. २भावना२. पापकर्म से श्रात्मा को संसार में faulty or sinful conduct. भत्त० २५; भटकाने वाला. One who causes the भइर. त्रि. (* अतिर प्रतिरोहित) २५-नलि, soul to wander in the world तिरोहित- -छुपावः प्राट. प्रकट; by wicked Karmas ( sins ). " अइयायरक्खे दाहिणगामिए नेरइए " नहीं छुपाया हुआ. Not concealed; manifest. पिं० नि० ५६०; सूय० २, २, ५६ अइर. पुं० (अतर-सागर )समुद्र. समुद्र.The अश्यार. पुं० (अतिचार ) नुसो 'अइशार' श६. देखो “ अइार" शब्द. Vide sea. मु० च० १, ३६६; "अवार". पन्न. १०; दस० ५, १,६; भइरत्त. पुं० ( प्रतिरात्र ) अधि: तिथि; हिन (૨) જે દોષથી વ્રત મલીન થાય, કે વૃદ્ધિ; એક વર્ષમાં છ દિવસ વધે છે તેમાને लागे तेवे। दोष. वह दोष, जिससे व्रत मलिन गमे ते १. अधिकतिथि; दिनवृद्धि; वर्ष में अथवा नष्ट हो. a defect in the obser जो छः दिन बढ़ते हैं उनमें से कोई भी एक vance of vow which makes it दिन. One of the six intercalary violated. पन० १; उत्त० २६, ३६; प्रव. २; days in a calender. “ छ अइरत्ता पंचा० १, ६०; (3) आधा आश्री साधु-से पण्णत्ता तंजहा-चउत्थे पव्वे अट्ठमे पव्वे” ठा. આધાકર્મી આહાર પાત્રમાં લીધો ત્યાંથી માંડી ६, १; सू० प० १२; ઉપાશ્રયે આવી તે આહાર મેઢામાં નાખે ત્યાં अहरत्तकंबला. स्त्री० (अतिरक्तकम्बला) સુધી અતિચાર, પછી અણુચાર. અતિક્રમ તથા મેરૂના શિખર ઉપરની એક શિલા, કે જ્યાં વ્યતિક્રમ પછી અને અણચાર પહેલાની જે तीर्थ२ भाभिषे थाय छे. मेरु पर्वत के Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अहरयाव.] (१०) [ अइलोलुभ शिखर के ऊपरकी एक शिला, कि, जिस पर अइरेक. पुं० ( अतिरेक ) पधारेश; विशेषता. तीर्थकर का जन्माभिषेक होता है. A stone | विशेष: अधिकता. Excess: peculiari on the summit of Meru where ty. निसी० १, ४७;-बंधण. न. the birth of a Tīrthankara (-बन्धन ) अधि मंधन. ज़्यादह बन्धन. is celebrated. ठा० २, ३; strict bondage. निसी० १, ४७; हरयाव. धा. 1. (अति+रच्-णि०) अइरेग. पुं० (अतिरेक ) या “अइरेक" मिछानुं ४२१व; सासन हवा. विछोना श६. देखो 'अइरेक' शब्द. Vide 'अहरेक'. कराना; आसन लगवाना. To get a bed | भग० ३, ३, ६, ३३; श्रोव० १६, ४०; श्रोध. or seat arranged. नि० ६७०; प्रव० २८३; कप्प० ३, ३४; "भइरयावे". नाया. २; जीवा० ३, ३; निसी० १४, ५, नाया• १; "भइरयावेइत्ता." सं. कृ. नाया० २७ --पडिग्गह. पुं०न० (-पतद्ग्रह) प्रमा! अइरा. स्त्री. (अचिरा) ११मा तीर्थ४२ अ 64त पात्र. प्रमाण-नियम से अधिक पात्र. य। ५ मा चिता शांतिनायनी माता. १६वें a receptacle or vessel exceeding तीर्थकर अथवा ५ वें चक्रवती शान्तिनाथ की proper number. वव. ८, १४; माता का नाम. The mother of San -पमाण. न० (-प्रमाण ) अधि प्रमाण. tinatha the 16th Tirthankara अधिक प्रमाण. excess of measure. or the 5th Chakravarti. सम्प्र व. निसी. ५,७ ३२३; श्रइरा. अ. (अचिरात् ) तस; मेम. अाइरेगयर. त्रि० (अतिरेकतर) अतिशय धारे. तत्काल-एकदम; तुरंत. At once; imme बहुत ज़्यादह. Excessive. प्रव० ५०७ diately. विशे० १३११: पंचा० १८,५०; अाइरेगया. स्त्री० ( अतिरेक-ता) अधिरता. श्रारित. त्रि. (अतिरिक्त) मिन्न; ई. अधिकता. Excess; state of being भिन; जुदा. Separate. पिं.नि. भा. in excess. पंचा० १, २४; ४; नाया० ८; पण्ह० २, ५; (२) अधिः अइरेय. पुं० ( अतिरेक) विशेषता; पधारी. वधारे. ज़्यादह. much more. उवा० १, अधिकता; विशेषता. Excess; parti५२;विशे०४६,३४०;-सज्जासणिय.त्रि. cularity. नाया० १; ( -शय्यासनिक) प्रमाण पत सासनपथारी रामनार ( साधु ). प्रमाण से अधिक । अइलाभ. पुं० ( प्रतिलाभ) अतिसाम; प| विछोना रखने वाला साधु. one (e. g.a. साल. बहुत लाभ ज्यादह लाभ. Immense Sádhu ) who keeps a larger gain. " प्राप्पण्या अइलाभेवि संते" seat or bed than that allowed दस• ६, ३, ५; by rules. दसा. १, ७; अइलोलुश्र. त्रि. (अतिलोलुप ) अत्यन्त श्रइरूव. पु. (अतिरूप ) भूतक्तानी में सोलुपी; २२५. अत्यन्त लोलुपी; लंपट. गत. भूत देवता की एक जाति. A class Very covetous; of an extremely of infernal gods. पन. १०; sensual nature. 371. 99, L; Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अश्व. ] अइब. अ० ( प्रतीव ) मलु; वधारे; अति. बहुत ज़्यादह. Excessively. नाया० १५; अहवहत्ता. सं० कृ० अ० (अतिव्रज्य ) छोरीने; तने. त्यागकर Leaving off; having left off. भग० ७, १; (२) संधीने; व्यति भरीने. उलांघ कर ; अतिक्रमण करके. having transgressed; having | अइवाइ. त्रि० ( श्रतिपातिन् ) हिंसा उनार; gone beyond. सूय० २, २, ६५; धात हिंसा करने वाला; घातकी. One who kills or injures. सूत्र• १, ५, नाया० ६; १, ५; ( ११ ) श्रइवईय. सं० कृ० प्र० (अतिवर्त्य ) उल्लंधीने. उलांघ कर. Having crossed or transgressed. क० प० ३, ४, अश्वट्ट धा० 1. (अतिवृत्) संधj. उलांघना. To transgress. अइवद्वेज्जा. वि० आया० १, ५, ६, १६८; अइवट्टण. न० ( अतिवर्तन ) बंधन चुं. उलांघना. Transgression. श्राया० १, ५, ६, १६६; अवट्टि बी० ( प्रतिवृष्टि ) अतिवृष्टि; बहुथी पधारे वरसा. अतिवृष्टि ज्यादह बरसात. Excessive rain. सम० ३४; श्रइवत्त. धा०1. (अतिवृत्) यतिमा २वुं; उलंघj. उलांघना. To transgress; to go beyond. अइयत्त "कंतारं अवत्तइ" उत्त० २७, २; अवत्तिय त्रि० ( प्रतिपातिक ) निर्दोष घोष रडित. निर्दोष; दोष रहित. Sinless; faultless." अवत्तियं श्रणउहिं आया० १, ६, १, १७; 93 अश्वयंत. ब० कृ० त्रि० (प्रतिव्रजत्) अति भाणु २. उलांघता हुआ. Transgressing. नाया ० १; अश्वाश्र धा० 1. (प्रतिपत्) नाश श्वे वध | उपन्नव नाश करना; वध [ श्रबुडि. करना, दुःख देना; घात करना. To destroy; to kill; to inflict pain. अइवाइज वि० श्राया० १, २, ४, ५, अइवाएजा. वि० दस० ४; अइवायावेजा. शि० वि० दस० ४; श्रइवाइता. सं० कृ० भग०५, ६; अइवाइस्ता त्रि० ( अतिपातयितृ ) व्यतिपातहिंसा अरनार; नाश २ना२. हिंसा करने वाला; नाश करने वाला. One who kills or injures or inflicts pain. ठा० ३ १; इवाय. पुं० ( अतिपात ) हिंसा; नाश. हिंसा. Destruction; killing; injury. भग० ७, १; उवा० १, ४५ अइवासा. स्त्री० ( प्रतिवर्षा ) लेने व२साध; धोधभार वृष्टि. बड़े जोर की वर्षा; मुसलधार वर्षा . Heavy rain. भग० ३, ७; rang. 7° (uffage ) 20, 2012, તેથી વધારે ઉપવાસ ભેગા કરવા તે; આકરૂં तप एक साथ तीन, चार, या अधिक उपवास करना; कठोर तप Fasting for three, four or more days continuously; severe penance. उत्त० ३६, २५१; श्रविज त्रि० ( प्रतिविद्य) आगमना सलावने "" गुनार श्रागम के सद्भाव को जानने वाला. One knowing the essence of the Sūtras. “तम्हा अइविजो यो परिसंजलजास आया० १, ४, ३, १३६; अवुट्ठि. स्त्री० ( अतिवृष्टि ) अतिवृष्टिः थी धारे वरसह हद से ज़्यादह वर्षा. Excessive rain. प्रव० ४५० ; For Private Personal Use Only Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अरवेग] [अइसेसि अइवेग. पुं० ( अतिवेग )ता गति; possessed of direct visual know अ५. शीघ्रगति; बहुतजल्दी. Great ledge, such as Avadhijnana etc. speed. नाया० १६; कप्प. ३, ४६; क्व० १; श्रावेलं. ० ( प्रतिवेलम् ) वेशास अइसाइ.त्रि० (अतिशायिन् ) समानः पर्य Gधीने. समय को उलांघ कर. Trans- અને અવધિજ્ઞાનવાળા,ચાદપૂર્વ અને આમલૈંgressing the proper time. सूय० पधि माहिसन्धियुत; प्रभाव ५३५. केवल १, १४, १५; मनःपर्यवज्ञान और अवधिज्ञान वाला; चौदहअइवेला. बी. (अतिवेला ) साधुना सायानी पूर्वी और भामर्षोंषधि आदि लब्धि सहित; भाह. साधु के प्राचार की मर्यादा. Restric प्रभावकपुरुष. One possessed of tions imposed upon a Sādhu Kevala, Manah-paryāya and in point of conduct. “नाइघेवं Avadhi-jñāna or knowledge and विहन्नेजा पावदिट्टी विहन्नई" उत्त० २, २२; also of spiritual attainments such as A marsausadhi etc. पंचा० असंकिलेस. पुं० (अतिसंक्लेश) चित्तनी ५, २०; सत्यंत मलीनताः संसिष्ट-क्षुद्र मनोमा. अइसीय. त्रि. ( अतिशीत ) अत्यन्त . चित्त को अत्यन्त मलिनता; क्षुद्रभाव. Utter debasement of mind. पंचा० १५, ६; बहुत ठंडा. Extremely cold. ठा• ५, १; कप्प० ४, ६५; श्राइसंघह. पुं० ( अतिसह) सत्यंत-संघट- असहम.त्रि. (अतिसूक्ष्म ) सत्यंत-मारी. वार्नु संभईन. अत्यन्त जीवों का संमर्दन. बहुत बारीक. Excessively minute. Excessive mutual collision of पंचा० १८, ३३; living beings. प्रव० ६०२; प्राइसेस. पुं० (अतिशेष ) अतिशय असाधा२६५ अइसंपओग. पुं० ( अतिसम्प्रयोग ) मे द्रव्यनी પ્રભાવ; પરમ અદ્દભુત પ્રભાવ; તીર્થકર અને સાથે બીજા દ્રવ્યને અતિશય યોગ કરે છે. ' तेभनी वालीनो सहभुत प्रभाव. असाधारण एक द्रव्य के साथ दूसरे द्रव्य का अत्यन्त संयोग प्रभाव; अद्भुत प्रभाव. Wonderful powकरना. Uniting too much; ( e. g. er-e. g. supernatural power of one substance with another ). a Tirthankara's words. ओव० २७; सूय नि० २, २, १६२; ठा० ३, ४; वव० ६, ७-अज्झयण. न० अइसय. पु. ( अतिशय ) अतिशय; 40; (-अध्ययन) अतिशय वाणामध्ययन; त्यान म४ि . ज्यादह; बहुत. Excess. सु. समुत्थान मेरे अध्ययन. अतिशय वालाच०१०, २२६; सम० १०,नंदी० ५४; विशे० उत्थान समुत्थान वगैरह का अध्ययन. Adhy२२११(२) प्रभाव. प्रभाव. power; ayanas or scriptural studies such prowess. सु० च० १०, २२६; नंदी० as Utthāna, Samutthâna etc. of ५४; विशे० ३२१६; प्रव०६०५.;-णाणि. supernatural power. विशे० ५.५.२; पुं० (-ज्ञानिन् ) अवधि माहि प्रत्यक्ष ज्ञान अइसेसि. त्रि० (अतिशेषिन् ) अतिशयथा युत; युत अवधिज्ञानादि प्रत्यत्तज्ञान सहित. प्रभावशाली. अतिशय से युक्त; प्रभावशाली. Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अहहि ] (१३) [अउप्र-य Possessed of supernatural pow- પછી કરવું તે; દશ પ્રકારના પચ્ચખાણમાનું ers. ओघ०नि० भा० ३०; भीतु व्या . किसी कारण से पर्युषणादि अहि. पुं० ( अतिथि-न विद्यन्ते सततप्र- पर्व में करने का तप या पञ्चखाण पर्व व्यतीत वृत्या विशदैकाकाराऽनुष्ठानतया तिथयो दिन- होने पर करना; दश प्रकार के पच्चखाण में विभागा यस्य सोऽतिथिः)सल्यागत;अतिथि.. से दूसरा पच्चखाण. the 2nd of the मेहमान. Aguest. भग० ११,६; (२)नी ten kinds of Pachchakhâņas; આવવાની તિથિ-દિવસ મુકરર નથી એવા સાધુ viz. practising an austerity or -मुनि. जिसके आने की तिथि नियत न हो ऐसा observing a vow after the time साधु-मुनि. an ascetic whose day scripturally fixed for it has of arrival is not certain. भग० ११, elapsed ( due to unavoidable १; -पूजा. स्त्री० ( -पूजा ) अतिथिनी causes ). प्रव० १८७;-काल. पुं. સેવા-ચાકરી; પરોણાગત; આહારાદિમાં ( -काल ) येलो ४५; भूत. गुजरा स४२. अतिथि की सेवा; मेहमानदारी. हुआ काल; अतीत समय. past time. hospitality to guests. "अइहिपूयं सम० १०;-पश्चक्खाण. न० (-प्रत्याख्याकरेह करेइत्ता तो पच्छा अप्पणा आहारमा न) भूतम ४२वा यो५ ५-यमान हारेह" भग० ११, १; પચ્ચખાણના દશ પ્રકારમાનો એક પ્રકાર. अइहील. धा• I. (अति+हील् ) ॥९॥ भूतकाल में करने योग्य प्रत्याख्यान; प्रत्याहीस! ४२वी; नि- ४२०ी. बहुत निन्दा ख्यान के दस भेदों में से एक. a vow of करना. To censure greatly. time past; one of the ten अइहीलिजा. वि. दस० ५, 1, ६६; varieties of vows known as अई. धा. I. ( अति+इ ) अतिम Pachchakhanas. प्रव. १८७; उबंधन ४२. उलांघना. To transgress. | अईव. अ. (अतीव ) मे “ अइव " (२) प्रवेश ४२३।. प्रवेश करना. to enter. श६. बहुत विशेष; ज़्यादह. Very much; अईति-इ. पंचा० १८, १३; extremely. नाया० १; ८; भग० ३, आईत. व. कृ. कप्प० ७, २०७; । १; परह० १, १; जं० प० ५, ११६; अई. स्त्री० ( * अजी-आजा ) ५४२१. बकरी.. अउप-य. पुं० न० (अयुत) ८४ साप A she-goat. “अइ-कुक्खी " नाया० १; અઉઅંગ પ્રમાણે કાલ વિભાગ. ( ૮૪ લાખ अईय. त्रि. (अतीत ) ५सार थयेस; अवधी अयुतांगना से अयुत याय) ८४ लाख गयेस. उलांघा हुआ. Transgressed; अयुतांग प्रमाण काल. A period of past; gone beyond. ओघ० नि० २८२; time known as Ayuta, consistदस. ७, ८; नाया० १, पाया० १, ing of 84 lacs of Ayutangas ३, ३, ११७; १, ४, १, १२८; पन्न. १५; (one Ayuta is equal to 84 lacs उत्त. २६, २१, ३३, १५, प्रव० २७; of Ayutāngas). अणुजो० ११५; ठा. ( २ ) २९एस२ पर्युषादि पर्व- २, ४ भग०५, १; २५, ५;-अंग. पुं. न. मा ४२वार्नु त५३ ५२यपार पर्व पीत्या (-अग) ८४ १५ अर्थनि५२ प्रभास Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अउज्झ.] (१४) [ प्रोम विभाग. ८४ लाख अर्थनिपूर प्रमाण काल. -त्तीस. त्रि. ( -त्रिंशत् ) मोगात्रीस; measurement of time equal to २८नी संध्या. उनतीस की संख्या; २६. eighty-four lacs of Arthani twenty-nine; 29. उत्त० ३६, २४३; pūras ( a smaller measure of नाया• ३;-परण. त्रि. ( -पचारात् ) time ). अणुजो० ११५; ठा० २, ४; सागरापयास; ४८ नी संध्या. उनचास भग० ५, १; २५, ५; की संख्या. forty-nine. पन० २; भग• अउज्झ. त्रि० (अयोध्य) परसैन्यथा मां प्रवेश परीन शय ते. जिसमें शत्रु की सेना २, १;-पन्नास. त्रि. ( -पञ्चाशत् ) प्रवेश न कर सके. Impenetrable to a ४८; योग५यास. उनचास; vt. fortyhostile army. पन० २; nine; 49. प्रव० ११११;-घरण. त्रि. अउज्झा. स्त्री. ( अयोध्या ) धिमावती (-पम्बाशत् ) सोमपन्यास, ४४. उनं. विजयनी भुस्य Porधानी. गंधिलावती विजय चास की संख्या. forty-nine. विरो. की मुख्य राजधानी. Capital town of ३५४५;-वीस. त्रि. ( -विंशति ) मोरVijaya or continent named Gandhilavati. ठा० २, ३; (२)विनी. स; १८. उनीस की संख्या. nineteen. तऽ५२नाम अयोध्या नगरी अयोध्या नगरी, " सागरा प्रउणवीसं तु उकोसेणं ठिभये" जिसका दूसरा नाम विनीता भी है. city उत्त० ३६, २३३;-सत्तरि. मी० (-ससof Ayodhyā also called Vinītā. ति) योगशतिर; १८ नी संध्या. उनहत्तर. सु• च० १५, २२६; sixty-nine. कप्प० ५, १३६; अउण. त्रि. (* भगुण-उन) विशति माहिश- उमाण. न. (अपमान ) अपमान; मनाકાની પૂર્વે આ શબ્દ જોડાય છે તેનો અર્થ | १२. अपमान; तिरस्कार. Disrespect. मे म-मोछ। थाय छे. बीस आदि दहाई के | "अउमाणं परिवज्जए" सूय• १, १, ४, ४; पीछे इसे जोड़ने से उक्त संख्या का अर्थ एक कम अउल. त्रि० (अतुल )नी तुलना यश होजाता है. उदाहरणार्थ यदि विंशति ( बीस) नड ते. जिसकी तुलना न हो सके. के पीछे इसे लगाया जाय तो उसका अर्थ उन्नीस Matchless. दस० ७, ४३; ६, ३, १५; होता है । “Less by one" prefixed to multiples of ten. नाया० ३; जं. पत्र. २; उत्त० ३६, ६५; अउव्य. त्रि० (अपूर्व ) पूर्व मेडं. प० १, ६-असीति. स्त्री०( -प्रशीति) पहिले न देखा हुआ. Unseen before; मोगलामेसी; ७नी संध्या. उनासी; unprecedented. भत्त० १६७; ७t की संख्या. seventy-nine. जं. प० १,६-द्वि. श्री. ( -पष्टि ) योगा | अश्रो. अ. ( अतः ) महिथा. यहां मे. साहनी संध्या ; ५८. उनसठ; ५६. fifty ___Hence; from here. प्रव० ८४१) nine; 59. कप्प० ५, १३५;-त्तरि.स्त्री० (२) सदा भाटे; थे २९४थी. इसलिये. (-सप्तति) योगासातेर; १८; उनहत्तर; therefore; hence. प्रव० २१६; ६६. sixty-nine; 69. क. गं. ६, २१; अोझ. त्रि. (अयोध्य ) युद्ध योय नहि. Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रोपरं] [ अंक युद्ध के अयोग्य. One unfit for fighting. भग० ७,६; श्रोपरं. अ० (प्रतः परम् ) ये पछी. इसके चाद. After this or that; next to this or that. क. गं. ४, ७५; अश्रोमय. त्रि. (अयोमय ) सोढानु. लोहेका; लोहमय. Made of iron. " अनोमएणं संडासएणं गहाय "सूय० २, २, ८१; विवा. ४; जीवा० ३, १; अंक. पुं० (अङ्क) बजतनी सहि भलि. एक जाति का सुफेद मणि. A kind of white gem. उत्त० ३४, १; (२) मे જાતનું રત્ન; અંકરન; સચિત્ત પૃથ્વીનું એક परिणाम. एक जाति का रत्न; अंकरत्न; सचित्त पृथ्वी का एक परिणाम. a jewel; a. precious stone. उत्त०३६, ७५; कप्प. २, २६; नाया. १; राय. २८, ६४; पन्न. १; जीवा० ३,४(3)मागे; गह. गोद; उत्संग. a lap निसी० ५, २४; राय० १३०; २८८नाया०१,८१६;पिं०नि०४१०; जीवा. ३, ४; (४)यिन; Riछन; निशानी. चिन्ह लांछन; निशानी. a sign or mark. श्रोव० १०; सू० प० २०; ( ५ ) मेथी नव सुधीना मां . एक से नौ तक के अड. numerals from one to nine. पन. २; (१) मानी लिपि; १८ लि. पिभानी मे. अंकलिपि-अठारह प्रकार की लिपियों में से एक लिपि. a figure-script; one of the eighteen scripts. पन. १-कंड. पुं० ( -काण्ड )२लप्रमा પૃથ્વીના ખરકાંડને અંકરત્નમય સે જે જનને न। यही सास. रत्नप्रभा पृथ्वी के खर कांड का अंकरत्नमय सौ योजन चौड़ा चौदहवां भाग, the fourteenth divi- | sion of the Khar-kāņda of Ratnaprabhi. world, consisting of | white jewels and with a broadth of hundred Yojanas. जीवा० ३, १; ठा० १०, १;-करेलुग. पुं. ( -करेलुक ) पारीमानी से बनी पनपति. जल में की एक प्रकार की वनस्पति. a kind of aquatic plant. पाया० २, १, ८, ४७;-लिइ. स्त्री. ( -स्थिति) આંકડા તથા રેખાને વિચિત્રરીતે સ્થાપવાને; १४ साभानी ४उभी असा. अंक तथा रेखा की विचित्र स्थापना करनी; ६४ कलाओं में से ४३ वी कला. a striking arrange. mont of numerical figures and geometrical lines; forty-third of the sixty four arts. भोव० ४०; -धर. पुं० (-धर) यन्द्र. चन्द्रमा. the moon. जीवा० ३; -धाई. श्री. (-धात्री) माणामां-गोमो सारी सवारी બાલકને રમાડનાર ધાવમાતા; પાંચ પ્રકારની घावमातामनी से. गोदी में निठला या सुला कर बालक को खिलाने वाली धायः पांच प्रकार की धाय में से एक प्रकार की धाय. a wet nurse who fondles a child in her lap; one of the five Borts of nurses. नाया.१; १६ आया. २, १५, १७६; विवा० २; भग० ११, ११; -मुह. न० (-मुख) पासना सभाग. पद्मासन का अग्रभाग. the fore part of Padmāsana (a kind of posture). सू० ५० ५;-लिवि. स्त्री० (-खिपि) सं લિપિ; વર્ણમાલા; અઢાર લિપિમાની એક. अठारह प्रकार की लिपियों में से एक लिपि; वर्णमाला. figure script; one of the eighteen scripts. सम. १८; -पणिय. पुं० ( -वणिज् ) संरत्नना व्यापारी. अंकरल का व्यापारी. a dealer Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अंकण ] [ अंकुस in Aikaratna jewels. राय | किय. त्रि० (अतित ) अंतिथयेस; यिन्त -हर. पुं० (-धर ) यंद्रमा. चन्द्र. the सडित. चिन्ह सहित. Bearing a mark. moon. जीवा०३; ओव० १०; पन० २, अंकण. न० (अङ्कन )तपास सणायाथी वा- अंकुर. पुं० (अङ्कुर) ५iesनो प्रथम नीस રડા વગેરેને આંકવા-શિઆળના પગ વગેરેને | ३४ी; पांनी शवयातनी खासटीसी. पत्तों सारे थिए ४२j ते. चेंचुए लगाना; तपे की कोंपल. A sprout of a leaf. पन्न. हुए लोहे के सरिये से बछड़ा वगैरह को १७; ३६; राय०६३, १५६; दसा. ५, १६ दागना-चिन्ह विशेष करना. Branding of | भग० ५, ६; animals with red hot iron bars. अंकुस. न० ( अङ्कुश ) हाथाना मायामां नाया. १७; कप्प. ३,३६; મારવાનું હથિયાર; લોઢાને એકષાસથી अंकवडंसय. पुं० ( प्रकावतंसक ) शान वालेख मां. हाथी को मारने का लोहे का धन्द्रिना भुज्यविमानतुं नाम. ईशानइन्द्र के अंकुश. A hook for driving eleमुख्य विमान का नाम. Name of the phants. "घंकुसेण जहानागो धम्मे संपडिprincipal heavenly abode of वाइयो” उत्त० २२, ४८; दस० २, १०; Isana-Indra. भग० ४, १; जं० ५० ५, ११६; जीवा० ३, ३; पण्ह० १, अंकामय. त्रि. (अङ्कमय ) - रत्नमय ४; ठा० ४, २, राय० ६३; नाया. १५, पार्थ.अंक-रत्नमय पदार्थ.(A substance) (२) संऽशने साजरे हाथ पानी रेषा. inlaid with white gems. "अंकामया अंकुश के आकार की हाथ पाँव की रेखा. पक्खा पक्खवाहा' अोव० जं० प० ७, १६६; the curved lines on the palm अंकावई. स्त्री० (अङ्कावती ) महाविना and the sole of the foot reસીતાદા નદીને જમણે કાંઠે આવેલી રમ્ય sembling a hook. उत्त० ६, ६०; (3) विजयनी राजधानी. महाविदेह की सीतोदा વૃક્ષના પલ્લવ છેદવાનું સન્યાસીનું એક ઉપકરણ नदी के दक्षिण की ओर रम्यविजय की वृक्षों के पत्ते छेदने का सन्यासियों का एक राजधानी. The capital of Ramya शस्त्र. an instrument used by a Vijiya situated on the right Samnyāsí to cut the foliage of bank of Sītodā river of Mahā- trees. नाया० ५; (४) माणासवान। Videha. ठा० २, ३, ( २ ) हवामाना संमुशार मां... चंदवाપશ્ચિમમહાવિદેહના દક્ષિણખાંડવાની પહેલી छत वगैरह में माला लटकाने का अंकुश के વિજ્યની સરહદ ઉપરનો વખારા પર્વત. समान टेढ़ा आँकड़ा. a hook fastened पश्चिम महाविदेह के दक्षिणखंड की पहिली to a ceiling cloth for hanging विजय की सीमा परका वखारा पर्वत. garlands. जीवा० ३, ४; (५) महाशुदेव the Vakhārā mountain on the લેકના એક વિમાનનું નામ, કે જેમાં રહેનાર boundary of the first Vijaya દેવતાની ૧૬ સાગરોપમની રિથતિ–આયુષ્ય in the southern division of छे. महाशुक्र देवलोक के एक विमान का नाम, western MahaVideha. जं० प० जहाँ के रहने वाले देव की १६ सागरोपम Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अंकुस] [ अंग की आयु है. a celestial mansion -पहार.पुं० (-प्रहार)यामपानीमार-या of the heavenly world Mahā- चाबुक की मार का घाव. a lash of a Sukra where the gods live 16 whip. जं० ५०४; Sagaropamas of years. सम० १६; अंकेसाइणी. स्त्री० (अङ्केशायिनी ) मोकामा ( १ ) पंतानो छ। होष; २०ने रणने सुवावा पुत्री वी. गोद में सोनेवाली पुत्री અંકુશની પેઠે બે હાથમાં રાખી ગુર્નાદિકને 2746. Sleeping in a lap ( like पंना ४२वाथी सागता में दोष*. वन्दना का ___ a daughter). सूय० १, ४, १, २८) छठा दोष; रजोहरण को अंकुश के समान अंकोल्ल. पुं० (अकोल-प्रयते स्वच्यते कीक्षादोनों हाथों में रखकर गुरु आदि को वन्दना कारकण्टकैरिति ) संसार से और करने से लगने वाला एक दोषx.the sixth હિંદના દરેક પ્રાન્તમાં ઉગે છે, એના બીજનું fault of Vandana ( obeisance ) तेल नाणे छ, से 3. विशाण होय छे, committed by holding the Rajo તેના પાંદડાં આંગળ બે આંગળ પહોળાં અને harana like a hook while salut કરણીના જેવાં લાંબા અને રેખાવાળાં હોય છે. ing or bowing to elders 8. प्रव. अंकोल का वृक्ष; यह वृक्ष हिंदुस्तान के प्रत्येक १५०; ग्रंकुसश्र. पुं० (अकुशक ) नु। 'अंकुश' प्रान्त में पैदा होता है, इसके बीज का तेल शहना श्रीन नपरो अर्थ. देखो 'अंकुश' निकलता है, यह भाड़ विशाल होता है, इस शब्द का तीसरा अर्थ. Vide 'अंकुश' 3. के पत्ते एक दो अंगुल चौड़े होते हैं और श्रोव० ३६; भग० २, १; करणी के पत्तों के समान लंबे एवं रेखा वाले अंकुसा. स्त्री० (अकुशा ) यामा श्रीसनंत. होते हैं. A species of large trees नाथ-तीर्थनी शासन वार्नु नाम. १४ वें bearing oilseeds,found throughतार्थकर- श्रीअनन्तनाथ की शासनदवी का out India. भग० २२, २; ४; पम० १; नाम. Name of the tutelarry god- | अंग. न० (श्राङ्ग ) मंग३२४वाना शुभाशुन dess of the 14th Tirthankara, ફલ બતાવનાર નિમિત્તશાસ્ત્ર; ૨૯ પાપ Shri Anantanatha. प्रव० ३७८ भूत्रमार्नु मे. अगफरकने के शुभाशुभ अंकेल्लण. न० (*अङ्कलन ) धोने भावना फल को कहने वाला निमित्तशास्त्र. The यामु४. घोड़े को मारने का चाबुक. A whip science that foretells events to strike a horse. भग० १, १; from the throbbing of a limb; ત્રને ટ-આ દેષ પરત્વે જુદા જુદા મત છે, એક કહે છે, કે સુતેલ ગુવાંદિકની પછેડી વગેરે ખેંચી જગાડી બેઠા કરી વંદના કરે તે અંકુશ દે. બીજા કહે છે, હાથીને અંકુશ લાગતાં શિર ઉચું નીચું કરે તેમ વંદના કરે તે અંકુશ દેષ. ત્રીજો મત ઉપર જણવ્યો તે વાજબી છે. x नोट-इस दोष के सम्बन्ध में भिन्न भिन्न मत हैं कि, सोये हुए गुरु आदि को उन के वत्मदि बैंच कर जगाना और फिर बैठा कर उन्हें वन्दना करना यह अंकुश दोष है । दूसरा कहता है कि, हाथी को अंकुश लगाने से जिस प्रकार हाथी सिर ऊंचा नीचा करता है उसी प्रकार वन्दना के समय करना. तीसरा मत ऊपर दिया गया है और यही उचित भी है. Note-According to some, salutation after rudely awakening them etc. Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अंग 1 one of the 29 Sutras known as Papa Sutras (because they come in the way of salvation). सम० २६; ठा० ८, १ सूय० २, २, २६, अंग न० ( अङ्ग ) शरीरना अवयव; भस्त वगेरे शरीर मा संग शरीर के अवयव; मस्तक आदि शरीर के आठ अंग. Any of the limbs of the body; the eight parts of the body e. g. head etc. " बाहू २रू ४ पुठ्ठी ५ सिर ६ उर ७ उयरंगा = " क० गं० १, ३४; अणुजो ० १२७; उत्त० २, ३, ५, २३; वव० १०, २१; २२; २३; २४; भग० १, ७; ७, ५, ११, ११; नाया ० १; २; विवा० १; १; पन० २३; ( २ ) मुख्य अवयव प्रधानसंग प्रधान झंग-मुख्य अवयव. chief part. नाया० १; १६; ( 3 ) पुं० देशविशेष; ने हा मिहार छे. देश विशेष; जिसे आजकल बिहार कहते हैं. name of the country of Bihar. पन० १; भग० १५, १; नाया० ८ निर० १, १ ( ४ ) अंगसूत्र; आया रांग यहि 11 अंग अंगसूत्र; आचाराजादि ११ F. the eleven Sutras of the Jaina canon, Achārānga etc. अंगण बाहिरेणव, सो सुत्तरुहत्ति नायन्वो " उत० २८, २१; अणुजो० ३; ४२; १४६; पद्म० १५; नाया ० १; भग० २, १; ४, १; ७, १०, ( 4 ) अ० चाम्यातंारमा 'किमंग' मे ३ यावेछे. किमंग वाक्यालंकार में भी ऐसा आता है. emphatic particle-" what to speak of " ? " तं महाफलं खलु तहारुवाणं अरिहंताणं भगवंताणं नामगोयस्स cr << ( १८ ) "" [ अंग विearer किमंग पुण अभिगमणवंदणनमंसणपडिपुच्छृणपज्जुवासण्याए "" राय० ( ९ ) अर. कारण. cause. विशे० ६३०; १५८६ - अहिव. पुं० (- श्रधिप) अंगदेशने। शन्न अंगदेश का राजा & king of the country of Anga ( Bihar ). सु० च०३, ११३, चूलिया. स्त्री० (-चूलिका) આચારાદિઅંગતી ચૂલિકા-આચારાંગ આદિમાં ન કહેલ અર્થના જેમાં સંગ્રહ કરવામાં આવ્યા છે. તે; કાલિકસૂત્રવિશેષ. आचारादिअंगों की चूलिका - आचारादि अंग में न कहे हुए अर्थ का जिसमें संग्रह किया गया है वह; कालिकसूत्र विशेष. the Chūlikas of Acharanga etc. which contain supplementary matter not given in the body of the Angas (also known as Kalika Sutras ) ठा० १०, १; नंदी० ४३; वव० १०, २७ - च्छहिय. त्रि० ( *- छिन ) छेहायेतुं संग छेदा हुआ अङ्ग wounded limb. " वेगच्छहियं गच्छहियं पक्याफोडियं करेह इमं रायणुष्पाडियं करेह" सूय०२, २, ६३, – जणवय न० (जनपद) अंगदेश. बिहार Bihār. नाया • १५. ; - पचंगसंठाण न० ( -प्रत्यङ्गसंस्थान ) અંગ-મસ્તકાદિ, પ્રત્યંગ-નયનાદિ એનાં સંાણુ. अङ्ग प्रत्यक्ष का संस्थान. disposing in order the limbs and their parts दस ०८, ५८, -पडियारिया. स्त्री० (-प्रतिचारिका ) शरीरनी सेवा उरनारी हासी; संहरनुं अम उनार हासी शरीर की सेवा करने वाली दासी; घर के भीतर का काम करने वाली नौकरनी. & personal female atten It is extremely meritorious to repeat the name of the ideal saints or of the blessed Arhantas; what to speak of paying a visit to, praising, bowing or serving them"? For Private Personal Use Only Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अंग] (१६) [अंग - dant; household female servant. नाया० १; १४; भग० ११, ११;-पविट्ठ. त्रि. (-प्रविष्ट) शास्त्रान्तर्गततविभाग, माया माहि या२ मंग. अंगशास्त्रों के अन्तर्गत श्रुतविभाग; आचारांगादि बारह अंग. 12 Angas such as Acharanga eto. ठा० २, १; नंदी० ४३; क• गं० १, ६;-प्फुरणा. स्त्री० (-स्फुरणा-स्फुरणम्) गर्नु ३२५. अंगों का फरकना. throbbing of limbs, प्रव० १४२०;-फास. पुं. ( -स्पर्श ) शरीरनो २५र्श. शारीरिक स्पर्श. bodily touch. नाया. १६;-बाहिर. त्रि. ( -बाझ ) तनो मे विभाग ઉત્તરાધ્યયન વગેરે અંગ વ્હારનાં સ. श्रुत का एक विभाग; अंगों के अतिरिक्त उत्तराध्ययनादि. Sutras outside the Angas; a division of Jaina canon. ठा. २, १; नंदी. ४३;-~-भंजण. न० ( --भम्जन ) आस भ२३४ी; शरीना अयाने मोवा. आलस्य से शरीर मरोड़ना; शरीर के अवयव मरोड़ना. twisting and stretching of limbs through sloth. पण्ह० २, ५;-भेय. पुं०( -भेद ) अंगना मेह. अंग दा भेद. the different sorts of limbs. विशे० ११६:--मंदिर. न० (-मन्दिर ) पानगरानी महारनुं मे Gधान. चंपानगरी के बाहिर का उद्यान. a garden situated outside the Champa city. “ अंगमंदिरांसि चेइयसि मारायस्स सरीरं विप्पजहामि" भग० १५, १; -मगह. पु. ( -मगध )मय अने भगध से से पासे पसे ना देश. अंग और मगध नामक ( पास पास के ) दोनों देश. two adjacent countries named Anga and Magadha. नेय• १,४६;-मह.पुं. (-मर्द ) संगर्नुभहन १२नार भारास. शरीर की मालिश करने वाला मनुष्य. a man who rubs the body with oil etc. सु० च० ४,७८;-मदिया. स्त्री (-मर्दिका) भहन ४२नार सी. मालिश करने वाली दासी. a maid servant who rubs the body with oil etc. भग• ११, ११;-राग. पुं० (-राग) अंग ५२ मसળવાના–લેપવાના કેસર, ચંદન વગેરે સુગંધી पदार्थ. अंग ऊपर लगाने का सुगन्धित उबटना. fragrant substances like saffron. sandal etc. used to perfume tho body. राय० ५४; नाया० १६;-राय. पुं. ( -राज) अंगशनो २१. भंगदेश का राजा. a. king of the country of Anga. नाया० १६-लोग. पुं० (-लोक) देशविशे'५. देशविशेष. name of a country. जं० प० ३, ५२;-वंस. पुं. (वंश) आशना ने पंश. अंगदेश का राजकीय वंश. lineage of the king of the country of Anga. सम. ७६;-विगार. पुं० (-विकार ) मंग २५२गुना वाइस- यन. अंगफरकने के फलाफल का कथन. divining the results of the throbbings of the parts of the body. “अंगविगारं सरस्स विजयं जो विज्जाहिं म जीवहस भिक्खू" उत्त० १५, ७-विज्जा. सी. ( -विद्या ) अंग३२४वाना शुभाशुभ ३० नवानी विधा. अंगफरकने का शुभाशुभ फल जानने की विद्या. the science of divining the results good or bad from the throbbing of limbs. "अंगविजं च जे पउंजंति, नहु ते समया बुमचंति" उत्त०८, १३; (२)निभि Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अंगण] (२०) [अंगारक તાદિ ફલાફલ બતાવનાર એક શાસ્ત્ર–એક प्रविष्ट-प्राचाराङ्गादिसूत्र और अनङ्गप्रविष्टपन्ना. निमित्तादि फलाफल बताने वाला शास्त्र.. श्रावश्यक वगैरह सूत्र. Sātrās like a science interpreting omens. Āchárânga included in Angas उत्त० ८, १३;-संचाल. पुं० (-सञ्चाल) and those like Āvaśyaka not શરીરના અવયવોનું સહજ ડુંક ચાલવું તે. included in Angas. विशे० ५२७, शरीर के अवयवों की थोड़ी सी हलचल. } अंगार. पु. ( अङ्गार ) अभि; पणतो उससौ. slight movement of the limbs अकार; जलता हा कोयला. A burning of the body. “ सुहुमेहिं अंग charcoal. पिं० नि० ११४; प्रव. २६७, संचालेहिं " आव० ५, १; (૨) સ્વાદિષ્ટ અન્ન અને તેના દાતારની अंगण. पुं० न० ( भङ्गण ) भांमj; Mयु; પ્રશંસા કરતાં આહાર કરવાથી સાધુને લાગત या; घर आगणना मुद्या भाग. आंगन; से मारने घोष; सोप. स्वादिष्ट अन्न चौक. A courtyard. राय० ३३; १३०; और अन्नदाता की प्रशंसा करते २ आहार श्रोव. १७ जं. प. २, ३१; जीवा० ३, ४; करने से साधु को लगने वाला दोष; इशाल उत्त. ७, १; पन्न. ११; दोष. a sin incurred by a Sadhu while eating, by praising the अंगणा. स्त्री० ( अङ्गना ) संग ५२ अनु२१॥ deliciousness of the food and उपनयना२ भाटे संगना; स्त्री. अंगों पर अनुराग उत्पन्न कराने वाली होने से अंगना; the giver of it.गच्छा०७;-कड्ढिणी. स्त्री. A woman; a beautiful wo स्त्री० ( -कर्षिणी ) अभि ३२१११-3थावman. तंडु० २४; पिं० नि० २१४; पानी सोदाना सणाप्रो. अग्नि उलटपुलट करने का लोहे का सरिया-खौंचा. a poker. अंगमंग. न०(अङ्गाङ्ग) अंगपांग; यवना भग० १६, १:-दाह. पुं० (-दाह ) यां अवयव. अशोपाङ्ग छोटे २ अवयव. Parts of a limb. “ रायलक्खणविराइयंग લાકડા બાળી કલસા પાડવામાં આવે છે તે मंगा " नाया० ६; १४; भग० ५, ६; जं. स्थान. वह स्थान, जहां लकड़ी जलाकर कोयले प० २, ३३; बनाये जाते हैं. ४ place where wood is converted into coal by comअंगय. पुं० न० ( अनन्द ) माबुबालर; भानुमन्य. भुजा का गहना; बाजूवंद. A bustion. आया० २, २, १;-पतावणा. bracelet worn on the upper बी० (-प्रतापना) ८८ पाने मनिपासे arm. पन्न. २; ओव० २२; नाया० १; or शरीर तपाद्यंत; तापणी; धुणी. ठंड जीवा० ३, ४; परह ० १, ४; (२) हेयतानु। मिटाने के लिये अग्नि के पास जाकर शरीर मे २माल२९. देवता का एक आभूषण. तपाना. to warm the body at thean ornament of a deity. Trgo fireside. परह. २, ५; १९६ अंगारक. पुं० ( अङ्गारक ) मंगणनामने। अंगाणंगपविठ्ठ. त्रि. ( अङ्गानगप्रविष्ट ) ; ८८ अरमान से . मंगल नामक ग्रह; अंगप्रविष्ट-माया कोरे सूत्र मने | ८८ ग्रहों में का एक ग्रह. The planet अनंगप्रविष्ट-मावश्य: कोरे सूत्र. अङ्ग | Mars. परह. १,५; ओव० २६; पत्र• २; Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भंगारमहग ] (२१) [ अंगुल अंगारमहग. पुं० (अनारमर्दक ) ॥२मई dealing with answering by એ નામથી પ્રસિદ્ધિ પામેલા રૂદ્રદેવનામે એક means of the thumb after inसमय मायार्य. अजारमर्दक नाम से प्रसिद्धि voking a deity in it.(२)त विधान प्रतिप्राप्त एक रुद्रदेव नामक अभव्य प्राचार्य. A પાદન કરનાર પ્રશ્નવ્યાકરણનું નવમું અધ્યયન, preceptor unworthy of salvation खास विछे गयेस छे. उक्लविद्या का named Rudradeva who become प्रतिपादन करने वाला प्रश्नव्याकरण का नवाँ famous by his name of Angāra- अध्याय, जिसका कि, अब विच्छेद हो गया है. Mardaka. पंचा० ६, १३; वा० ५, १३, the ninth chapter of Praśnaअंगारिय. त्रि. ( अङ्गारित-अङ्गारो रोग vyākaraṇa which explains the above but which is now extinct. विशेषः स जातोऽस्येति) संगार।ग वाणा શેરડી, કે જે રોગથી શેરડીની કાતળીને રંગ ठा० १०, १; मलायछे. अंगाररोग वाला गाना-सांठा, | अंगुठय. पुं० ( अङ्गुष्टक ) अंYl. अंगूठा. जिस रोग से उसके छिलके का रंग बदल जाता the thumb; the great toe. 3. A sugarcane with a disease नाया. १४; which alters its colour. आया. २, अंगुल. न. (अङ्गुल ) सांगण; मr4 १, ६, ४८; પ્રમાણે ભરપવિશેષ–વંતને બારમે ભાગ. अंगाल. पुं० (अङ्गार) अंगारी; यसो. अंगार; श्रगुन्ली; अंगुल; बैंत का बारहवाँ हिस्सा. कोयला. A burning charcoal; a A finger; a measure of length coal. पंचा. १,२२, equal to the twelfth part of a अंगिरस. त्रि. (आशिरस ) गिरस-गौतम span. भग० १, ५; ३, १; ६, ५, ७, ११, ગોત્રની એક શાખા તેમાં ઉપજેલ પુરૂષ તે १; २१, १; २४, १२, ३६, १; जं० प० ३, ५७; पन्न. १२; सू० प० १६; उत्त० मगिरस. गौतमगोत्र की एक शाखा में २६, १३; ओघ० नि० २७; प्रव. ७५; उत्पन पुरुष. One born in a branch -पहुत्त. न०(-पृथक्त्व) तुम। " अंगुलपुbelonging to the line of Gau- हुत्त" श६. देखो ‘अगुलपुहुत्त' शब्द. tama. ठा० ७, १; vide "अंगुलपुहुप्त". भग० २१, ६; २४, १; -पुहुत्त. न० (-पृथक्त्व) से सांगया। अंगुह. पुं० ( अङ्गुष्ठ ) मंगु.. अंगूठा. सांगणसुधी. दो अंगुल से नौ अंगुल तक. a The thumb; the great toe. नाया० measure of length, from two to ८; सम० ११; भोघ• नि० ३६०; भग० ३,२; nine Angula measures ( finger प्रव०२५८;-पसिण. पुं०न० (-प्रश्न) भं- -breadth). भग० २२,१;-पोहत्तिय. ઠામાં દેવતાનું આહવાન કરી અંગુઠાથીજ જ્વાબ त्रि. (*-पृथक्स्विक-अङ्गुलपृथक्त्वं शरीराहेवानी विद्या. अंगूठे में देवता का भाव्हान कर वगाहनामानमेषामस्तीत्यङ्गुलपृथक्त्विकाः ) के अंगूठे से ही उत्तर देने की विद्या; एक प्रकार જેની બેથી માંડી નવ અંગુલસુધીની શરીર की हाज़रात. a branch of learning अवगाहना-या छेते. जिसके शरीर की Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अंगुलि ] (२२) [ अंगोवंग ऊंचाई २ से १ अंगुल तक की है वह. one | to signify something." After whose height is from 2 to 9 भमुहाभो विय चाखंतो तह य कुणइ उस्सग्गं" Aigula measures ( finger-bre- प्रव. २६२, adth). पन्न.१-भाग. पुं०(-भाग)संY अंगुलिजग. न० ( अगुलीयक ) मांजान सना (असंन्याती) लाग.अंगुल का असंख्या मामरणा; २८, वीटी पोरे. अंगुलियों का सवाँ भाग.an (infinite simal)division गहना; अंगूठी वगैरह. A ring. जीवा० of the measure called Angula ३, ३, नाया० १; ओव० ३१; कप्प. i.e., a finger's breadth. क०प०१, ६; ४, ६२; --वगाह. पुं० (-भवगाह) मंगुगनी - अंगुलिया. स्त्री० (अकुलिका) सांगणा. अंगुली. गाहना-क्षेत्ररपर्शना. अंगुल की अवगाहना; A finger; a toe. भग० ८, ३; जीवा. क्षेत्रस्पर्शना. occupation of space । ३, ३; निसी० १, २; पिं० नि० २८७; equal to a finger's breadth, | अंगुवंग. पुं० (अङ्गोपाङ्ग ) नामभनी में क. प. १, २०; अति. नामकर्म की एक प्रकृति. A species of Nāma-Karma.(ie.,body-mak. अंगुलि. स्त्री० (अङ्गुलि )भागणा.(साथपानी) ing Karma.) प्रव० १२७५; अंगुली. A finger or a toe. निसी० ३, ४६; ओव० १०; पन्न० २; नाया० १; ८; अंगोवंग, न० (अगोपाल ) मस्त अंग दस० ४; आया० १, १, २, १६; उवा० भने संशति माह 34in. मस्तकादि २, ६४;-कोस. पुं० (-कोश) भगामा अंग और अंगुल आदि उपाङ्ग. Parts પહેરવાની લેઢાની, લાકડાની, કે ચામડાની of a body and their sub-diviसंगी . अंगुली में पहिरने का लोहे, लकड़ी, sions. “ नहकेसमंसुभंगुनिश्रोठ्ठा खलु अथवा चमड़े का अंगुश्ताना. a thimble. अंगोवंगाणि" उत्त० टी० ३; पन्न० २३; राय-फोडण. न. ( -स्फोटन ) सांभ- विवा० १; क. गं. १, ३४; ४८; क. प. जाना या गावाते. चुटकी बजाना. a ४, ७४;-णाम. न. (-नामन् ) ना snap of the thumb and the ઉદયથી શરીરરૂપે લીધેલ પુતળ અંગ ઉપાંગ finger. संडु० २५;----भमुहा. स्त्री०(-5) પે પરિણમે તે નામકર્મની એક પ્રકૃતિ; કાઉસગ્નમાં આંગળીના વેઢા ગણવાથી કે કંઈક संगोपांगनामभ. नामकर्म की एक प्रकृति, સંકેત જણાવવા-ભ્રકુટિ હલાવવાથી લાગતે એક जिसके उदय से शारीरिक पुद्गल अंगोपात्र होष; सपनो मेष. कायोत्सर्ग का एक रूप से परिणत होते हैं; अंगोपाङ्ग नाम कर्म. दोष; अंगुली के पेर गिनने से या कुछ इशारा a variety of Nāma-Karma करने से अथवा भौं चलाने से कायोत्सर्ग में लगने ( i.e., body-making Karma ) by वाला दोष. a fault in Kausagga the maturing of which are ( a kind of trance-condition ) produced the limbs of the body consisting in counting the finger and their sub-divisions.क. गं.१, joints or moving the eyebrows. ४८; Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अंय ] (२३) [अंजण Vअंच. धा• I. (अम्च् ) संस; संययुं; drama; the 27th of the thirty मे ४२j. इकठ्ठा करना. To fold up; to- two dramas of gods. जीवा० ३, ४; gather up. (२) jarj; पून ४२वी. राय. ६४; पूजा करना; पूजना. to worship. (3) ता/अंछ. धा• I. (*अम्छ-श्रा+कृष्) मार्षष्य ४२वी. जाना. to go. २यु; में५g. आकर्षित करना, बँचना. To अंधति. पंचा० १६, २६; attract; to pull; to draw. अंबेइ. “वामं जाणुं अंचेइ” राय. १६ | अंछंति. विशे० ७६४; ओव० १२; जीवा० ३, ४; जं० प० ३, अंछावेइ. णि. नाया. १; भग० ११, ११; ___५३; भग. ६, २२; अंछावेइत्ता. शि. सं. कृ. नाया. १; भग. अंचेइत्ता. सं कृ० भग० ६, ३३; ११, ११; अंचि. पुं० ( अन्चि ) ति ४२वी ते ते. अंजण. न० (अन) sorm; Aiore]. काजल; गति करना; जाना. The act of going. अञ्जन. Collyriuun for the eye. भग० १५,१; भग० १५, १; पिं० नि० भा० ४४; उत्त० ३४, ४; उवा० २, १०७; नाया० ६; प्रव० अंचि. पुं० (आञ्चि) पाव ते. आना. The ८५७; (२) सौपीन; सुरभो; धातुविशेष; act of coming. भग० १५, १; सरित निथीनो से प्रा२. सौअंचिअ. न० ( अम्चित ) २ नाट: | वीराजन; सुरमा; धातुविशेष; सचित्तकठिन देवताना 3२ नाटभनु २५ भुं नाट. एक पृथ्वी का एक भेद. sulphuret of antiप्रकार का नाटक; देवताओं के ३२ नाटकों में से mony etc. used as collyriunı for २५ वाँ नाटक. A kind of a dhama; the eve. राय.६०: १२३: उत्त. ३६, the 25th of the thirty two ७५; आया० २, १, ६, ३३; पम्न० १; विशे० dramas of gods. जीवा० ३, ४; राय. २१२; निसी० ४, ४८; सू०प० २०; (3) १४; (२) त्रि. पून्य; समान्य. पूज्य; રસાંજન; રસવતી; દારૂ-હળદરના અષ્ટમાંશ राजमान्य. worthy of worship or ઉકાળામાં બકરીનું મૂત્ર મેળવી બનાવેલ આ reverence. भग० १५, १; ( 3 ) पानी शणा. रसांजन; रसवती; दारू-हल्दी के न. सेवा२ युं ते. एक बार जाना. the अष्टमांश काढ़े में बकरी का मूत्र मिलाकर उस act of going once. भग० १५, १; से संस्कारित प्रांजने की सलाई. a pencil अंचियंचिय. न. (अन्चिताम्चित ) गमना of collyrium for the eye made ગમન; અહિથી ત્યાં અને ત્યાંથી અહિ of a certain medicinal plant. rjावूते; गति मागति; भागम. पाना दस० ३, ६; (४) तपास सोढानी शणाथा जाना; गमनागमन. Walking to and सांपमा दुः५ उत्पन्न ४२ ते.गर्म की हुई fro. भग० १५, १; लोहे की सलाई से आंख में दुःख उत्पन्न करना. अंचियरिभिय. न. (अम्चितरिभित ) मे act of causing pain in the eye પ્રકારનું નાટક; દેવતાના ૩૨ નાટકમાંનું ૨૭મું | by means of a red hot iron rod. नाट५. एक प्रकार का नाटक; देवताओं के ३२ | सम० ११; (५) मां५ मांगी; Aiपमा नाटकों में से २७ वाँ नाटक. A kind of | वगेरे मांrg ते. आंख में काजल Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अंजण ] (२४) [अंजणकोसिया वगैरह लगाना. to apply collyrium the Indra of Dvīpakumāra. to the eyes. “वमणंजणपलिमंथं " भग० ३, ६; (१३) अधिभारना - सूय० १, १, १२, (१) २लनी प्रजनना न्याया सोपालतुं नाम. उदधि ४ गत. रत्न की एक आति. a कुमार के इन्द्र-प्रभंजन के चौथे लोकपाल का variety of jewel. राय० २६; कप्प. नाम. name of the fourth Loka२, २६; नाया• १; पन्न. १७; (७)२लप्रमा pāla of the Indra ( Prabhanપૃથ્વીના ખરકાંડનો દશમો ભાગ, કે જે એક jana ) of Udadhi-kumāra. ठा. २ बनना।छे. रत्नप्रभा पृथ्वी के खर ४, १; (१४ ) वनस्पतिविशेष. वनस्पति काण्ड का दशवाँ भाग, जो एक हजार योजन विशेष. a species of vegetation. चौड़ा है. the tenth part of the श्रोव० ( १५ ) वायुभा२तिना धन्द्रनु Kharakāņda of Ratnaprabhā नाम. वायुकुमारजाति के इन्द्र का नाम. world, which is 1000 Yojanas the name of the Indra ( lord ) in width. जीवा० ३, १; ठा० १०, १; of the class of gods known as ( ૮ ) રમ્યવિજ્યની પશ્ચિમ સરહદ ઉપરનો Vayukumāra. भग० ३, ८-धाउ. १मा२। पर्वत. रम्यविजय की पश्चिम सीमा पुं० (-धातु ) धातुविशेष; सुरभी. धातु का वखारा पर्वत. the Vakhara moun- विशेष; मुरमा. Sulphuret of antimotain on the western boundary ny etc. used as collyrium. नंदी. of Ramyavijaya. ठा० २, ५; जं० ५० ३१;-रिह. पुं० (-रिष्ट ) वायुमारन। ५, ११५; (८) आमा वसोनु मे योयोन्द्रि. वायुकुमार का चौथा इन्द्र. the નામનું એક વિમાન, કે જ્યાં દેવતાની ૧૮ fourth Indra of Vayukumar.भग. सागरनी स्थिति छे. आठवें देवलोक का इस ३, ८;-समुग्ग. पुं० (-समुद्रक ) orननाम का एक विमान, जहां के देवों की १८ सागर नाजायसो. अंजन का डिब्बा. a box for की आयु है. a heavenly mansion of keeping collyrium. जावा. ३, ४; the eighth Devaloka ( abode -सलागा. स्री०(-शलाका ) भवानी of gods) where the gods live शणी. आँजने की सलाई. a stick for for 18 Sagaras (a vast measure applying collyrium to the eye. of time ). सम० १८; (१०) ३५४१२ “ तिलगकरणिमंजणसलागं" सूय० १, ४, पर्वतर्नु सात फूट. रुचकवर पर्वत का सातवाँ २, १०; कूट. seventh summitof Ruchakavara mountain. ठा० ८, १; (११) अंजणई. स्त्री० (अजनकी) से नामनी मे सता सेनामनी से इंधर वता. इस नाम का -३६. इस नाम की एक बेल. A kind बेलघर देव. a Velandhara god of of a creeper. पन० १०; that name. भग० ३, ४ (१२)ी- अंजणकोसिया. स्त्री० ( श्रअनकोशिका ) કુમારને ઈન્દ્રના ત્રીજા લોકપાલનું નામ. वनस्पति विशेष.वनस्पति विशेष.A species द्वीपकुमार के इन्द्र के तीसरे लोकपाल का नाम. of vegetation. पन० १७, राय० ६२; name of the third Lokapāla of | जीवा० ३, ४; Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अंजणग] (२५) [ अंजलि अंजणग. पुं० (अञ्जनक) - रत्नमय स त. रत्न की एक जाति. A kind of પર્વતવિશેષ; નંદીશ્વર દ્વીપમાં આવેલ અજ- jewel. कप्प० २, २६; नगिरि पर्वत. नंदीश्वर-द्वीप का अंजनगिरि- अंजणपुलग. पुं० (* अञ्जनपुलक ) २न पर्वत; रत्नमयपर्वतविशेष, A mountain विशेष. रत्नावशेष. A kind of precinamed Añjanagiri situated in ous stone. नाया० १; Nandisvara island. जं० प० २, २३; अंजणपुलाश्र. पुं० ( * अञ्जनपुलाक ) ठा० ४, १; प्रव० १४८७; અજનપુલાકકાંડ; બરકાંડને ૧૧મ વિભાગ. अंजणगिरि. पुं० ( अञ्जनगिरि ) १रंगना अञ्जनपुलाक काण्ड; खरकाण्ड का ११ वाँ पर्वतविशेष; नगिरि पर्वत. काले रंग का हिस्सा. The eleventh diviपर्वतविशेष; अंजनगिरि. A mountain ___sion of the Kharakānda. जीवा० of black colour named Añjana- ३, १; giri. नाया. ८; १६; प्रव० १४८७; (२) | अंजणा. स्त्री० (अन्जना ) वृक्षना नै३त्य भेना लसास बननं योथं 2. मेरु के । मुष्पानी मे पावडीतुं नाम. जंबूवृक्ष के भद्रसाल वन का चौथा कट. fourth नैऋत्य कोण की एक बावड़ी का नाम. The summit of Meru ( a mountain ) name of a well in the southsituated in Bhadrasāla forest. west of Jambu Vrikșa, (a sacred ठा० ८, १; ( 3 ) तेश्टने। अधिपति देवता. tree ). जीवा० ३, ४; ( २ ) याथा उक्त कूट का अधिपति देव. the presiding नवं नाम, चौथे नरक का नाम. name deity of that summit. 57o qo x; of the fourth hell. जीवा ० ३, १; ठा० अंजणजोग. पुं० ( अञ्जनयोग ) सत्तावीशमी ७, १; प्रव० १०८५; ४ा. सत्तावीसवी कला. The twenty- ! अंजणिया. स्त्री० ( अजनिका ) Air रामseventh art. ओव० ४०; वानी.सी. अञ्जन रखने की डिब्बी. A अंजणपव्वय. पुं० ( श्रम्जनपर्वत) नहीश्व२- box for keeping collyrium. सुय० દ્વીપને એક પર્વત, કે જે ૮૪ હજાર જેનું ! १, ४, २, ७ न। यो, मेजर जनना 31, अने अंजलि. पुं० स्त्री० (अजलि) मामी; ४२संपुट; દશહજાર જજનને લાંબો પહોળો છે. डेसा मे हाथ. जोड़े हुए दो हाथ; करसंपुट. नंदीश्वर-द्वीप का एक पर्वत, जो ८४ हजार The cavity formed by hollowयोजन ऊंचा, एक हज़ार योजन ऊंडा और दश ing the palms of two folded हज़ार योजन लंबा चौड़ा है. A mountain hands. नाया० १; ५; १६; भग० २, १; of the island Nandīśvara which ७, ६; १५, १; जीवा० ३, ४; ओव० ११; is eighty-four thousand Yoja- २०; राय० २८; दस०६, २, १७; सम०१२; nas high, one thousand Yojanas अणुजो० ३६; ओघ० नि० ७६७; वव० १, under-ground and ten thousand ३७, कप्प० १, ५; ( २ ) बाथ नही Yojanas in length and width. भरत सा ते. दोनों हाथों को जोड़कर मीत्रा० ३, ४, मस्तक पर लगाना. touching the head अंजणपुलक. न० (*अञ्जनमूलक ) २.ननी with folded hands. दस० ६, ३, १२; Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अंजु ] नं० प०३, ४३, ५, ११२; ११५; -- उड. पुं० ( -पुट ) मे बाधने संपुट दोनों हाथों का संपुट. cavity formed by folding two hands. नाया० १: कम्म. न० ( -कर्मन् ) मे हाथ ब्लेडवा ते दोनों हाथों का जोड़ना. the act of falding two hands. भग० १५, १; -- पगह पुं० ( - प्रग्रह ) मे हाथ लेडी नमस्कार १२३ ते. दोनों हाथ जोड़कर नमस्कार करना bowing with hands folded भग० ६, ३३; १४, ३; सम० १२; ( ३६ ) अंजु त्रि० ( ऋजु ) सरल; માય પ્રપંચ रडित. सरल; मायाप्रपञ्च रहित. Straightforward. “थंजुधम्मं जहातच्चं जिणाणं तं सुरोह मे " सूरा० १, ६, १, आया० १, ४, ३, १३४; ( २ ) संयभी; संन्मधारी. संयमी. self-controlled आया० १, ६, १, ७; सूब० १, १, २, २१; ( 3 ) निर्दोष; यो निर्दोष; शुद्ध. innocent. सूर्य ० २, १, ४६; संजया. श्री० (अज्जुका ) सत्तरमा तीर्थेऽश्नी मुख्य साध्वीनं नाम सत्रहवें तीर्थकर की मुख्य साध्वी का नाम. The name of the chief female ascetic disciple of the 17th Tirthankara. सम० अंजू. स्त्री० (अजू ) शहेन्द्रनी ये थी मयमहिपीतुं नाम शक्रेन्द्र की चौथी पटरानी का नाम. The name of the fourth principal queen of Sakrendra. भग० १०, ५; ( २ ) ધનદેવ-સાર્થવાહની પુત્રી, કે જેનું વર્ણન - વિપકસૂત્ર a merchant mentioned in the tenth chapter of Vipaka Sūtra. विवा० १; ठा० १०; नाया० भ० ६; अंड. पुं० ( अण्ड ) धडु डासुं-डीडी वगेरेना. अंडा. An egg. उत्त० ३२, ६ राय० ४६; ६३; सूय० २,३, २२ ठा० १०, १; आया० १, ७, ६, २२२; ( २ ) विधासूत्रनुं खंडनाभनुं त्रीभुं अध्ययन विपाकसूत्र का अण्डनामक तीसरा अध्याय. the third chapter of Vipaka Sūtra named Anda. विवा० ३; ( 3 ) भरना ઈંડના દષ્ટાંતવાળું જ્ઞાત સૂત્રનું ત્રીજું अध्ययन ज्ञातासूल का मोर के अंडे के दृष्टान्त वाला तीसरा अध्याय. the third chapter of Jñātā Sūtra where the illustration of a peacock's egg is given. नाया ० ३ ; सम० १६ ; ( ४ ) उत्तर भरतमानो मे देश. उत्तर भरतक्षेत्र का एक देश. a country of northern Bharata. जं० प० उड न० (एट ) छाटलं. अंड के बाहिर का छिलका. egg-shell दसा० ६, १६; ~ कड. त्रि० ( - कृत ) : भांथी थयेल; धारेल. मंडे में से उत्पन्न; अंडाद्वारा किया हुआ. produced from an egg. "माहचा समणा एगे श्राह श्रंडकडे जगे " सूर्य० १, १, ३, ८; -- सुहुम न० ( - सूक्ष्म ) श्रीला डा; भाभी, डीडी, गोणी, डिश वगेरेना s| मक्खी चींटी आदि छोटे २ अंतुओं के अंडे an egg of a small insect. सुमं च श्रमं दस० ८, १५ कप्प ० ६, ४४ "" [ अंडक 13 ના મા અયનમાં છે. धनदेव- श्रेष्ठी | अंडा. पुं० न० ( अण्डक ) ध. झंडा. An की पुत्री का नाम, जिसका वर्णन विपाकसत्र के दशवें अध्याय में है. name of the daughter of Dhanadeva, For Private Personal Use Only ०४४. भग०२, ६० प्र० ८२१; अंडक. पुं० न० ( अण्डक ) . झंडा. An egg. पण्ह० १, २; Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अंडग ] अंडग. पुं० न० ( श्रण्डक ) . अण्डा An egg. श्र० १६; भग० ३, १; अंडय. त्रि० ( अण्डज ) भथी ઉત્પન્ન थग्रेस प्राणी-पक्षी सर्प वगेरे. अण्डज प्राणी. ( Creatures ) born of eggs; oviparous creatures. नाया० १; ३; दस० ४; सूर्य ० १, ७, १; आया० १, १, ६, ४८; भग० ७, ५ ठा० ३, १, ७, १; जीवा० ३, २; प्रव० १२५०; ( २ ) शेटाभांथी उत्पन्न थता तांत. कोसा ( कोया ) का तार. silk thread of the cocoon. अणुजो ० ३७ – ग्गाहि. पुं० ( - ग्राहिन् ) धामांथी उत्पन्न थयेस आणि पडना२. पक्षियों को पकड़ने वाला. birds. नाया० २ - वणिय. पुं० न० ( - वाणिज्य ) डानो व्याप२. अंडे का व्यापार trade in eggs विवा० ३; - वाणिय. त्रि० ( - वाणिज्यक) 3. ने! व्यापारी. अंडे का व्यापारी a dealer in eggs. विवा० ३; one who catches अंडयमेत. त्रि० ( अण्डकमात्र ) डा. अंडे के बराबर. Of the size of an egg. पंचा० १६, २१; झंडु न० ( अन्दू ) हराया; हाथाडी लोहे अथवा लकडी की हथकड़ी. An iron or wooden hand-cuff प्रो० ३८; (२७ ) ८ अंत न० ( श्रान्त्र ) आंतरडा श्राँत. The entrails; the bowels. दो अंता पंच बामा पण्णत्ता तंजहा थूलं ते तणुयंते य" तंडु० सूय० २, १, ४६; — गय. त्रि० (-गत) यांत२$ाभां रखेलुं. आँतों में रहा हुआ. exist - ing in the bowels. सूय०२, १, ४६; अंत. वि० ( श्रान्त-अन्ते भोजनान्तेऽवशिष्टमान्तम् ) आतां जातां वधेनुं खाते २ बचा हुआ. Remnants of food taken. " अंताहारे पंताहारे" भग० ६, ३३; [ नाया० ५; १६; — श्रह. त्रि० (- अदिन् श्रन्ते भवमान्तं जघन्यं वल्लचणकादि तदत्तुं भोक्तुं शीलमस्येत्यान्तादी ) तुच्छ आहार लेनार; अंतहारी (मुनि). तुच्छ आहार लेने वाला; ताहारी ( मुनि ). ( an ascetic ) eating inferior kind of food. पंचा० १०, २३; - आहार. पुं० (- आहार) आतां माडी रहेलो ( शेष ) होय ते महार खाते २ बाकी बचा हुआ आहार remnants of food taken. ठा०५, १ ( २ ) बुल धान्य; या वास वगेरे. हलका अनाज; चरणा आदिक. inferior kind of corn . e.g. gram etc. ओव० ४०; अंत. ० ( अन्तर् ) अन्दर मांहि. अन्दर; भीतर. In; inside. भग० १४, ६; ( २ ) मध्य वस्ये. मध्यः बीच में. in the middie. भग० ३, ४; -- मुहुत्त न० (-मुहूर्त्त ) મુહુતૅથી અન્દરને સમય; મુહૂર્તથી એ 3. मुहूर्त के अन्दर-भीतर का काल; मुहूर्त से कम समय. a space of time shorter than a Muhurta ( a measure of time ). उत्त० ३३, ३१, ३४, ६०, अंतः त्रि० ( अन्त्य ) अन्तिम; छेदसुं. आखिरी; अन्तिम. Last. विशे० ८८; अंत. पुं० ( अन्त ) पर्यंत छेडे। पर्यन्त; सिरा. Final limit. भग० १, १, ६२, १३, ३; ५, ५; नाया० १; क० गं० २, ६; १३, ( २ ) ले प्रा२. भेद; प्रकार. sort; variety. चाउरंत " चत्वारोऽन्ता गतिभेदा यत्र स संसारश्वाउरंतः सूय० २, ५, २३; (3) रागद्वेष. रागद्वेष. pas sion and hatred. दोहिवि श्रहिं अहिस्समाणेहिं" आया० १, ३, ३, ११६; सूय० २, १, ४६; (४) लूभिलाग; अहेश. भूमिभाग; प्रान्त. a land; a region. एगंतमंतं श्रवक्रमंति " भग० २ १ ३,३; For Private Personal Use Only ८८ (r Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अंत] (२८) [अंत (५) सभी५; पासे. नज़दीक. near. नाया. ८; (६) निर्णय; युअहो. निर्णय; फैसला. decision. “तिविहे अंते पन्नत्ते संजहालोगते वेयंते समयंसे" ठा० ३, ४; (७) विनाश; मा. भंग; विनाश.destruction. नाया. १९; सम० १; (८) ग. बीमारी. disease. विशे० ३४५४;-श्राहार. पुं. (-आहार) माता माडीसो ( शे५)य ते माखा२. खाते २ बाकी बचा हुआ आहार. remnants of food taken. ठा०५,१; -कड. त्रि. (-कृत) नाणे संसारने। त थे। हाय ते. संसार का अंतकरने वाला. one who has attained final liberation. आया०२, १५, १; सूय० १, १२, १५; भग० २, १; -कम्म. न. (-कर्मन् ) सुसानी ३२; वस्त्रनी निारी. बन की कोर. the border of a garment. जीवा० ३, ४; राय० १९६; -कर. त्रि० (-कर) संसारने अंतना२. संसार का अन्त करने वाला. one who is to attain final liberation. भग. १, ४, ५, ४;-काल. पुं० (-काल) भ२६११प्रसय . मृत्युसमय; प्रलयकाल. the time of death or dissolution. पण्ह. १, ३; -किरिया. स्त्री. (-क्रिया) સંસાર યા કમનો અંત કરવાની ક્રિયા अनुष्ठान. संसार अथवा कर्म के नाश करने की क्रिया. process of securing final liberation. पन० २०; ठा० ४, १; सम० ६; (२) समक्षय०५ भोक्ष. सकल कर्मों का क्षयरूप मोक्ष. salvation resulting from destruction of all Karmas i. e. actions. भग० १, ८, ३, ३; पंचा० १६, १६; -कुल. न. (-कुल ) ख स; हीनकुल; नीचकुल. a low family. कप्प० २, १६; दसा. | १०, १०; -क्खरिया. स्त्री० (-अक्षरिका) महासिपिमांनी नवमी लिपि. अठारह लिपियों में की नवी लिपि. the ninth of the eighteen scripts. पन्न. १; (२) १3 भी . ६३ वीं कला. sixtythird art. ओव• राय० ४०; -गमण. न० (-गमन) छेडे (ते. अन्त तक जाना. act of going to the end. नाया० १; -चर-य. पुं० ( -चरक ) थे ભોજન કર્યા પછી અવશેષ રહ્યું હોય તેની गवेषण। ४२ना२ अमिधारी साधु. गृहस्थ के भोजन करने के पश्चात् बचे हुए भोजन की जाँच-पड़ताल ( गवेषणा ) करने वाला अभिग्रहधारी साधु. an ascetic who has made up his mind to beg food after satisfying himself that the householder has finished his meal. ठा० ५, १; परह. २, १; --चारि. पुं० (-चारिन् ) संत साહાર-તુચ્છ આહાર લેવાને અભિગ્રહ ધરનાર साधु. तुच्छ आहार लेने का अभिग्रह धारण करने वाला साधु. a Sadhu who has vowed to take inferior kind of food. ठा० ४, ४; १०; -जीवि. पुं. ( -जीविन् ) गृहस्थे भात शेष रस आहार હેરી તેના ઉપર જીવન ચલાવનાર સાધુ. गृहस्थ का अबशिष्ट आहार लेकर अपना उदर पालन करने वाला साधु. a. Sadhu who lives on remnants of food taken by householders. ठा. ५, १;-दुग. न० (-द्विक) सयोगीली तथा अयोगी यसी से अंतना से गुहा. सयोगी केवली और अयोगी केवली ये अन्त के दो गुणस्थान. the last two Guņasthānas ( stages of spiritual progress ) viz. those of Sayogi-Kevali Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अंतश्र] (२६) [ अंतगय ( i.e. a would-be omniscient कप्प० ५, १२३; नाया० ५; अणुजो० १२७; with vibratory activity of the --दसा. स्त्री० (-दशा) संसारनी संत soul not quite gone ) and | કરનાર મુમુક્ષુ મહાત્માઓની દશા-અવસ્થાનું Ayogi Kevali (i.e. one free from જેમાં વર્ણન કરવામાં આવ્યું છે એવું “અંતall such vibratory activity of ગડદશા”નામનું આઠમું અંગસૂત્ર; જેમાં આઠ the soul ). क. गं. ४, ५१; --पाल. વર્ગમાં ૯૦ અધ્યયનને સમાવેશ કરવામાં पुं० (-पाल) शिनी सीमा सर्नु २क्षा माव्ये। छे. संसार का अंत करने वाले मुमुक्षु ४२नार ५३५. देश की सरहद-सीमा की रक्षा महात्माओं की दशा का जिसमें वर्णन किया करने वाला. one who guards the गया है ऐसा "अंतगडदशा” नाम का आठवाँ boundaries of a country. जं. ५० अंगसूत्र, जिसके आठ वर्गों में ६० अध्ययन हैं. अंत. पुं० ( अन्तक ) महान छेड़े।. the eighth Anga Sūtra named धनुष का आखिरी सिरा. The end of Antagada Daśā, dealing with a bow. पिं. नि. ६७; उत्त० ३२, १६; the ten conditions or states अंतकिरिया. स्त्री० (अन्तक्रिया) पन्नवाना of persons desirous of emanવીસમા પદનું નામ, કે જેમાં અંતક્રિયાને cipating thomselves from the अधि२ छे. पन्नवणा के बीसवें पद का नाम, cycle of worldly existence; जिसमें अन्तक्रिया का अधिकार है. The eighth Anga Sūtra named twentieth chapter of Panna- Antagada Daśā in which is givvaņā Sūtra treating of ' Anta- on the description of the state kriya.' पन्नः १; भग० १, २; of Sādhus who have attained to अंतग. पुं० ( अम्तक ) छे; सत. आखिर; final liberation. It containg nine अन्त. End. "तस्संतग गच्छह वीयरागो" ty nine chapters. ठा० १०, १; सम. उत्त० ३२, १८; (२) त्रि. विनाश४।२४; १; ८; नंदी० ४४, ५.२; अंत. १, १; wid२ना२. विनाशकारक; अन्त करने वाला. अणुजो० ४२;-भूमि. स्त्री० (-भूमि) ( one ) who destroys or ends. સંસારને અંતકરનાર નિર્વાણગામિ મહાसूय० १, ६, ७;(3) परित्या; मुश्लीथी सोनी भूमि-निवासमय. निर्वाणभूमिछोरी शाय ते. कठिनाई से छूट सकने संसार का अंतकरने वाले महापुरुषों का वाला. difficult to be avoided or निर्वाणसमय. the time of final given up. “ चिचाण अंतगं सोयं liberation of saints. जं० प० २, हिरवेक्खो परिव्वए" सूय० १,.६, ७; ३१% नाया०८; कप्प. ७,२२६; अंतगड. त्रि. (अन्तकृत) तेरे संसारनी अंतगयन. (अन्तगत ) मानुगामि अवधि અને જન્મમરણને અંત કર્યો એવા તિર્થ- जानना मे मेह. श्रानुगामिक अवधिज्ञान ७२राहि. संसार का और जन्ममरण का अंत का एक भेद. A variety of Anugaकरने वाले तीर्थकरादि. One ( a Tirth. mika Avadhi-jñāna, i. e. visual ankara etc. ) who has freed | knowledge which accompanies himself from birth and death. . the soul. " से किं तं अंतगयं, अंतगयं Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अंतवाण (३०) [ अंतर तिविहं पएणतं तंजहा पुरनो अंतगयं, मग्गो अंतगयं, पासो अंतगयं " नंदी. अंतद्धाण. न. (अन्तर्धान ) म य rj; माश्य य. अदृश्य होना; गुप्त हो जाना. Act of disappearing. पिं० नि. ५०० अंतद्धाणिया. स्त्री० (अन्तर्धानिका ) अश्य यथानी विधा. अदृश्य होने की विद्या. The art of making oneself invisible. सूय. १, २, ३०; अंतशाणी. स्त्री. ( अन्तोनिका ) या। उप श६. देखो ऊपर का शब्द. Vide "अंतद्वाणिया." सूय० २, २, ३०; अंतमिल्ल. त्रि. (अन्तिम) संतनु; छेक्टनु. आखिरी; किनारे का. Last; final. “ तम्हा | दोरहंपि अंतमिल्खाणं " क० ५० १, ३८; अंतमुहु. न० ( अन्तर्मुहूर्त ) मन्त दुतर्नु । टुं नाम. अन्तर्मुहूर्त का छोटा नाम. An | abbreviation of Antarmuhūrta ( a measure of time). क. गं. १, १६; ५, ५६; अंतमुहुत्त. न० ( अन्तर्मुहूर्त ) भुत-से घडी | नीरनी . दो घड़ी के बीच का काल, जिसे अंतर्मुहूर्त कहते हैं. A period of time falling short of a Muhurta (a measure of time ). क. गं०५, ६२, प्रव. १.१५, अंतर. पुं० (अन्तराय) वि. विघ्न. An obstacle. "अंतरमकार वा निहारे संक मरणं वा" ओघ० नि० भा० २६५, अंतर. त्रि. (पान्तर) अंडरनु; मातरिश; संत:२६ संधी. भीतर का; अंतःकरण सम्बन्धी. Internal. सु० च० १, १; उत्त. २५,११; अंतर. न० ( अन्तर ) सांत; व्यवधान मे परतुन देश भाश्री ५२२५२ छेटु. स्थान अथवा । क्षेत्र की अपेक्षा से दो वस्तुओं के बीच का अंतर-व्यवधान. Interval of space. जं. प. ३, ६६; राय. २६३; भग. २, १०; २५, ४७ (२) से वस्तुपयेनु અથવા એકવસ્તુની બે પરિસ્થિતિ વચ્ચેનું કાળ આશ્રી આંતરૂં છેટું, જેમ ઋષભદેવ અને महावी२२वाभानुं संत२. समय की अपेक्षा से दोवस्तुओं के बीच का अंतर-जैसे ऋषभदेव और महावीरस्वामी के बीच का अंतर. interval of time. नंदी० ५६; अणुजो ५०; उत्त० ३६, १४; पिं० नि. २७१; क ५० १,२५; (3) अंत:स; मध्य; पश्येन। भाग. बीच का हिस्सा मध्यभाग. intervening portion. उत्त० ७, पन्न २; राय. ३२, भग. २,१, ३, ६, ८,७ १०, ३; १५,१; १८, २०, ६ नाया० १; १८; (४)मेह विशेषता; गुमाश्रीतायत. भेद; गुणसम्बन्धी भेद. difference. भन० २,३; (५) त;अवस२. अवसर; समय. time. अाया० १, २,१, ६५; पएह. १, ३; नाया• ६; (१) भर्भ; १. छिद्र; मर्म. fault. नाया० ८; (७) विन; आमिर. विन. obstacle. भग०८, २; श्रोष नि. भा० २६७; नाया०१;;(८)विना; 41२. बिना; सिवाय. without. भग० ५, ७, ८, ३; १५, १;-अद्धा. स्त्री०( -प्रद्धा) मांतराना ग. बीच में का समय. intervening time. आया० १, ८, ८, ६; -अप्पा. पुं० (-भारमन् ) AN२ अंतर्गत मात्मा. शरीरान्तर्गत आत्मा. embodied soul. भग० २, २;-उप्रग. पुं. न. (-उदक ) पानी २५-६२२हेर ६१५. जल के अंदर का द्वीप. an island. जं०प०३, ६१; -कंद. पुं० (-कन्द ) पाणीमा उत्पन्न यती मे तनी वनस्पति. जल में उत्पन्न होने वाली एक जाति की बनस्पति. an aqua Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अंतर ] [ अंतरगय tic plant.पन०१;-करण.न.(करण) जला मत्तजला उम्मत्तजला । जम्बूमंदर યથાપ્રવૃત્તિકરણ, અપૂર્વકરણ અને અનિ- ! पञ्चरिथमेणं सीओयाए महाणईए उभयले વૃત્તિકરણએ ત્રણમાંનું ગમે તે એક; સભ્યત્વના ! छ अंतरणईओ पण्णत्ता तंजहा-खीरोदा सीह४।२५५१५ मध्यवसायविशेष. यथाप्रवृत्तिकरण, | सोया अंतोवाहिणी उम्मिमालिणी फेनअपूर्वकरण और अनिवृत्तिकरण इन तीनों में मालिणी गंभीरमालिणी'ठा०६, १०प०५, से कोई एक; सम्यक्त्व का कारणरूप अध्यवसा- १२०;-तुल. त्रि० (-तुल्य) मनुलाधना यविशेष.any one of the three condi- એક સ્થાનથી બીજા સ્થાન વચ્ચેના આંતરા tions of spiritual thought, activi- मेयु. अनुभागबंध के एक स्थान से दूसरे ty known as Yathāpravrittika- स्थान बीच के अन्तर के समान. equal to rana, Apurvakarana and Ani- the interval existing between vșittikaraņa, these conditions one stage of Anubhaga being the cause of right know- Bandha ( intensity of Karmie ledge ( Samyaktva). क. प० २,४; bondage ) and the next stage. -गिह. न० (-गृह) मेघरनी पथ्येनुं अंतर. क. ५०१,३२;-पडिबिंबिय.त्रि० (-प्रतिदो घरों के बीच का अंतर. distance bet- विम्बित) २२ ५७७ायावा. भीतर ween two houses. वेय. ३, १६; प्रतिच्छाया वाला. reflecting within. ---जाय. न० (-जात) जापाना पुनले सु० च० २, १०५;-पल्ली. स्त्री० (-पही) અંતરાલે સમશ્રેણીમાં રહીને જ ભાષા પરિણામને મૂલક્ષેત્ર-મુખ્યનગરથી અઢીગાઉ ઉપરનું ५. छे ते साषापरियतपुहास. भाषारूप गाभई. मूलक्षेत्र-मुख्यनगर से पढ़ाई कोस की परिणत वे पुगल जो अंतराल में समश्रेणी में दूरी पर का प्राम.a suburb about five रहकर भाषारूप से परिणमते हैं. the mole- miles distant from a city. प्रव. cules of speech coming out at ६२८-भासिल्ल. पुं०(-भाषावत् ) गुरि measured intervals giving rise બેલતા હોય તેની વચ્ચે બોલી ઉઠનાર શિષ્ય. to speech. पाया. नि. टी. २, ४, १, गुरुजनों के बीच में बोल उठने वाला शिष्य. & ३१३;-गई. बी. (-नदी) महानहीनी disciple interrupting a precopઅપેક્ષાએ નાની નદી; જેને ૧૨૫ જોજન | tor in his speech. उत्त० २७, ११; ५८ छे मेवी मा२ अंतर नही। सीता भने | अंतरंजिया. स्त्री० (अन्तरनिका ) नामना सीताहाने यछे. महानदी की अपेक्षा से | એક નગરી, કે જ્યાં ત્રિરાશિક નિવની ઉત્પત્તિ छोटी नदी, जिसका पाट १२५ योजन का है, | थ. इस नामकी एक नगरी, जहाँ त्रैराशिक ऐसी बारह नदियां सीता और सीतोदा नदियों के | निन्हव की उत्पत्ति हुई. Name of a city दोनों किनारों पर हैं. any of the twelve | where arose the Trairāśika Ninsmall rivers, viz. on each bank | hava (a heretic ). विशे० २४५१, of the two great rivers Sita and | अंतरगय. त्रि. (अन्तर्गत) संतभार पामेलु Sitoda. “ जंबूमंदरपुरस्थिमेणं सीयाए | सं२ सपागये{. अंतःप्रविष्ट; भीतर गया महाणदीए उमयकूले क अंतरणईओ परब- हुआ; अंतर्भावप्राप्त. Involved; includ. मामो संजहा-गाहावई दहबई पंकवई तत- ed; remaining inside. पण्ह० २,३, Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अंतरदीव ] अंतरदीव. पुं० ( अन्तद्वीप) युद्धहिमवंत अने શિખરી પર્વતની લવસમુદ્ર તરફ નીકળેલडाढा उपरना द्वीप; यह अंतरद्वीप. चुल्ल हिमवंत और शिखरीपर्वत के लवणसमुद्र की ओर निकले हुए हिस्से पर के द्वीप; ५६ तद्वीप. A group of the fifty-six islands on that part of ChullaHimavanta and Sikhari mount, which projects into the Lavana ocean, भग० ६, ३; १०, १; जीवा० १; प्रव० ६१; अंतरदीवग. पुं० [स्त्री० ( अन्तद्वीपग ) अंतर દ્વીપમાં રહેનાર; ચુલહિમવંત અને શિખરી પર્વતની લવસમુદ્રમાં પડતી ડાઢામાંનાં દ્વીપા ઊપર રહેનાર મનુષ્ય; ૫૬ અંતરદ્રીપાના मनुष्य तद्वीपों में रहने वाला; चुल्ल हिमवंत और शिखरीपर्वत के लवणसमुद्र ये हुए हिस्से के द्वीपों में रहने वाला मनुष्य. A person residing in any of the islands named Antara-Dvipas, fifty-six in number. पन्न ०१; उत्त० ३६, १६४; अंतरदीविया. स्त्री० ( श्रान्तरद्वीपिका) छदयन अंतरद्वीपमा उत्पन्न थयेसी स्त्री. छप्पन अन्तद्वीपों में उत्पन्न हुई स्त्री. A woman born in any of the fifty-six Antara-Dvipas. ठा०३, १; अंतरद्धा. स्त्री० ( *अन्तर्द्धानम् ) अंतर्धान थवुं; अंश-नाश थवे ते. अन्तद्धीन होना; नाश होना. Disappearance; vanishing; destruction. "सइ अंतरद्वं च पंचा० १, २०; उवा० १, ५०; अंतरभाव. पुं० ( श्रान्तरभाव ) परमार्थ. परमार्थ. Benevolence ; charity. पंचा० १८, २४; अंतरभूय. त्रि० (अन्तर्भूत) अंतर्भूत थयेश; ( ३२ ) [ अंतराइय जीनामा भणी गयेस. दूसरे में मिला हुआ; जो दूसरे में अन्तर्भूत हो गया हो वह. Amalga mated; included. विशे० १६; अंतरा. अ० ( अन्तरा ) मध्ये; वभ्ये २. मध्य में; अन्दर. Inside; between. भग० ३, ६, १५, १, सूय० १, २, १, ३१, १, ८, १५ वेय० १, १२; ओघ० नि० ११२; दस० ८, ४७; कप्प० २, ३०; पन० १६; नाया ० १५; - आवण न० ( - आपण ) मन्दरनुं हाट. भीतर का बाजार. a market or a shop inside a place. नाया • ११; विवा ०१; - दोमासिय. त्रि० (-द्विमासिक) ये भासनी संहरनुं दो मास के अंदर का. of less than two months' duration. निसी० २०, १७ : - पह. पुं० ( - पथ ) જ્યાંજ્યું છે અને જ્યાંથી જવું છે તે એ વચ્ચે तो मार्ग. जहां जाना है और जहां से जाना है उन दोनों के बीच का मार्ग. the path that lies between the place of starting and that of destination. भग० २, १ - मंथ. पुं० (-मन्थ ) देवसસમુદ્ધાક્રિયામાં મંથાનાકારતા સમય; કે स नो यो समय केवलसमुद्घातक्रिया में मंथनाकार का समय; केवलसमुद्घात का पाँचवाँ समय. the fifth unit of time in Kevala-samudghata. "अंतरामंथेवट्टमाणो भग० ८, ६६ – वास. पुं० ( -वास ) भुसाइमां वस्ये वरये भन्स ४२ भन्स भेला खोते. यात्रा में बीच बीच मंजिल दर मंजिल ठहरते जाना. halting at intervals in a journey. राय ० "} २१३; अंतराइय न० ( श्रान्तरायिक ) छान माहिभां विघ्न नामनार अंतराय उर्भ दानादि में विघ्न डालने वाला अन्तराय कर्म. (Obstruc tive) destiny which debars For Private Personal Use Only Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अंतराय ] inclination to charity etc. भग० ६, ३८, ११, १; २६, १; ठा० २, ४, ४, १; पद्म० २२; ( २ ) अन्तरायनाय. अन्तरायकर्मजनक पाप. sin producing obstructive destiny. पिं०नि० ३८७; भग०८, ६; – कम्म न० ( कर्मन् ) अन्तराय र्भ देखो 'अन्तराइय' शब्द. vide " अंतराइय." भग. ८, ६; अंतराय न० ( अन्तराय ) अर्मनेो महमा लेह, हान, साल, लोग, उपभोग भने वीर्यसामर्थ्यभां अंतराय -विद्य नामनार अर्भ. कर्म का आठव भेद; दान, लाभ, भोग, उपभोग और बीर्य में विघ्न डालने वाला कर्म. The eighth variety of Karma (destiny ) which obstructs charity, profit, comfort, happiness and power. ओव० २०; भग० ६, ३; उत्त०३३, ३; दसा० ६, १५; क० गं० २, २०१६, ३६; ( २ ) विध; नउतर: मध्ययु. विघ्न; अड़चन. an obstacle. क० गं० १, ५४; सम० ३०; पिं० नि० ३७०; पद्म० २३; पभाव. पुं० ( - प्रभाव ) अंतर्मन अलावसामर्थ्य. अन्तरायकर्म का सामर्थ्य. the power of obstructive destiny. ( ३३ ) प्रव० १२७४; अंतराल न० ( अन्तराल ) वय्येनेा लाग. बीच का हिस्सा मध्यभाग. Intermedi ate space; middle. भग० १४, १; नाया० १२; प्रव० १४६७; अंतरावि. श्र० (अन्तरापि) वस्येपण वयगाणे प. बीच में भी. Even in the middle; even in the midst. कप्प०६, ६२; अंतारश्र-य. त्रि० ( अन्तरित ) मन्तरे-छेटे रहे. दूरी पर रहा हुआ. Situated at a distance. पिं० नि० १३४; ओघ० नि० ६६७; प्रव० १६८; गच्छा०८ : कप्प ०४, ८३; [ प्रतलिक्स अंतरिक्ख न० ( अन्तरि (री) -- अन्तः स्वर्ग पृथिव्योर्मध्ये ईषयते, अन्तः शाणि वा यस्य ) આકાશમાં થતા ગ્રહવેધ આદિનું શુભાશુભ કુલ गावनार निमित्तशास्त्र आकाश में होने वाले ग्रहवेध आदि का शुभाशुभ फल जताने वाला निमित्तशास्त्र. A science interpreting the good or bad effecte of heavenly phenomena in the planetary system etc. प्रब० १४२२; अंतरिजिया. श्री० ( अन्तरीया ) वेसवाडिय गणुथी निकुजेस त्री शोभा वेसवाडिय गण से निकली हुई तीसरी शाखा Name of the third branch of the Gana ( order of monks ) called Vesa vadiya. कप्प ८; अंतरिया. स्त्री० ( अन्तरिका - अन्वरातीत ) श्यांतरूं; व्यवधान; छेटुं. दूरी; व्यवधान; अन्तर Distance; interval सू० प० १०, ( २ ) ( अन्तस्य विच्छेदस्य कारणमन्तरिका) विवक्षितवस्तुनी समाप्ति; विवक्षितवस्तु की समाप्ति. Conclusion of any particular thing.“झारांतारियार वट्टमाणस्स” जं० प० २; For Private अंतरुच्छ्रय न० ( अन्तरिक ) शेरडीनी वयली गांड. सांठे-गने की बिचली गांठ. Joint of a sugarcane. आया० २,७,२,१६०; अंतरेण. अ० ( अन्तरेण ) विना; वगर. बिना; सिवाय. Without. उत्त० १, २५; अंतलिक्ख न० ( अन्तरीक्ष - अंतर्मध्ये ईलादर्शनं यस्य तदन्तरीचम् ) भाडाश. आकाश. The sky. "अंतलिक्खसि यां बूया गुज्झाखुचरियति य" दस० ७, ५३; भोव० ३१; जं० प० ३, ४५; नाया० १; ; आया०२, १, ६, ३७, सूय० १, ५, २, १७ उत्त० १२, २५; श्रध० नि० २८; भग० २०, २; (२) त्रि (अन्तरीक्षमाकाशं तत्रभवमाम्तरीक्षम् ) - Personal Use Only Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अंतवं.] (३४) [श्रा - શમાં થતાં ઉકાપત, ગંધર્વનગર, પ્રહવેધ | ___ थयेस. अन्त में उत्पन्न हुआ. Last, विशे. वगेरे. आकाश में होने वाला उल्कापात, ४२२; ग्रहवेध वगैरह. heavenly pheno- | अंति-य. न. (अन्तिक ) पास; सभी५; mena e, g. the fall of a न. पास; नज़दीक. Near; in the meteor etc. ठा० ८, १; (3) माशमा vicinity. “अण्णेसिं अंतिए वासोचा" થતાં ગ્રહવેધાદિના ફલાફલ બતાવનાર श्राया० १,१, १, ४; नाया०१५; ; ; निभित्तशास्त्र; सशविधा. आकाश में १०, १२, १६; भग० १, ५, ६; २, १५; होने वाले ग्रहवेधादि का फलाफल बताने ५, ४, ७, ६; १५, १; १८, १०, दस० म, वाला निमित्तशास्त्र आकाशक्द्यिा . the ४६; श्रोव० १२; ३६; राय० ३६ ठा० ३, science which interprets the 33उत्त. १, ४, ७, १२; वव० ५, १७, omens of heavenly phenomena; कप्प० २,२६, ४, ५६% astrology. सूय० २, २, २६; उत्तक १५, ] अंतिम. त्रि० ( अन्तिम ) छे छेवरन; ७; सम० २८-उदय. न० (-उदक) यम. चरम; आखिर का; अन्त का. Last; १२सानुं पायी. वर्षा का पानी. rain- final. पिं. नि. १५६; भग० १, १; water.उवा०१,४१;-जाय. त्रि. (जात) कर गं. ४, २६; प्रव० ४३२; ठा० १,१; मानथा ये ना२ ५हार्थ. पृथ्वी से ऊंचा -ऊसास. पुं० (-उच्छ्वास)ो श्वास. रहने वाला पदार्थ. things existing in आखिरी श्वास. last breath; final the sKy. उवा० १, ४१; निसी० १३, ६; breath. प्रथ० १३६७, राई. स्त्री० १६, २८;-पडिवरण. त्रि० (-प्रतिपत्र) (-रात्रि )त्रिनो छ।-छेत्सो लाम. पिछली आशमा २२ना२. आकाश में रहने वाला. रात. the last part of the night. celestial; heavenly. उवा० २,११३; भग० १५, १; १६, ६;-लोभ. पुं०(-सोम) अंतवं त्रि०(अन्तवत्)संत-छेवा.अन्त वाला; ચારચોકડીમાંની છેલ્લી સંજલની ચેકડીને आखिर वाला. Haiving an end. सूय० લભ; જેની વધારેમાં વધારે પંદર દિવસની स्थितिय ते सोम. चारचौकी में की अंतसो. अ० (अन्तशस् ) छेवट; संते. अन्त अन्तिम संज्वलन की चौकड़ी का लोभ, जिसकी में. At the end; at last; finally. ज़्यादह से ज़्यादह १५ दिन की स्थिति हो वह सूय० १, २, ३, ६; लोभ. the last variety of the fourअंतालित्तय. त्रि. (अन्तर्लिप्त)माडिसिंपलुं. fold greed known as " संज्वलन" भीतर लिपा हुआ. Smeared from having a maximum duration of within. वेय. १,१६) fifteen days.क०५०७,४१; सरीरिय. अंति. त्रि० (अन्तिन्-अन्तो जात्यादिप्रकर्ष- पुं० (-शारीरिक ) यमशश ७५; पर्यन्तोऽस्यास्तीत्यन्ती ) सत्य दिनी अपेक्ष से છેવું શરીર ધારણ કરનાર; અર્થાત જેને તેજ उत्तमोत्तम. जातिवगैरह की अपेक्षा से लम मोक्ष यु छ ते. चरमशरीरी जीव; उत्तमोत्तम.Highest in point of caste अर्थात् आखिरी शरीर वाला जीव. one who etc. ठा० १०, १; is embodied for the last time, अंति. त्रि. ( अन्त्य ) छेस्तु; अन्तमा उत्पन्न | i. e. one who is to obtain salva Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अंतिम ] tion in the very life. भग० १, ४, ५, ४ ठा० १, १; अंतिमल्ल. त्रि० ( अन्तिम ) छेत्रटनुं श्राखिरी. Last;final." तम्हा कालो रथ अंतिमलाणं" क० प० १, ११; ते. अ० ( अन्तर् ) भांडि; हर भीतर. ( ३५ ) In; inside. निसी० १७, २० जनानखाना. तेउर. म० ( अन्तः पुर ) अंतःपुर; न्नानभानुं राशीवास अन्तःपुर; A harem. श्रोव० ३३: जं० प० ३,७०, जीवा० ३, ४; राय० २०; ३३ १३०; २२२; २४२; आंघ० नि० भा० १८; २६; नाया० १; ८ १४, भग०६, ३३; १३, ६; १५, १; सु० च० २, ३६३, विवा० १; निर० १, १; कप्प० ४, ८, ५, १०६ -- परियाल. पुं० ( - परिवार ) अंतःपुरनो परिवार, हास हासी वगेरे. अन्तःपुर के दासदासी वगैरह. male and female servants etc. of a harem. निर० १, १; तेरिया. स्त्री० (अन्तःपुरिका) अंतःपुरभां रहेनारी स्त्री; राजनी राशी अन्तःपुर में रहने वाली स्त्री; राजा की राणी. A woman living in a harem; a queen. नाया० १६६ Haghter. fto (a:għa) zd:y? zivi. धी. अंतःपुरसम्बन्धी Relating to a harem. विवा● ४; अंतेवास. पुं० ( श्रन्तेवासिम् ) शिष्य; येते; पासेरहेनार-भुरी - शिष्य शिष्य; चेला; समीप रहने वाला. A disciple who always lives near his preceptor. जं० प० १, २; सू० प० १; नाया० १; ६; १६ श्र० १४; भग० १, ६; २, १, ३, १, ५, ६, ७, १०; सम० १०००; उवा० १,७६; ७६; दसा० ४, ६१; वव० १०, १५ कप्प ० ७, २२४; ( २ ) आज्ञा उहावनार; [ श्रतो ८८ सभीपवर्ती. आज्ञानुयायी; समीपवर्ती. one who obeys. तत्थ णं लावत्थीए यए पसिस्स रणो अंतेवासी जियसतुरणामं राया होत्था” राय० २११ ; तो. अ० ( अन्तर् ) हर मांडिल २, भध्ये. अंदर; भांतर; मध्य में. In the interior; inside. “अंतोपडिग्गहगंसि" आया० २, ६, १, १५२; “एवामेव मायी मायं कट्टु तो अंतोज्झिाइ" ठा० ८, १ ष० ३३; पन्न० १ २; पिं० नि० २३२; ठा० २, ४, चव० ६, ७, ६, १०; निसी० ८, १२; ६, २०; दसा० २, ८, ६, ६, १; ७, १; वेय० १, ७, २, १ ४ २८ भग० २, 9; 5, ८; १५, १ नाया० १; २: ३; ८; १६; सूय० २, २, ६६; उत्त० ३३, १७; -कोडीकोडि. त्रि० (- कोटिकोटि ) 13 डि ( ते ४ गुणा इश्तेि ) सागरे।भनी अहरनु. क्रीडाक्रोड सागरोपम के भीतर का. falling short of less than one crore into one crore of Sagaropamas ( period of countless years). क० प० ) ५, ५; * - - खारेया. स्त्री० ( - वेश्या ) गाभनी संहर रहेनार वेश्यानायिका. गाँव के भीतर रहने वाली वेश्या. & prostitute living inside a town or village. "दोपि रायगिहे ायरे तोखरियाए उववज्जिहिति " भग० १५, १; — गय. दि० (-गत ) अंतर्भुतः तेनी अंदर अवीगयेस. अन्तर्गत; भीतर - अंदर आया हुआ included in नाया० ६; -- जल न० (-जल ) पाणीनी संहर पानी के भीतर in the water; under water. नाया० ६ - दंत त्रि० (-াदत् ) गगामाथी उभ्या उरतो. गले से बोलता हुआ. uttering from the throat. दसा० ६, ३; - दुइ पुं० म For Private Personal Use Only Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अंतो] (३६) [अंदुय (-दुष्ट) २ २४ी पी ४२मार शल्य. विजए अरजा रायहाशी अंतोवाहिणी बई" अंतरंग में पीड़ा करने वाला शल्य. a pain जं. ५०४, १०२; ठा० २, २;-सल. त्रि. rankling in the heart like a ( शश्य-अन्तर्मध्ये शल्यं यस्म ) संरतुं thorn. ठा० ४, ४ -धुम्म. पुं. શલ્ય હાર ન દેખાતે જખમ જેને છે તે. (-धूम) घरनी २२ धुंधात धुमा।. घर जिसके भीतर शल्य हो वह. one having के भीतर भरा हुआ धुआ. dense smoke internal sorrow. ठा० ५, ४; (२) filled in a house. दसा. ६, ४; જેણે અપરાધ કરી આલોચના નથી કરી તે; --मुहुरत. न० (-मुहूर्त ) मुत-से हीनी ना मनमा अ५२५५शल्य छे ते. जिसने अंबरनो समय. मुहूर्त-दो घड़ी के भीतर का अपराध करके भालोचना नहीं की वह; जिससमय. duration of time less than के मन में अपराधरूपी कांटा चुभता है. one forty-eight minutes. भग० २, ५; who has bitings of conscience ५, ८, ६, ३, १८, ८; २४, ६, जीवा० १; for faults. भग० २, ५; -सल्लमरण. पम० ४; क. प.१,११; ३८%3; जं. प० २, न० (-शख्यमरण ) संताशस्यम२४-माया ३१; अणुजो० १४१;-मुहुत्तिश्र. त्रि. निया वगेरे शस्य रामाने भ७ ते. माया (-मौहूर्तिक ) नुं परिभाए संत- आदि शल्य सहित मरना.death without भुत-भुइतनी म-२नु छ ते. अन्तर्मुहूर्त expiation for deceit, desire for कालप्रमाण. lasting for a duration future sense-enjoyments etc. of time shorter than forty-eight which rankle-in the heart. भग. minutes."तत्थणं जे से प्राभोगनिम्बात्तिए २, १; सम०१७, निसी.",४१;-हियय. सेणं असंखेज्जसमइए अंतोमुहुत्तिए" भग० न० (-हृदय) मन्त:४२९; मन. अन्तःकरण; २, १;-लित्तय. त्रि० (-लिप्तक ) म.६२ मन. mind; heart. उत्त. २३, १५ सिंपे. भीतर से लिपा हुआ. plastered अंतोअंत. पुं० (अन्त्योपान्त ) अंतमय with cow-dung etc. in the inside... सहित. अन्त मध्य सहित. The middle देय.., १६;-चट्ट.त्रि० (-वृत्त) संहरना as well as the end taken to-geभागमा गाण; अंतरगाण. भीतरी भाग में ther. तुमं चैव शं संतियं वरथं अंतोचंतेख गोल. round in the inside. "तेणं परिलहिस्सामि" आया. २, ५, १, १५% णरगा अंतोवहा वाहि चउरंसा" सूय. २, अंतोमज्झावसाणिय. न० (अन्तमध्यावसा२, ३६;-वाहिणी. स्त्री० (-बाहिनी ) मिक ) मलिनयना या भांना छेक्षा કુમુદવિજયની પશ્ચિમ સરહદ ઉપરની મહાવિ- { २. अभिनय के चार भेदों में से अन्तिम छनी भार अन्तनहामानी से. कुमुद भेद. The last of the four kinds of विजय की पश्चिमसीमा पर की महाविदेह की | dramatic gesticulation. राय• ६६ बारह अंतनदियों में से एक नदी. one of | अंदुय. पुं. (अन्दुक-अन्यते बध्यतेऽनेनेति) the twelve subterranean rivers हाथीना ५ मांधवानी सां. हाथी का पैर of Mahāvideha continent flow. बाँधने की साँकल. A chain for tying ing on the western boundary of the foot of an elephant. सूय. Kunullavijaya country. “ कुमुए। २.२, ६३; Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अंदू ] (३७) [ अंधत्तम अंदू. श्री. ( भन्दू ) ५५ मांधवानी सin | | अंधन. त्रि. (अन्धक) माध. अन्धा. मे. पांव बांधने की सांकल; बेड़ी. ___Blind. विशे० ११५६; fetters. सूय. १, ५, १, २१; अंधकार. पुं० (अन्धकार )अंधाई; सं५७१२. अंदोलग. पुं० ( भान्दोलक ) 10t; | अंधरा. Darkness. ओव. २१; भग०६, हिंय. झूला. A swing. जीवा० ३, ४; ___५; ७, ७; परह. १, ३, सम० ३४; ठा. अंदोलिय. त्रि. (आन्दोलित ) साहासन यापे. बायावतं. मुलाया हा; हिलाया। अंधग. पुं० (*अंम्धक-अंघ्रिप) a; 3. झाड. हुआ. Swung. ओष० ३८; A tree. भग० १८, ४;-वरिह. पुं० अंदोलण. न० ( आन्दोलन ) Enाट. (-वन्हि अंध्रिपा वृत्तास्तेषां वन्हयस्तदाश्रयखाट का झूला. A swinging cot. स्वेनेत्यांघ्रिपवन्हयः ) मा६२ अभि; उना सूय० १,११; 813iने आश्री-अपन ययेर अमि. वृक्षों अंध. पुं० (अन्ध्र) मंश; नायनी नाये की लकड़ी के द्वारा उत्पन्न अग्नि. fire proઆવેલ એકદેશ; જેની શ્લેષ્ઠદેશમાં ગણના duced by friction of trees. HITO रेखी छे. अन्ध्रदेश, जगनाय के दक्षिणभाग १८, ४; का एक देश; जिसकी गणना म्लेच्छदेशों में | अंधगवरिह. पुं० ( अन्धकवन्हि-अन्धका की गई है. Name of a country अप्रकाशकाः सूक्मनामकर्मोदयाये वन्हयस्ते situated to the south of Jagan | अन्धकवन्हयः ) सूक्ष्मन्समि; सूक्ष्म तेnātha. पत्र. १; परह. १, प्रव. २५. सूक्ष्मअग्नि; सूक्ष्म तेजःकाय. १५६८; (२) त्रि. अंधेशवासी मनुष्य. Latent fire; a body in wich अंध्रदेशवासी मनुष्य. an inhabitant of fire is letent. “ हंता ? गोयमा ? the Andhra-country.प.० १;परह. जावइया चरा अंधगवण्हिणो जीवा तावइया १,१; प्रव. १५६८3; परा अंधगरिहणो जीवा सेवं भंते ? भंतेति" अंघ. त्रि. (अन्ध ) अांधने नेत्रहीन. अन्धा. / भग० १८,४; Blind. पाया..,., २,१६, ठा०७; अंधगवरिह. पुं० (अन्धकवृष्णि ) समुद्रविअणुजो० १२८; सूय० १, १, २, १६; १, यतुं अ५२ नाम. समुद्रविजय राजा १२, ८,पंचा०","(२) शान २हिता | का दूसरा नाम. Another name of मसानी (माक्षाशु). झानरहित; अज्ञानी.. king Samudravijaya. “ बारवती( लाक्षणिक) Illiterate, ignorant. | ए शयरीए अंधगवण्हिणामं राया परिवसह" भग. ७, ६-परिस. पं. (-पुरुष ) अंत. १, १; दस० २, ८; उत्त० २२, ४४; rvie, rrमयी साधना. जन्मान्ध; जन्म से / अंधगार. पुं० (अन्धकार ) अंधाई. अँधेरा. अन्धा. One who is born blind. Darkness. सू० ५० १३, विवा•;-रूष. पुं० न० (-रूप ) शून्या- | अंधत्त. न० ( अन्धरव ) संघj. अँधपन. કાર જેનું શરીર અવયવન્ય–લાલસા ૫ Blindness. आया० १, २, ३, ७८; छे ते. अवयवशून्य शरीर वाला. One बंधत्तण. न० (अन्धत्व ) ५. अंधापन. having a body devoid of limbs. ___Blindness. प्रव० १३८८; विवा.., | अंधत्तम. न० ( अन्धतमस्) संघ; संधाई. Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अधयार] (३८) [ अंधयार अंधेरा, अंधकार. Darkness. " असुरिय नाम महाभितावं अंवत्तमं दुपतरं महंतं " सूय० १, ५, १, ११; अंधयार. पुं० ( अन्धकार ) अंधाई. अँधेरा; अँधकार. Darkness. श्रीव० ३० अगुजो. १३०; उत्त० २८, १२; सु० च. २, ५६ पन्न. २; भग० ५, ६; नाया० १; विशे० । લેથી બહાર અને બહારને માંડલેથી અંદર આવે તેમ અંધકારક્ષેત્ર અને તાપક્ષેત્રની न्यूनाधिरता थाय छे. जहाँ सूर्य का प्रकाश नहीं पड़ता वह प्रदेश; सूर्य जब भरतइरवतक्षेत्र में रहता है तब मेरु की पूर्व और पश्चिम दिशा की ओर अंधकारक्षेत्र होता है और जब सूर्य महाविदेहक्षेत्र में रहता है तय भरत - LATASH ललणा जंबु दीप.. नाव खेल अधकार क्षेत्र: प्यार खेत्त- अंधकार -अधयार ल ७७३; कप्प० ३, ३२, ६०; पंचा० १३, ११; | जं० प० ३, ५४, ५, १३५;-खेत्त. न. (-क्षेत्र )यां सूर्यना प्रकाश न ५ ते પ્રદેશઃ સૂર્ય જ્યારે ભારતઈરવતક્ષેત્રમાં હોય ત્યારે મેરૂની પૂર્વ પશ્ચિમે અંધકારક્ષેત્ર હેય અને મહાવિદેહમાં સૂર્ય હોય ત્યારે ભારતઈરવત त२५ अंधकार क्षेत्र होय; सूर्य संरने मां- इरक्तक्षेत्र अंधका क्षेत्र बन जाता है. सूर्य अंदर के मंडल से बाहिर और बाहिर के मंडल से अंदर आता है तब अंधकारक्षेत्र और तापक्षेत्र की न्यूनाधिकता होता है. the region whers the sun does not shine. when the sun shines over the Bharata. Iravata Ksotra Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अंधार] ( ३६) [ अंब the region to the east and अंब. पुं० ( अम्ब) ५२मायामी नासीन हो west of Meru remains in dark- અને ઊંચે ઉછાળે તે અંબ, પંદર પરમાધામી ness, and when the sun shines भाना मे. जो परमाधामी नारकी को मारे over the Mahāvideha Kşetra और ऊँचा उछाले वह; पंद्रह परमाधामी में से the region of Bharata Iravata एक.One of the 15 Paramādhāmia Ksetra remains in the dark. (tormentors) who torture beings The lighted part and the dark in hell and toss them aloft, part of the earth increase and भग० ३, सम० १५; diminish according as the sun | अंब. पुं० (पान) समानुं 13; मांसा. आम्र changes his position froin the वृक्ष; श्राम. A mango tree. राय० ४, inner to the outer circle and पन्न. १; आया० २, ४, २, १३८; ठा० ४, from outer to the inner cirole. १; श्रोध०नि० ७७०; निसी० १५, ५; (२) ज. प. ७, १३५;-पक्ख . पुं० (-पक्ष) १२; समानुं ३२. आम्रफल; आम. a शुपक्ष; अंधारी 3. कृष्णपक्ष; the dark mango. पिं० नि० १६६; अणुजो० ६४; half of a month. सू० ५० १३; भग० ८, ३, १६, ६; २२,२; दस० ७, ३३; अंधार. पु. ( अन्धकार ) संपाई. अँधेरा. आया० २, ७, २, १६०, (3) रीना गोरDarkness. ओघ• नि० २७०; सानु धोय. प्रामों की गुठलियों के धोवन अंधारिय. त्रि० (अन्धकारित ) संघारमय का पा.ी. a drink prepared by रेस. अंधकारमय किया हुआ. Dark- washing the mango stones. भग. ened. सु. च० २, ५६६; १५, १;-आराम. पुं० (-पाराम ) मन अंधारूव. त्रि. (अन्धरूप ) अ५५५ शून्य- वन, सामानुं वन. आम्रवन; श्रामों का वन. माइति; सससारू ५. अवयव रहित आकृति. agrove of mango trees. निर० ३, Without limbs; shapeless. " तए २;-कूणग. पुं० (-कूणक)भमानाक्षशंसा मियादेवी तयारूपं हुई अंधारूवं नगरले सना नोटमा. श्राम की गुठली. पासह" विवा० १, a mango stone. भग• १५, १; अंधिय. पुं० स्त्री. ( अधिक) य२४न्द्रिय -खुज्ज. न. (-कुब्ज ) माना श्वनी वाले। 4. चार इन्द्रियों वाला जीव. A liv- પેઠે વક્રાકારે સ્થિતિ કરવી તે આસનને એક ing being having four sense- २. आम्रफल की भांति वक्राकार स्थिति organs. पन. १, जीवा० १;भग० १५, १; करना; आसन का एक प्रकार. a bodily उत्त० ३६, १४५ posture with a curve like that अंधिज्ञ. दि. (पन्ध ) मध; मया of a mango. प्रव० ५६३, पंचा० १८, मांधी जम्मान्ध; जन्म से अंधा. Born १५-खुजय. पुं० (-कुब्जक) समाना blind. पिं. नि. ५७२, आउनी 3 वां वा गयेस-५31. अाम्र अंधिलग. त्रि. (अन्धक)मयी भांj. | के झाड़ के समान जो टेढ़ा होगया हो-कूबड़ा. जन्म से अंधा. Born blind. पराह• १, one who is bent like a mango १:२, tree; a hump-back. भग० १. Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अंब] (४०) [अंबपनवपरिभात दसा. ५, १०, वेय. ५, ३१-*चोयग. अंबह. पुं० (अम्बर) भाताना पक्षनी अपेक्षा स्त्री० ( -स्वच् ) मामांनी छस. आम के मार मार्य गति भाताना पक्षे मार्य. माता के की छाल. the bark of a mango पक्ष से भार्यजाति. Arya from the tree. भग० १५, १; निसी० १५, ७, mother's side. ठा. ६,१; पन. १; -डाल. न० ( -बालक ) रीतुं नातुं (૨) બ્રાહ્મણપુરુષ અને વૈશ્ય સ્ત્રીથી ઉત્પન્ન ५. आम का छोटा टुकड़ा. a small ये मे अवांतरात. ब्रामणपुरुष और slice of a mango. आया०२, ५, १६१; वैश्यत्री से उत्पन्न एक अवान्तर-दूसरी जाति. निसी० १५,-पेसिया. स्त्री०(-पेशिका) a mixed sub-caste sprung from समाना इसनी-रानीयो२. श्राम की फाँक. a Brāhmaṇa father and a Vaisya a clice of a mango. दसा० १०, ५; mother. सूय. टी. १, ६,२, -पेसी. स्त्री० (-पेशी) ममानी-शनी अंपड. पुं० (अम्बर) संपानामे मे पाय बार-तणा. केरी की फाँक. a slice of संन्यासी. अंबरनाम का एक ब्राह्मण सन्यासी. a mango. निसी० १५, फल. न. A Brāhmaṇa ascetic named (-फल ) 30. आम का फल. a mango. Ambada, ओव० ३८(२) महीना वव० ६, ३३, भित्त. पुं० (-भित्त) wit- ભરતખંડમાં થનાર ૨૪મા તીર્થંકરના પૂર્વભવનું न ।. श्राम के झाड़ का टुकड़ा. apiece नाम. जम्बूद्वीप के भरतखण्ड में होने वाले २२खें of a mango tree. निसी० १५, ५, तीर्थकर के पूर्वभव का नाम.name of the —भित्तय.न.(-मित्तक)रीनीमधी- 22nd Tirthankara in Bharata ३७सी, उपायु. प्राधा आमफल. a half Khanda of Jambu Dvípa in his of a mango. अाया० २, ७, २, १६०; last previous birth. सम..-जीव. --सालग. पुं० न० (-शाखक ) मपानी पुं० (-जीव) मनामनातासन ७१, rth oास. आम्रवृक्ष की मोटी छाल. thick જે આવતી એવીસીમાં બાવીસમા “દેવજિન” bark of a mango tree. निसी० १५,७, नामे ती४२ शे. अंबड नामक तापस का अंब. न. (प्राम्स) १२ मेरेथी संधारेख जीव, जो भागामी चौबीसी में २२ वाँ 'देव पार्य. छाछ डालकर बनाया हुआ पदार्थ. जिन' नाम का तीर्थकर होगा. the soul An article prepared with butt- of an ascetic nained Ambada er-milk; etc. जं० पं० ३; who will be the 22nd Tirthanअंब. त्रि. (अम्ल) भा.खटा. Sour. निसी० kara by name Devajina in the १५, ७; --कजिया. स्त्री० (-काजिका) conning Chovisi (cycle) प्रव० ४७४; भाटी ४i०. खट्टी छाछ. sour gruel. | अंबत्तण. न. (अम्लत्व) मटाश. खटाई. निसी० १७, ३०; Sourness. विशे० १४६७; अंबग. न० (आम्रक )री. मानस. आम. अंबधाई. स्त्री. (अम्बधानी ) घावमाता; A mango. उत्त० ७, ११; अणुत्त०३, १; पारने यशवनारी भाता. धायमाता; बालक -ठिया. स्त्री० (-अस्थिका) रीना गरसो. को दूध पिलाने वाली माता. A foster श्राम की गुठली. A mango stone. __mother; a wet nurse. नाया० १39 अणुस्त० ३, १; | अंबपल्लवपविभत्ति.न० (प्रानपावमाविभाक्ति) Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अंबय ] જેમાં આંબાના પાવની રચના વિશેષ કરવામાં આવે એવું એક નાટ્ય; બત્રીસ પ્રકારના नाटभानुं भे. जिसमें आम के पत्तों की रचना विशेष रूप से की जाय ऐसा एक नाट्य; तीस प्रकार के नाटकों में से एक प्रकार का नाटक. One of the thirty-two dramas characterised by the decoration of the leaves of the mango tree. राय० ६४; अंबय. पुं० ( आनक ) देरी; या इ. आम. A mango. उत्त० ३४, १२; सु० च० ११, १०; ( २ ) मे नाम से माणुस. इस नाम का एक पुरुष. name of a man. अणुजो० १३१; अंबर न० ( अम्बर) माश. आकाश. The sky. भग० २०, २ कप्प ० ३, ४६; ( २ ) वस्त्र कपड़ा; वन a cloth पराह ० १, १; पश्च० २ ( 3 ) उभरानं जाड गूलर का वृक्ष. kind of tree bearing fig-like fruit. भग० २२, ३; - तल. न० (-तल) आमशनं तर्जु-सपाटी. आकाशतल. the vault of the sky. नाया ० १ ६; भग० ३, २ कप्प० ३,३६; अंवरस न० ( * अम्बरस - अम्बर ) आश आस्मान. The sky. भग० २०, २; अंबरिस, पुं० न० ( श्रम्बरीष ) सहारनी डाउनो लाडो लठ्ठी. लुहार की भट्ठी. A furnace in a blacksmith's shop. जीवा ० ३; (२) पंह२ ब्लति पैडी जीक लतना પરમાધામી, કે જે નારકીના શરીરના કંટફાખંડ કરી ભાષામાં પકાવવાનું કામ કરે છે. पंद्रह प्रकार के परमाधामियों में से दूसरे प्रकार का परमाधामी, जो नारकियों के शरीर के टुकड़े कर भट्ठी में पकाने का काम करता है. the second of the fifteen kinds of Paramādhāmis ( ४१ ) (torturers) who cut into pieces the beings living in hell and roast them in the furnace. भग० ३, ७; अंबरिसि. पुं० (अम्बर्षि) भुमो “अंबरिस" शहने पीले अर्थ. देखो "अंबरिस" शब्द का दूसरा अर्थ. vide बरिस. " 2. [ अंबाडग 66 सम० १५; अंबरीस. पुं० न० (अम्बरीष) लुभे। "अंबरिस" ६. देखो "अंबरिस" शब्द. vide "अंबरिस.” जीवा० ३; For Private Personal Use Only बलसाग. पुं० ( श्रम्लशाक ) भेउ लतनी वनस्पति एक जाति की वनस्पति A kind of vegetation. भग० २१, ७; वसालवण. न ० ( आम्रशाज्ञवन ) आभलકલ્પા નગરીના ઈશાન ખુણામાં આવેલું આંબાનું वन. आमलकल्पा नामक नगरी के ईशान कोन का आम का वन. A grove of mangotrees situated to the north-east of the city named Amalakalpā. "" श्रामलकप्पाए णयरीए बहिया उत्तरपुरस्थिमे दिलीभाए बसालवणे णामं चेहए होत्था, पोराणे जाव पडिरूवे राय ० ४; निर०३, २ अंबा. स्त्री० ( अम्बा ) भाता; जननी. मा; माता; जननी. A mother. हे श्रंब, सं०. प्र० ए० नाया० १४; ( २ ) नेमनाथना शासननी अधिष्ठात्री हेवी नेमिनाथ तीर्थकर के शासन की अधिष्ठात्री देवी. the presiding goddess of Nemi nātha's cult. प्रव० ३७८; अंबाडग. पुं० ( श्रास्नातक ) संध्याउनु जा; हुमन्वाना वृक्षनी मेड लत बहुत बीज वाले वृक्ष की एक जाति A kind of tree the fruit of which is full of seeds. भग० २२, ३; पन्न० २; "" Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अंबालिया ] अत०३, १; अणुजो० ६४; १५४; ( २ ) न० संध्याउनु इज उक्त वृक्ष का फल. fruit of Ambada tree. आया० २, १, ८, ४३; ( 3 ) भाडाना इंजनुं घोवा - पाणी. उक्त वृक्ष के फल का धोवन - पानी. water in which Ambāḍā fruit has been washed. भग० १५, १; -पेसिया. स्त्री० (-पेशिका ) भाडानी पेशी- अतणी. बहुबीजकवृक्ष का टुकड़ा a thin cutting of a tree named Ambāḍā. ( ४२ ) दसा० १०, ५; अंबालिया. स्त्री० FET) 24140n. इमली. A tamarind tree. भग० १८,६६ बावली. स्त्री० ( आम्लवल्ली ) प्पाटारस वाणी मे वेस-सता. खट्टे रस वाली एक बेल-लता. A creeper having acid juice. पन० १; बिया. स्त्री० ( अम्बिका ) अभि-यांयभा वासुदेवनी भाता पाँचवें वासुदेव ( सुदर्शन ) की माता का नाम Name of the mother of the fifth Vasudeva. सम० अंबिल न० ( * श्राचाम्ल ) मायंमिल; तपना २. आयंबिल; तप का एक प्रकार. A mode or species of austerity, āyambila. प्रव० २०६; अंबिल न० ( *म्बिल - श्रम्ला ) मेड लतनी हरी वनस्पति एक प्रकार की हरी वनस्पति ( अम्मीखट्टी, पञ्जाबी ) A kind of green vegetable. पद्म० १; बिल. पुं० ( अम्ल ) माटो रस; मटाश. खट्टा रस; खटाई. Acid juice; acidity. सम० २२; ( २ ) त्रि० मटाश पराजु; माटुं स्वा; खटाई वाला. acid; having sour juice. भग० २, १, ११, ११, २०, ५; दस० ५ १, ६७; जीवा० ३, १; पन्न० १; व्याया० १, ५, ६, १८, २, १, ७, ४१; ठा० १, For Private [ श्रबु १; उत्त० ३६, १८; नाया ० १; पिं० नि० भा० ८३; जं० प० २, ३८; अजो० ३१; - उदा. न० (उदक) अंक मे अत्यन्त पाहुं पाएगी. कांजी के समान अत्यन्त खट्टा पाना. water resembling gruel, very acid in taste. पन्न० १; णाम. न० ( - नामन् ) नामनी उ अद्धतिમાંની એક, જેના ઉદયથી જીવને ખટાસ વાળું શરીર મળે-જેમ આંબળીના જીવને भज्युं छे. नामक की ६३ प्रकृतियों में से एक प्रकृति, जिसके उदय से जीव को खटास वाला शरीर प्राप्त हो-जैसे इमली का जीव. one of the 93 varieties of Nama-Karma as a result of which the soul has to bear acidity in the body; e. g. the life in a tamarind tree. क० गं० १, ४१; –– रस. पुं० (-रस ) माटो रस. खट्टा रस. acid juice; acidity. भग० ८, १; अंबिलिया. स्त्री० ( श्रालिका ) यांणीनुं 1. इमली का वृक्ष. A tamarind tree. जं० प० ३० अंबु न० ( अम्बु ) पाणी; ली. पानी. Water. श्रोत्र ०३८; - त्थंभ . पुं० (-स्तम्भ ) પાણીને રેકવાની એક કળા, ૬૪ કળામાંની १३ भी 50. पानी को रोकने की एक कला; ६४ कलाओं में से १३ वी कला. the art of stopping a flow of water; the thirteenth Kala or art. ओव० ४०; - भक्खि. त्रि० (-भस्तिन् ) पाणी पर कवनार. पानी के आधार से अथवा पानी के ही द्वारा जीने वाला living on water. भग० ११, ६; निर० ३, ३; - वासि. त्रि० (- वासिन्) पाणीभां रहेवा वाणी. पानी में रहने वाला residing Personal Use Only Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अंस] (४३) [ अकंत - in water; aquatic. भग० ११, ६ | की लार से बनने वाला रेशम; चिनाई रेशम. निर. ३,३; China silk. आया० २, ५, १, १४५; अंस. पुं० (अंश) भाग; हिस्से.. भाग; हिस्सा. अणुजो० ३७; (२) पत्र विशेष; सुंपाका ___Part; share. उत्त० २२, १३, વસ્ત્રની એક જાત; ચીનના સૂત્રની બનાવટનું अंस. पुं० (अंस )२४ध; माध, पलो. कंधा. | वस्त्र. वस्त्रविशेष; कोमलवस्त्र की एक जाति; Shoulder. ठा० ४, ३, पन्न. ३६; क. चीन के सूत से बना हुआ वस्त्र. a kind of गं० २, २६;-उवसत्त. त्रि० (-उपसक्त) soft cloth made of China silk. मा ७५२ २३१. कंधे पर रहा हुआ. rest. | जीवा० ३, ३, ४; आया० २, ५, १, १४५; ing on a shoulder. कप्प० ३, ३६; / नाया० १; सू० प० २०; निसी० ५, ११; --ग-य. त्रि० (-गत) मा ५२ २डेलु. | अंसोत्थ. पुं० ( अश्वत्थ ) ५ि५j ts. कंधे पर रहा हुआ. resting on a shoul. ! पपिल का वृक्ष.The holy fig-tree; ficus der. विवा० १,३; नाया. १८ religiosa. भग० २२, ३; अंसय. पुं० (अंशक ) ४८पेल मा-हिरसा. अकंटय. त्रि० (अकण्टक ) it२लित; sil कल्पित भाग-हिस्सा. A fixed part. विनानु. कांटा रहित; बिना कांटे का. Thornवेय० १, ६; less. जर्जावा० ३; (२) प्रतिस्पर्धा विना. अंसि. स्त्री (अस्रि) पुणे!. को ना. A cor- प्रतिस्पधी से रहित. unrivalled; having ner. ठा०८, १; no rival. “ श्रोहयकंटयं मलियकंटयं अंसि. व० उ० ए० (अस्मि अकंटयं” नाया० १; भग० ११, १; I am. “दिसाओ अागो अहमंसि जाव' ! अकंड. न० (अकाण्ड) मनवस२; मत पाया० १, १, १, ४; पार्नु; २१५. अनवसर; अकाल; बे समयका. अंसिया. स्त्री. (* आशंका-अर्शम् ) अश; | Inopportune; out of season. सु. सुधशमां भसाना शा. अर्श; बवासीर; च. १३, ३१; गुह्यप्रदेश में होने वाली मसे की बीमारी का । अकंडूअय. पुं० (अकण्डूयक-न कण्ड्यत नाम. Piles. भग० १६, ३; इत्यकण्डूयकः ) शरीरमां आवे तोपण अंसिया, स्त्री० (*अंशिका-अंश) नाना ખજવાળ નહિ તે; અભિગ્રહવિશેષધારી સાધુ. माग हिस्सो. छोटा भाग; छोटा हिस्सा. शरीर में खुजली चलने पर भी न खुजाने A small part. वेय० २, १८; वाला; अभिग्रहविशेषधारी साधु. One who अंसु. न० (अश्रु) आंसु नेत्र. आँसू ; has a vow not to scratch his आँखों का पानी; नेत्रजल. Tears. उत्त० body even though troubled by २०, २८; नाया० १; ५; जं० प० २, ३३; itching sensation; an ascetic भग० ६, ३३; पण्ह० १,१-धारा, स्त्री० who has taken this vow. To (-धारा ) सुनी घास. आँसुओं की ५, ३; ओव० १६; परह. २, १; धारा. flow of tears. नाया० १ अकंडूयग, पुं० (अकण्डूयक ) नुस। अंसुय. पुं० (अंशुक) यीन देशमा साना ___ "अकंडूअय" श६. देखो शब्द “अकंडूअय." वमतमा मनतुंनी सार्नुहार; सीना vide "अकंडूअय." ठा० ५, १; डी२. प्राचीन काल में चीनदेश में कीड़े | अकंत. त्रि० (अकान्त ) शन्ति विनानु, for Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अकंततर ] वगरतुः सौन्दर्य रहित. कान्तिहीन; तेजहीन; सौन्दर्य राहित. Devoid of lustre; devoid of beauty. ठा०८, १; नाया० १; भग० १, ५, ६, २, ७, ६, ६, ३३; पक्ष० २८; जं० प० २, ३६, ( २ ) मगुगभर्तुः अप्रिय अप्रिय. unpleasant; obnoxious, भग० १, ७; - स्सर, पुं० ( - स्वर ) अप्रिय स्वर र स्वर अप्रिय स्वर; कठोर स्वर harsh voice, भग० (४४ ) [refer माणकृतम् ) वर्तमानहाण ने भूताणनी मियाथी भने नहि. वर्तमानकाल और भूतकाल की क्रिया से नहीं बना हुआ. not result ing from what is being done in the present nor from what has been done in the past. “प्रकि दुक्खं अफुसं दुक्खं अंकज्जमाणकडं दुक्खं” भग० १, १०; अकट्टु. सं० कृ० अ० (अकृत्वा) यी चार; न ने बिना किये. Without having done; without doing. ठा० ३,२; भग० १, १०; अकट्ठ त्रि० ( अकार ) ३।४ रहित; धधल्या विना. काष्ठ रहित; बिना लकड़ी का. Without fuel. "जंसि जलतो अगदी नको" सूर्य ०१, ५, २, ११; अकड. त्रि० ( अकृत ) नहि रेसुं नहीं किया हुआ. Unperformed; not done. "कडे कडिति भासिज्जा, अकडं जो कडिन्ति य उत्त० १, ११; " अकडं करिस्सामिति मरणमाणे" आया ० १, १, २, ६६; भग० १,६० अकढिण. त्रि• ( अकठिन ) दाभण; ६४ डि. कोमल; कठिनता रहित Soft; easy; not hard. जीवा ० ३, ४, करण. पु० (अकर्ण ) सवगुसमुद्रमां सात सेो જોજન ઉપર આાવેલા એક અંતરદીપ; ૧૦ મા अंतरद्वीप, लवणसमुद्र में सात सौ योजन की दूरी पर का एक अंतरद्वीप; १७वें अंतरद्वीप का नाम. An island situated in the Lavana ocean at a distance of 700 Yojanas from the shore.ठा० ४,२; ( २ ) ते अंतरद्वीपमा रहेनार मनुष्य. उक्त अंतरद्वीप में रहने वाला मनुष्य. a person residing in that island. ठा० ४,२; १, ७; जं० प० २, ३६; अकंततर. त्रि० ( अकान्ततर ) व्यतियप्रिय; पशुं शुभतुं बहुत अप्रिय Extremely unpleasant. भग० १६, ३; अकंप. त्रि० (अकम्प ) प - सोल रहित. कम्म रहित; क्षोभ रहित. Firm; fixed; free from destruction. जं०५०२, ३१, ३, ५२; अकंपिय. पुं० ( अकम्पित ) महावीरस्वामीनाभा गणधर महावीरस्वामी के आठवें गणधर का नाम. The eighth Gagadhara of Mahāvīra Svāmī. सम• ११, ७८; विशे० १८८५; अकक्स. त्रि० ( अकर्कश ) अंश नहि; मृहु; | भग. मृदु; कोमल. Soft; not harsh. " अणवज्जमककले" दस० ७, ३; भग० ७, ६; अकज न० ( अकार्य ) नवा योग्य अर्थः अघटित अभ न करने योग्य कार्य; न करने लायक काम An improper action. नाया० २; १६; पिं० नि० १८५; भग० ७, ६; जं० प०२,३६; - पडिबद्ध. त्रि० (- प्रतिबद्ध) सार्थ श्वासां तत्५२. न करने लायक काम को करने में तत्पर. Intent on doing an improper action. नाया० १८; अज्जमाण. त्रि• (अक्रियमाण) यी वगरनुं; २. जो न किया जाता हो. Not being done. भग० १, १७; - कड. त्रि० (--कृतक्रियमाणं वर्तमानकाले कृतं तन्निषेधादक्रिय- | अकण्णछिन. त्रि० ( श्रकर्णदिन ) is पद्म० १; "" For Private Personal Use Only Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अकति] (४५) [अकम्मभूम अनवा; नरेनछाव्या नथी ते. अखंड | अकम्म. न.(अकर्मन्) भनी समाय; माश्रय कान वाला; जिसने कान नहीं छिदाये हैं वह. | निरोध. कर्मों का अभाव; आश्रव का निरोध. Having unperforated ears;hav- Absence of Karina ( action ); ing ears not perforated.निसी०१४,६; checking of Asrava.भग०३, ३; १७, अकति. त्रि. (अकति-न कति न संख्याता २; (२) त्रिभरहित. कर्म रहित. free इत्यकति) संध्यामां-गरात्रीमा न आवे from actions. "अस्थिणं भंते! अकम्मस्स तेरा; असंभ्या अनंत.असंख्य; अगणित; गई पण्णायह हंता अत्थि" भग. ७, १; अनन्त. Innumerable; infinite. प्राया. १, ५, ६, १६६; प्रव० ११३२; ठा० १, ३,-संचिय. पुं० (-सञ्चित) सूय. १, १, २, १५; એક સમયે અસંખ્યાતા-અનંતા ઉત્પન્ન થતા प्रकम्मश्रो. श्र० (अकर्मतस् ) भविना. 4. एक समय में असंख्यात-अनन्त उत्पन्न कर्मबिना. Without Karma ( acहोने वाले जीव. innumerable lives tion). "णो अकम्मो विभत्तिभावं परिणcoming into existence simul मई" भग० १२, २ taneously. ठा० १, ३; भग० २०, १; अकप्प. पु. (प्रकल्प) ये नहि त अकम्मंस. पुं० (अकर्माश न विद्यते कर्माशोખપે નહિ તેવું; અયોગ્ય; સાધુને ગ્રહણ यस्य सः) २॥ २हित. कर्मरज रहित. ७२वा योय नहि. अयोग्य; साधु के न ग्रहण Free from even the slightest करने योग्य. Unacceptable; im Karma. “ अप्पत्ति भकम्मंसे एयमई proper for a Sādhu." *8*14* मिगे चुए " सूय० १, १, २, १२; प्रकप्पो गिहिभायणं" दस० ५, ८; सम० ठा० ५, ३; (२) धाता हित सात १८; पिं० नि० १८६; आव० ४, ८; पंचा० विशेष; वणी. घातीकर्म रहित स्नातक विशेषः केवली.aSnataka abstaining १२, १४, प्रव० २७८२० from actions which destroy the अकप्पठिय. पुं० (अकल्पस्थित) अयेसा દશ પ્રકારના ક૫-મર્યાદા રહિત; વચ્ચેના ૨૨ spiritual qualities of the soul; तीये ना साधु.अचेलकादि दश प्रकार के कल्प a Kevali. भग० २५, ६; रहित;बीच के २२ तीर्थकरों के साधु.Having अकम्मकारि. त्रि० (अकर्मकारिन् ) अयोग्य no restrictions of ten kinds as आम ३२ना२. अयोग्य कार्य करने वाला. regards nakedness etc; disciples A doer of an improper action. of the 22 intermediate Tirthan- पण्ह० १, २, ___karas. वेय. ४, १४; अकम्मभूम.पुं० (अकार्मभौम) असि,मसामने अकप्पिय, त्रि. (अकल्पिक) अयोग्य; કસી તલવાર, કલમ અને ખેતી ) એ ત્રણ अपनी-मनेषणीय. अयोग्य; अकल्पनीक; પ્રકારના કર્મવ્યાપાર વિના કલ્પવૃક્ષ ઉપર अनेषणीय. Improper; not preserib- આધાર રાખી જીવનનિર્વાહ કરનાર જુગલિયા. ed; unacceptable. “अकप्पियं ण असि, मसी और कृषि (तलवार, कलम और इन्छिज्जा पडिगाहेज्ज कप्पियं" दस०६, ४८; खेती ) रूप कर्मव्यापर के बिना कल्पवृक्षों के ५, १,४१; ४३, ४८; आधार से जीवन निर्वाह करने वाला; जुगलिया. Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अकम्मभूमग] [श्रकम्हा One of those who depend लिया. तीस अकर्मभूमि-भोगभूमि में उत्पन for their livelihood entirely on मनुष्य; जुगलिया. Men belonging to Kalpavriksa ( wish-fulfilling the thirty lands of inaction; the tree ) without doing any busi- Jugaliyas. ठा० ३, १; ness e. g. of fighting, writing or agriculture; one of the Juga अकम्मया स्त्री० (अकर्मता) भनी सभाप; _liyas. उत्त० ३६, १९७; भनी छे. कर्म का अभाव;कर्म का उच्छेद. अकम्मभूमग.पुं०(अकर्मभूमक-कर्म-कृषिवा Absence of Karma; eradication णिज्यादि मोक्षानुष्ठानं वा तद्विकला भूमिये of Karma. उत्त० २१,७१, षां तेऽकर्मभूमास्त एवाकर्मभूमकाः) - अकम्मवीरिय. न. (अकर्मवीर्य) पंडित भूमिना गर्ममनुष्य; गुगलिया. अकर्मभूमि | वीर्य; पंडितलावसहित सामर्थ. पण्डित (जिस समय पृथ्वी पर बिना कृषि, बाणिज्यादि वीर्य; पंडितभावसहित सामर्थ्य. Power कर्म किये भी मनुष्य जीवन निर्वाह कर सकता coupled with wisdom. सूय०१,८, १; है ) के गर्भज मनुष्य; जुगलिया. One of अकम्हा. अ० (अकस्मात्) म; अन्यान the Jugaliyās born in a land अचानक; एकदम. Accidentally; devoid of any action such as suddenly. सु० च० ४, २६२;-दंड.पुं० agriculture etc. पन्न. १; (-दण्ड) थार्या नगर सभात-मायितुं अकम्मभूमय. पुं० (अकर्मभूमक) नुमे। એકને હણતાં બીજું હણાઈ જાય તેનું ચોથું 'अकम्मभूमग' श६. देखो "अकम्मभूमग" यिास्थान. एक को दण्ड देते समय बिना शब्द. vide “ अकम्मभूमग". सम. १४; निश्चय के अकस्मात् दूसरे को दण्ड दे देना; अकम्मभूमि, स्त्री० (अकर्मभूमि) मोगभूमि; चौथा क्रियास्थानक. striking a wrong કૃષિઆદિ કર્મ રહિત કલ્પવૃક્ષ વાળી ભૂમિ; person quite accidentally; the गुगलियाना ३० क्षेत्र. भोगभूमि; कृषि आदि fourth Kriyasthānaka. ठा० ५, २; कर्मरहित कल्पवृक्ष वाली भाम; जुगलियाओं सम० १३; प्रव० ८३०-दंडवत्तिय. के ३० क्षेत्र. ( ऐसे ३० स्थान हैं जहाँ जुग- पुं०न०(-दण्डप्रत्ययिक-अकस्मादण्डःप्रत्ययः लिया उत्पन्न होते हैं ) Any of the 30 कारणं यस्य) याथु यिास्थान; मेने regions of inaction for the Juga- મારવાનું ધારી મારતાં અકસ્માત બીજાને liyās; the land of enjoyment. भारी नाम ते. चौथा क्रियास्थानक; एक "कइ विहेणं भंते? अकम्मभूमीनो परणत्ताओ को मारने का निश्चय कर अकस्मात् दूसरे को गोयमा ! तीसं अकम्मभूमीनो ५० त. मारडालना.the fourth Kriyasthaपंच हेमवयाइं पंच हेरण्णवयाइं पंच naka originating from killing or हरिवासाई पंच रम्मगवासाई पंच देवकुराई striking a wrong person quite पंच उत्तरकुराई" भग० २०, ८; २५, ६, ७; accidentally.सूय० २, २, १७-भय. प्रव. ३६ न० (-भय ) माध निमित्त विना ४८५ना अकम्मभूमिय. पुं० स्त्री० (अकर्मभूमिज) માત્રથી ઉત્પન્ન થતું ભય; સાત ભયમાંનું श्रीस मर्मभूमि-नारालमिना मनुष्य, . बाह्य कारण के बिना कल्पनामात्र से Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अकय] (४७) [अकरंडय उत्पन होने वाला भय; सात प्रकार के भयों मराम लक्षण पाणु; असक्ष. बुरे लक्षण में से एक प्रकार का भय. imaginary वाला; कुलक्षणी. a man possessed fear; one of the seven kinds of of ominous signs or marks. राय. fear. ठा० ५, १; सम० ७; भग० ७, १; । २७६;-संभोग. पुं० (-सम्भोग)- रेख प्रव. १२३४; (धर्भ सघर्भनी) सम्भोग-प्राप्ति. न किया अकय. त्रि. (प्रकृत) - रेगुं. बिना हुआ ( धर्माधर्म का ) सम्भोग-प्राप्ति. किया हुआ. Unperformed. पण्ह०२,१; experiencing the results of (२) साधुने उद्देशाने न मनावे. साधु के action not done. विशे० ३२३१;उद्देश्य से न बनाया हुआ. not specially सुय. पुं० ( -श्रुत ) सीतार्थ prepared for ascetics. "अकयमका- शास्त्रवेत्ता नहि. अगीतार्थ; शास्त्रज्ञान रहित. रियमसंकप्पियमणाहुयं " भग. ७,१ one not acquainted with the क. प० २, ५०; पंचा० १२, ४१; Sastras or scriptures. वव० ४, ६; -भागम. पुं०(-भागम) मताभ्यागमन; अकयराणु. त्रि. ( अकृतज्ञ-कृतमुपकारं पर ન કરેલ પાપ વગેરેના ફળની પ્રાપ્તિ; सम्बन्धिनं न जानातीत्यकृतज्ञः) तनारेशाने न्यायशा सिर मेष. बिना किये हुए नहिना२. कृतन; किये हुए उपकार को पाप आदि के फल की प्राप्ति; न्यायशास्त्र भूलजाने वाला. Ungrateful. नाया० ६; का माना हुश्रा एक प्रसिद्ध दोष. experi- ठा० ४, ४; encing the fruits of sins etc. अकयएणुया. स्त्री० (अकृतज्ञता ) तनता; without committing them; A २६॥ ७५४२ने नलिवु ते. कृतघ्नता; well-known fallacy in Nyāya or किये हुए उपकार को भूल जाना. Ingratilogic.विशे०१५;१७;-करण.न०(करण) tude. “ चउहि ठाणेहिं संते गुणे णासेज्जा ४२वायोग्य आमनुं ४२ ते. न करने योग्य तंजहा कोहेणं पडिणिवेसेणं अकयएणुयाए काम को करना. performance of an मिच्छताहिणिवेसेणं " ठा० ४,४; improper action. भत्त० ७६; | अकयत्थ. त्रि० (अकृतार्थ) मतार्थ-तार्थ -पायछित्त. त्रि. (-प्रायश्चित्त) नशे नहि नि. अकृतार्थ; निष्फल. Unप्रायथित नया धुते. जिसने प्रायश्चित्त न successful; unhappy. राय० २७६; किया हो वह.one who has not aton- नाया०१२; ed for his sins. निसी० १०, १४;, अकरंडय. त्रि० (अकरण्डक-अविद्यमानं मांस -पुण्य त्रि.(-पुण्य) पुश्यथी २डित होय लतयाऽनुपलच्यमाणं करण्डकं पृष्ठवंशाતે; જેણે પુણ્ય કર્યું નથી તે; અકૃતપુણ્ય. स्थिकं यस्य देहस्याऽसावकरराडकः) ना जो पुण्य से रहित हो वह; जिसने पुण्य नहीं વાંસાનાં હાડકાં માંસથી ભર્યા હોવાથી બહાર किया हो वह अकृतपुण्य. one who भात नथी ते (शरी२). जिस शरीर के has not earned religious merit रीढ़ ( पृष्ठवंश) की हड़ी मांस से भरी हुई होने by holy actions."अकयपुरणजणमणो- से बाहिर नहीं दिखाई देती हो. A body of रहाविव पितिज्ञमाणी" नाया० २; १; १२; / which the spinal cord is not १९; निर.1,9-सक्ख ण. त्रि.(-लक्षण) | visible owing to excess of flesh. Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रकरण ] (४८) [अफसाय 'प्रकरंडपकरणगल्यगणिम्मलसुजायणिरुवहय- ___Not performing. नाया• ; भग. देहधारी' ओव...; १५, १; अणुजो० २५, प्रकरण. न० (अकरण) ४२मुं; न मायरj. अकलंक. त्रि. (अकलक) ४२-ष २हित. नहीं करना;आचरण में नहीं लाना.Omitting कलंक-दोषहीन. Stainless; faultless. to do. ओव० ३५; भग०६,१; वव० १,३७; पंचा० ६, २०, प्रकरणो .अ.(प्रकरणतस्) ४२वा पाश्रीने. अकलुण. त्रि० (अकरण-नास्ति करुणा यस्य यत्र नहीं करने के सम्बन्ध में.On account of ___ वा) निय; यायमरना. दयाहीन; निर्दयी. omitting to do. भग. 1,1; Merciless; cruel. नाया० १;पण्ह० १,३: प्रकरणया. स्त्री० (अकरणता) मायर; / अकलस. त्रि. (अकलुष) धादि सुषमा नसे. आचरण नहीं करना; सेवन नहीं २हित १२हित. क्रोधादि कलुषभाव रहित; करना. Omitting to do. “अकरणयाए द्वेष रहित. Not turbid; pure; clear; प्रभाठिसए"ठा० २,१;"सज्झायस्स प्रक- free from anger hatred etc. रणयाए उभो कालं" आव० ४, ६; भग. अंत० ७, ८, ६; १५, १; वेय० ४, २५; अकलेवर. पुं० (अकलेवर ) शरीर २हित; अकरणि. स्त्री० (अकरणि ) माश क्यथा सिलगवान.शरीर रहित; सिद्धभगवान्.One आम ४२वानी ना पापीते. चिल्लाकर काम करने having no physical body; a Siसे इनकार करना. Emphatic prohibi ddha. उत्त. १०, ३५; tion of an action. पण्ह. १, १; अकरणिज. त्रि. (अकरणीय ) नलि ४२१॥ अकसाइ. पुं० (अकषायिन्-कषाया न विद्यन्ते योय आर्य; २५४०५. न करने योग्य; यस्यासावकषायी) पाहि पायरहित; . पायी. अकषायी; क्रोधादि विकार रहित. Free अकर्तव्य. Improper not fit to be done. “मिच्छत्ति वा वितहत्ति वा असञ्चत्ति from passion. " अकसाई विगयगेही वा अकरणिज्जत्ति वा एगठा" आया० १, १, य सहरूवेसु अमुच्छिए माई " अाया• १, ७, ६०; २, १, ३, १५; ६, ४, १५; भग० ६, ४, ६, ३१; जीवा० .; प्रव० १२६२ अकरित. व. कृ. त्रि. (अकुर्वत्) ४२तो; न सायरता. न करता हुआ; आचरण न करता अकसाइय. पुं० (अकयायिक) ४ाय सहित हुआ. Not doing. "भयंता अकरिता य 94; पायी. कषायरहित जीव;अकषाया. बंधमोक्सपइण्णिणो” उत्त० ६, १०; पंचा० A soul free from Kasaya i. e. ५,४६; passions such as anger etc. भग. Vश्रकरिंसु.कृ० धा भू० उ० ए० (अकार्षम्) में ८, २, यु. मैंने किया. I did. ठा० ३, १; अकसाय. त्रि. (अकषाय) षायनो सर्वथा Vअकरिस्सं.कृ.धा०भू-उ०ए०(अकार्षम् ) में उपशम-क्षय ४२ना२. कषाय का सर्वया उपशम यु. मैंने किया. I did. आया० १, १, १, -क्षय करने वाला. Entirely free from ५०; passions, anger, hatred ete."प्रकअकरेमाण- व. कृत्रि० (अकुर्वत् ) नतो; न सायं अहक्खायं छउमथस्स जिस्स वा" मायरतो. न करता हुश्रा; न आचरता हुआ. उत्त० २८,३३; जं०प० २,३८-मोहणिज. Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अकसायि] (४६) [श्रकाम न० (-मोहनीय) बायाहि नाय०५ माह- करणे दम्वत्थए कूवदिलुतो" पंचा० ६, ४२; नीय भनी प्रति. हास्यादि नोकषायरूप अकसिणा. स्त्री० (अकृत्स्ना) आपण!मोहनीय कर्म की प्रकृति. the Karmic ને-પ્રાયશ્ચિત્તનો ચોથો પ્રકાર, જેમાં વધારે nature of Mohanjya Karma (de-i त५ समाईश ते प्रायश्चित्त, प्रायश्चित्त का luding Karma ) in the shape of चौथा प्रकार, जिसमें अधिक तप का समावेश Nokaşāya (nine minor faults) होसके वह. The fourth variety of such as laughter etc. उत्त० ३६, expiation;expiation with a larg er scope for severe austerity. अकसायि. त्रिः (प्रकायिन ) मा 'श्रक- | सम० २८; ठा० ५., २; साई' श... देखो' अकसाइ' शब्द. Videकाइय. पुं० (अकायिक-नास्ति कायो येषां 'अक्साइ.' भग० १८, १; २५, ६; २६, १; ते अकायास्त एवाकायिकाः ) या२हित ३०, १; ४०, १; 994सिलगवान कायारहित जीव; अकसिण. त्रि० (अकृत्स्न ) २५५री अधुई. सिद्धभगवान्. An emancipated soul; अपूर्ण; अधूरा. incomplete; falling, a Siddha. भग. ८, २; जीवा. पन्न short of perfection. अणुजा० ६०; पंचा० ६, ४२; (२)त्रि० अपार पाण-मन अकाम. पुं० ( श्रकाम ) छानो समाया અંધજેનાથી અતિ મોટી બીજે ધ છે તે; --91 नदिमान-91. इच्छा का अभाव, દિપ્રદેશથી માંડીને વાવત અનંત પરમાણસમૂહ- अनिच्छा . Absence of desire; de થી થયેલ પણ એક પરમાણુ આ છે હોય તે અ- sirtlesslyess. " तं च होज्ज अकामेणं કસ્મધ; એવી રીતે ક્રમશે. બે ત્રણ ચાર विमणेण परिच्छियं" दग० ५, १,८०; પરમાણુઓ ઓછી કરતાં છેવટ દિપ્રદેશક ૨ જ્યાં સવંછાના નિવત્તિ થાય છે २४५ ५९। मन वाय. अपरिपूर्ण- मात. जहा समस्त दन्छामा कानिनि होती अकृत्स्नस्कंध-जिससे बहुत बड़ा दूसरा स्कंध है है वह स्थान-मोक्ष. A state cha. वह; द्विप्रदेशिक (दो प्रदेश वाला) परमाणु स्कंध racterised by the extinction of से लेकर एक कम अनंत परमाण तक के स्कंध all desires. i. ., final bliss. तक अकृत्स्नस्कंध ही कहलाते हैं. Any in- " संघवं जहेज कामकामे " उत्त. tegral part which falls short of १५.,१(3) त्रि. विषय-सामना हिन. perfection by one to in- विषय-कामना रहित. free ironi passinumerable atoms in relation to 013. भग० ७, ७, ६, ३३, ११, ११; the whole. विशे० ८६७;---पवत्तय. -काम. त्रि० (-काम-न विद्यते कामस्य पुं० (-प्रवर्तक-श्रकृत्स्नमपरिपूर्ण संयम प्रवर्त. कामोऽभिलाषो यस्य सोऽकामकामः ) अन्ति विदधति येते तथा) में शिक्षा निवृत्ति વિષયવાંછના રહિત; વિષયની ઈચછા વગરનો. पामे. एक देश से निवृत्ति पाया हुआ. one विषयभोग की इच्छा रहित. free from partially following the practice sexual desire. " संथवं जहेज अकामof self-control. “अकसिणपबत्तयाणं कामे " उत्त० १५, १; किश्च. त्रि० (-कृत्य विरयाविरयाण एस खलु जुत्तो संसारपयणु-! -कमनं काम इच्छा, न कामोऽकामस्तेन Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अकाम] (५०) [श्रकामिय कृत्यं कर्तव्यं यस्यासावकामकृत्यः) २७ झचर्यवास) निर्मशनी विना ना विना म ४२ना२. बिना इच्छा के काम करने माथी ययं पाते. बिना निर्जरा की वाला. acting without any desire इच्छा क किसीके दबाव से ब्रह्मचर्य का पालन ( of gain eto. ). सूय० २, ६, १७, | करना. compulsory celibacy, with --छुहा. स्त्री० (-सुधा) निशिनी ॥२७॥ out any desire to purge विना परतंत्रपणे नमवी . निर्जरा की इच्छा | away the fruits of Karma. बिना पराधीनता से भूख सहन करना. in- | भग० १, १;-मरण. न० (-मरण-प्रकाvoluntary endurance of hunger मेन प्रनीप्सितत्वेन म्रियतेऽस्मिनित्यकामwithout any desire to put a मरणम् )मासमरामासमावे-मजानपणे stop to the fructification of विषय माहिती सासस्तिमा यतुं भ२५. बाल Karma. भग० १, १;-णिगरण. मरण; बालभाव-अज्ञानभाव (विषय आदि की त्रि० (-निकरण) मा अनि!-४२छाने। आसक्ति) में मरण. Lit. involuntary भाव नि४२९१-पारण मे. जिसमें इच्छा death i. e., death after leading का अभाव कारण हो वह. having its ori- An unvirtuous life. “यालाणं च gin in absence of desire. “ एएणं अकामं तु, मरणं असहं भवे" उत्त० ५, २; अंधा मूढा तमप्पविट्ठा तमपरलमोहजाल अकामप्र-यात्रि०(अकामक) नुसा“अकामक" पलिछमा प्रकामनिगरणं वेयणं वेयंतीति " १. देखो “अकामक" शब्द. Vide भग. ७, ७-णिज्जरा. स्रो०(-निर्जरा) "श्रकामक". नाया. १६:१६; निशनी याविना पराधीनपरी भुमत२स अकामक. त्रि. (अकामक) पामना-1 पोरे सन २५ ते. निर्जरा का इच्छा, २हिताविश्य वासना दिन.कामना रहित;इच्छा बिना पराधीनता से क्षुधा तृषा आदि का सहन रहित; विषयवासना रहित. Free from करना. the act of enduring hun- desire."अकामकं परिकम्म को ते वारिउger, thirst etc. from compulsion मरिहति"सूय०१,३,२,७; नाया०१;(२.) सन. without any desire to put a stop मिलीय;७॥ यो नहि. अनभिलषto the fructification of Karma. णाय; नहीं चाहने योग्य. undesirable. भग. ८, ६ ठा. ४, ४;-तराहा. परह. १,१; स्त्री० (-तृष्णा) निशनी ४२ विना अकाममाण. व. कृत्रि०(अकाममाम-न काम५२तंत्रशा :पी. बिना निर्जरा की इच्छा यते असावकाममानः)छान ५२ता. इच्छा के पराधीनता से तृषा सहन करना. involun- नहीं करता हु आ.Not desiring नाया०१६; tary endurance of thirst, with- अकामिय. त्रि. (अकामिक ) निरनियापी; out any desire to purge २। परतो. निरभिलाषी; बिना इच्छा का. away the fruits of Karna. Free from desires. “That starter भग० १,१;-निजरा. स्त्री० (-निर्जरा) परितंता प्रकामिया" विवा० १,१; जुम। "प्रकामणि जरा" श... देखो “अकाम- कामिय.त्रि० (अकाम्य) २७॥ याय; णि जरा" शब्द. vide “ अकामणिजरा." अनिष्ट. न चाहने लायक; अनिष्ट. Undesirक. गं० १, ५.६ :---बंभचरवास. पुं० (-प्र- | able: evil. राय० २६२; Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अकामिया ] अकामिया. स्त्री० ( प्रकाभिता श्रकामता ) मनिष्णा रिछानो अभाव अनिच्छा; इच्छा का अभाव. Absence of desire. "कामियाए चिरांति दुक्खं" परह० १ ३; अकाय. पुं० ( कार्य ) प्रयारहित छ4; सिद्ध भगवान् शरीररहित जीव; सिद्धभगवान्. Liberated soul; a Siddha. ठा० २,३; अकार. त्रि० (अकारक) अपथ्य अपथ्य. Unwholesome. प्रोष• नि० २०३; नाया ० १३; ( २ ) नरनार या शून्य. नहीं करने वाला; अकर्त्ता -क्रिया शून्य. not doing; devoid of action. " एवं अकारो अप्पा एवं ते उ पगब्भिया" सूम ० १, १, १, १३; पराइ० १ २; अकारग. पुं० ( प्रकारक) लुओ "अकारअ” २६. देखो " अकारश्र " शब्द Vide 'अकार.' पराह० १, २; अकारि. त्रि० (अकारिन् ) नहि उवावाणी, नदि ३२नार नहीं करने वाला. A do-nothing; a lazy fellow. “अकारिणो न्थ वजयंति मुचई कारगो जो उत्त०६, ३० अकारिय. त्रि० (त्रकारित) न शयें नहीं कराया हुआ. Not caused to be done. भग० ७, १; पराह० २, १; अकाल. पुं० (काल) अनवसर दुवत. अनवसर; असमय; बुरा वख्त. Improper time; unfavourable time. नाया० "" ८; १५; १६; आया ० १, २, १, ६२; दसा० १, १३; आव ० ४, ७; ( २ ) हुण्डमण; हुडाण. दुष्काल; अकाल. famine. त्रकावे वरिसइ" ठा० ७, १ ; ( 3 ) गोयरी महिना निषिद्धाण; वेजा. गोचरी (भिक्षा) के लिये निषिद्ध काल; कुसमय. prohibited time for begging food etc. काले चरसि मिक्लू कालं न पडिलेइसि " दस० ५, २, ५, चारि. पुं० (-चारिन् ) वेणा 46 ( ५१ ) 66 [ अकाल अवष्मते गोयरी यहि २नार कुसमय में गोवरी (भिक्षा) आदि करने वाला one who begs food etc. at the prohibited time. दस० ५, २, ५ - दोहल. पुं० (- दोहद) उवेणा उत्पन्न थतो होड - गर्भिणी स्त्रीने थी. कुसमय में गर्भिणी श्री को उत्पन्न होने वाली इच्छा-दोहला. the longing of a pregnant woman at an improper time. नाया ० १; -1 -पडिबोहि. त्रि० ( - प्रतिबोधिन् ) : वेणाखे-रात्रे लगना२-५२नार. कुसमय में रात्रि में जगने वालाफिरने वाला a person who keeps late hours.. “मिलक्खुणि अणारियाणि दुस्मरणपाणि दुप्पण्णवणिज्जासि प्रकाल पडिमोहिणि" माया० २, ३, १, ११५; - पढण. न० (-पठन) अडाणे - वांय ते. अ समय में पढ़ना - बाचना studying at a. prohibited time. पंचा० १५, २८ -- परिभोर त्रि० ( - परिभोजिन् ) रात्रि भोजन करना रात्रेमाना२. रात्रिभोजन करने वाला taking one's food at night. आया० २, ३, १, ११५ – परिहीण न० ( परिहीन - कालविलम्बो न विद्यते यत्र ) धंस्ट्टी शीघ्रः तत्हास; वगर वि. तत्काल; बिना विलंब; बहुत जल्दी; शीघ्र. instantly; immediately. "कालपरिहीणं चैव सुरियाभस्स अंतियं नाया ० १६६ – मेह. पुं० (मेघ) समाजे परसा६, भाव. श्रकाल में-समय में वर्षा rain out of season. नाया ० १ - वासि. पुं० ( - वर्षिन् ) भावमानो वरसाह; अवष्यते वरसनार. कुसमय की वर्षा समय में वर्षा. rain out of season. ठा० ४, ४; ( २ ) अगर खाते हानाहि देनार (आक्षणि). बिना आवश्यकता के दान देने वाला a person giving "" पाउब्भवह For Private Personal Use Only Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अकालिय] (५२) [ अकित्तिम alms without any need on the अकिंचणया वइअकिंचणया कायअकिंचणया part of the recipient ( fig.). उवकरणअकिंचणया" ठा०४,३; ठा० ४, ४;-सज्झायकार. पुं० (-स्वा- अकिञ्च.न०(अकृत्य) साधुनेन या योय.साधु ध्यायकारक) मते स्वाध्याय ५२ना२; 2 के न करने योग्य.A thing not fit to be ભણનાર; અસમાધિનું ૧૫ મું સ્થાનક સેવ- | done by an ascetic. पंचा० १५, २; ना२. कुसमय में स्वाध्याय करने वाला; अकाल भग० १,१०-ठाण.न. (-स्थान)यात्रिमें पढ़ने वाला; असमाधि के १५ वे स्थानक का ના મૂલ ગુણદિ ભાંગે તેવું અકૃત્યનું સ્થાન. पालन करने वाला. one who studies चारित्र के मूलगुणादि को भंग करने वाला scriptures at an improper time; अकृत्य का स्थान. cause of an improone who exposes himself to the per action violating the chief 15th source or cause of lack of principles of right conduct. भग. concentration. सम० २०;-समय. ८, ६; १०, वय० १,३५, पुं० (-समय) विपरीत समय. विपरीत समय. अकिज्ज.त्रि० (अक्रेय) मरीयाने ये॥२५ नदिन adverse time. नाया० १; खरीदने योग्य. Unit to be purchasअकालिय. त्रि० (अकालिक) १५त पडेय ed.“सुकीयं वा सुविकीयं अकिज्जं किज्जमेच पाइयांनु; साल येस. समय से पहिले वा” दस० ७, ४५. का; असमय में प्राप्त. Premature; un- अकिट्ठ. त्रि०(अकृष्ट) नjिij.बिना timely. “ रूवेसु जो गिद्धिमुवेह तिन्वं जाता हुआ;बिना खादा हश्रा, intilled; अकालियं पावइ से विणासं' उत्त० ३२, २४; not duy. भग० ३, २; १/अकासी. कृ.पा.भ.प्र.प. (अकाति)। कित्तण. न. (चकीर्तन) २४ान-गुणयाम तेणे यु.उसन किया. He did. सम० ३; सूय० पाए। नया ने. कीर्तन नहीं करना; गुण १,५,२,२३; नाया०८;दसा. ६,६; ग्राम का वर्णन न करना. Not praising अकाहल. त्रि. (भकाहल-कुत्सितं हलतीति the merits. उत्त० ३२,१५; काहलं न काहलं विद्यते यस्यासौ)२५४ २०१२ | अकित्ति स्त्री (श्रीति ) अति ; ५५यश, भाषी. स्पष्ट अक्षर कहने वाला; स्पष्टाक्षर भाषी. । अपकीर्ति; बुराई; अपयश; निंदा. Infamy; Speaking distinetly. परद० २, २; disrepute. गच्छा० ५.५;-कर. त्रि. अकिंचण. त्रि. (अकिञ्चन ) यिन-प्रति (-कर) ५५४ीत ४२वावा. अपकीर्ति करने ५।२४ धनना हित; निष्परिग्रही. प्रतिबं- वाला; बुराइ करने वाला. disgraceful; धकारक-धनकनकादि रहित; निष्परिग्रही.Not defauming भग० ६,३२;-कारय. त्रि० possessed of worldly effects; (-कारक) २५५४ीति ४२वावा. अपकीर्तिpoor.दस०६,६६८,६४,उत्त०२,१४;नाया. बुराइ करने वाला. disgraceful; defa१०परह० २,५;ओव० १०; १७;प्रव० ६४७; ming.भग०१५,१;~जणश्रात्रि (-जनक) अकिंचणया. स्त्री० (अकिञ्चनता) निपरिअलि अपहात ना२.अपकीर्ति करने वाला. dis ५. निष्परिग्रहपन. Freedom from graceful; bringing on disgrace; possession of worldly effects. causing ill fame. गच्छा० ५५; "चउम्बिहा अकिंचणया पण्णत्ता तंजहा-मण- | अकित्तिम. त्रि. (अकृत्रिम ) असली; भूस; Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अकियाणं ] [अकुक्कु સ્વાભાવિક; કુદરતી; મનુષ્યની કૃતિથી નહિ याचाही. जावादि पदार्थों के अस्तित्वका अपलाप मन. असली; मूल; स्वाभाविक; कुदरती; करने वाला; अक्रियावादी; नास्तिक; ३६३ पाखंप्राकृतिक मनुष्यादि की कृति से नहीं बना हुआ. डियों में से १४ वें प्रकार का अक्रियावादी. an Natural; not artificial. जं० ५० १, atheist; one belonging to the १२; विशे० ४७५; 84th of the 363 kinds of hereअकियाणं. सं. कृ० अ० (अकृत्वा)नशन; tics. णो किरियमाहंसु अकिरियवाई" सूय. र्या ॥२. बिना किये. Without doing; १, १२,४; भग० ३०, १; ठा० ४, ४; दसा० without having done. ओव० १४२; ६, ३; प्रव० १२०२; अकिरिय. पुं० (अक्रिय )यी, मधि:- अकिरिया.स्त्री० (अक्रिया) दृष्ट लिया; भियात्र ही आहिसावरिया खित. शरीरादि की सावध माहि युतिमनु४ान. दुष्ट क्रिया;मिथ्यात्व आदि क्रिया-पापकिया राहत. Free from sin- सहित अनुष्ठान.Heretical action; irful actions connected with the religious action; wicked action. body or with the use of wea- “अकिरिया तिविहा पण्णत्ता तंजहा " ठा० pons etc. भग० ११, १, २५, ७; ३,३:भग० २.५:७,२८,६:३५, १; ४१, १3B अणुजो० १५.१; (२) स्त्री वादि पड़ा। आव०४,८; सम.१;सूय०२,१,१७, ना असा२, नास्ति ५०. जावादि पदाथा । अकीय. त्रि. (अक्रीन) सधुना उद्देशथा नहि का अस्तित्त्व न मानना; नास्तिकपना । मरी. साधु के लिये न खरीदा हुआ. Not atheism; denying the existence i purchased with the object of of tihe Houl etc."किरियं च रोयए धीरे giving to an ascetic.भग ७, १; । अकिरियं परिवज्जए" उन्न. १८, ३३; (3) अकीरमाण. त्रि० ( अकुर्वाण) - रतो. त्रिवाहिना अस्तित्वनु उत्थापन १२नार; नहीं करता हुआ..Not doing भग० १५,१; नास्ति. जीवादि के अस्तित्व का खंडन करने अकील.त्रि० (अकील) या विनानु.कीले बिना वाला; नास्तिक. an atheist; one who #1. Without a nail; having no denies the existence of the soul. nail. पंचा० ७,१०, " अकिरिय राहु मुह वुद्धरिस " नंदी०६; अकुओभय. त्रि० (अकुतोभय-न विद्यते कुतः सम० १;-पाय. पु० (--अात्मन्) मात्मा- कस्माद् भयं अस्य) ने आध्यालय नथा ते. ને અક્રિય-ક્રિયાવિનાનો માનનાર સાંખ્ય जिसको किसीका भी भय न हो वह. (Quite शन वगेरे. आत्मा को अक्रिय-क्रियारहित fearless. “आणाए अभिसमेचा अकुत्रो मानने वाला. a school of philosophy भयं"आया०१,१,३,१२४; holding that the soul is not a अकुक्कुत्र. त्रि. (अकुज-कुत्सितं कूजति doer; e.g. the Sānkhya System. अाक्रन्दतीति कुजो न कुकूजोऽकुकूजः):"जे केइ लोगंमि उ अकिरियप्राया, अन्नेण ના ઉદ્ગાર વિનાને-હાયવોય–આક્રન્દન पुट्ठा धुयमादिसंति " सूय० १, १०, १६; २हित.दुःख के उद्गार-हायविलाप-आक्रन्दन -वाइ. पुं० (--वादिन् ) 4 पार्थन। रहित. Unlamenting; free from અસ્તિત્વને અપલોપ કરનાર; અક્રિયાવાદી; groans. “अकुक्कुप्रो सत्थ हियासएज्जा" नास्ति;383ाडीमांना ८४भा मेहना २- उत्त० २१,१८; Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अकुक्कुय-श्र] (५४) [ अकुहय अकुक्कुय-अ.त्रि० (अकुकुच) भुपवित्रा२ ___ जो बालब्रह्मचारी न हो.one not a celi रक्षित. मुखविकार रहित. Free from dis-| ___bate from birth. सम०३०; tortion of the face.अाया०१,६,४,१४, | अकुव्वमाण.व०कृत्रि०(अकुर्वत्) तो नहीं (२) अशिष्ट-मां येष्टा विनानी. अशिष्ट-अस- करता हुआ. Not doing."धणियं तु पुनाई भ्य-भाइचेष्टा रहित. free from vulgar | _अकुब्वमाणों" उत्त. १३, २१; gestures. " अकुक्कुप्रो णिसाएज्जा | अकुसल.न ० (अकुशखा) अशुभल; माई; २राम; णय वित्तासए परं"उत्त०२,२०, अभंगस.अशुभ; अमंगल.Inauspicious; अकुडिल.ति० (अकुटिल) is मुं, मांट | bad.ओव०१६;पण्ह.१,२:(२)त्रि• अM); ઘુંટી વગરનું સીધું; લુચ્ચાઈવગરનું માયરહિત पतव्यावतव्यनी समन विनानो. अजाण; सस. कुटिलता रहित; सरल; माया वक्तव्यावक्तव्यमूढ. ignorant; indiserरहित; सीधा; निष्कपट. Straight;even; eet. प्रव० ६.३;-कम्मोदय. पुं. striaghtforward. ओव. २१; भग० (-कर्मोदय) अशुभ भने। य.अशुभ कर्मों ६, ३३; जीवा०३,३; का उदय. rise or maturity of bad Karina. पंचा० १, ३५;-जोग. अकुतूहल. त्रि० (अकुतूहल) तुलस-पाथर्य पुं० (-योग) शुभयो भन, क्यन सने વગરને; ઇંદ્રજાલાદિ વિદ્યાના ચમત્કાર જેવા કે याना व्यापा२. अशुभयोग-मन, वचन और मतावानी । विनानी. कुतूहल रहित; काया का व्यापार. evil activities of श्राश्चर्य रहित; इन्द्रजालादि विद्या के चमत्कार mind, tongue and body. प्रवः ६०३; बताने अथवा देखने की इच्छा से रहित. De -----निवित्ति.वी. (-निवृत्ति ) शुभयोगvoid of curiosity; free from a पापना व्यापारथी निति.पाप के व्यापार से desire to see jugglery oneself or farąrat. freedom from or abstito show it to others." framfari nence from sinful operations (of अचवले अमाई अकुतूहले" उत्त० ३४, २७, mind, speech and body). प्रव०६०३; ११, १० -मण. न. (-मनस्) मार्तण्यानाहियुक्त अकुत्थ. त्रि०(अकुत्स्य) शासरू ५ सुगंध रहित. भन. प्रात्तध्यानादि सहित मन. a troubled शीलरूप सुगंध रहित.Devoid of the mind. भग० २५,७;-वई.स्त्री० (-वाच्) sweet smell of good or right समंगल वयन; अशुभयन. अमंगल वचन; conduct.पंचा.१४,३४, अशुभ वचन. improper speech; inअकुमार पुं०(अकुमार) मार-धारे। नहि ते. auspicious words. भग० २५, ७; जो कुंवारा नहीं वह; विवाहित पुरुष. A. अकुसील.त्रि. (अकुशील) शुद्धायारी; सुशास. married person. सम०३०; शुद्धाचारी; सुशील; अच्छे चाल चलन वाला. अकुमारभूत्र-य. त्रि० (अकुमारभूत ) गृह- Of unblemished conduct;"कुसी स्थाअभी; ५२शेलो. विवाहित; जो कुँवारा | ले सया भिक्खू" सूय. १,६, २८%, न हो; गृहस्थाश्रमी. A householder. / अकुहय. त्रि. (अकुहक) /जमातून " अकुमारभूए जे केई कुमारभूएत्तिहवए" | रहित. इंद्रजालादि कुतूहल रहित. Free सम०३०; (२) पावसयारी . from curiosity concerning jug. Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अकूर ] (५५) [अक्कम glery etc." प्रलोलुए अकुहए प्रमाई" | अकोहण. त्रि० (अक्रोधन) १५२नु,१२सा दस० १,३, १०; २हित.कोध रहित; गुस्सा रहित. Free from अकूर.त्रि० (अकर) २ता हित. क्रूरता रहित. anger. “अकोहणे सचरए तवस्सी" सूय. Free from eruelty. प्रव०१३७०; । १,१०,१२, अकेवल. नि. (अकेवल-न विद्यते केवल अकंत त्रि.(प्रकान्त ) अप्रिय; iति रहित. मस्मिनित्यकेवलम् ) अशु. अशुद्ध. Im- अप्रिय; कांति रहित. Devoid of lustre; pure. “ एस ठाणे प्रणारिए अकेवले | unpleasant. सूय०१,१,४,६.; नाया० ८; अप्पडिपुओं" सूय० २,२,५७; अकंत.त्रि. (पाक्रान्त) पारिता पायेस; अकेवलि. पुं० (अकेवलिन्) यसवानी नलिन पामेस. पीड़ित; दबाया हुआ; पराजित. सर्प नलि. केवलज्ञान रहित; असर्वज्ञ. Not ___Afflicted; overpowered. “ सम्वे possessed of perfect knowledge; अकंतदुक्खा य" सूय० १,१,४,१; पिं.नि. not omniscient. भग० १५, १; भा० ३७; (२)पुं० पाने श्वी साथे संघर्ष कोऊहल्ल.त्रि० (अकुतूहल ) नाट ितूप । થતાં નીકળતો વાયુ, કે જે અચિત્ત વાયુ કહેવાય २हित. नाटकादि कुतूहल रहित. Free . पाँव का पृथिवी के साथ संघर्षण होने से from curiosity concerning dra- उत्पन्न होने वाला अचित्त (जीव रहित) वायु. mas ete. “अकोजहढे य सया स पुज्जो' । the inanimate wind produced दस. १, ३,१० by the contact of the foot with अकोप्प. त्रि० (अकोप्य) १५४२वा योय नदि the ground. ठा० ५,३: । मषीय. कोप करने के अयोग्य; अदूषणाय. सकंद पं० ( प्राक्रन्द ) २५-रात:मनी Unblamable; faultless." अकोप्प प्रभ पासीत. रोना; दुःख से चिल्लाना. Cryजेधनुयला"जीवा० ३,३; पण्ह० १,२, ing. सु० च० ८, ७६; प्रव० ४४०; अकोविय.त्रि. (भकोपित)६५९ २दित. दूषण- अक्तूवरी. ना. (भर्कतूवरी). मे तनी रहित.Faultless."मारियं उवसंपज्जे, सम्व शु२७वनरपति. एक प्रकार की गुच्छ वनस्पति धम्ममकोवियं" सूय.१,८,१३, A kind of vegetable growth. अकोविय..(अकोविद) अपंडित शोध पन्न.१; रक्षित.पांडित्यरहित; शास्त्रज्ञान रहित.Illiter अकबोदिया. स्त्री०(अर्कबोन्दिका) मे तनी ate; ignorant of the scriptures. ३. एक जाति की बेल.A kind of creepदस.६,२,२३, “मूढे णेयाशुगामिए दोवि एए er. पन. १; अकोदिया" सूय० १,१, २, १८; Vअकम.धा. I.(मारकम् )माभए ५२ अकोसायंत. १० कृ. त्रि. (कोशायमान) ५२शल ४२३१. आक्रमण करना; पराभव करना. माणू; विसामेमु; अyधित. विकास पाया To assault; to defeat. (२) गवर हुमा; प्रफुल्लित.Full-blown. ओव. १०; मीन साथे भस. पैरों से जमीन पर जीवा० ३, ३, मसलना. to trample down. प्रकोसिया.स्त्री०(*अकोशिका) मेनामनी मे अक्कमेज्जा. वि.-भग० १४, ३; मिहा-सुमती.एक प्रकार की मिठाई.A kind अक्कमिता. सं० कृ० भग० १४, ३; of sweet-meat. जीवा. ३,३; अक्कमिउं, हे. कृ. सु. च०१, २८७ Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अक्किट] ( ५६ ) [ अक्ख अक्किट. त्रि. (अक्लिष्ट) समाधित; सेश परीषह. the 12th of the 2:2 Parisa रहित; स्वस्थ. बाधा रहित; क्लेश रहित; | has of Sadhus viz. the bearing तंदुरुस्त. Sound; healthy. भग. of harsh words. उत्त० २,१; ३, २; जं० प० २, २६; अक्कोस. न० (अकोश ) साधुने योमासु अक्किय. त्रि. ( अक्रिय ) लिया हिता રહેવાને અયોગ્ય ક્ષેત્ર, કે જેની એક निय. किया रहित; निष्क्रिय. Inactive3B બે કે ત્રણ બાજુએ નદી, પહાડ કે હિંસક free from action. विशे० ३२; पशुहोय ते क्षेत्र. साधु के चौमासा न करने भक्कुठ्ठ. त्रि० ( अाक्रुष्ट ) २ क्यनथा- योग्य स्थान, जिसके कि, एक दो या तीनों माहेश ययनया सोसावेस. कर्कश-कठोर ओर नदी, पहाड़ या हिंसक पशु हो. A वचन से बुलवाया हुआ.Called out with place improper for a Sādhu to harsh words. असई वोसचत्तदेहे live in during the monsoon. वव० अक्कुठे व हए व लूसिए वा ” दस० १०, अक्कोसणा. स्त्री० ( *आक्रोशना आक्रोश ) अक्केज्ज. त्रि. (अक्रेय ) भरीव योग्य सुगा " अकोस" २५६ देखो ' अक्कोम' नहि ते. न खरीदने योग्य.Unorthy of शब्द. Vide " अक्कोस." माया. १६; being purchased. विशे० २६६४: अक्केय. नि. (अक्रेय्य ) मशीन सय अक्कोह. त्रि० (अक्रोध) मा “अकोहण" शाह. देखो - अकोहण' शब्द. Vide ते; अभूट्य. अमूल्य; जो खरीदा न जासके. Invaluable; priceless. प्रव० १२४४; “ अकोहण." भग० १, ३; V अक्कोस. धा. I. ( श्राxकुश् ) सारा श्राक्कोहण. त्रि० ( अक्रोधन ) मे “अको वयन यां; 31 मा५वे; मी मावी. हण” २६. देखो ‘अकोहण' शब्द. Vide कठोर वचन कहना; उलहना देना; धमकी “ अकोहण.” उत्त० ११, ५; देना. To scold; to upbraid. अक्ख. पुं० (अक्ष) ॥नी ३३. गाड़ी का अकोसइ. ठा० ५, १; सु० च० १५, १५.१; धुरा. An axle of a car. उत्त० ५, प्रक्कोसंति. अंत.६,३; नाया. १६ १४; सूय. १, ७, ३०; २, १, ५६; भग० प्रक्कोसेज्ज. वि. उत्त० २, २४; ७, ६; श्रोघ० नि० ८, ५४६; ओव० ४०; अक्कोस. पु. ( आक्रोश) शक्यता अणुजो १०; (२) २भवाना पासा. કઠેર-નિષ્ફર વચન; તિરસ્કાર ભરેલ વચન. खेलने का पासा.udie to play.with.सूय. कठोर वचन; तिरस्कारयुक्त वचन. Harsh २, २, २३; पिं. नि. भा० ७; विशे० words. उत्त.१, ३८ १५,३,प्रव० ६६४; ५८२; ( 3 ) ३क्षत भए।. रुद्राक्ष का भग० ८, ८;-परिसह. पुं० (-परिषह) मनका. a bead of Rudraksa આક્રોશ-તિરસ્કાર ભરેલ વચનનો પરિપહ; ( a kind of tree ). अणुत्त० ३, १; સાધુના ૨૨ પરિષહમાં ૧૨ મો પરિષહ. (४) यार ४५ परिभित मे १२५; कठोर अथवा तिरस्कार भरे बचनों को सहन धनुष्य. चार हाथ प्रमाण धनुष्य. the करना; साधु के २२ परीषहों में से १२वाँ | length of a bow. भग० Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अक्खइय] [ अक्खय ६, ७ सम• ६६; अणुजो. १३३; सदा पानी से भरा रहने वाला. Ever filled (५)043मात्मा. जीव; आत्मा. a soul. with water. “ जहा से सयंभूरमणे “जीवो अक्खो अस्थम्बावणभोयणगुणाणि- उदही अक्खोदए" उत्त० ११,३०; श्रोएण" विशे० ८१; (8) निय. इन्द्रिय.a • ८९; (६) घाय. इन्द्रिय. अक्खोवसम. पुं० (अक्षयोपशम )क्षयोपशsense; an organ. विशे० ६१; १५.६७; મનો અભાવ; કર્મના ઉદિતભાગનો ક્ષય અને निसी. ५, १४;-उवंग. न० (-उपाङ्ग- અનુદિતભાગને ઉપશમ તે ક્ષયેશમ, તેને अवस्य धुर उपाङ्गोऽभ्यजनम् ) पानी अभाव. क्षयोपशम का अभावः कर्म के ધરીને તેલ વગેરે ચોપડવામાં આવે છે તે. उदितभाग के क्षय और अनुदितभाग के गादी के धुरे में जो तैल आदि चुपड़ा जाता उपशम को क्षयोपशम कहते हैं उसका अभाव. है वह.. oil etc. used for lubricat- Absence of Kyayopaśama i. e. ing the axle of a cart. गच्छा. destruction of that portion of ५८;-चम्म. न० (-चर्मन्) पासवाना Karma which is ripe for fruit शि. पानी निकासने की चरस. a large and subsidence of that which leather bucket for drawing is not yet ripe. विशे० १०४; water. " अक्खचम्म उट्टगंडदेसं " नाया• अमरवण न., (पाख्यान) , २मयान ६, ८;-घाडग. पुं. (--पाटक ) योरस २. कथा कहना. Narration. पिं. नि. सासन याने. चौकी. a square stool. भा० ५०४ " सेसिणं बहुमझदेसभाए पत्तेयं २ बहरा- अकस्खम. वि. ( अक्षम ) असमर्थ अनुथिन: मया अक्खवारगा पण्णा " जीवा० ३. सोय. मनसमर्थः अयोग्य. Powerless; ४;-सुत्तमाला. स्त्री० (-सूत्रमाला)३t- ____imprt.por. ठा, ३. ३: ५. १: सनी माला. रुद्राक्ष की माला. a rosury अक्वमा. स्त्री० (अक्षमा ) क्षमा माया having Rudraksa beads. "अक्ख- सहनशीलता नहि. क्षमा अथवा सहनशीलता सूत्तमाला विव गणिज्जमाणेहिं " अणु- का अभाव. Absence of forgiveness; जो.:-सोय.न. (-स्रोतस ) गाडीना want of patience. भग० १२, ५; पैनी परीनु मां-छिद्र. गाड़ी के धुरे सम० ५.२; का तिरछा छेद. a slanting hole in अक्खय. पुं० (अक्षत) २५-२५४ीशु यामा. the axle of the wheel of a पूर्ण (साबुत) चांवल. Unbroken grains cart. भग० ५, ६; जं० प० २, ३६; of rice. प्रव. १३४६; पंचा० ४,१०; अक्खाइय. त्रि. (अक्षतिक) अक्षय; अविनाशी. (२) त्रि. परिपूर्ण २५७. परिपूर्ण; अखंड. अविनाशी; नाश न होने वाला.Undecay- | whole. सम० १; ing; indestructible. "अक्खयबी-अक्खय.त्रिक (अक्षय) सविनाशी, अक्षय; नाश एवं अप्पाणं कम्मबंधणेणं मुहरि" परह. पार्नु नाश रहित;अदिनाशी:अक्षय. Unde caying; imperishable.नाया. १; ; अक्खोदय त्रि० (अक्षयोदक-अक्षयं शाश्व- । सम० १; ; भग० १, १; ६, ३३, १८, १०; तमविनाश्युदकं जलं यस्य)समट पाणी: ओव०१; राय. २३; जीवा० ३, ४; सु.च. सहाय पाया मरेलु. अलूट पानी वाला;! ३, १८५; पंचा० ४, ४७; काप० २, २५; आव० Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अक्खर ] [अक्खर ६,११;-आयारचरित. त्रि. (-प्राचारचरित) अ माया२-यरित्रवाj. अखंड आचार-चरित्र वाला. of unbroken, uninterrupted right conduct. श्राव०४, ८;-णिहि. पुं० (--निधि) अक्षय ७५२अमुट मा२. अखूट भंडार; अक्षय भंडार. inexhaustible treasure. "अ. स्वयणिहिं च अणुवट्टेस्सामि"विवा.१,७; ना या० २;-णीवि. स्त्री० (-नीवि-निग्ययति निवीयते वेति) 24मुट भुडी. अक्षय पूंजी. inexhaustible wealth. नाया. २; -तईया. स्त्री० ( -तृतीया) अमात्रीor; वैशाप सुधि. क्षयतृतीया; वैशाख सुदि ३. the third day of the bright-half of the month of Vaisakha. सू० प०१२;-सुख. न० (-सख ) शाश्वत सुमनु २थान; भोक्ष. शाश्वत सुख का स्थान; मोस. final emancipation; permanent bliss, भत• ६६; अकखर. न० (अक्षर ) २५२ २००५ २५३२ माना. स्वर व्यंजनरूप वर्णमाला. Letters of the alphabet consisting of vowels and consonants.क.प. ४, ६; क. गं० १,६; राय. १७०; पन्न० ३६; श्राव० १६: ४३: विशे० १७; ४६१; अणुजो० १३: १४६; (२) संजाक्ष२, व्यंकनाक्षर અને લબ્ધિઅસર એ અક્ષરશ્રતના ત્રણ ભેદभाना मे. संज्ञादर, व्यंजनाक्षर और लब्धिअक्षर में से कोई भी एक; अक्षरश्रुत का एक भेद. one of the three kinds of Aksara Srutas. “ से किं तं अक्खरसुयं २ तिविहं पलतं तंजहा सन्नवखरं वंजणवखरं लद्धिक्खरं" नंदी० ( 3 ) 244स; अविनव२. अविचल; अविनाशी. constant; indestructible. विशे० ४५७;-अणुसार. पुं. (--अनुसार) श्रुत अंथने अनुस२ ते. श्रुत- शास्त्र का अनुसरण. acting according to scriptural texts. विशे० १४५; -उवलंभ. पुं० (-उपसाभ) श्रुतशानने उपयोग. श्रुतज्ञान का उपयोग. use of scriptural knowledge. विशे० ४६६; -गुण. पुं० (-गुण ) अनंतागमा, पर्याय, व्यार वगेरे सक्षरना गुप. अनंतागम, पर्याय, उच्चार वगैरह अक्षर के गुण. any of the properties of letters such as Anantāgama, Paryāya, Uchchāra etc. सूय० १,१,१,६;-पुठ्ठिया. स्त्री० (-पृष्ठिका) सदार सिपिमांनीटभी सिपि. अठारह लिपियों में से हवी लिपि का नाम. the 9th of the 1 cripts. पन्न० १;-प्पभव. त्रि० (--प्रभव) अक्षरना यास्था उत्पन्न यतुं; मक्षशया२०ान्य. अक्षर के उच्चारण से उत्पन होने वाला. produced by the sound of letters. विशे. १६७;-लंभ. पुं. (-लाभ) शनी गति, अर्थ वगेरेनुं जान. शब्द की जाति, अर्थ वगैरह का ज्ञान. knowledge of gender, meaning etc. of words. " अक्खरलंभो सरणी ण होज्ज पुरिसाइवरणविरणाणं" विशे० ६०; ११४; १४३; ४७४- लाभ. पुं० (-लाभ ) नु। " अक्खरलंभ" श६. देखो 'अक्सरलंभ' शब्द. vide “अक्खरलंभ". विशे० १२५; ---संबद्ध. पुं० (-सम्बद्ध) शमांमक्षर -वर्ण व्यत-२५ष्ट डाय ते. जिस शब्द में अक्षर स्पष्ट हो वह. a word in which the letters are clear or distinct. ठा० २, ३,-सरिणवाय. पुं० (-सनिपात) सक्षरानो सयोग; मक्षरानु मा. अक्षरों का संयोग. combination of letters. " अजिणाणं जिएसंकासाणं सम्बक्सरसरिणवायाणं' ठा. ३, ४;-सम.न०(-सम) २५, हीर्थ, 'सुत वगेरे हे अक्ष२ नाय Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अक्खर ] तेथे मोसवते; गेयस्वरविशेष. अक्षरों का शुद्ध उच्चारण; गेय ( गाने का ) स्वर विशेष. phonetic pronunciation of a letter. अजो० १२८ ठा० ६, १; -समास. पुं० ( -समास ) साराहि अक्षरौना परस्पर भेलाय - भोडा. अकारादि वर्णों का परस्पर संयोग. combination of two or three or more letters. क० गं० १, ७:- सुय. पुं० ( - श्रुत) श्रुतज्ञाननो मे लेह श्रुतज्ञान का एक भेद. a variety of Srutajñāna ( scriptural knowledge ). नंदी० ३७; अक्खर. पुं० (अक्षरक) हास; गुलाम दास; गुलाम. A servant; a slave. गोवालए य भक्खर पुते य धूय सुरहाए" पिं० नि० ३६७५ अक्खलिश्र - य. त्रि० (अस्खलित) रक्षित; स्पष्टः याङ्मु अस्खलित; स्पष्ट, Without a break; clear; finent. पंचा० ४, २७, अजो० १३ : चरित. त्रि० ( - चारित्र) मेनुं यारित्र अस्मलित छे ते. अस्खलित चारित्र वाला. of unbroken or unswerving right conduct. गच्छा ०४१; अक्खवाश्रय. पुं० (अक्षपाद) न्यायदर्शनना પ્રણેતા અક્ષપાદ નામના આચાર્ય; ગૌતમ भुनि. न्यायदर्शन का रचयिता अक्षपाद नामक आचार्य गौतम मुनि. The name of the founder of the Nyaya philosophy ie. the preceptor named Aksapāda. विशे० १५०८; watau.ft. (wafaa) &u ska dle; पावेल नहि. नष्ट नहीं किया हुआ. Not destroyed. विशे• ५२६; ́NFC[, T• 1. (M-EM) 3Šj:394 3Rj; ( ५६ ) [ श्रक्खाय निरूपण ४२. कहना; कथन करना; निरूपण करना. To narrate; to tell to relate. अक्खाउं. हे ० कृ० भग०२, १; दस० ८, २० अक्वाइय न० (श्राख्यातिक) साध्य छियायह. (यथाऽकरोत् करोतीत्यादि ). साध्य क्रियापद. An inflected verb. पण्ह० २, २, श्रक्वाइया. स्त्री० (आख्यायिका) वार्ता; स्थित था-हंत था. कहानी; दंतकथा. A legend; a fable. पन० ११; सम० ६; श्राया० २, ११, १७० ; ( य ) - ठाण. न ० ( - स्थान ) हुथा, वार्ता-श्वानुं स्थान. कथा, कहानी कहने की जगह a place where tales or stories are narrated आया. For Private २, ११,१७०; ( य ) -- रिस्सिय. न० (- निश्रित) तथा आश्रित लुहागुं; भृषा --लुहनो नवमेो हि दंतकथा पर अवलम्बित कुंठ का नवाँ भेद. falsehood based upon a legend: ninth variety of falsehood निर्मा० १२. ३२९ ठा० १०. १: प्रव० ८६६: अखाडग. पुं० ( श्रज्ञाटक - अक्षवाट ) અખાડા-મહેાને કુસ્તી કરવાની જગ્યા; પ્રેક્ષકાને બેસવાના એટલે1; મજલસનું स्थान. पहलवानों की कुश्ती करने की जगह: अखाड़ा; दर्शकों के बैठने का चबूतरा; मजलिस का स्थान. A gymnasium, a verandah for spectators; & place where a festival is held. तेसिं बहुसमरमणिज्जाणं भूमिभागाणं बहुमज्झदेसभाए पत्तेयं २ वइरामए श्रक्खाडगे” 66 राय० ६७, भग ०६, ५; ३, ३; ठा० ३, ३; अक्खाय. त्रि० ( श्राख्यात ) हेलु परूपेतुं; सुं.कहा हुआ; प्रकाशित; प्ररूपित. Told; related; revealed. संति मेय दुवे ठाणा अक्खाया मारणंति य" उस ०२, २; " सुयं मे श्राउस तेयं भगवया एवमक्खायं " ठा० Personal Use Only (c Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अक्खायग] (६०) [अक्खीण १, १; उत्त० ८, १३, २४, ३; आया० १, (-वेदना ) सांपनी !-वेहना; मांगने १, १, १; दस० ६, ४, १; भग० २, १; ६, रोग आंखों का रोगः श्रीख की वेदना-पक्षिा. १, १२, ४; विवा० १; दसा० १,२; सम० १; pain in the eye; an eye-disease. प्रोव० ३५;-अायार. त्रि. (-आचार) विवा० १,४; पाण्यात माया२ पाणी. आख्यात प्राचार अफ्खित्त. त्रि० ( प्राक्षिप्त ) अरेस; वाला. ( one ) of unbroken right भेन्येस. आकर्षित; खींचा हुआ. Attracted. conduct. वव. ३,३,-पव्वज्जा . स्त्री. पिं० नि० ३१३; नाया० १% (२)सया(-प्रव्रज्या-आख्यातेन धर्मदर्शनेन प्रव्रज्या) वेस; दासय सापेस. लालच में फंसा हुआ; ધર્મદેશના સાંભળી બોધ પામીને દીક્ષા લેવી ! जिसे लालच दिया गया हो वह. enticed. ते; अन्यानो मे मेह. धर्मोपदेश के नाया० २; ( 3 ) मुरी धेर; ३४॥धेस; श्रवण से बोध प्राप्त कर दीक्षा लेना; तीस. छोड़ दिया गया; फैका हुभा. प्रव्रज्या का एक भेद. renouncing abandoned; thrown away. पंचार Worldly life as a result of reli- १२, ४१; gious teaching; one of the/अक्खिव. धा• I. (मा+क्षिप् ) साक्षेप modes of entering religious १२वा; मा ४२ . आक्षेप करना; आर्कषण order. ठा, ३, २, ४, ४, करना. To attract. (२) २१४२j. अफ्खायग. पुं० (प्रात्यायक) शुभाशुभ ५२ स्वीकार करना. to accept. जना निभित्र प्रा. शुभाशुभ फल कहने अक्खिवह. " अक्खिवइ मणं विसमत्थसाथताला; निमिन ज्ञानी. One who retells सुहुमत्थकहणेण” सु. च० २, ३८०; the good or bad consequences । अक्खिवण. न. (आक्षेपण) पित्तनीयताof omens. जावा० ३, ३; सानुसता ३२वी. पाकुलता; चित्त की व्यग्रता. अक्खायार. पुं० (#पाख्यातारः-माख्यात) Distraction of the mind. परहः हना२; प्रथन ४२॥२. कहने वाला. A १, ३; teller. " पुढो पावाउया सम्वे अक्खायारो | अक्खीण. त्रि० (अक्षीण) क्षय न पामेहुँ; _ सयं सयं" सूय० १, १,३, १३; इन यये. अधूरा; क्षय को न पहुंचा हुआ. अक्खि . न०(अलि-अश्नुते विषयानिति)नेत्र; Not completely consumed; un यक्ष; मां५. नेत्र; आंख. An eye. exhausted. " भक्खीणदम्वसारा " " प्रक्खिहिं य णासाहिं य जिल्भाहिं प्रोडेहिं पराह० १, ३, ठा० ४, १;-झंझ. त्रि. य" विवा० १, २; नाया० १;-अंतर. (*--मम्म) नो सेशनेक्षय नथा ये ते. न० (-अन्तर) भांपर्नु छिद्र. अांख का छेद. मिसने क्लेश का क्षय न किया हो वह. the pupil of the eye. “ अक्खिं- one who has not put an end तरेसु दुवे " विवा० १, १;-राग. पुं. to troubles. दस० १, १, ११;-पडि(-राग) मनुं सन सेय२१ पाहि. भोह. पुं० (-परिभोगिन्-प्रक्षीणमझी. आंखो का अंजन. collyrium for the णायुष्कमप्रासुकं परिभुम्जत इत्येवं शीमा eye. “मासूणि मक्खिरागं च गिधुवघाय | अक्षीण परिभोगिनः) सयेत माहार सेनार. कम्मगं " सूय. १, ६, १५;-बेयणा. स्त्री० सचेत आहार करने वाला. one whose Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अक्खीणमहाणसी ] [अक्खेत food contains matter with life अक्खुअाभारचरित. पुं० (अक्षताin it. “ आजीबियसमयस्स णं अयमहे कारचारित्र-अक्षताकारमतिचारैरप्रतिहतं स्वपण्णसे अक्खीणपडिभोइणो सम्बसता " रूपं चरित्रं येषां ते तथा. ) मतियार २खित भग० ८, ५;-महाणसिय. पुं० (-महान- | ચારિત્ર પાળનાર; અખંડિત ચારિત્ર પાળનાર. सिक-महानसमनपाकस्थानं तदाश्रितस्वा- अतिचार रहित चारित्र पालने वाला; अखंडित द्वाऽन्नमपि महानसमुच्यते; ततश्चाक्षीणं पुरु- चारित्र पालने वाला. One who observपशतसहस्त्रेभ्योऽपि दीयमानं स्वयमभुक्तं सत् os unbroken right conduct. तथाविधलब्धिविशेषादत्रुटितं, तच तन्महा- बव० ३, ३; नसं भिक्षालब्धं भोजनमक्षीणमहानसं तद | *श्रपरखुडिअ. त्रि. ( स्खलित ) ससाणेस; स्ति येषां ते तथा) सन्धिना प्रभारी साडेस. ठुकराया हुआ. Obstructed; હજારો માણસને જમાડે તે પણ પિતે ન _stumblei. सु. च० ४, २२६; ખાય ત્યાં સુધી અન્ન ખુટે નહિ તેવી ! अक्नुह. पुं० ( अद्र ) नी२-१२-या समियागे। भास-साधु. जिस लब्धि के શ્રાવક, શ્રાવકના એકવીસ ગુણમાનો પહેલો प्रसाद से जब तक स्वयं कुछ न खाय तब तक गुण. उदार-गंभीर-दयालु श्रावक; श्रावक के हजारों मनुष्यों को जिमाने पर भी भोजन न इकास गुणों में से पहिला गुण. A kind खुटे ऐसी लब्धि वाला मनुष्य-साधु. a and generous Srāvaka; the first person whose store of food is of the 21 qualities of a Srāvaka not exhausted, even though (Or Jains Inymal. पंचा० ३, ४; प्रक० he feeds thousands of men, until he himself has not taken अक्खुपुरी. स्त्री. ( अपुरी) मे नामना it, by virtue of a particular એક નગરી, કે જ્યાં સૂર્યના અગ્ર મહિલા તરીકે Labdhi or spiritual acquisition. ઉત્પન્ન થવાની સૂર્યપ્રભ ગૃહસ્થની સુરપ્રભા प्रव० १५१८; भोव०१६ सहि पुत्रीमे। ती ती. एक नगरी का अक्खीणमहाणसी. स्त्री० (अक्षीणमहानसी) नाम, जहां कि, सूर्यप्रन गृहस्थ की सूरप्रभा જેનાથી ડા અન્નમાં હજારો માણસોને श्रादि कन्याएं रहती थीं और जो सूर्य की माही शाय तेवा सम्धि. थोड़े से अन में पटराना होनेवाली थी. The name of a हज़ारों मनुष्यों को भोजन करा सकने वाली othcity where Súraprabhā and लब्धि . A spiritual attainment by other daughters of Suryaprabha which thousands of men can were living destined to become be given food from a small the crowned queens of the Sun quantity of it. प्रव० १५०६; god. नाया० ५० अवस्वीरमहुसप्पिय. पुं० ( प्रदीरमधुस- अक्खुमित्र. त्रि० (अक्षुभित) झालन पामेस. पिक ) दूध, घी आदि वनार-अभियह क्षोभ रहित.Undistracted; unagitatधारी साधु. दूध, घी आदि का त्यागी साधु. ed. “ अतत्थे अणुन्विग्गे अक्षुभिए" An ascetic abstaining from उवा० २, ६६; नाया०६; milk, ghee etc. परह. २, १; अक्खे त्त. न० ( प्रक्षेत्र) पार भीन; पाउने Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अक्खे व ] (६२) [अक्खोभ अयोय भूभि.ऊसर भूमि. Salt, unfertile अक्खेवि. त्रि० (प्राक्षेपिन् ) १२१४२९९ आदिland. ठा० ४, ४;-वासि.त्रि.(-वर्षिन्) थी पा२ द्रव्य ना२. वाकरणादि से दूसरे 6मर भीनमा १२सना२. ऊसर भूमि में का द्रव्य हरण करने वाला. One who बरसने वाला. ( rain) pouring on takes away the wealth of anbarren land. ठा० ४, ४; (२) पात्रा other by means of fascination पात्रता परीक्षा विना हान हेना२. पात्राऽपात्र or enchantment. परह. १, ३, की परीक्षा के बिना दान देने वाला. ( one) अक्खोड. धा• I. (माxस्फुट ) पनि who gives alms without अधर मी या आयु-२७. वस्त्रादि discrimination. ठा० ४, ४; को अधर रखकर थोडासा मटकना-खंखेरना. अक्खेव. पु. ( आक्षेप ) पूर्वपक्ष; आशंश To flap clothes etc; to whisk. पु ते; प्रश्न. पूर्वपक्ष; शंका करके प्रश्न | अक्खोडिजा. वि. दस०४; पूछना. Stating one's doubts and अक्खोड. पुं० ( प्रक्षोट ) अपरेटर्नु 85. objections as to the soundness अखरोट का झाद. A walnut tree. of a reasoned principle."तस्सक्खे- (२) न० तेनुं . अखरोट. the fruit वपमोक्खं च अचयंतो तहिं दिनो" उत्त० of a walnut tree. पन०१७,प्रव०१७ २५, १३; भग० १, २, विशे० १४४४; | अक्खोभ. त्रि. (प्रपोभ ) क्षोस २हित; २८०५; (२) मीना लामांथा दयन निशत; 241. क्षोभ रहित; निश्चल. Unહરણ કરવું તે; ગંણચારીને ૧૯ મે ભદ. agitated; tirm. "मक्खोभे सागरो म्वदूसरे के हाथ में से द्रव्य चुराना; गौणचोरी थिमिए" पण्ह० २, ५; एत्थुस्सग्गो अक्खोभो का १६ वाँ भेद. the 19th variety होई जिणा चियएणो” पंचा० ४, २८; जं. of minor theft viz snatching प. ३, ४२; नंदी० ११; (२) अंतगड away anything from the hands સૂત્રના પહેલા વર્ગના આઠમા અધ્યયનનું નામ. of another person. पण्ह ० १, ३, अंतगड सूत्र के पहिले वर्ग के आठवें अध्याय अक्खेवणी. स्त्री० (आक्षेपणी-प्राक्षिप्यते मोहा- का नाम. the 8th chapter of the तस्वं प्रत्याकृष्यते श्रोताऽनयेत्याक्षेपणी ) first section of Antagada. अंत. જેથી શ્રોતાનું તત્ત્વ પ્રત્યે આકર્ષણ થાય તેવી १, ८; ( 3 ) संघषित रानी धारणी धर्मया; या२ श्यामांनी मे. धर्मकथा, રાણીના પુત્ર, કે જેનેમનાથ પ્રભુ પાસે દીક્ષા जिससे श्रोताओं का तत्व की ओर आकर्षण લઈ ગુણરયણ તપ કરી સોળ વર્ષની પ્રવहो; चार प्रकार की धर्मकथाओं में से एक. જ્યા પાળી એક માસને સંથારો કરી શત્રુંજય Religious preaching which be- ७५२ सि प्या. अंधकवृष्णि राजा की धारणी gets love for eternal truth in the रानी का पुत्र, जिसने नेमिनाथ प्रभु से hearers; one of the four varie- दीक्षा ली थी और गुणरयण तप करके तथा ties of religious preaching."प्रक्खे- सोलह वर्ष तक दीक्षित अवस्था में रहकर अंत वणीकहा चउम्बिहा पन्नत्ता तंजहा-अायार- में एक मास का निरशन किया और शत्रुजय क्खवणी ववहारक्खेवणी पणसिक्खेवणी ऊपर मोक्ष प्राप्त किया. the son of Dhaदिठिवायखवणी" ठा० ४, २; ओव० २१; rani the queen of Andhaka Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अक्खोवंजण] [ अगर Vrişni, who took Dikṣā from ____ or renunciation. पंचा० १, ३३; Neminātha, observed Gunara- | | अखंडिय.त्रि०( अखण्डित ) गुम। “अखंड" yana penance, practised Prav- श६. देखो " अखंड " शब्द. Vide rajya (asceticism) for 16 years, | "अखंड. " प्रव० ५८८; gave up food and drink for one *प्रखंपण. त्रि. (अमल ) स५, २५७. साफ. month, and obtained salvation Clear; clean.सु. च० २, ५६८% on Satrunjaya. अंत०२, १; अखज. न. (अखाद्य ) अपाr; भावाने अक्खोवंजण. न० ( अक्षोपाञ्जन अक्षस्य भयोय पदार्थ. अभक्ष्य; न खाने योग्य. A उपाअनमचोपाअनम् ) पानी धरीने तेस substance unfit for eating. माह पहार्य यो५७वा ते. गाड़ी के. धुरे को जो नाया. १६ तैल आदि लगाया जाता है वह. Oil etc. | अखाग.पुं० (पाख्याक ) मे नामना used for lubricating the axle में मनार्य श. एक अनार्य देश का नाम. of a cart. भग० ७,39 Name of an Anārya country. प्रव० १५६७ अक्खोह. त्रि० (प्रक्षोभ) नुसा“ अक्खोभ" अखिल. त्रि०(अखिल) या संपूर्ण समरत; श६. देखो “अक्खोभ" शब्द. Vide मधु. समस्त; सम्पूर्ण. Whole;entire. "भरखोभ". नाया० १; “ अखिले भगिद्धे अणिएयचारी ” सूय० प्रखंड. त्रि. (अखण्ड ) 13-परिपूर्ण | 1, ७, २८ मांगेहूं-तुझं नहि. साबुत; अखंड; परिपूर्ण.. अखेम. त्रि० (अक्षम ) 3५५ सहित. उपद्रव Entire; unbroken. प्रव०८४६; सहित. Not free from annoyance. पंचा. ४, ३५, नंदी. स्थ. ४०; नाया. ठा ०४, २; दसा०७,१२;-रूव. पुं०(-रूप) ७-चारित्त. न० ( -चारित्र ) : 6प सहित भाव-मा२. उपद्रव सहित -निहाप यात्रि. निर्दोष चारित्र. faultless दृश्य-आकार. ( a form or appearright conduct; unswerving right ance ) with marks of trouble conduct. प्रव० ८४६; -दंत. त्रि. upon it.ठा० ४, २, (-दन्त ) ना iतनी त्रीसी म यि अखयएण. त्रि० (अखेदह) मानना भने न ते; परिपूर्ण तवाणी. अखंड दांतों की बत्तीसा । गुनार-मनमिस. दूसरे के दुःख को न वाला; परिपूर्ण दांतों वाला. ( one ) who जानने वाला-अनभिज्ञ. Ignorant of or has not lost any tooth. जीवा० ३; unsympathetic towards the ओव.---महवन. त्रि० (-महामत ) 4- sufferings of others. आया० १,२, पंडित महातवाने. अखडित महाव्रत वाला. ३, ८० ( one ) of unswerving ascetic नगइ. मी० ( अगति ) मप्रशस्त गति; न२६ vows. भत्त. २५; -विरहभाव. पुं० आदि गति.कुगति; नरक गति.Perdition; (-विरतिभाव ) परिपूर्ख विरति५ej; सर्व damnation. "दुविहा णेरइया पएणत्ता विरतिप. पूर्ण विरतिपन; सर्व विर- तंजहा-गाइसमावनगा चेच अगइसमावनगा तिपन. complete asceticism चेव जाव वेमाणिया " ठा० २, २; Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अगठिल्ल ] (६४) [अगढिय --समावरण. पुं० (-समापन्न ) २ मंडूक; कूप का मेंडक. a frog in a well. अतित पास. नरकादि कुगति को प्राप्त. नाया० ८; १६;-मह. पुं० (-मह) सुवाना gone to perdition. ठा० २, २; मे२७५: ५निमित्त महोत्सव. कूप का अगंठिल्ल.त्रि (अप्रन्थिमत् ) is २. बिना | महोत्सव. a festival in connection गांठ का; गांठ रहित. Without a knot; | with a well. पाया०२, १, २, १२; devoid of knots. भग० १६, ४; अगड. त्रि. (*भगत-अज्ञात) गणेस. बे अर्गतूण.सं०कृ० अ० ( अगत्वा ) गया विना; | मालूम; न जाना हुआ. Net known; anन ने. बिना गये; न जाकर. Without known.वव०६,१४,--सुय. त्रि० (-श्रुत) having gone; without going. આચારાંગનિશીથ આદિ સૂત્રનો જેણે અભ્યાસ पन्न. 10 या नया ते. आचारांग, निशीथ आदि सूत्रों का अगंथ. पुं० (अग्रन्थ-न विद्यते ग्रन्थो बाह्याभ्य जिसने अभ्यास न किया हो वह. one who म्तरोऽस्यत्यग्रन्थः ) निय;साधु. निर्ग्रन्थ; has not studied Sutras(e.g.Achपरिग्रह रहित साधु.A Sidhu; an asce arainga, Nisitha etc.). वव० ६,१४; tic."पावं कम्मं अकुब्वमाणे एस महं अगंथ अगडदत्त. पुं० (अगडदत्त.). शंभपुरना सुंदर वियाहिए" आया. १,८, ३, २०७; जं० प० રાજની સુલસા રાણીને પુત્ર, કે જેને પિતાની સ્ત્રી મદનમંજરીનું દુશ્ચરિત્ર જોઈ વૈરાગ્ય ઉત્પન્ન अगंध. त्रि. (अगन्ध) गंध २हित; विनानु. થયો હતો તેની વિસ્તૃત કથા ઉત્ત. ૪ અ. गंध रहित; बिना बास का. Devoid of नीटामा छ. शंखपुर के सुंदर राजा की smell. भग. २,१०; ११, १; २०,२०; सुलसा राणी का पुत्र, जिसको अपनी पत्नी का अगंधण. पुं० (अगन्धन ) सपना मे दुश्चरित्र देखकर वैराग्य उत्पन्न हुआ था. इसकी જે આગમાં બળવાનું પસંદ કરે પણ ઝેર પાછું विस्तृत कथा उत्त० ४ अ. की टीका में है. युसे नहि. सर्प का एक जाति, जो अग्नि The name of a son of Sulasā में जलना पसंद करे पर ज़हर को पीछा न चूसे. quoan of Sundara, the king of A species of serpents which Sankhapura, who became an would never suck Lack poison ascetic on knowing the bad even if fire is applied to them. character of his wife Madana"नेच्छति वंतयं भोतुं कुले जाया अगंधणे" | mañjari.(for details of this vide दस० २, ६; उत्त० २२, ४२; Uttarādh. ch. com. 4th ). उत्त० *अगड. पुं० (कूप ) 1. कूप; कूत्रां, A टी०४; well. श्राया०२,१,२,२१; भग ०५,७,८,१; ! | अगढिय. त्रि. (भग्रथित) प्रतिस- ; पन० २; नाया०८; १६; ठा० २, ४; ओव. साहारामा -सनास प्रतिबन्ध ३८ पि.नि. भा. १७; ओघ० नि० ६६; रहित; आहारादि में लोलुपता रहित. विशे० ७१४; अणुजो० १३४;-तड. Without restrictions; free from पुं० (-तट ) पाना . कूप का तट.4 restrictions; free from craving border of a well. नाया० ८; १६; for delicious food etc. "अण्णा- दद्दुर. पुं० (-दईर) पान। ६४१.कूप- | ए अगढिए श्रदीणे अविमणे" परह. २,१; Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अगणंत ] (६५) [ अगम्म अगणंत. व०के० त्रि.(अगणयत् ) नगर- _heated with fire. भग० ५, २; २१. न गिनता हुआ. Not minding; | अगणिय. सं० कृ० अ० ( अगणित्वा)नगणnot caring for. भत्त० ११५; आरीन; साना उरीने. न गिनकर; अवगअगणि. पुं० ( अग्नि ) मनि; भाग; रणना करके. Having disregarded; अग्नि. Fire. “ इंगालं अगणिं अरिंच | haring despised. भत्त. १३८%; अलायं वा सजोइयं" दस. ८, ८, १०, अगणेमाण. व. कृ. त्रि. ( अगणयत् ) नहि १, २, पन्न० २; पिं० नि० २५६; आया० २, | गएरा . बेपर्वाह. Not minding. १०, १६६; विशे० ५६८;--काय-अ. पुं० नाया० (-काय ) मतिना 04; तेय. अग्नि के | अगत्थि. पुं० (अगस्ति) से नामना ८८ अहजीव; तेजस्काय के जीव. creatures with | मांनो ४५ मे अह.८८ ग्रहों में से ४५ वें ग्रह bodies of the element of fire. का नाम. Name of the 45th of the "अगणिकाएणं भंते, अहुणो ज्जालिए समाणे 88 planets. ठा० २, ३; सू० प० २०; महाकम्मतराए चेव" भग० १, ८, ५, ६६, अगत्थिय. पुं० (अगस्तिक) भथियानुं 33; १; ७, १०, ८, ६; १४, ५; १५, १; | એ ઝાડને ધેલાં તથા રાતાં ફૂલે આવે છે, १६, १; १८,६; १६,५; नाया० १४; १६; એના પાતરાં આંબલીનાં પાતરાં જેવાં હોય છે. श्राया० १, ७, ३, २१०: दसा० ७. १; अगस्त का माड़; इस झाड़ के सफेद और लाल ---ज्झामिय. त्रि. ( -ध्मात ) निया फूल होते है तथा इमली के समान पत्ते होते सगेस. आग्न से मुलसा हुआ जला हैं. A kind of tree with white हुआ. scorched by fire. भग० १५, १; and red flowers and leares like -ज्झसिय. त्रि. (*-जोषित ) मनिया those of a temarind tree. अणुत्त. सेवामेस. अग्नि से गर्म किया हुआ. heat- ३,१; ed with fire. भग० १५, १;-ज्मृसिय. अगम. न. ( श्रगम) २४ाश, अाकाश. Sky; त्रि. ( *-झोषित ) मनिया गेस-पांतर ether. भग० २०, २; पामेश.अग्नि से जला हुआ-रूपान्तर पाया हुश्रा. अगमिय. न० ( अगमिक ) ना 418-गाथा transformed on account of be- વગેરે પરસ્પર સરખા નથી એવું કૃત; આing heated with fire. भग० १५, १; यासंगादिक्षि श्रुत. वह श्रुत (शास्त्र ), -णिक्खित्त. त्रि० (-निक्षिप्त ) अजिनी जिसके पाठ, गाथा वगैरह परस्पर समान न २ नामे.अग्नि में डाला हुआ. thrown हों: आचारांगादि कालिक श्रत.A scripture into fire. "अगणिणिक्खितं श्रमा in which the Gāthās etc. are सुर्य प्रणेसणिज्जं लाभे संते णो पडिगाहेज्जा" not harmonious in form; e. g. आया० २, १, ६, ३६;-परिणामिय. त्रि. Achāranga etc. " अगमियं का(-परिणामित ) अनिरूपे परिणाम ५भा- लियसुयं" नंदी० ४३; विशे० ५४६; उस. अग्निरूप में परिणामित. transfor- अगम्म. त्रि. (अगम्य ) पाने योग्य नलिते. med into fire. भग० ५, २; १५, १; न जाने योग्य; पहुंच से बाहिर. Unfit for सेविय. त्रि. ( -सेवित ) मनिथी । ___restorting to. पण्ह ० १, २; (२) स्त्री. संवाये. आग्नद्वारा उष्ण किया हुआ. ति। ४२वा योयनहिते; मा महेन कोरे Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अगय] (६६) [ अगहण रतिक्रीड़ा के अयोग्य; मा, बहिन आदि. पदार्थ. Aloe wood; a kind of fragrthose with whom sexual connec- ant Sundal wood. " कुठं तगर tion is prohibited; e. g. a mo- अगुरुं संपिटं सम्ममुसिरेणं "सूय०१, ४,२,८; ther, a sister etc. पराड्० १, २; जर्जावा० ३,४:-गंधिय.त्रि०(-गन्धित) मगर -~-गामि. पुं० (-गामिन् ) मा, माईन कोरे यहनना ५५ आपेस. अगर चन्दन से धूप साथे व्यनियार सेवनार. मा, वहिन वगैरह दिया हुआ. perfumed with the के साथ व्याभिचार करने वाला. an inces- incense of sandal wood etc. tuous person. परह. २, १; तण्डु०-पुड. पुं०(--पुट) मारने पु.. अगय. त्रि० (अगत ) नहि गमेस. नहीं गया ATT Fry?). a packet of aloe wood. हुआ. Not gone. भग० ८, ७; ११, १०; "अगरुपुडाणं वा लवंगपुडाणं वा वासपुराणंअगर. पुं० (श्राकर) मा-माथी सोनु, थें। वा" जं. ५०-चर. पुं० (-वर) ९२; वगेरे पनि पार्थ नागे ते. खान. A सा। 247२. कृष्णागर; काला अगर. black mine; e. g. of gold, silver etc. | aloe wood. नाया०१७; अणुजो० १३१; (२) मीना २२. निमक अगरुलहु. त्रि०(अगुरुलधु) नुस। “अगुरुलहु" की क्यारी. a salt pan. अणुजो० १३३; salt pan. अणुजा० १३३; | श६. देखो ‘अगुरुलहु' शब्द. Vide अगर. पुं० ( अगर ) 4॥२-1 बननाय५- "अगुरुनहु". क. गं ० १, २५; सुधा पार्थ. अगर धूप. A kind of ! अगलुअ.पुं० (अगरुक) २८१२; १५२.अगर; incense. अणुजो० १३३; एक जाति की मुगन्धित लकही. Black अगरला. स्त्री० (अगरला) हे पालीन अंदर ____ aloe woul. ओव० ३८; सक्ष२, अर्थ कोरे २५ष्ट हाय ते वाली स्पष्ट अगविट्ट वि० (अगवेषित) मा।हिनी गवरअक्षर और अर्थ वाली वाणा. Distinct (२५-तपास नदि ५२३. बिना खाजा हुआ श्राहाand perspicuous speech. “अगर- TIE. Not sought or searched (e. लाए अमम्मणाए सव्वक्खरसरिणवायाए" g. fond etcc ). "अगविठुस्स उ गहणं न ( 'अगरलाएत्ति' सुविभक्ताक्षरतया). अोव० होई न य अगहियस्स परिभोगो"पिं नि०७८; अगवेसिय.सं. कृ.अ. (अगवषित्वा) गोप्या अगरहिय. त्रि० (अगर्हित)ो पानी गा. विना; शोध-तपास या वग२. विना खोजे. निहा नथी २६ ते. जिसने पाप की निंदा न Without having searched. foreta की हो. ( One) who has not expr:- २, ४८, ४, १९; ६, ७,१५,३४; essed censure for sins.पण्ह० १,२; श्रगहण. त्रि. (अग्रहण) पुस । अगरिह. त्रि० (अगी) भनिन्ध; निहाने योग्य દારિકાદિ શરીરરૂપે ગ્રહણન થઈ શકે તે. नलिते. निंदा के अयोग्य; अनिंद्य. Unwor- जिस पुद्गल वर्गणा का औदारिकादि शरीर रूप thy of censure or blame."तहावि से से ग्रहण न होसके वह. Material moअगरिहे अचेले जे समाहिए'आया० १,८, lecules which are nonassimila८, १४; ble into the physical body. अगरु.न. (अगरु ) मगरहन; मे जतन क. गं. ५, ७५;-अंतरिय. त्रि सुगंधी ५६ार्थ. अगर; एक जाति का सुगन्धित | (-अन्तरित) सन २० । तेवी वर्गाने Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अगहिय ] [ अगारि मांतरे २९स. ग्रहण न हो सके ऐसा वर्गणा के छुटछाट; मो. छूटछाट; बन्धन रहित. अंतर पर रहा हुआ. separated by an absence of severity. भग० १५, interval of non-assimilable ma- ૧; ( ૪ ) છુટછાટવાળો ધર્મ, શ્રાવક terial molecules. क. गं० ५, ७५; धर्म. श्रावकों का धर्म. the religion of अगहिय. त्रि० ( अगृहीत ) नहि ५५ १२५; a jain layman. श्रोव. २७;-दाह. असारे३. अस्वीकृत; बिना ग्रहण किया पुं० (-दाह) ५२मा भाग सागवा; घर हुआ. Unaccepted. पिंनि. ७८; साग. घर जलना; घर में आग लगनी. प्रव० ६२७: catching of fire by a house. श्रगाढ.त्रि० ( *अगाढ ) तत्वनि४; ) शाले। श्रोव० २७; आया० २, ३, ८०;-बंधण. गाईचे ते. तत्वज्ञ; जिसने शास्त्रों का खूब न० (-बन्धन ) पुत्र, ४सत्र, धन, धान्यादि अध्ययन किया हो वह. One who has धन. स्त्री, पुत्र, धन, धान्य आदि का profoundly studied the script- बंधन. a worldly tie which binds ures. सूय० १, १३, १३; (२) त्रि. तार a man to a son, wife, wealth योरेनी सापा२१ वेदना. ज्वर वगैरह का etc. “ एवं समुहिए भिक्खू , बोसिजाTITAITU FZ. in ordinary physical गारबं वणं " सूय. १, ३, ३, ७-वास. malady such as fever etc. वय०५, पुं० (-वास ) श्वास; स्थाश्रम. गृह३८;-पराण. त्रि०(-प्रज्ञ ) तवमा निया स्थाश्रम. worldly life of a married पामेली नानी प्रता-समाते. जिसकी प्रज्ञा- man. “भगारवासमझ वसित्ता " भग० बुद्धि तत्त्वनिष्ठ हो. (ole ) who has १५, १; उत्त० २, २६; निर० ३, ४: कप्प. understood the eternal reality. १, २२७ "अगाढपएणे सुविभावियप्पा, अन्नं जणं अगारस्थ. पुं० ( अगारस्थ अगारं गृ, तत्र पससा परिहवेजा" सूय० १,१३, १३, तिष्ठन्तीति भगारस्थाः) स्य: स्थाश्रमी. अगामिय. त्रि. (आगामिक ) मागत यावा गृहस्थ; गृहस्थाश्रमी. A householder: पाjj. भविष्य में होने वाला;आने वाला. Ari it muriod man loading a worldving; pending in future. नाया० १५; | life. ० नि० ३१४; अगामिया. स्त्री० ( अग्रामिका ) नोनी संदर अगारव. त्रि० ( अगौरव ) *छि योरेना - आगाम नयी वा सटवी. ऐसा जंगल, निभानथी २दित. ऋद्धि वगैरह के अभिमान से जिसमें कोई गांव न हो. A forest region रहित. Free from the pride of in which there is no village. spiritual attainments. परह. २,५; ओव० ३९; भग० १५, १; श्रगारविल्ल. त्रि. (अगर्विष्ट) गर्व-भ६ रहित. अगार. पुं० ( भगार ) ५२; मान. धर. A निरहंकारी. Free from the intoxicahouse. “ समरेसु य अगारेसु संधीसु य | tion of pride. क. गं० १, १९; महापहे" उत्त० १, २६; भग०८,६नाया० | अगारि. पुं० (अगारिन् )हस्य; गृहस्थाश्रमी. १; कप्प. १, १; ( २ ) स्थाश्रम; | गृहस्थ. A married man leading पास. गृहस्थाश्रम. the life of a a worldly life; a householder. married person. भग० १५, १; (3)। "अगारियो यि समणा भवंतु, सेवंति उ सेमि Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अगाह ] (६८) [अगुण - तहप्पगारं" सूय० २, ६, ६; उत्त० ५, १६ गिलाणस्स अगिलाए समाहिए " सूय० १, २३; दस० ६,१८; कप्प० ६, २-कम्म. ३, ३, २०, “श्रगिलाए संगिरहह अगिलाए न० (-कर्मन् ) २५नु भ-माय२९४; । उवगिरहह अगिलाए भत्तेणं पाणेणं विणसावधहिया. गृहस्थ का आचरण; सावद्य । येणं वेयावडियं करेह" भग० ५, ४; “अगिकिया. actions of a householder. लाए संगिण्हमाणे श्रगिलाए उवगिएहमाणे" "णिक्षम्म से सेवइ गारिकम्मं ण पारए होइ भग० ५, ६; “ कायब्वमगिलायो " विमोयणाए" सूय० १, ११, ११; (अग्लान्यैवकार्यम् ). उत्त० २६, १०; वव० अगाह. त्रि. ( अगाध ) साथ-सागरन; २, ७, ठा०५, १; पंचा० १५, २६; अोव० गंभीर. अथाह. Fathomless; deep. ३४, दस. ७,३६; ठा० ४, ४, अगिलाण. त्रि० ( अग्लान ) सानिलित; अगिज्झ. त्रि. (अग्राह्य ) यथा नई शयत्साही; था विनानी. ग्लानि रहित-उत्साही; नहि ते. हाथ से न ग्रहण करने योग्य. जोशीला. Buoyant in spirits; enIncapable of being held in the thusiastic. नाया ० १, ५; hand. " तो अगिज्झा पण्णत्ता, तंजहा अगिह. त्रि. (अगृह ) धरने त्याग ४२नार समए पएसे परमाणु" ठा० ३, २; पिं. (मुनि). घर का त्याग करने वाला ( मुनि ). नि०५४५ Houseless; ( an ascetic ) who अगिणि. पुं० (अग्नि) अभिवता. अग्नि देवता. has abandoned his house. कप्प० Fire; fire god. उत्त०३६, १०६;--उझामिय. त्रि० (-मापित) अभिया यमाये. | अगिहिमूय. त्रि. (अगृहीभूत) १५स्याअग्नि से धाका हा. heated with fire श्रम नलिथयेस. जो गृहस्थाश्रमी न हुआ हो. by means of bellows. भग०५, २, One who hay not become a अगिरहमाण. व० कृ० त्रि. ( अगृहत् ) मधु householder. वव. २, १६; न २ता; ग्रहण न करता हुआ. ( One ) | अपीय. पुं० ( अगीत ) शास्त्राने RAM); not taking. पिं० नि० १११; मगीतार्थ. शास्त्र का अजान. One ignoश्रगिद्ध. त्रि. ( अगृद्ध ) सास नड-मना rant of scriptures. पंचा० ११, १; सात; सोपी नहि. अनासक्त; खानपानादि अगीयत्थ. पुं० (अगीतार्थ) शास्त्रानो मन्त. में लोलुपता न रखने वाला. Notaddicted शास्त्र को न जानने वाला. One ignorant to; not enticed by; not greedy of scriptures. जीवा० १; गच्छा० of food. “ अगिद्धे सद्दफासेसु प्रारंभेसु अणिस्सिए" सूय० १, ६, ३५; १, ३, ४, अगुण. पुं० ( अगुण) अा-अविनय, प्रभात ४; दस० १०, १, १६; भग० १४, ७; 4 गुण. अविनय, प्रमाद श्रादि दोष. नाया० १७ A vice like immodesty, fatuity अगिला. स्त्री० (अग्लानि ) सानि-मेहता etc. दस० ५, २, ४१; ६, ३, ११; सु० सभाया उत्साहांश. ग्लानि-खेद का अभाव; च० १, ४; (२) त्रि. गुए रखित; गुण उत्साह; जोश. Absence of depress- परतो. गुण रहित. destitute of ion; enthusiasm. " कुज्जा भिकवू virtue. दस० १, २, ४१, ६, ३, ११; Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अगुणतीस ] (६६) [ अगुरुलहु सु० च० १, ४;--प्पेहि. त्रि. (-प्रेधिन्- Namakarma called. Aguruश्रगुणाम्प्रेचते तच्छीलच यः ) गुर नेवा laghu;a variety of Nāmakarma. पाणी; पशा. दोष-अवगुण देखने वाला. क० गं० ५, ६, fault finding; captious. भग०५, १; | अगुरुलघुग. न. (अगुरुलबुक ) | दस० ५, २, ४१; "गुरु"श६. देखो अगुरुअ' शब्द. Vide अगुणतीस. त्रि० ( एकोनविंशत् ) योग- " अगुरुज". क. ५० ४, ५०; त्रीश; २४. उनतीस; २६. Twenty-nine; अगुरुल हु. त्रि० ( अगुरुजघु ) ४३सधु नलिते; 29. क. प० २, २५; में मारे नहिं मने ख ५९५ नहि ते. जो अगुत्त. त्रि. (अगुप्त) मन, क्यन भने श्यामे भारी और हलका न हो. Any thing કરી પાપથી ગુપ્ત-રક્ષિત થયેલ નહિ. ગુપ્તિ neither very heavy nor very २क्षित. गुप्ति रहित; जो मन, वचन और काया | light. विशे० ६६; ४६१; पन्न. १३; ठा० के पाप से रहित न हो. Not free from १, १; जं० प० २, २६; क. गं० १, ४५, sin arising from mind, speech -चउ. न० (-चतुष्क) अशु३सधुनाम, and action, उत्त०३४, २१; आया० १,१, ઉપઘાતનામ, પરાઘાતનામ અને ઉવાસ ५, १४; पंचा० १६, १६;--इंदिय. त्रि. नाम से नामभनी या२ अति. अगुरु(इन्द्रिय ) दिया गोपी नथी ते. लघुनाम, उपघातनाम, पराघातनाम और इन्द्रियाधीन; जिसने इन्द्रियों का दमन न उच्छ्वास नाम य नामकम की ४ प्रकृतियां. किया हो. one who has not subdud- the group of the four varieties ed the senses. नाया. ४; of Natrakarmaviz.Agurulaghu. अगुत्ति. स्त्री. ( अगुप्ति ) गुलिने! मला4; nāma; Upaghātanāma, Parā મન, વચન અને કાયાને પાપથી બચાવવાને ghātanāma and Uchchvāsaभलाय. गप्ति का अभावः मन, वचन और nāma. क. गं० १, २६;-चउक्क. न. काया को पाप से न बचाना. Not forti-fy- (-चतुष्क) अशु३सधु 1,उपधात २,५२राधात 3 ing the senses against mental અને શ્વાસોશ્વાસ ૪, એ નામકર્મની ચાર and physical sins. “ तो अगुत्तिो प्रतिमानो समुदाय. नामकर्म की-अगुरुलघु १, पएणसानो, तंजहा-मणप्रगुत्ती बयअगुत्ती उपघात २, पराघात ३ और श्वासोच्छ्वासरूप ४ कायमगुत्ती" ठा० ३, १; दस० ६, ५६; इन चार प्रकृतियों का समुदाय. the group पिं० नि० ६३; परह० १, ५, of the four species of Nāma-kaभगुरु. पुं० (अगुरु ) सम२ यंहन. अगर. rma, viz. 1, Agurulaghu, 2, Aloe wood; a kind of sandal Upaghāta, 3, Parāghāta and wood. जं. प. २, २६;-वर. पुं. 4, Svasochchhvāsa. क. गं. १, (-वर) १२. कृष्णागर. black aloe ४७–णाम. न० (-नामन् ) नाम भने। wood. नाया० १; એક ભેદ, કે જેના ઉદયથી છવ અતિ ભારે अगुरुत्र. न. (अगुरुक ) अY३मधु नाम | નહિ તેમ અતિ હલકું નહિ તેવું શરીર પામે भ; नामभनी में प्रति. अगुरुलघु | તે નામકર્મની અગુરુલઘુ નામે પ્રકૃતિ. नामकर्म; नामकर्म की एक प्रकृति, The | नामकर्म की जिस प्रकृति के उदय से जान Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अगुरुलहुय ] [ अग्ग बहुत भारी या बहुत हलके शरीर वाला knowledge etc. which is neithनहीं होता उस प्रकृति का नाम. a variety _____er heavy nor light. भग०११, १०; of Nāmakarma by the rise of अगेज्झ. त्रि. (अग्राह्य ) ग्रह ४२वा योग्य which the soul acquires a body नडि. ग्रहण करने के अयोग्य. Unacceptneither very light nor very able. भग० २०,५, heavy. सम० २८;-परिणाम. पुं० (-प- श्रगेहि. स्त्री० (अगृद्धि) मनासक्ति; सोलुपताना रिणाम ) अशु३सधुर परिणति विशेष; अनाव. अनासक्ति; खानपानादि की लोलुपता अशु३सधुरूपे पर्याय. ऐसा पर्याय जो अगुरुलघु का अभाव. Absence of greediness हो. modification in the form of for delicious food etc. भग० १, ८; Agurulaghu. “ अगुरुलहुपरिणामेणं | अगोविय. त्रि०(अगोपित) नहि छुपावस; प्रगट भंते ! कतिविहे पण्णते ? गोयमा ! एगागारे मुगु.प्रकट;ज़ाहिर.Manifest;unconceपएणत्ते" पन्न. १३; ठा. १०,१; सम०२२; ___aled. “सम्बधम्ममगोवियं" सूय०१,८,१३; अगुरुलहुय.त्रि (अगुरुलबुक)मां गु३ता-मा- अग्ग. न० (अन) अ भाग साग लाग. રેપણું નથી તેમ લઘુતા-હલકાપણું નથી તેવા ! आगे का हिस्सा. The forepart. नाया० દ્રવ્ય,ગુણુ અને પર્યાય; ધર્માસ્તિકાય, અધર્મા- १८: दसा० ६, १; अणुजो० १२८; सृ० प० સ્તિકાય, આકાશ, કાળ, જીવ અને ચઉફાસિયા १; पिं. नि. ३५७; ओघ० नि० ७०; પુદગલ-ભાષા, મન અને કર્મ યોગ્ય દ્રવ્ય-ભાવ ( २ ) 22; अी; S! मा. अनी; सेश्या, दृष्टि, शन, ज्ञान, अज्ञान, संजा, भने। नोक. top; edge. " कुसरंगणं तु જોગ, વચનગ, સાકારોપયોગ અને અનાકા भुंजय” उन० ६, ४४, ७, २३; ( 3 ) ।पयोग से सर्व २४३३धुनगुवा. वे द्रव्य, છેડાનો ભાગ; પ્રાંતભાગ; કિનારી; વસ્ત્રને गुण अथवा पर्याय जिनमें गुरुत्व-भारीपन और छ1. अंतिम भाग; किनार; वस्त्र का पाला. लघुत्व-हलकापन नहीं है.धर्मास्तिकाय, अधर्मा- end; border of a garment. TIETO स्तिकाय, आकाश, काल, जीव और चउफासिया ८१; (४) भोपाटी-२धातिभ. भवापुद्गल अर्थात् भाषा, मन और कर्मयोग्य द्रव्य पग्राही-अघातिकर्म. a. karma which भाव लेश्या दृष्टि दर्शन, ज्ञान, अज्ञान, संज्ञा, does not destroy the qualities मनोयोग वचनयोग, साकार, अनाकार उपयोग of the soul."अगंच मूलंच विगिंच धीरे" ये सब अगुरुलघु हैं. A substance, अाया० १,३,२,१८३; (५) परिमाण; Aort. quality etc. not being very वजन; माप. weight; measure. नंदी. heavy or very light; e. g. medi- १४; (१) प्रधान-२नाहि. प्रधान-रत्नादि. um of motion and rest, space, jewels etc. any thing promitime, life, mind, knowledge nent. नाया. १; १६; सूय०२,३,३; etc. भग०१, ६; २,१; १०; प्रव० १२७७; अग्ग. त्रि० (अग्र्य-अग्रे भवमग्र्यम् ) अग्रेसर; ----गुण. पुं० (-गुण ) सानादिगुण, मे प्रधान; शिरोमणि अगुआ; मुखिया. Chief; ગુરૂ પણ નથી અને લઘુ પણ નથી માટે અગુરૂ | leading. " अग्गं वणिएहिं आहियं " सधु. ज्ञानादिगुण, जो कि, गुरु भी नहीं हैं सूय ० १, १, २, ३, जं० प० २, ३३; और लघु भी नहीं हैं. a quality e. g. -अणीअ. न० (-अनीक) मोरयानुसन्य. Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अग्ग ] (७१) [ अग्ग मोरचे की सेना. the van of an army. " जेणेव भरहस्स रण्णो अग्गाणीअं तेणेव उवागच्छति"जं०प०नंदी०१६-उज्जाण. न० (-उद्यान) नगरनी लानु श्रे४ धान. नगर के बाहिर का श्रेष्ट बागीचा. the best garden outside a town. "हत्थिसीसयस्स एयरस्स बहिया अग्गुज्जाणे सत्थसगिणवेसं करेति" नाया०८; १; १५; १६; -दय. न० (-उदक) समुद्रनी वय। વચ્ચે સોળ હજાર જેજન ઉડું પાણી છે તેના ઉપર જે બે ગાઉની પાણીની શિખા વધ ઘટ थाय जे ते. लवण समुद्र के बीचो बीच सोलह हजार योजन ऊंडा पानी है उसपर जो दो कोस के पानी की शिखा न्यूनाधिक होती है वह. the Waves, in the centre of Lavaņa ocean ( 16000 yojanas in depth ) rising and falling to a height of 4 miles. "लवगास्स णं समुदस्स सहिणागसाहस्सीश्री अम्गोदयं धारेंति " जीवा ० ३, ४: सम० ६० -केस. पुं० (-केश ) वासाय शनी सय भाग. केश-बाल का अग्र भाग. the forepart of the hair; the tip of a hair. नाया० ५; भग० ६, ३३;-जीह.न. (जिव-जिह्वाग्रम्) मनो सयमा oिrहवाय. जीभ के आगे का भाग; जिवान. the tip of the fongue. “ अवदालियवयणविवरनिल्लालियग्गजीहे ” उवा० २, ६५; -तावस. पुं० (-तापस ) धनिया नक्षत्रनु गोत्र. धनिष्ठा नक्षत्र का गोत्र. Gotra or family origin of the Dhanişthă constellation. "धणिट्ठाणक्खत्ते किं गोते पएणत्ते ? अग्गतावसगोत्ते पएणत्ते". सू. प० १०;-दार.न० (-द्वार) मागझुंभार. आगे का दरवाजा. the outer door; front door. ओघ नि० २६२: प्रव०६३६: --दारणिज्जामग. पुं० (-द्वारनिामक) આગલા દરવાજા પાસે ઉભા રહેનાર નિર્યામક साधु.अगले दरवाजे के पास खड़ा रहने वाला निर्यामक साधु. 2 Niryamaka Sadhu who stands at the outer door. ओघ०नि० २६२; प्रव० ६३६;--पएस.पुं० (-प्रदेश) भागलो प्रश-लाय. अगला हिस्सा. front part; anterior portion. प्रव० १३२;-पिंड. पुं० (-पिण्ड ) - ક્ષા આપવા માટે અથવા કાગડા, તરાને નાખવા માટે પહેલેથી કાઢી રાખેલે ખોરાકને मा. मिक्षा देने के लिये अथवा कौओं या कुत्तों को खिलाने के लिये पहिले से निकाला हुआ भोजन का हिस्सा. a portion of food which is set apart for mendicants or crows and dogs, " À भिक्खू बार जाव पविढे समाणे से जं पुण जाणज्जा, अग्गपिंडं उक्खिप्पमाणं पेहाए, अग्गपिंडं णिक्खिप्पमाणं पेहाए अग्गपिंडं हीरमाण पहाए अग्गपिंडं परिभाइजमाणं पहाए " आया० २, १, ५, २५;-बीय. पुं० (-बीज-श्रग्रं बीजं येषां ते तथा) सभाग જેનો બીજ છે તેવી વનસ્પતિ; અગ્રભાગ રેપવાથી ઉગે છે તે; જેવાં કે તિળ,તાલ, પિપળ कोरे. जिसका अग्रभाग जमीन में लगाने से जो उत्पन्न होती हो वह वनस्पति; जैसे-तिल, पीपल आदि. a kind of vegetation which can be made to grow by planting the top part which serves as a seed. आया. २, १, ६, ४७; दस० ४, ठा० ४, १; सूय० २, ३, १०; -महिसित्ता. स्त्री०(-महिषीत्व) ५४ीyoj; समडिपाया. पट्टरानी पद. the position of a crowned queen. नाया० ध०३,४;--महिसी. स्त्री०(-महिषी) ५४२९-भुयी . मुख्यराणी; Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अग्गो ] (७२) अग्गहण ] इन्द्राणी. a crowned queen; wife of the eurrent Chovisi. प्रव. ३००; Indra. कप्प० २, १३; भग० ३, १; १०, अग्गय. न. ( अग्रक)मा भाग. अग्र भाग. ५; नाया० १३; अंत० ५, १; ठा० ३, १; Front part; anterior portion. जं. प०१, १४; राय० ६४; उत्त० १६, १; प्रव० १४०५ नाया० ध० ४;-रस. पुं० (-रस) भुस्य- अगल. न. (अर्गल ) ८९ मा भानुं नाम. २स; शृंगार २स. मुख्य रस; शृंगार रस. the | ८६ वें महाग्रह का नाम. The 86th great sentiment of love; the chief planet so named. सू० प० २०; (२) sentiment. “संपिडिया अग्गरसप्पभूया" भोग-मारणाने आधु भुवानुसा. दरउत्त० १४, ३१;-सिर. न. (-शिरस्) वाजे की चटकनी--आडी. A bolt of a शि२-भाथाना आगला भाग. मस्तक के | door; a lateh. “ अग्गलं फलिहं दारं आगे का हिस्सा. the fore part of the कवाडं वा विसंजए" दस० ५, २, ६;head. “ घणनिचियसुबद्धलक्खखण्डय पासग. पुं० (-पाशक-यत्रार्गला-निक्षिप्यन्ते कुडागारणिभाणिरूवमपिंडियग्गसिरा” तंडु. सः) भोगना पासा; मा भोग नावामा -सिहर. न० (-शिखर ) वन२५तिनीट- आवछेते. सांकल का कुंदा. receptacles य-७५२सो लाग. वनस्पति का टॅखना-ऊपर or fasteners of a door-bolt; a का हिस्सा. the top part of vege- hook for a lateh. राय. १०६;-पाtation. “ सोहियवरंकुरग्गसिहरा" ओव. साय. पुं० (-प्रासाद) मे श६ " अग्गल राय०-सोएडा. पुं० (-शुण्डा) हाथानी पासग.' देखो शब्द “अग्गलपासग." ride सुने। यसो भाग. हार्थी की सूड के आगे "घग्गलपासग.” जीवा० ३,४;--अग्गला. AT PEFCIT. the fore part of the स्त्री० (-अर्गला ) नागा; "Rejaisवाना trunk of an elephant. उवा० २,१०१; मागायो. दरवाजा बंद करने का श्राडा. -हत्थ. पुं० (*-हस्त-हस्ताग्रम् ) हायने (२) सांग; 19२. सांकल. a boltof मागला लाग. हाथ के आगे का हिस्सा. the Hdoor: a latch."अग्गला अम्गलपासाfore part of a hand or an arm. या य वइरामईतो" राय उत्तक ६, २०:दस० राय० ३२; ओव० २२; कप्प० २, १४, ५, २, ६, ७, २७, आया० २, ४, २, १३८; अग्गो अ. (अग्रतस्) 20स. पागे. In अग्गहण. न० (अग्रहण) मी (२, नाfront of; before. पंचा०५, २४, ए २युं ते. अस्वीकार. Non- acceptअग्गोकाउं. सं० कृ. अ०. (अग्रतःकृत्वा) ance. क. प० १, १६;-वग्गणा. नी. सागस रीन. आगे करके. Having (-वर्गणा) वर्ग विशेष महरि शरीराहिplaced in front; having placed રૂપે ગ્રહણ ન થઈ શકે એવો પુદ્ગલસમૃદ્ધ at the head. प्रव० ६५६; वर्गणा विशेष; औदारिक शरीरादि के रूप से अग्गदत्त. पुं० (अग्रदत्त) ४२वत क्षेत्रना यालु ग्रहण न हो सकने वाला पुद्गल समूह. a par. योवीसीन। तेवीसभा तीर्थ४२नु नाम. इरवत ticular kind of molecules; a क्षेत्र के वर्तमान चौबीसी के २३ वें तीर्थंकर cellection of molecules which का नाम. Name of the 23rd Tir- are not capable of forming a thankara of Iravata Ksetra in | physical body etc. क. प० १, ११; Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अग्गहणा ] (७३) [ अग्गि अग्गहणा. स्त्री० (अग्रहणा) सौहार શરીરરૂપે ગ્રહણ ન થઈ શકે તેવા યુગલની वर्गा -समूह. जो औदारिकादि शरीररूप से प्रहण न हो सके ऐसे पुद्गलों की वर्गणा-समूह. A collection of atoms which cannot be incorporated into the Audārika ( physical ) body etc. क० गं० ५, ७७. अग्गहणिय. पुं० न० (अग्राह्निक) अ५२९; सीमन्तोत्सव. सीमंत; सीमन्तोत्सव. Festival for the first pregnancy. सु. च० १, ३०६; अग्गहिय. त्रि. (अगृहीत ) अडयन रेस. ग्रहण न किया हुआ. Not taken; not accepted. विशे० २६४; अग्गाणीय. न. (अग्रायणीय-अग्रं परिमाणं तस्यायनं गमनं परिच्छेदः, तस्मै हितमग्रायणीयम्) सर्व द्रव्य,गुण यने पर्यायनु परिभाए। પ્રતિપાદન કરનાર ૧૪ પૂર્વમાં બીજો પૂર્વ. सम्पूर्ण द्रव्य, गुण और पर्याय का परिमाण प्रतिपादन करने वाला १४ पूर्वो में से दूसरा पूर्व. The 2nd of the 14 Pürvas which describes Dravya, Guna and Paryāya.“बीइयं अग्गाणीयं तत्थ सम्वदवाणं पज्जवाणं य सम्वजीवाणं य अम्गं परिमाणं बन्निज्जइत्ति" नंदी० ५६, प्रव० ७१८; जं. प० ३,५६ अग्गि. पुं० (अग्नि) भनि. अग्नि; आग. Fire. भग०६, ७, नाया० १; २; ८; निर० ३, ३; अणुजो० १३१; भत्त० ४२; पंचा० १८, १०; उत्त० २, ४ जं० ५० ५, ११४; (२) त्तिानक्षत्रने अधिष्ठाता जिवता. कृत्तिका नक्षत्रका अधिष्टातृदेव. the god fire; the presiding deity of Krittikā constellation."दो अग्गीभो" ठा. २,३; ४,२: सू० ५० १०; (3 ) मनपति तानी | सेत; मनिभावता. भवनपति देवता की एक जाति; अग्निकुमार देवता. a kind of Bhavanapati gods; god known as Agnikumāra. ओव० २३; उत्त० ३६, २०४; सम० ७६; -काश्र. पुं० (-काय ) या 'अगणिकाय' श६. देखो "अगणिकाय" शब्द. vide “भगणिकाय." दसा. ६, ४;-जाला. स्त्री० (-ज्वाला ) अजिनी नपाणा-ME. अग्नि की ज्वाला. flames. नाया. ८;-थंभणिया. स्त्री. (-स्तम्भनिका) अनि तिमन १२नारी विद्या. अग्नि का स्तंभन-रुकावट करने वाली विद्या. the art of stopping the spread of fire. सुय० २, २, ८१; -दहण. न० (-दहन) भनिहाल मृतानी अनिसं२४१२. अग्निदाह; मृतक का अग्निसंस्कार. the ceremony of cremating a dead body. परह ० १, १; __पयोग. पुं० ( प्रयोग ) २५जिनी प्रयोग; भनि सवा ते. अग्नि का प्रयोग; आग सुलगाना. lighting up fire; kindling of fire. विवा० १; राय० २८२; जं० ५० ३, ५८; --मेह. पुं० (-मेघ ) અગ્નિની પેઠે શરીરમાં દાહ ઉત્પન્ન કરનાર १२साह. अग्नि के समान शरीर में दाह उत्पन्न करने वाली वर्षा. rain burning the body like fire. भग० ७, ६; -विदड्ढ़. त्रि० (-विदग्ध ) अनिया पणे. आग से जला हुआ. burnt with fire. प्रव० ८५७; ---सामरण. त्रि० (-सामान्य ) मा मनितो मास-हिरो छ ते. अग्नि के भाग-हिस्से वाला. ( that ) in which Agni or fire claims a sharo; shared in common with Agni or fire. नाया० १; भग० ६, ३३; -साहिय. त्रि. Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अग्गि ] (७४) [ अग्गिकुमार (-साध्यक) या "अग्गिसामरण." (--होत्रवादिन् ) द्रव्यमा भनिहाथीor देखो शब्द " अग्गिसामरण. " vide स्वर्गप्रालि माननारवाही. अग्निहोत्र से ही स्वर्ग “अग्गिसामण्ण." "हिरएणे यसवरणे य की प्राप्ति मानने वाला. a believer in जाव सावइज्जे अग्गिसाहिए चोरसाहिए राय- the doctrine of the attainment साहिए मच्चुसाहिए" भग०६, ३३; नाया०१; of heaven by only oblation of -सिहा.स्त्री० (-शिखा) अजिनी वाणा. material substances to fire. अग्नि की ज्वाला. flames. ठा० ४, २; "जे अग्गिहोसवाई जबसोपं जे य इच्छति" ---सेवण. न० (-सेवन ) अनिनु सेवन सूय० टी०१, ७; -होम. पुं० (-होम) ३२; ता५९ ४२री तपते. अग्नि का सेवन अनिमा होम-हवन २jते. अग्नि में हवन करना-तापना. warming oneself at करना. pouring an oblation into the fire. प्रव० ४४०;-हुय. पुं० (*--हुत | fire. नाया० १४; १६; जं. ५० ५, ११५; - इताग्निः)ो मनिमाडीमाधो मेवा अग्गि. पुं० ( अग्निक) मनिषताये तापस; तापसनी मे M. जिसने अग्नि में આપેલ તેથી “અગ્નિક” એવું નામ આપેલ होम किया हो वह; एक प्रकार का तपस्वी. __ ५३५. अग्निदेवता की कृपा से उत्पन्न an ascetic who has thrown an | पुरुष का नाम. A person given oblation into fire. निर० ३, २; as a gift by fire-god and hence ----होत्त. न० (-होत्र ) श्राहायधर्मप्रमाणे 50 named. विवा० १; अणुजो० १३१; મંત્રોચ્ચારપૂર્વક ઘી,વગેરે અગ્નિમાં હેમાય अग्गिउत्त. पुं० ( अग्निपुत्र ) भरतक्षेत्रना છે તે દ્રવ્ય અગ્નિહોત્ર છે અને જૈનદષ્ટિએ ૨૩ મા પાર્શ્વનાથસ્વામિના સમકાલીન ધર્મ ધ્યાનરૂપ અગ્નિમાં કર્મ પ ઇંધણ ४२५तक्षेत्रना तीर्थ४२. भरतक्षेत्र के २३ वें होमवा ते वास्तवि माय अग्निहोत्र. वैदिक- तीर्थकर पाश्वनाथस्वामी के समकालीन इरवत धर्म के अनुसार मंत्रोचारपूर्वक घी, जव वगैरह क्षेत्र के तीर्थकर. Tirthankara of जो द्रव्य अग्नि में होमे आते हैं वे अग्निहोत्र Irvata Kșetra and a contemकहलाते हैं और जैनधर्मानुसार धर्मध्यान porary of Parsvanātha, the 23rd रूप अग्नि में कर्मरूपी इंधन को होमना वास्त- Tirthankara of Bharata Kşetra. विक भाव श्राग्निहोत्र है. an oblation " जियरागमग्गिसेणं खीणरायमग्गिउत्तं to fire in which, according to च" सम० १५; Brāhmana's religion, ghee, | अग्गिकुमार. पुं० (अग्निकुमार ) मनिbarlay etc. are sacrificed with કુમાર નામે ભવનપતિ દેવતાની પાંચમી જાતિ. some Mantras or incan- अग्निकुमार नामक भवनपति देवता की पांचवीं tations, while according to जाति. The fifthclass of Bhavana. Jaina standpoint fuels in the pati gods named Agnikumăra. form of Karma are sacrificed in ठा० २, २; पन्न० १; भग० ३, ७, (२) the fire of religious meditation. स्त्री० मे तनी सी. इस जाति की "अग्गिहोत्तमुहा वेया " उत्त. २५, १६; देवी; a female deity of the विशे० १६४०; निर० ३,३;-होत्तवाइ. पुं० | above class of gods. FTO 2, v; Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अग्गिच्च ] (७५) [ अग्गिभूर अग्गिश. पुं० (आग्नेय ) उत्तर त२३नी में ___ का रखा हुआ नाम. A personal name ११९२१७ च्ये माग्नेयाल विमानमा । (Lit. given by fire ). अणुजो. वसता ८ भी न न्ति हेरता, उत्तर । १३१; की भोर की दो कृष्णराजियों के बीच के / अग्गिदेव. पुं० (अग्निदेव ) अनिविताना भाग्नेयाभ विमान में रहने वाले ८ वी जाति । સંબંધથી કોઈ માણસનું આપવામાં આવેલું के लोकान्तिक देव. The 8th class of नाम. अग्नि देवता के सम्बन्ध से किसी मनुष्य Lokántika gods in the Agneyā- का रखा हुआ नाम, A personal name bha heavenly abode between ( Lit. the fire-god ). अणुजो० १३१; the two Krişnarājis in the अग्गिधम्म. पुं० ( निधर्म ) अनिवताना north. ठा. १, १; भग० ६,५; नाया० ८; સંબંધથી કઈ માંણસનું આપવામાં આવેલું प्रव०१४६२; (२) पु.शिगजनी मे नाम. अग्निदेवता के सम्बन्ध से किसी मनुष्य शामा. कौशिकगोत्र की एक शाखा. a का रखा हुआ नाम. A person so branch of Kausika Gotra. ठा०७, named after the fire-god. aygio १; ( 3 ) ते शापामांना पु३५. उक्त शाखा १३१; का पुरुष. a person belonging to that branch. ठा. ७, १; अग्गिप्पभा. स्त्री० ( भग्निप्रभा ) १२ मा अग्गियाभ. न० ( आग्नेयाभ ) १२ १२५नी। તીર્થકરની પ્રવજ્યા પાલખનું નામ; પ્રજ્યા મત્સવમાં જે પાલખીમાં બેઠા હતા તેનું બે કૃપુરાજી વચ્ચેનું પાંચમા દેવલોકનું એક नाम. १२वताथकर दीक्षामहोत्सव में जिस रिभान. उत्तर दिशा की दो कृष्णजयों के पालका पर बैठे थे उस पालकी का नाम. मीच का पांचवें देवलोक का एक विमान. AL The name of a palanquin of heavenly abode of the fifth the 12th Tirthankara in which Dovaloka between the north he sat at the time of the celeern Krisnarajis. ठा० ५, ३; bration of his Pravrajyi. सम. अग्गिदत्त. पु. ( अग्निदत्त) आर्य समान शिष्यनुनाम. आर्य भद्रबाहु के शिष्य का | अग्गिभूइ. पुं० (अग्निभूति) श्रीमहावीरवानाम. Name of a disciple of Arya ) भाना मी परतुं नाम. श्रीमहावीर Bhadrabahu. कप०८; स्वामी के दूसरे गणधर का नाम. The अग्गिदास. पुं० ( अग्निदास ) अनि यताना name of the 2nd Gapadhara of સંબધથી કોઈ માણસને આપવામાં આવેલું છે Mahavirasvami. विशे० १८१६; सम. नाम. अग्नि देवता के सम्बन्ध से किसी मनुष्य "; भग. ३, १; नंदी० स्थ० २.(२)मका रखा हुआ नाम. A personal name હાવીર સ્વામીના આગલા દશમાં ભવનું (મંદિ( Lit. servant of fire-god ). રસંનિવેશમા ઉત્પન્ન થયેલ બ્રાહ્મણનું) નામ. अणुजो० १३१; महावीरस्वामी के दशवें भव ( मन्दिर सन्निवेश अग्गिदिएण. पुं० (अग्निदत्त ) अनि यताना में उत्पन्न हुए ब्राह्मण ) का नाम. name of संजयी भएसनु मामा मावदं a Brāhmana born in the village नाम. अग्नि देवता के सम्बन्ध से किसी मनुष्य | of Mandira at the time of the Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अग्गिम ] (७६) [ अग्गिषेसायण 10th birth of Mahavirasvāmi. food, that one takes is burnt कप्प.८; away without appeasing अग्गिम. त्रि० (अग्रिम ) मागणु; मागगर्नु _hunger. विशे० २०४८; पसानु. आगे का; पहिला. Foremost; अग्गिरक्खिय. पुं०(अनिरपित) सेनामनुं first; anterior. सु० च० १,१; प्रव० । मे भास. इस नाम का एक मनुष्य. ८८५; जं० प० २, १६; अणुजो० ४६; Name of a person. अणुजो० १३१; अग्गिमाणव. पुं० ( अग्निमानव ) दक्षिणतरना अग्गिल त्रि. (अग्रिम)आगली; पडेसानी. अनिमार ३तानो छद्र. दक्षिण दिशा पहिला; अगला. Foremost; first; के अग्निकुमार देवता का इन्द्र. The Indra anterior. "अग्गिल्लगमयसिरसो" निसी. of the Agnikumāra gods of the south. ठा० २, ३; सम० ३२, पन. अग्गिल्लय. पुं० (अग्नि) ८८ प्रहमांना ५५ मा २; भग० ३,८; अग्गिमित्ता. स्त्री० ( अग्निमित्रा) जोशाणाना महायानुं नाम. ८८ ग्रहों में से १५ वें महाग्रह का नाम. Name of the શિષ્ય પિલાસપુરવાસી શકદાલ કુંભારની नीतुं नाम. गोशाला के शिष्य पोलासपुर 55th great planets. ठा० २, ३; सू. निवासी शकदाल कुम्हार की स्त्री का नाम. प० २०; Name of the wife of Sukadala, | अग्गिवेस. पुं० ( अग्निवेश्मन् ) पक्षना यामा a potter and a disciple of Gośālā हिवसर्नु-याशिनु नाम. पखवादे के चौदहवें residing in Polāsapura. Jatov, दिन-चौदस का नाम. The name of the fourteenth day of a fortnight. सू० ५० १०; जं० ५० ७, १५२; कप्प. अग्गिय. पुं० (अभिज ) लभ व्याधि; भां १, १२३; (२) हिसना २२ मा मुखतर्नु ખાધેલું સર્વ ભસ્મરૂપ થઈ જાય અને ભુખ भटे नहि तेवा में राम. भस्मकव्याधि; नाग. दिन के २२ वें मुहूर्त का नाम. name of the 22nd Muhurta of a day. एक रोग का नाम, जिसके होने से सदा भूख खू० ५० १०; (3) ति नक्षत्रनुं गोत्र बनी रहती है और खाया हुआ भस्म हो जाता कृत्तिका नक्षत्र का गोत्र. the Gotra or है. A kind of disease by which all family origin of the Kțittikā food taken is burnt away and constellation. सू० ५० १०; the hunger is never removed. विवा० १, १; (२) वत्सगोत्र में सवां- अग्गिवेसायण. पुं० (अग्निवेश्यायन) हिवसना त२-पेटागोत्र. वत्सगोत्र का एक अवान्तर २३ मा भुतनु नाम. दिन के २३ वें मुहूर्त का गोग्र. a subdivision of Vatsagotra. नाम. Name of the 23rd Muhārta ठा. ७, १;-रोगि. त्रि० (-रोगिन् )सरम of a day. सम० ३०; (२) गोशाणाना વ્યાધિવાળે; જેટલું ખાય તેટલું તત્કાલ ५ मा हिशायर साधु. गोशाला के ५ वें दिशाभरभर ५ थ जय सेवा रोगवाणी. भस्मक चर साधु. Gosāla's 5th missionary व्याधि वाला. (one) suffering from disciple. भग० १५, १; (3) सुधास्वाa disease by which all the भानु गोत्र. सुधर्मास्वामी का गोत्र. Gotra Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अग्गिसम्म ] (७७) [ अग्घ or family origin of Sudharmā- અને પૂર્વ દિશાની વચ્ચે ખુણો-વિદિશા. svami. नंदी० स्थ० २३; (४) ते गोत्रमा अग्निकोन; दक्षिण और पूर्वदिशा का उत्पन्न यना२ ५३१. सुधर्मास्वामी के गोत्र में मध्यभाग-विदिशा. The south-east उत्पन्न होने वाला पुरुष. a person born quarter. ओघ नि०भा० २७६; भग०१०, in the above Gotra. नंदी० स्थ०२३; १; १३, ४; (इ)---दिसा. स्त्री० (-दिशा) श्रग्गिसम्म. पुं० (अग्निशमन्) मे नमन। અગ્નિ ખુણો; પૂર્વ દક્ષિણ વચ્ચેની વિદિશા. श्राम, एक ब्राह्मण का नाम. A Bra- अग्निकोन; पूर्व और दक्षिण के बीच की विदिशा. hmana of that name. अणुजो. the south-east quarter. भग. १६, १३१; अग्गिसीह. पुं० (अग्निशिख) दक्षिण हिशाना | अगेज्झ. त्रि. ( अग्राह्य ) अयाय; अहम अभिभार हेपत्तानो न्द्र. दक्षिण दिशा के नयाय तेयु. ग्राह्य न हो ऐसा; अग्राह्य. अग्निकुमार देवों का इन्द्र. Lord of ___Unacceptable. ओव० the A.gnikumāra. gods of the अग्गेणीय. न. (अग्रणीय ) या पूर्वमान। south. भग० ३, ८; पन० २; सम० ३२; मानने पर्व. चौदह पूर्वो में से दूसरा पूर्व. The ठा० २, ३; second of the fourteen Purvas. अग्गिसीह.पुं०(अग्निसिंह) यातुमसपिलाना सम० १४; સાતમાં બલદેવ અને વાસુદેવના પિતાનું નામ. अग्गेय. त्रि. (आग्नेय ) वत्सगारनी शाम वर्तमान अवसर्पिणी के सातवें बलदेव और अने ते शापाने भारास. वत्सगोत्र की शाखा वासुदेव के पिता का नाम. Name of the और उस शाखा का मनुष्य. A variety of father of the seventh Vasudeva Vatsa Gotra and a man of that and Baladeva of the present Gotra. ठा० ७, १; Avasurpini. सम० अग्गेसर. त्रि. (अग्रेसर ) अग्रेस२-मागेवान; अग्गिसेण. पुं०( अग्निषेण ) यानुभवसर्पिी अभुम. अगा; प्रमुख; नेता. A leader. માં જંબુદ્વીપના ઈરવતક્ષેત્રમાં થયેલા ત્રીજ सु. च. २, ६१; तथा सविसमा तिर्थ४२नुं नाम. वर्तमान अवसर्पिणी में जंबूद्वीप के इरवतक्षेत्र में V Vअग्घ. धा० I. ( अ ) याय ययु; साय मन. योग्य होना; लायक बनना. To deउत्पन्न हुए तीसरे तथा २१वें तीर्थकर का नाम. Names of the third and the serve; to be fit for. twenty first Tirthańkara of the अग्घइ. उत्त• ६,४४; Irvata region of Jambū-- अग्घेइ. नाया०८; dvipa in the present Avasar- अग्घ. पुं० ( अर्घ ) नी सामग्री. पूजन की pini. " चंदाणणं सुचंदं अग्गिसेणं च सामग्री. Materials for worship. नांदसेणं च" सम० ६६; प्रव० २६८; (२) से नाया० १६; विशे० १४८०; (२) भ२७४२७ाहि नामने। ये माणस. इस नाम का एक मनुष्य. सय ७५. मच्छ कच्छ आदि जलचर a man of that name. अणुजो० १३१; जीव. aquatic animals like fish, अग्गेई. स्त्री० ( भामेयी) नियु; हक्षिण | tortoise etc. जीवा० ३, ४; ( 3 ) . Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अग्घा. ] हिम्मत; भूस्य; द्रव्य. कीमत; मूल्य. price; value. संथा० ४६; विशे० १४५०; 'अग्धा. धा० I. ( आxघा ) सुंध; गंध लेवी. सूंघना. To smell. अग्धाइ पन० १५; नाया ० १९ अघाडग. पुं० ( श्राघातक ) से नामनी लतनी वनस्पति; अघाडी एक जाति की वनस्पति A plant growing in marshy places, पन्न० १; अग्धाय धा० I. ( श्र+घा ) सुंधवु;गंध लेवी. सूंघना. To smell. अग्वायडू. श्राया० २, १५, १७६; अग्वायंति. नाया० १७; ( ७८) बग्वाय सं० कृ० सुरभिगंधाणि वा अग्वाय से तत्थ श्रासायवाडयाए मुच्छिए" श्राया० २, १, ८, ४४ श्रग्वायमाण. व० कृ० नाया० १; अग्धाय. त्रि० ( आघात ) सुधेभु; गंध सीधेलं. सूंघा हुआ. Smelt. विशे० २३८४; अघार. त्रि० ( श्रघातिन् ) आत्माना ज्ञानाहि गुणोनी घात न हरना२; आत्मा के ज्ञानादि गुणों का घात न करने वाला. ( One ) that does not obstruct the qualities of the soul such as knowledge etc. क० प० २, ४४; क० गं० ५, १४; - कम्म न० (-कर्मन ) आत्मगुगुनी स्वतः धात न रे तेवा वेहनीय याहि . श्रात्मगुण की स्वयं घात न करे ऐसा वेदनीय आदि कर्म. Karma such as Vedanīya etc. which do not of them - selves destroy the qualities of the soul. क० १०५, ५३; अकमण. अ० ( प्रचङ्क्रमण ) यं भणु-यासपानी जतिनो अलाव; न यास ते गति का अभाव; न चलना. Motionlessness. नाया० १; 66 | अचकारियभट्टा श्रचकारियभट्टा. स्त्री० ( अचकारितभट्टा ) ધન્યરોની પુત્રી, જે તેની આજ્ઞા ઉઠાવે તેની સાથે પરણાવવામાં આવી હતી, પતિને સકુંનમાં રાખતી. એકદા રાજાના દબાણથી સ્ત્રીની આજ્ઞા ન પાળી તેથી તે માનિની સ્ત્રી રિસાઇ ભાગી, ચેારાએ લુંટી, રંગારાને ત્યાં વેચી; ઘણું કષ્ટ વેઠયા પછી તેના પતિએ તેને છેડાવી, ત્યારથી તેણીએ ક્રોધ, માન વગેરે દેષાને દૂર કર્યા. મુનિપતિ નામના સાધુના દાઝેલ શરીરની દવામાટે લક્ષપાક તેલ વ્હેરવા એક સાધુ તેને ઘેર આવ્યા. તેમને વ્હારાવવામાટે લાવતા દાસીના હાથે લક્ષપાકના એક પછી એક એમ ત્રણ સીસા છુટી ગયા તે પણ જેને ક્રોધ ન થયા. ચેાથીવાર પાતે સીસા લઈ આવી સાધુનેવ્હારાવ્યા. એને વિસ્તાર મુનિપતિ ચस्त्रियां छे. धन्यसेठ की पुत्री, जिसका विवाह उसकी आज्ञा उठाने वाले के साथ हुआ था, यह सदा अपने पति को दबाव में रखती थी, एक वार राजा के दबाव डालने से स्त्री की आज्ञा का पालन नहीं हुआ. अतः वह मानिनी स्त्री, गुस्सा होकर भाग निकली, रास्ते में चोरों ने उसे लूटा और रंगेरे के यहाँ बेचा, इस प्रकार जब बहुत कष्ट उठाया तब उसे उसके पति छुड़ाया और तबसे फिर उसने क्रोध मान आदि करना छोड़ दिया. मुनिपति नामक साधु के जले हुए शरीर की दवा के लिये लक्षपाक नामक तेल लेने के लिये एक साधु इसके घर आया उस समय लक्षपाक तेल की तीन शीशियां दासी के हाथ से फूट गई तो भी उसे क्रोध न हुआ, चौथी बार वह स्वयं शीशी लेकर आई और साधु को तेल दिया. इस का विस्तृत वर्णन मुनिपतिचरित्र में हैं. The daughter of Dhanyasetha, She was married to a person who was willing to obey her commands. She used to keep For Private Personal Use Only Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अचंचल ] Once obey was her husband in check. as her husband could not her order because of his having had to obey some command of the king, that proud woman got exasperated and went away. She robbed by thieves and was sold to a dyer. Her husband procured liberty | for her after she had suffered much. Thenceforth she gave up all vices like anger, pride etc. Once an ascetic came to her house to beg for Lakṣapaka oil (oil which is produced by mixing a lac of things) for medicinal purposes for a sage named Munipati who was suffering from scalds on his body. At that time her muidservant chanced to break three bottles of Lakṣapaka oil one after another as she brought them, yet she did not become angry. At the fourth time she herself brought a bottle and it to the This is gave sage. related in detail in the biography of Munipati. गच्छा ० २; अचंचल. त्रि० ( अचम्बल) भेो द्रिये । शरी होय ते; ययक्ष नहि ते जिसने इन्द्रियों को वश किया हो वह. One who has subdued his senses. जं० प० ३, ५७; प्रव० ५५०; अचंड. त्रि० (प्रचण्ड) निष्कारण होष रहित. बिना कारण के क्रोध से रहित. Devoid of ( ७६ ) For Private [ श्रचक्नु unreasonable anger. " मा श्रखंडालियं कासी" उत्त० १, १०; श्रचक्किय. त्रि० ( अचकित ) परिषह माहिथी व्यक्ति थाय नहि तेव; त्रासन या तेव. जो परीषह (दुःख ) से चकित न हो वह. One who is not daunted by suffeअचकिया rings. समुहगंभीरसमा दुरासया, केइ दुप्पहंसया” उत्त० ११, ३१ अवक्खु न० ( अनुष् ) यां सिवायनी मी यार दियो ने भन नेत्र के सिवाय दूसरी चार इन्द्रियां और मन. Mind and four senses other than the eye. क० गं० १, १०; ३, १७; पद्म० २३; ( २ ) त्रि० यक्षु- वगरना. चक्षु रहित destitute of eyes. क० गं० ४, १५; क० प०४, ३४; - दंसण. न० (- दर्शन ) यां सिवाय पीक दियोथी सामान्य ज्ञान-मोध थाय ते. आँख के सिवाय दूसरी इन्द्रियों से जो सामान्य ज्ञान हो वह. ordinary knowledge obtained through senses other than the eyes. जीवा ० १; भग०२, १०८, २, २५, ४ - दंसणा धरण न० (- दर्शनावरण) दर्शनावरણીય કર્મની એક પ્રકૃતિ, કે જેના ઉદ્દયથી જીવ અચક્ષુદર્શન ( આંખ સિવાય બીજી ઇંદ્રિયોથી सामान्य ज्ञान थाय ते) न पामे. दर्शनावरणीय कर्म की एक प्रकृति, जिसके उदय से जीव अचक्षुदर्शन ( आंख के सिवाय दूसरी इन्द्रियों से जो सामान्य ज्ञान हो ) नहीं प्राप्त कर सके. A variety of Darśanavaraṇīya Karma under the influence of which an individual cannot have knowledge derived through senses other than the eyes. उत्त० ३३, ६; सम० १७ - दंसणि. त्रि० ( - दर्शनिन ) यक्षुहर्शन वगरनो लवमे Personal Use Only Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ arge ] छद्रियथी ऋणु द्रियवान व चक्षुदर्शनरहित एक इन्द्रिय से तीन इन्द्रियों वाला जीव. a living being having one or more of three senses other than the fifth viz. the eyes. भग० ६,६,१३,१; ठा० ४, ४, फास. पुं० ( - स्पर्श ) -अर; अंधाई अँधेरा; अंधकार. darkness. " पुरश्र पवाए पिठुओ | इत्थभयं दुहओ अचक्खुफासो मज्मेसरा णिवयंति" नाया० १४; - - विसय पुं० ( - विषय ) दृष्टिगोयर नहि ते; यांथी न हेध्याय ते. जो दृष्टिगोचर न हो वह invisible; imperceptible. “ अचक्खुविसनो जत्थ पारणा दुष्पढिलेहया" दस० ५, १,२०, अचक्खुस. त्रि० ( अचातुष ) यांपथी न દેખાય તેવું; જેનું ચાક્ષુષ પ્રત્યક્ષ ન થાય તેવું. जो नेत्रों द्वारा प्रत्यक्ष न हो सके अर्थात् श्रचाक्षुष. Invisible; imperceptible. पराह० १, १; दस० ६, २८ 66 श्रचयंत. व० कृ० श्रि० ( अशक्नुवत् ) अशक्त थतो; असमर्थ थतो. असमर्थ होता हुआ.. Becoming powerless or incapable. "चोइया भिक्खू चरियाए श्रचयंता जवित्तए" ( ८०) सूय० १, ३, २, २०; उत्त० २५, १३; अवर. पुं० ( अचर ) पृथ्वी आदि स्थावर छत्र. पृथ्वी आदि स्थावर जीव. Lives devoid of the power of motion e. g. earth ete. उत्त० ३२, २७; अचरम वि० ( अचरम ) मे " अचरिम" ६. देखो 'चरिम' शब्द. Vide " अचरिम " विशे० ४११; राय० ७४; अचरिम. त्रि० ( चरम ) संसार मध्यवर्ती; संसारने छेडे न्यावेसा नहि संसार की चरमावस्था को नहीं पहुंचा; संसारमध्यवत्ती; अनेक वार जन्ममरणधर्मयुक्त. Plunged into the world; far from final [ अचल liberation. भग० ३, १६, ६; ८, ६; १३, १; १४, ४; १८. १; २६, ११; ३३, ११; जीवा ० १०; पन्न० १८: समय. पुं० ( समय ) यरभ-छेला समयथी પહેલાને સમય; છેલ્લા સમય નહિ તે. अंतिम समय से पहिले का समय. duration preceding the final period. नंदी० श्रचरिमय त्रि० ( अचरम - क ) लुखो " अचरिम " श६. देखो 'अचरिम' शब्द. Vide " श्रचरिम " भग० ३४, १; अचल. त्रि० ( अचल ) व्यसायमान नबि; स्थिर; निवल. जो चलायमान न हो; स्थिर; निश्चल. Motionless; steady. "सिहे प्रचले अहिले परिव्वए श्राया० १, ६, १६२; " श्रचले जह मंदरे गिरिवरे " पण्ह० २,२, ओ० १०, नाया ० १ ८ सम० १ ( २ ) श शारभांना छहा शाई, दस दशाहों में से छठा दशार्ह. the sixth of the ten Daśarhas. अंत० १; (३) महिनाथना पूर्व लवनो (भडाना लवनो) मित्र, तेमनी साथै दीक्षा सीधी हती. मल्लिनाथ का पूर्वभव का ( महाबल के भव का) एक मित्र, जिसने महाबल के साथ दीक्षा ली थी. A friend of Mallinatha in his (i. e. Mallinath's) previous birth. He took Dikṣā from the latter (whose name was then Mahabala ). नाया ० ८; (૪) ચાલુવઅર્પિણીના પહેલા બલદેવનું નામ. वर्तमान अवसर्पिणी के प्रथम बलदेव. name of the first Baladeva of the current Avasarpinī. सम० ( 4 ) अंतगडસૂત્રના બીજાવર્ગના પાંચમાં અધ્યયનનુંનામ; અંધકવૃષ્ણુિ રાજાની ધારણી રાણીના પુત્ર, કે જે નેમિનાથ પ્રભુ પાસે દીક્ષા લઇ ગુણરયણુ તપ કરી સેાળ વરસની પ્રવજ્યા પાળી એક માસને संथा शहरी शत्रुंन्य उपर सिद्ध थया. अंत के For Private Personal Use Only Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अचलपुर] (८१) [ अचाइय दूसरे वर्ग के पांचवें अध्याय का नाम, जिसमें अचला. स्त्री. (अचला ) शनी सातमी अंधकवृष्णि राजा की धारणी राणी का पुत्र समलिषी. शकेन्द्र की सातवीं अग्रमाहिषी. जो नेमिनाथ प्रभु से दीक्षा लेकर, गुणरयण तप The seventh of the favourite करके सोलह वर्ष की प्रव्रज्या पाल कर और एक ___queens of Sakrendra. नाया० २; मास का संथारा ( अनशन ) कर शत्रुञ्जय पर श्रचलिय. न. (अचलित ) वस्त्र तया शरीर सिद्ध दुआ. Name of the 5th chap- હાલે નહિ એવી રીતે પડિલેહણું કરવું તે; પતિter of the 2nd section of the सगुना मे गुण. वस्त्र तथा शरीर न हिले, Antagada Sūtra, where the इस प्रकार पडिलेहण करना; पडिलेहण का एक son of Dharani, the queen of गुण. Carefully passing the eyes king Andhakavrisni, is men- over a thing without giving tioned. He was initiated by motion to the body or the Lord Nominātha, and he practi- clothes. ठा० ६,१; (२) असा यक्षायsed the Guņarayaņa austerity, माननथयेस. अचल; स्थिर. steady. नाया। observed asceticism for 16 years ८; पंचा० १४, १४; भग० १,१०;--कम्म. and after a month's entire न० (-कर्मन् ) मयसित भ; यमां fasting attained final beatitude माय नहि मे भ. जिस कर्म का उदय न on mount Satrunjaya. अंत• २, ५; हुआ हो वह. Karmas which have अचलपुर. न० ( अचलपुर ) यमदीपनी not matured. भग० १,१; પાસે આવેલા આભીર દેશમાંનું એક નગર, अचवचव. वि. ( अचयधव ) यवयव मेवा કે જેમાં રેવતી નક્ષત્ર આચાર્યના શિષ્યોએ श-४-२५410 त. 'चवचव' इस प्रकार के सीमा सीधी. ब्रह्मद्वीप के पास वाले आभीर शब्द से रहित. C naecompanied with देश का एक नगर; जिसमें रेवतीनक्षत्र sound produced by chewing. आचार्य के शिष्यों ने दीक्षा ली थी. A city | " असुरसुरं अचवचवं प्राहारमाहारेइ " in the Abhira country near भग०७, १; पण्ह० २, १; Brahmadvipa where the discip- | अचवल. त्रि. (भचपल ) सयलयसता les of an Achārya named રહિત; સ્થિર સ્વભાવવાળો; મન, વચન અને Rovatīnakşatra took Dikṣā. या वर धेर्य रामना२. चपलता रहित; स्थिर नंदी. स्थ० ३२; स्वभाव वाला; मन, वचन और काया से अचलभाया. पुं० (* अचलभ्राता-अचलभ्रातृ) धैर्य रखने वाला. Not restless%3 महावी२२वामीना नवमा मध२. महावीर steady. “अतुरियमचवलमसंभत्ते मुह स्वामी का नवाँ गणधर. The ninth Ga- पोतियं पडिलेहेई" भग० २, ५, ७, १०; nadhara of Mahāvira Svāmī. नाया० १; राय० ३३; दस ८, २६; उत्त. नंदी० स्थ० २०; सम० ११; ७२; ३४, २७; कप्प० १, ५; सम० प० २३६; अचलमाण. व. कु. त्रि. (प्रचलत्) नयासतुं. अचाइय. त्रि. ( * अशक्त ) सशत; न चलता हुआ. Motionless; not मसमर्थ. अशक्त; सामर्थ्य रहित. Powermoving. कप्प० ६, ४५; | less; incapable. तमचाइयं तरुणम Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अचाय] (८२) [अचियत्त - पत्तजातं ढंकाई अवत्तगमं हरेज्जा" सूय० १, | अचित्त. पुं० ( अचिस ) मन्येत; निळ4; १४, २; જીવ વગરની વસ્તુ; વસ્ત્ર, સુકું લાકડું, સોનું अचाय. पुं० ( अत्याग) adorj; त्यागन ३५ विगेरे. अचेत; निजीव; जड़; सोना रूपा ४२वा. न छोडना. Not giving up or शादि. An inanimate thing e. g. abandoning. “ सञ्चित्ताणमचायचाय cloth, dry wood, gold etc. मजिए" प्रव० ४४१; भग० २,५५, ७, ७, ७, १०,८, ६, १३, अचायंत.व० कृ० त्रि० (अशक्नुवत् ) सहन ७, १८, ७ नाया० १; १६; पिं० नि० वाने अशात; असमर्थ. सहन करने को भा. ८; दस. ५, १, ८१; ६, १४; पन० अशक्त. Incapable of enduring; ६; ठा० ३, १; विशे० ८१६; सूय १, १, २, powerless. "अव्याबाध अचायतो नेच्छई १; २, ३, २: उत्त० २५, २४; ओव० १७; अपचेतए एए" सूय. १, ३, १, ५ निसी० १, १०; वव० ७, १७; जं. प० २, अचिभ. पुं० (भचित) नाटने मे २. 1 ३१; ४६; आया०१, ८, ७, २१; अणुजो. नाटक का एक भेद. A kind of a ४६; १३१;-श्राहार. पुं० (-आहार) drama. ठा० ४, ४; प्रासुर साख।२; पयत माला२. प्रासुक आहार; अचिंत. त्रि. (अचिन्त्य ) २५०; 24134; अचेत ( दोषरहित) आहार. acceptable अनुं स्थितन न ४२ शाय ते. जिसका pure food. भग० १३, ५;-पइट्ठिय. चिंतन न किया जासके; अचिन्त्य. Un- त्रि० (-प्रतिष्ठित ) अयितने पाश्री २३स. imaginable; inconeeivable. विशे० अचित्त-निर्जीव के आश्रय स्थित-ठहरा हुआ. ६७; १०५८ being in touch with inanimate अचिंतण. न. (अचिंतन) नियनने भारः । objects. निसी० २, ६; चितवन । ४२ते. चिंतन का अभाव. Not श्रचित्तकम्म. त्रि० ( अचित्रकर्मन् ) त्रिम to think aboutor imagine. “अचिं- २हिता थित्रामा २हित. बिना चित्र का. Hav तणं चेव अकित्तणं व” उत्त० ३२, १५; ing no paintings on. वेय. १, २०; अचिकण. न. (अचिकण) यिासनी -- अचित्तत्त. न० ( श्रचित्तत्व ) अन्यिता. भार. चिकनाहट का अभाव. Absence of अचित्तपन; निजीवपन. Lifelessness; greasiness. भग० १६, ४; (२) stute of being lifeless. प्रव० ३७; विस २खित; विस २j. चिकनाहट चित्तमंत. त्रि. ( अचित्तवत् ) येतन रखित. रहित. devoid of greasiness. भग० चैतन्य रहित. Inanimate. "चित्तमंतम१६, ४, चित्तं वा णेव सयं अदिनं गिरहेज्जा" दस. अचिट्ठ. त्रि. (अचेष्ट) व्येष्टा हित; हाले यासे ४; सूय० १, १, १, २; नहि तेयु: निय. चेष्टा रहित; निष्क्रिय; * अचियत्त. त्रि० ( अप्रिय ) अनिष्ट; अप्रिय. निर्जीव. Motionless; inanimate. अनिष्ट; अप्रिय. Unpalatable; unविशे० ११४४; pleasant. पिं० नि० ५७०, ५८०; (२) अचिद्वित्ता. सं० कृ० अ० ( अस्थित्वा ) शु३ ७५२ ५०यभाव नहि रामनार. गुरु में न २दीने. खड़े न होकर. Not standing; पूज्यभाव न रखने वाला. having no without standing. ठा० ३, २; reverence for a preceptor. दस. Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अचिरं] (८३) [अचेलग ५, १, १, ५, ४३; उत्त० १७, ११; | अचेयकड. त्रि. ( अचेतःकृत ) अयेत ओघ० नि० २३६; ( 3 ) स्त्री० मप्रीति; परतुथी पाने. निर्जीव वस्तु से बना हुआ. प्रेमनी मलाच. अप्रीति; प्रेम का अभाव. Made up of inanimate things. want of love. ओघ०नि०भा०२६१; दस० भग० १६, २; ५, १, १७;-अंतेउरपरघरप्पवेस. पुं० अचेयण. त्रि. (अचेतम ) येतन रहित; ( -अन्तःपुरपरगृहप्रवेश-अधियप्तोऽनभिम निळ4. चैतन्य रहित; निजीव. Inaniतोऽन्तःपुरप्रवेशवत् परगृहप्रवेशो येषां mate; lifeless. " इत्थं वावि अचेते तथा ) सन्त:पुरनी भा५४ मीना यणो' आया० १,८,७, १५; पगह. १,२; पिं. ઘરમાં પ્રવેશ કરવાનું અનિછ ગણુનાર | नि० भा० १३; विशे. ११; श्राव. अन्तःपुर के समान दूसरे के घर में प्रवेश करने को अनिष्ट समझने वाला श्रावक. अचेल. त्रि० (अचेल) वस्त्र पसरतो. वस्त्र a Jaina layman who shuns रहित. Devoid of clothes. (२) १८५another's house as if it were a अधारी. अल्प वस्रधारा. using a harem. “ऊसिय फलिहा अवंगुयानुवार very small number of clothes. प्रचियत्ततेउरपरघरप्पवेसा" सूय, २, २, "जे अचेले परिबुसिए संचिक्खई" आया० १, ६, २, १८३; पंचा० १७, ११; (३) अयस अचिरं. अ० (अचिरम् ) arkी; त२४; मे -त्रने परिसर. अचेल -वन का परीषह. ६८. शीघ्र; तुरंत. At once; immedi- enduring discomfort caused by ately. सू० प० २०; जीवा० ३, ३; absence of garments. To 5, 5; अचिरकाल. पुं० (अचिरकाल ) तील. | -~-परिसह. पुं० (-परिषह )२२त्रनी तंगीनुं तत्काल. Immediately, present કષ્ટ સહન કરવું તે; ૨૨ પરિપમાને છઠો time. प्रव० ७१६; पने परिपावस्त्र की न्यूनता-कमी का कष्ट अचिरवत. त्रि० (अचिरवृत्त ) तरतर्नु; सहन करना; २२ में से छठा वस्त्रपरीषह. था। वमतनुं मनेगुं. तुरंत का; थोड़े समय enduring discomfort caused by #1 aal gur. Fresh; of recent scantiness of clothes; the sixth occurrence. भग. १२, ६; of the twenty-two Parisahas. अचिरा. अ. (अचिरात् ) तस; लम- सम० २२; भग० ८,८; wior. gia. Immediately; present- अचेल. त्रि० ( अचेलक-न विद्यन्ते चेलानि ly. क. प० ७, ३३; वासांसि यस्यासाषचेक्षकः कुरिसतं वा चेलं अचिरोग्गय. पु० (अचिरोद्रत )२ गत! यस्यासावचेलकः) पत्र २खित. वन रहित. सूर्य; मास सूर्य. तुरंत का उगा हुआ सूर्य. The Devoid of clothes. जं. प० २, ३१; early morning sun. भग० १४, ६; (२) सित-यो। मितना वस्त्रवाणी. अचुतकप्प. पुं० ( अग्युतकल्प ) पारमे। कुत्सित-अल्पमूल्य के वस्त्र वाला. wearing देवला. बारहवाँ देवलोक. The twelfth garments of little or no value. Devaloka ( abode of gods ). निसा० ११, ३६; उत्त० २, १२, भग २, १; | अचेलग. पुं० ( अचेलक-न विद्यन्ते चेलानि Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अचेलिया ] (८४) [अर्थत विद्यन्ते वा अप्रशस्तानि मानोपेतैकवर्णानि भोहि. सूय० १, २, ३, ४, खेलानि वस्त्राणि यस्मिन् सः ) वर अच. धा. II.(पर्छ ) अर्थ; yory; पूल રાખવાને અર્થાત સફેદ અને માનપત ४२वी; सा२ ४२३।. पूजना; पूजा करना; અલ્પવસ્ત્ર રાખવાને ધર્મ–આચાર; પહેલા सत्कार करना. To worship; to pay અને છેલ્લા તીર્થકરના સાધુઓને આચાર. respects. बस्न न रखने का अर्थात् सफ़ेद और मानोपेत श्रच्चेइ. जीवा० ३, ४; आया. १, २, १, अल्प वस्त्र रखने का प्राचार; पहिले और ६५; नाया०१६; निर०५,१ अन्तिम तीर्थकर के साधुओं का प्राचार. The अञ्चेति. जं० प० २, ३३; religious practice of wearing अग्चेम. उत्त० १२, ३४; scanty and white clothes; prac अश्चिमो. उत्त० १२, ३४; tice among the Sādhus of the अग्घेऊण. सं० क. सु० च० २, ७०; first and the last Tirthankaras, प्राञ्चिजइ. क. वा० सु० च० २, ३८२; ठा० ६, १; उत्त० २३, १३;-धम्म. पुं. (-धर्म) पहेदा अनेछ। तीर्थ४२ना साधु अच. त्रि. (मर्य ) अर्थनीय; पूजनीय. अर्चमोना आया२. पहिले और अंतिम तीर्थकर के नीय; पूजने योग्य. Worthy of worसाधुनों का प्राचार. the religious prae ship. ठा० २, १; (२) से नामना - કાળ વિભાગ પ્રાણને સાતમો અને મુહૂર્તને tice of the Sādhus of the first ७७ भी मारा. इस नाम का लव-कालविभाग; and the last Tirthankaras. ठा. प्राण का सातवाँ मौर मुहूर्त का ७७ वाँ भाग. a division of time so named, अचेलिया. स्त्री० (भलिका ) वस्त्ररहित स्त्री. वनरहित स्त्री. A naked woman. equal to of Prāņa or 7of a वेय० ५, १६; Muhurta. कप्प० ५, १२३; अचोइथ. त्रि. ( प्रचोदित ) अप्रेरित; ने अचंग. न. (प्रत्यङ्ग) अतिशय लोगना अंग ३२९॥ ४२वामा नसावी हाय ते. अप्रेरित; भधमांसाह. अतिशय भोग का अंग-मद्य जिसे प्रेरणा न की गई हो. Uninspired; मांसादि. Stimulating and delicious unimpelled. “वित्तो अचोइए निश्चं, food and drink e. g. flesh, wine खिप्पं हवह सुचाइए" उत्त० १, ४४; etc. पंचा० १, २१; श्रचोक्स. त्रि. (प्रचोक्ष ) अशुद्ध; अपवित्र. अचंत. त्रि. ( अत्यन्त ) अतिशय; घायं. अशुद; अपवित्र, Impure. जीवा० ३,३; अतिशय; बहुत ज़्यादह. Excessive. नाया०४ (२) संत-मान-शातन बंधी गयेस; अयोरिय. न० (अचौर्य) योशनी अभाव. चोरी सेनी सात नयी ते; मनाहि. अनादि. का प्रभाव. Act of abstaining from having no beginning; existing stealing."अचोरियं करेंतं" परह. १,२; from eternity. निर० १, १, ३, २; Vअच. धा. II. (अतिxइ) dry; त्याग उत्त० ३२, १; भग० १८, १; विशे० ३२३. त्याग करना. To abandon; to ५६; ७२; पंचा० १४, ४४;-काल. त्रि. relinquish. (-काल ) घो। सो मत. बहुत लंबा Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अच्छतिय ] (८५) [ अधसण समय; अति दीर्घकाल. a very long करना. Applying unctious prepaperiod of time. “ अवंत कालस्स समू- rations of sandalwood etc. उत्त. लयस्स सम्वस्स दुक्खस्स उ जो पमोक्खो" | ३६, १८ उत्त० ३२, १;-परम. त्रि. (-परम)| अच्चणिश्रा. स्त्री. (अर्चनिका ) अर्थन-विघाट. अति उत्कृष्ट. excellent. सेपन आदि ४२५ ते. अर्चन-विलेपन आदि "अच्चंतपरमो प्रासी, मउलो स्वविम्ह- करना. Act of worshipping with नो" उत्त. २०,५;-मासण. त्रि.(-मरण) flowers, sandal etc. भग० ४, १; अत्यंत म. बहुत कोमल. very soft or | अश्चणिज्ज. त्रि. (अर्चनीय ) अर्थन-पूजन delicate. प्रव० १४६६;-विसुद्ध. त्रि. કરવા ; ચંદન આદિથી અર્ચવા યોગ્ય. (-विशुद्ध) अति विशुद्ध; पणुं निर्माण; सर्व- अर्चन-पूजन करने योग्य; चंदन आदि से यानि ५. अत्यन्त विशुद्ध; बहुत निर्मल. ex. अर्चने योग्य. Worthy of worship. tremely pure; unsullied. "अचंतवि- नाया० २; ७; १५; १४; १८; १९; भग० सुखदीहरायकुलवंसप्यसूय" ठा०६;-सुहिः । १०, ५, ६, राय० १६०; जं. प. ७, त्रि० (-सुखिन् ) सत्यंत-यो। सुभी. बहुत १७१; सुखी. extremely happy. “ तो होइ अच्चत्थं. अ० (अस्यर्थम्) अतिशय; घf. अ अवंतसुही कयस्थो” उत्त० ३२, ११०; तिशय; बहुत ज़्यादह. Excessive; very अच्चतिय. त्रि. (भास्यन्सिक) अत्यन्त; much. ' अंगारपलित्तककप्पअवस्थं सीय घई. बहुत; ज़्यादह. Excessive; very वेयणा" परह. १, ३; विशे० १८६६; सूय. much. "णेगंतणचंतिय उदएवं वयंति ते २, ६, ४२; दोवि गुणोदयाम्मि" सूय० २, ६, २४ अच्चत्थत्त. न० (प्रत्यर्थस्व) सत्य युक्त वाणीअच्वंबिल. त्रि. ( अत्यम्त ) अतिशय माटुं. ના ૩૫ અતિશયમાંને આઠમે અતિશય बहुत खा. Extremely sour. दस० ५, २७२५ युत क्यन सस ते. सत्य के ३५ १, ७८ अतिशयों में का पाठवाँ अतिशय; गंभीर अच्चक्खर. न. ( प्रत्यक्षर ) हाय तथा अधिः । वचन बोलना. The eighth of the 35 અક્ષર બલવું તે; જ્ઞાનને એક અતિચાર. Atiśayas of truth; power of होवे उससे अधिक अक्षर बोलना; ज्ञान का एक uttering words bearing proअविचार. Speaking or pronounc- found meaning. राय. ing more words than are actu- अच्चम्भुय. त्रि. (प्रत्यद्भुत ) मतिविलक्षण; ally contained (e.g. in a text); अति पाश्चर्य।२७. अति विलक्षण; बहुत a fault connected with भाश्चर्यकारक. Extremely wonder knowledge.श्राव. ४, ७; अणुजो० १३; ful; preternatural. सु० च० ३, १७१; अच्चरण. न. (अर्धन ) अा; पूल; पुस । ६, ११५; आहिया स२ ४२व। ते. पूजन; पुष्प आदि | अचय.. (अत्यय) विन; विनाश. विन; से सत्कार करना. Worship. पण्ह० १,३; विनाश. An obstacle; destruction. अच्चणाः स्त्री० ( अर्चना) सुम: यह - वेय० ३, ४; उत्त० १०, १; दिनु विलेपन २ ते. चंदन आदि का लेप | अच्चसण. पुं० ( अत्यशन ) पक्षने। मारम। Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अच्च ] (८६) [अधि ५४ः हिवस; पारस नाम. पक्ष का बारहवाँ दिन; disturb; to trouble; to destroy. द्वादशी. The twelfth day of every अचासाएइ. निसी० १०, ४; fortnight. सू० प० १०; जं०प०७,१५२; अच्चासाइत्तए. भग० ३, २; अच्चा. स्त्री० (अर्चा-अर्यतेऽसावाहारालङ्का श्रच्चासाएमाण. व.कृ. ठा० १०; रादिभिरित्यर्चा ) शरी२; . शरीर. The अच्चासायंत. व० कृ. निसी० १०, ४; body. “एगचाए पुण एगे भयंतारो अच्चासाइय. त्रि० ( प्रत्याशातित ) ७५सर्ग भवंति" सूय० २, २, ६; अाया० १, १, ६, रेस; माशातना रेस. उपसर्ग किया हुआ; ५३; (२) धना सध्यवसायनी orati. कष्ट दिया हुआ. Tormented; disturbक्रोध की ज्वाला. flames of wrath. ed; troubled. “से य अच्चासाइए समाणे पाया. १, ५, ६, २२१; १, ६, १, ११; परिकुविए” ठा १०; भग० ३, २; ( 3 ) सेश्या. लेश्या. Lesya i. e. श्रच्चासायणया. स्त्री० (प्रत्याशातमता ) thought-tint or matter-tint. मा ‘अचासायणा" देखो 'अच्चासायणा' “दुल्लभायो तहचानो जे धम्मटुं वियागरे" __ शब्द. Vide “अच्चासायणा". क. गं० १, सूय० १, १५,१८; (४) ते४. तेज. lustre. आया० १, ४, ३, १३४; अच्चासायणा. स्त्री० ( अस्याशातना ) बीसश्रच्चाइराण. त्रि. ( अत्याकीर्ण ) पीयो भीय ना ५२वी ते; & ५७j ते. अवहेलना मरे३. लबालब भरा हुअा; ठूम कर भरा हुआ. करना. Humiliation; contemptuOverfilled; tilled to exess. ous conduct. निसी० १०,४; भग० ३, “ अश्चाइण्णा वित्तो णो परस्स णिक्सम- २; ठा० १०, णप्पवसाए" आया० २, ३, १, १२२ अच्चि. स्त्री० (अर्चिष् ) जि२४. किरण. अच्चासणया. स्त्री० (अत्यासनता ) सासन A ray; a beam of light. पन० २; જમાવવું; એક જગ્યાએ ઘણુ વખત સુધી (२) रत्नाहिना तेनी वास. मेसी २९व. आसन जमाना; एक स्थान पर रत्नादि के तेज की ज्वाला. fiaming बहुत देर तक बैठे रहना. Act of sit- lustre or brilliance of jewels etc. ting for a long time at the same "प्रच्चिए तेएणं लेसाए दस दिसाए उज्जोएplace. ठा० ६, १; माणे” भग० २, ५; पा. १; ओव. २२; अच्चासएण. त्रि. ( अत्यासन्न ) अति (3) शशमाथी नाती अन्तिनी वाणा. 1७४; छ। पासवें. बहुत नज़दीक; बिल्कुल शरीर में से निकलती हुई कान्ति की ज्वाला. पास. Very near; close to; just halo of light emanating from beside. “णच्चासरणे णाईदूरे सुस्सूस- the body. ठा० ८, १; (४) मनिनी माणे" भग० १, १; ओव० २२; २७ फुटी पी गयेसी-तूटेसी-वा-MA. अग्नि श्रच्चासाश्र. धा. I. (अति+भाxशद्+ की टूटी हुई ज्वाला. a broken streak णि० ) अपसर्ग ४२वे।. उपसर्ग करना. of fire. उत्त० ३६, १०६; जीवा० ३, १; To torment. (२) ध्वंस २३:; ध्वंस ठा० ५, ३; राय० ४३; नाया. १६; (५) करना. to destroy ( 3 ) अशातना हीवानी शिमा. दीपक की शिखा. flame १२वी. अशातना--अविनय करना. to of a lamp. दस० ४; ८, ८; (६) Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अच्चिप्पभा] (८७) [ अच्चुट्टिय રાજીની વચ્ચે આવેલું એક લોકાતિક દેવતા- का विमान. a heavenly abode of नु विमान. कृष्णराजी के बीच में आया हुआ Lokāntika gods situated in लोकान्तिक देवता का एक विमान. a heaven- the midst of Krisnarāji. सम० ly abode of the Lokāntika ८; भग. ६, ५; gods in the midst of Krisna अच्चिमाली. स्त्री. (अश्चिमाली-मालिनी) raji. सम०८;प्रव० १४६०; भग० ६,५; (७) સૂર્ય અને ચંદ્રની ત્રીજી અગ્રમહિપીનું નામ. सूर्य. सूर्य्य. the sun. नाया० १;-सह- सूर्य और चंद्र की तीसरी पट्टराणी का स्समालणिज्ज. त्रि० (-सहस्त्रमालनीय- नाम. The name of the third अर्चिषां किरणानां सहस्रैर्मालिनीयं परिवार chief queen of the sun and the णीम् ) माथी पासपास सायं 4mवे moon. स. प. १८; भग० १०,५; जीवा. એવી હજારો કિરણોની માળા છુટતી હોય ४, १; ठा० ४, १; नाया० ध०७; (२) तेवी वरतु. जिसके आसपास से श्राश्चर्य जनक અગ્નિખુણાના રતિકર પર્વતની પશ્ચિમે માकिरणों की माला निकलती हो ऐसी वस्तु. વેલી શક્રદેવેન્દ્રની પટ્ટરાણીની રાજધાની. a thing from which thousands अग्नि कोन के रतिकर पर्वत की पश्चिम दिशा of wonderful series of rays में आई हुई शकदेवेन्द्र की पट्टराणी की emanate. नाया० १;-सहस्समाला. राजधानी. the capital of the queen स्त्री० (--सहस्रमाला ) हुन। रिशानी of the lord of first Devaloka भागा-हार, हजारों किरणों की माला... situated to the west of the series of thousands of rays of Ratikara Mountain of the light. भग० १०, ५;---सहस्समालि- youth eust. ठा० ४, २; णिय. त्रि. (-सहस्रमालिनिक ) माथी अच्चिय. त्रि. (अर्चित ) अस; नये. गरे। रिनी हारे। छुटे ते परतु. जिसमें अर्चित; पृजित. Adored; worshippod. से सहस्रों किरण निकलती हैं ऐसी वस्तु. a ओघ नि० भा०३०७; भग० १२, ८; नाया० १; thing from which thousands of Vअच्चीकर.ना. धा. II. (अर्चीxकृ) पूलrays einanate. भग० १०, ५; सर्या ४२वी. अर्चा करना; पूजा करना. To अच्चिप्पभा. स्त्री. ( अर्चिप्रभा ) worship. वार्नु नाम, एक देवी का नाम. Name of a goddess. नाया० ध• ८; अच्चीकरेइ निसी० ४, २; अच्चिमालि. त्रि० (अर्चिमालिन् ) हियोनी अच्चुक्कड. त्रि०(अत्युत्कट) अति ; पति भागाथी वाया. किरणों की माला से घेरा उन्नत. अति उग्र; बहुत ज़्यादह उन्नत-उत्कट. हुआ. Surrounded by a series Furious; highly excited; intoxiof rays. जीवा० ४; (२) पुं० सूर्य. सूर्य. cated with power. ओध० नि० ६२२; the sun. सूय० १, ६, १३; उत्त० ६,२७, जं. अच्चुट्ठिय. त्रि. (अन्युस्थित) सत्य- २५14-- प०७,२७; सम०प० २१४;(3) न० २१०- ઘણું અઘટિત કાર્ય કરવાને તૈયાર થયેલ. ની વચ્ચે આવેલું કાન્તિક દેવતાનું વિમાન. अत्यन्त बुरा कार्य करने को तैयार. Intent कृष्णराजी के बीच का एक लोकान्तिक देवता on doing a most improper act. Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रचुरणय ] " अहियाए घडदासिए वा, प्रगारिणं वा समयालुसिड्ढे " सूर्य० १, १४, म अच्षुण्णय. त्रि० ( अत्युन्नत) अति उन्युं बहुत उन्नत. Very high; lofty or exalted. कप्प० ३, ३६; अच्रह. त्रि० ( अत्युच्या ) अतिशय गरम - अनुं; अति उष्णु स्वभाववाणुं. अतिशय उष्ण; बहुत गर्म स्वभाव वाला. Very hot; of a very haughty temperament. ठा०५, ३; अच्चुत. पुं॰ ( अच्युत ) परमो वसो; प्रभुं स्वर्ग. बारहवाँ देवलोक; बारहवाँ स्वर्ग. The twelfth celestial abode. सम० २२; ठा० २, ३; ( २ ) अगियारभा तथा मारमा वसोना द्रनुं नाभ. ग्यारहवें तथा बारहवें देवलोक के इन्द्र का नाम. name of the Indra of the eleventh and twelfth Devalokas. ठा० २, ३; – कप्प. पुं० ( - कल्प ) मारमा हेवलो. बारहवाँ देवलोक. the twelfth region of gods. भग० २४, १२; चुदय न० ( अत्युदक ) मोटो वरसाह महावृष्टि. अतिशय दृष्टि; मूसलधार वर्षा. Heavy rain. “सभए वा सत्ताणं प्रच्चुदये सुखतरं ण वा रोह" श्रब० (२) धं पाली. बहुत जल excessive rain. जीवा० ३ अच्चुय. पुं० (अच्युत ) भारमेो हेवलो. बार हवा देवलोक. The twelfth region of gods. भग० ३, १; १०; १७, ६; १८, ७; अणुजो० १०३; १३४; निर० २, ५, विशे० ० ४३६; सम० १५०; भक्त० १७०; जं० प० २, ३२; (२) ११ मा भने १२ मा हेवसेना नुं नाम ग्यारहवें तथा बारहवें देवलोक के इंद्र का नाम. name of the Indra of the eleventh and twelfth [ अब्बुसिल Devalokas पन्न० २; सम० ३२; नाया ० ८ ( 3 ) मारमा अभ्युत वसोवासी देवता. बारहवें अच्युत देवलोक में रहने वाले देवता. gods residing in the twelfth De. valoka named Achyuta. उत्त० ३६, २०१; पन० १; (४) अविनाशी अविनाशी. eternal; imperishable. भग० १, २; - कप्प. पुं० (-कल्प ) मारमा हेवला. बारहवाँ देवलोक, the twelfth region of gods. भय० १७, ६; अच्चुयबडिंसग. पुं० ( अच्युतावतंसक) मारभा દેવલાકનું એક વિમાન, કે જેમાં રહેનાર દેવતાની સ્થિતિ ખાવીસ સાગરાપમની છે. એ દેવતા અગ્યારમે અગ્યારમે મહીને શ્વાસેવાસ લે છે, એને બાવીસ બાવીસ હજાર વર્ષે ભુખ લાગે છે. बारहवें देवलोक का विमान, जहांके निवासी देवों की आयु बावीस सागरेसम की है और वे ग्यारहवें २ महीने श्वास लेते हैं और २२ हजार वर्षों के बाद उन्हें क्षुधा लगती है. An abode in the twelfth Devaloka. The duration of life of the gods living there is 22 Sagaropamas ( a measure of time ). These gods breathe every 11th month and feel hungry after the lapse of every 22 thousand years. सम० २२; > अच्चुया. स्त्री० ( अच्युता ) શ્રીપદ્મપ્રભુ तथा श्रीभुन्थुनाथस्वामीनी शासनहेवी श्री पद्मप्रभु तथा श्रीकुंथुनाथस्वामी की शासन देवी. The presiding goddess of the cult of Sri Padma Prabhu and Śri Kunthunatha Svāmī. प्रव० ३७७; ३७८; अच्चुसिण. त्रि० ( प्रत्युष्ण) धागुं गरभ-अनु. बहुत गर्म Very hot. "अभ्युलियं For Private Personal Use Only Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अच्छ ] सुप्पेण वा जावकुमारि वा " श्राया० २,१,७, ३६; निसी० १७, २७, २८; 'अच्छ. धा० I. ( स् ) मेस; आसन लगा. बैठना आसन लगाना. To sit; to take a seat. (=&) श्रच्छइ. उत्त० ३१, ३, सु० च० ७, १६२; अच्छंति. पंचा० १७, ४, अच्छते. पिं० नि० १६८; अच्छाहि. नाया० ५; भग० ६, ३३; अच्छउ विशे० १३४८, श्रच्छ्रमाण व० कृ० ओघ० नि० ७७१; नाया० १; अच्छिउं हे० कृ० भत्त० ८४; अच्छ. त्रि० ( श्रच्छ ) टिना मे स्व२०; निर्माण, यो. स्फटिक के समान स्वच्छ; निर्मल. Pure; clear; pure as crystal. भग० २, ८; १५, १; १६, ७; जं० प० ४, ७४; जीवा ० ३ १ ४ पन्न० २; सम० प० २११; ओघ० नि० ५५४; नाया० ४; १२; ( २ ) पुं० मे३ पर्वत मेरु पर्वत, the mountain Meru. 6 ताश्रच्छंसि पव्वयंसि " सू० प० ५ ; ( 3 ) मे नामनो हेश. एक आर्य देश का नाम. name of an Ārya country. भग० १५, १; प्रव० ६०४; ( ४ ) स्कूटि. स्फटिक. crystal. पन्न० १;-- उदग. न० (- उदक) स्व२० पाएगी; निर्माण स. स्वच्छ पानी, निर्मल जल. pure water; clear water. राय० अच्छ. पुं० ( ऋत ) ० रींछ. Bear. प्राया० २, १, ५, २.७; भग० ३, ५, ७, ६; जीवा० ३, ३; पन० १; नाया० १; - भल्ल. पुं० (भल्ल) ७. छ. a bear. पराहू० १, १; अच्छ. न० ( अ ) . आंख. An eye. ओव० ३१; [ अच्छणिउरंग श्रच्छंद. त्रि० ( अच्छन्द ) पराधीन; प२तंत्र पराधीन; परतंत्र Dependent. श्रच्छंदा जेण भुंजंति ण से चाइत्ति वुच्चई” दस० २, २; 66 अच्छरण. न० ( श्रासन ) थे; आसन बैठक; आसन. A seat. उत्त० २६, ७; जीवा ० ३, ४:- घर. न० (गृह ) महानु स्थान. बैठक का स्थान. the place for sitting; a seat नाया० ३; श्रच्छण. पुं० ( अक्षण ) अहिंसा अहिंसा. Abstaining from injury. दस० ८, ३; – जोय. पुं० (-योग ) અહિંસામય प्रवृत्ति अहिंसा की प्रवृत्ति act or conduct involving no injury. " तेसिं श्रच्छणजोएं णिच्चं होयब्वयं सया दस०८, ३; ار अच्छण न० ( श्रासनक ) स्वाध्याय भूभिः स्वाध्याय स्थान. स्वाध्यायभूमि स्वाध्याय का स्थान. Seat occupied at the time of studying Sastras. “उच्चारे पासवणे लाउय निल्लेवणे य थच्छाए ओघ० नि० भा० ११६; अच्छणिउर न० ( अक्षनिकुर ) ८४ साम અક્ષનકરાંગના એક અક્ષનિકર થાય; ૮૪ લાખ અક્ષનિકુરાંગ પ્રમાણ કાળવિભાગ. ८४ लाख अक्षनिकुरांग प्रमाण काल विभाग. A period of time measured by eighty-four lacs of Aksanikurāngas (a division of time so named ). ठा० २, ४, श्रच्छणिउरंग न० ( श्रक्षनिकुराङ्ग ) ८४ ला નલિનનો એક અક્ષનિરાંગ થાય; ૮૪ લાખ નલિન પ્રમાણુ એક કાળવિભાગ. ८४ लाख नलिन प्रमाण काल विभाग; अक्ष निकुरांग नामक एक कालविभाग. A period of time measured by For Private Personal Use Only י, Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अच्छत्त ] eighty-four lacs of Nalinas ( a division of time so named). ठा० २, ४, सय " अच्छत्तय शब्द. श्रच्छत्तग. त्रि० ( अच्छत्रक) लुयो “अच्छ २६. देखो “ Vide" श्रच्छत्तय ". नाया ० १५; अच्छत्तय. त्रि० ( श्रच्छत्रक ) छत्र वगरनुं. छत्र रहित. Having no umbrella. "दंतवणे श्रच्छत्तर अणुवाणहए” ठा० ६; भग० १, ६; ( ६० ) >> [ अच्छाविकर पट्टराणी सौधर्मेन्द्र की दूसरी पट्टराणी. second of the principal queens of Saudharmendra. ठा० ४, २; नाया० ध० ह; ( 3 ) शडेन्द्रनी छडी अग्रभहिषी. शक्रेन्द्र की छठी अग्रमहिषी sixth of the principal queens of Sakrendra. भग० १०, ५; – गण. पुं० ( गण ) असरानो समूह अप्सराओं का समुदाय. a multitude of heavenly damsels. निर० ५, १; अच्छादिय. त्रि० ( श्राच्छादित ) ढांडे. ढका हुआ. Covered. पह० २, ४, अच्छरकारक. त्रि० ( आश्चर्यकारक ) माश्रयं उलवे मे विस्मयारी. विस्मयकारी; आश्चर्यकारक. Wonderful; astonishing. पण्ह २, २; अच्छरस. त्रि० (अच्छरस) अति निर्भग; मेटर्स નિર્મળ કે જેમાં પાસેની વસ્તુનું પ્રતિબિંબ पडे. अतिनिर्मल; इतना निर्मल कि, जिसमें समीपवर्ती वस्तु का प्रतिबिंब पड़ सके. Very clean; transparently clear. राय० १८६; जं० प०५, १२२; अच्छरसातंडुल न० ( श्रच्छरसतण्डुलअच्छो रसो येषु ते अच्छरसाः ते च ते तण्डुलाश्च पूर्वपदस्य दीर्घखं प्राकृतत्वात् ). स्वेत-सङ्केत हिव्य या सफेद चांवल. Excellent white rice. " अच्छे हिं सेएहिं रयणामएहिं अच्छरसातंडुलेहिं अट्ठट्ठमंगले लिइ " राय० अच्छा. स्त्री० ( अप्सरा - अप्सरस् ) हेवांगना; २अप्सरा. अप्सरा; देवाङ्गना. A heavenly damsel; a celestial nymph. नाया० ५; भग० ३, २; सु० च० ३, ६२; जीवा० | ३, ३, ४, जं० प० २, २१; पन्न० २ ३४; निर० ५ १; ( २ ) सौधर्मेन्द्रनी जील * अच्छरा स्त्री० ( पुटिका ) यपटी वगाउवी ते; આંગળી અને અગુટા ભેગા કરી વગાડવા તે. चुटकी बजाना. Producing a sharp sound by snapping the thumb against a finger. सूर्य० २, २, ५४; पन्न० ३६ – शिवाय. पुं० (-निपात ) मांખતા પળકારા મારિએ કે ચપટી વગાડીએ तेटलो अग. चुटकी बजाने में या आंख का पलक मारने में जितना समय लगता है उतना समय. time measured by a twinkling of an eye or snapping of fingers. जीवा० ३, १; भग० ६, ५; ओव० ४२; अच्छरिय त्रि० ( श्रवस्तृत ) मा छाहित; ढाडे मोढाडे ढका हुआ. Covered. राय० ६२: श्रच्छवि. पुं० ( श्रच्छवि - छविः काययोगः स नास्ति यस्य स तथा ) अयाना योगने रोउनार स्नात}; यैौभा गुगुहागावागा साधु. काया के योग को रोकने वाला स्नातक; चौदहवें गुणस्थानवर्ती साधु An ascetic who stops the activities of body; a Sadhu in the fourteenth Gunasthāna. ठा० ५ ३; भग० २५, ६, अच्छविकर. पुं० ( श्रक्षपिकर - न क्षपिः - स्वपर योरायासो यः सः तत्करणशीलो न भवति सोऽक्षपिकरः ) प्रशस्त विनयनो मे अर For Private Personal Use Only Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अच्छा ] (६१) [अच्छि પિતાને અને પરને દુઃખ ન ઉપજે તેવી રીતે मनने योrjते. प्रशस्त विनय का एक भेद; अपने को और दूसरे को दुःख न हो, इसप्रकार मन की योजना करना. Guiding the mind in a way which would cause no harm; a sort of noble behaviour. भग० २५, ७ अच्छा. स्त्री० ( अच्छा ) १३९ देशमांनी मे नगरी. वरुण देश की एक नगरी. A city of the country called Varuņa. पन्न. १; प्रव० ६०४; अच्छि . न० ( अक्षि ) नेत्र; यक्षु. नेत्र; आँख. An eye. उत्त० २०, १६; ओव० १०; जीवा० ३, १; ३; दस० ८, २०; अणुजो. १३०; पन्न० १, ३; आया० १, १, २, १६; ओघ. नि. ७३६; ओघ. नि. भा० २६६; निर० ३, ४; निसी० ३, ६१, ६२; राय०१६४; विवा० २; दसा० ७, १; भग० ३, ७; १४, १; नाया० १; वेय. ६, ४;--अंतर. पुं. न० (-अन्तर) से सामनी पथ्येन। मा. दो आंखों के बीच का भाग. the part intervening the two eyes. विवा० १;-कणुग, पुं० (-कणक ) सांप भां ५७८ २०४-१९. आंख में पड़ा हुआ रजकण. a particle of dust ete. in the eye. पंचा० १८, १०-ठयण. न० (-स्थगन ) Dairy. आंख का ढकना. closing the eye; covering the eye. पंचा० २, २५–णिमीलिय. न. (-निमीलित ) मांग भिंयवा ते. आंख मीच ना. shutting of the eye; winking of the eye. जीवा० ३;-णिमीलियमेत्त. न. (-निमीलितमात्र ) मांग भिंयीने धावीमेटमणि-44त. आंख मींच कर फिर खोलने में जितना समय लगता है उतना काल. time measured by | the twinkling of the eye. "ule णिमीलियमेत्तं णत्थि सुहे दुक्खमेव अणुबद्ध" जीवा० ३;-पत्त. न० (-पत्र) मांनी vi५५५. आँख की बन्नी; पलक. an eyelid. भग० १४,८; जीवा० ३,३; निसी०३, ५५६०;राय० १६४-पव्व.न०(-पवन ) આંખને સાંધે; બે આંખ વચ્ચેનું અંતરાલ. दो आखों के बीच का स्थान. the space intervening the two eyes. पन्न. ११;-मल. पुं० (-मल ) मापनो मेस; पायो. आँख का मैल. mucus orgum of the eye. निसी ३, ६४; प्रव० ४३६; -रोडय. पुं० (-रोडक) यार ।दयवाणा मेव.चार इन्द्रियों वाला एक जीव. a creature having four organs of sense. पन्न० १;-विचित्त. न. (-विचित्र-विचित्रे अक्षिणी यस्य सः) वियित्र सांसवाणे तुरिंद्रिय विशेष. विचित्र आंखों वाला चतुरिन्द्रिय जीवविशेष. a four sensed being having curious eyes. उत्त० ३६, १४७;-वेयणा. स्त्रो. ( वेदना ) भांपनी पेना-हुम, १६ रागभानः १२ भो . आंख दी वेदना; सोलह रोगों में से बारहवाँ रोग. pain in the eye; 12th out of the sixteen diseases. नाया० १३; उत्त० २०, १६;-वेहग. पुं. (-वेधक ) यार छद्रियवाणे से 4. चार इन्द्रियों वाला एक जीव.acreature hav. ing four organs of sense. "ढोल मिंगारीयविराली अच्छिवेहए" उत्त. ३६, १४८; पन्न. १;-सूल. पुं० (-शूल ) આંખનું ફૂલ; ૧૬ રોગમાંને એક રોગ. आंख का शूल; १६ रोगों में से एक रोग. eye-sore; a kind of disease of the eye; one of the sixteen diseases. जीवा० ३,३; Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अच्छिज्ज ] (१२) [ अच्छिह अच्छिज्ज. न० ( अच्छेन ) छेवाने मश:4; | से नय. परस्पर विक्तभ सूत्रों का विभाग छेही नशाय ते. छेदने के लिये अशक्य चाहने वाला नयविशेष; जैसे कि, 'धम्मो जो छेदा न जा सके वह. Incapable of | मंगल मुक्किट्ठ' यह गाथा अर्थ दृष्टि से दूसरी being cut or pierced. ठा० ३, २; गाथा के साथ संकलित होने पर भी पाठ की पिं. नि. ३६६; दृष्टि से उसे पृथक् मानने वाला नय. the अच्छिज्ज. त्रि. (आच्छेद्य ) आदि पासे standpoint denying the interre થી છીનવી લઈને આહારાદિ સાધુને આપવાથી ! lation of scriptural texts.सम० २२; सागत से होप; शमनना 18 घोषभाना अछित्ति.स्त्री० (अच्छित्ति) अव्यवछ। विछे१४ भाद्वीप.बच्चों से छीनकर साधु को आहार | नो मनाय. अव्यवच्छेद; विच्छेद का अभाव. श्रादि देने से लगने वाला एक दोष; उद्गमन के | | Absence of break; continuity. १६ दोषों में से १४ वाँदोष. A sin प्रव० ७८६; icurred by snatching food | अच्छित्तिकारि. त्रि.( अच्छित्तिकारिन् ) नाश from others and giving it to न ४२ना२; छ । ४२ना२. नाश न करने the Sadhus; fourteenth of the वाला; छेद न करने वाला. One who sixteen faults of Udgamana. does not cut; one who does not आया० १, ८, २,२०२; ठा० ६, १; पन्न० २; _destroy. विशे० १४५८; निसी० १४, ४, १६, ४; पिं० नि० ६३ । अच्छिह. त्रि. (अच्छिद्र) छिद्र वारजें; थच्छिण्ण. त्रि.(अच्छिन्न) छेनु-अपेतुं नहि निश्२ि७६; घाई-छि विनानुं. छिद्र रहित. ते; गुटुं पाउडुं नाहते. छेदा हुआ न हो वह. Without lholes. भग० १५, १; जीवा० Uncut; unseparated ठा० १०; ३,३; ओव०१०; (२) गोशासाना हिशायर अच्छिएण. त्रि. (प्राच्छिम) अविछिन्न; निरं. साधुमांना योथा हिशायर साधु. गोशाला के छ: त२.अविच्छिन्न; निरंतर. Ceaseless;con- दिशाचर साधुओं में से चोथा दिशाचर साधु. stant. पिं० नि० २३२;-च्छेदणइय. the fourth of the six Diśāchara न० (-च्छेदनयिक) अछिन्नम्छे नयनी - Sadhus of Gosala. भग० १५, १;ક્ષાએ રચેલા સૂત્ર; ગોશાલાના મતના સૂત્રની कुच्छि. पुं० (-कुत्ति ) गिरनी मांसथा परिपाटी. अच्छिन्नच्छेद नय की अपेक्षा से मरेसी पुष्ट सेवी म. छिद्ररहित मांस से रचित सूत्र; गोशाला के मत की परिपाटी. भरी हुई कुक्षि. an arm-pit without Sūtras composed from the stand a hollow i. e. full of flesh. point of Achchhinna-chchheda;a "अतियाकुच्छी अछिद्दकुच्छी अलंबकुच्छी" method of the Sutras of Gośālā's नाया० १;-पत्त. त्रि० (-पत्र-अच्छिद्राणि tenets. सम० २२;-च्छेदणय. पुं. पत्राणि यस्य सः)ोना ५isi शाहिया (-च्छेदनय) ५२२५२ अविलसूत्रोनाछे- थत विन डाय ते. जिसके पत्ते किसी विला छिनार नयविशेष; म “ धम्मो- रोगादि के कारण छिद्र वाले न हों वह. with मंगलमुक्टिं" से गाथा महष्टिये leaves without holes caused by બીજી ગાથા સાથે સંકલિત છતાં પાઠની some disease etc. " अच्छिहपत्ता દષ્ટિએજ તેને અલગ અલગ માનનાર | अविरलपत्ता अवाईणपत्ता " नाया० १; Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अच्छिय ] (६३) [अजह अच्छिय न० ( अक्षिक ) मे वृक्षनु ५८; another; a fault connected with रंगवामा उपयोग आउनु स. किसी एक food. पंचा० १३, ६; पण्ह ० २, ५; दसा. वृक्ष का फल; रंगने में उपयोगी वृक्षविशेष २, ७; भग० ६, ३३; का फल. A fruit of a tree used अच्छेर. पुं० (आश्चर्य) आश्चर्य ४।२४ मनाया for dying purposes. आया० २, १, मछ३. आश्चर्य कारक बनाव. A wonder; ८, ४८ a wonderful event. प्रव०८६६;जीवा. अच्छिल. पुं० (अक्षिल ) या२ दियवागे। ३, ३;-पेच्छणिज्ज. न० ( -प्रेक्षणीय ) ७५. चार इन्द्रियों वाला एक जीव. A આશ્ચર્યજનક દશ્ય; કેતુક ઉપજાવે એવી વસ્તુ. creature having four organs of आश्चर्यजनक दृश्य. a wonderful spectasense. उत्त० ३६, १४६; cle; a thing that would excite अच्छी. स्त्री. (आच्छी-अच्छदेशोद्भवा स्त्री) curiosity. जीवा० २, अ२७ देशमा उत्पन्न ययेली स्त्री. अच्छदेश अच्छेरग. पुं० न० (पाश्चर्य ) आश्रर्यारी में उत्पन्न हुई स्त्री. A woman born in બનાવ; દશ અચ્છેરામાંનું ગમે તે એક. tu country called Achchha. पन. आश्चर्यकारी बनाव; दस श्राश्चर्यकारी बनावों ११; में से एक. A wonderful event; one Vअच्छीकर.ना.धा. II.(अच्छीxकृ)२५२७ of the ten wonderful events. ५२; साई ४२. स्वच्छ करना; साफ करना. ठा० १०; (२) आश्रय पामयुं ते; To cleanse; to purify. अन्यो -मय२० पाम ते. आश्चर्य करना. अच्छीकरेइ. निसी० ४,३; astonishment. “अच्छेरगमन्भुदए' अच्छुत्ता. स्त्री० ( अस्पृष्टा )२० मा तीर्थ:२नी शासन वीनू नाम. २० वें तीर्थकर की शासन उत्त० ६, ५१; जं० प० २, २१; देवी का नाम. Name of the tutelary अच्छेरय. पुं० न० (आश्चर्य) नुस। “अच्छर" goddess of the 20th Tirthai २६. देखो “अच्छेर" शब्द. Vide 'अच्छेर' kara. प्रव० ३७८% नाया० ८; १७; प्रव० ३३; कप्प० २, २२; अच्छुय. त्रि. ( प्रास्तृत ) भारहित रे अच्छेरयभूय. त्रि. (आश्चर्यभूत )नवावं. ढां. ढका हुआ. Covered. नाया० ८; अचंभे जैसा. Wonderful; astonishअच्छेज्ज. त्रि. (अच्छेद्य) छीन शाय ___ing. पंचा० ६, ३०; मे. छेदा न जा सके ऐसा. Incapable of | अच्छोड. न० ( पाच्छोटन) धोमानी मा being cut. भग० २०, ५; ठा० ३,२; सुभाने शिक्षा साथे न्नेरथा ५७७-g अच्छेज्ज. न० ( पाच्छेग-प्राधियते पुत्रादेः । ते. धोबी के समान वस्त्रों को शिला पर जोर सकाशाद्यत्साधुदानार्थे तदायम्) ना जोर से पछाड़ना. Dashing a cloth હાથમાંથી લઈ સાધુને આપવું તે; આહારને against a slab of stone for washमे ५. किसीके हाथ में से छीन कर साधु ___ing etc. पिं०नि० भा०३४ को देना; आहार का एक दोष.Giving(food | अज. पुं. (अज) २. बकरा. A heetc.) to a Sadhu after snatch- goat, जीवा० ३, ३; विवा० ४; ing it away from the hands of | अजइ. स्त्री० ( अयति ) अविति; अवती, Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अजजर ] (६४) [ अजरामर अविरति अग्रतीपन. Absence of free- worldly attachment. क. गं. ३, dom from attachment to world- २१;-जुश्र. त्रि० (-युत) अविति सभ्यly objects; non-asceticism. क. दृष्टि गुणा सहित. अविरति सम्यग्गं. ३, १८, ४, २३, दृष्टि गुणस्थान सहित.associated with अजज्जर. त्रि० (अजर्जर) २-५७५५५ २हित; the Guņasthāna called Avirati धाप गर्नु. वृद्धावस्था से रहित. Free Samyagdristi. क. गं. ४, ६; from old age; free from sənility. | अजयणा. स्त्री० (अयतना) यल्ला-orयानो जीवा० ३, अभाव. यत्नाचार का अभाव. Absence अजडिल त्रि. ( अजटिल ) 21 4k. of minute observation. "अजयणाए जटा रहित. Devoid of matted hair. पकुव्वंति पाहुणगाणं अवच्छला" गच्छा. भग० १६, ४; १२०; पंचा० १५, १८ अजय. त्रि. (अयत-न विद्यते यतं यतिर्थतना | अजयित्ता. सं. कृ. अ. (अजित्वा) यस्य सोऽयतः ) यला-॥ रहित. तीने. न जीतकर. Without conquerयत्नाचार रहित. Without efforts at ing. ठा० ३, २; self-control; without minute ob अजर. त्रि० (अजर-नास्ति जरा यस्य) ॥२॥ servation. दस०४,१८,१,पिं०नि०३५३; हित; ५७५५५ रनो. वृद्धावस्था रहित. ( ૨ ) ગૃહસ્થ જેવા સાધુ; સાવદ્ય ક્રિયાથી Without old age. (२) पुं० सिनिवृत्त न येर साधु. गृहस्थ के समान साधु; भगवान् . सिद्धभगवान्. one who has जो सावध क्रिया से निवृत्त न हुआ हो. a Sa attained to salvation; a Siddha, dhu who acts like a layman. ओव० who has not abstained from sinful activity. गच्छा० १;( 3 )त्रि. अजराउय. त्रि० (अजरायुज) नरायुस-गर्माઅવિરત સમ્યગદષ્ટિ; ચોથા ગુણઠાણુવાળો. શયમાંથી જર સાથે જન્મતો પ્રાણિવર્ગ, તેથી अविरत सम्यग्दृाष्ट; चौथे गुणस्थान वाला. भिन्न सरायु. जरायुज नहीं सो; जिसका a person in the fourth stage of जन्म कोख से न हुआ हो. Not born spiritual evolution, having faith, from the womb; not viviparous. but not observing rules of con- प्रव० १४८२, duct. क. गं० २,१५; क. प०५, २७; (४), अजरामर. न. (अजरामर-न विद्यते जरामरौ न० यत्नानी अलाव. यत्नाचार का अभाव. यत्र तदजरामरम् ) यां । भ२९ नया absence ef minute observation. मे स्थान. जरा मरण रहित स्थान. A " अजयं चरमाणो य पाणभूयाइं हिंसई" place where there is neither दस० ४, 1;-गुण. पुं० (-गुण ) अवि- decay nor death. तण्डु० २६, (२) રતિ સમદષ્ટિ ગુણવાળું; ચોથું ગુણ २-५७५६५ भ२५ २खित. जरामरण रहित. A. अविरति सम्यग्दृष्टि गुणस्थान; चौथा undecaying and immortal. "अहोगुणस्थान. the fourth Gunasthāna | यरामो परितप्पमाणे ठेसु मुढे अजरामरेन्च" marked with non-cessation from सूय० १, १०, १८; ( 3 ) पुं० ००२भ२५ Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अजस ] (६५) [प्रजा - - रहित; अभ२; सिलगवान् . जरामरण ___ “आमरणतमजस्सं संजमपरिपालणं विहिणा" रहित; अमर; सिद्ध भगवान्. ( one ) free पंचा० ७, ४६; from old age and death; immor- अजह. त्रि. (अजघन्य) थामा थोडे। नहि ते; tal; a Siddha. गच्छा० ४७; मध्यम अथवा ष्ट. जघन्य न हो वहःमध्यम अजस. न० (अयशस् ) अपयश; अ५ीति; अथवा उत्कृष्ठ. Other than the very नि-ह. अपयश; अपकीर्ति; बुराई; निन्दा. lowest; mediate or the highest. Disgrace; dishonour. भग. ६, भग०८, १०, ११, ११; क. प. १, ६२; ३३, ४१, १; क. गं. १, २७, २, ७; | अजहरणमणुक्कोस.त्रि. (* अजधन्यमनुत्कर्ष -~कारग. त्रि. (-कारक) २५५४ीति ४२- -अजघन्योत्कर्ष ) धन्य नहि अने प्रष्ट नार. बुराई करने वाला; अपकीर्ति करने वाला. नहिते; मध्यम. मध्यम. Intermediate; bringing on disgrace; defaming. between two extremes. भग भग०६,३३;-कित्तिणाम.न० (-कीर्तिना- ८, १०, ११, ११, १८,४,२५, ६; नाया० १६; मन् ) नाममनी से प्रति, ना | अजहराणुकोस. त्रि. (अजघन्योत्कर्ष )न्य यथा ७५ अपीत पामे. नामकर्म की टनहिते; मध्यम. मध्यम. Interएक प्रकृति, जिसके उदय से जीव की अपकीर्ति mediate; between the two extreहोती है. a variety of Namakarma mes. भग० ८,१०; पन्न. ५;-पपसिय. by whose rise a living being is पुं० (-प्रदेशिक ) अन्य नहि भने अष्ट subjected to infamy. क. गं० । નહિ કિન્તુ મધ્યમ પ્રદેશનું બનેલ-નિષ્પન્ન. १, ६ -जणग. त्रि.(-जनक) अपयश मध्यम प्रदेश का बना हुआ. belonging ४२नार. अपयश करने वाला. causing to or having its birth in the infamy; libellous; defamatory. intermediate region. ठा० १, १; गच्छा० ५५;-बहुल. त्रि० (-बहुल) लेना अजहत्थ. न० (अयथार्थ) अयथार्थ नामा घi म अपयश मरेखा हाय ते. जिसके गुडीन नाम. गुणहीन नाम; अयथार्थ नाम. अधिक कार्य अपयश से भरे हों. abound- Name devoid of real qualities; ing in dishonourable deeds; name inconsistent with its infamous; notorious. "णियडिबहुले meaning. विशे० ८५७; ठा० १, १; साईबहुले अजसबहुले " सूय. २, २, ३५; अजहन्न.त्रि. (अजघन्य ) धन्य नहि मध्यम अजसोकित्ति. स्त्री. (अयश कीर्ति) नाम अय। Gee. जघन्य नहीं; मध्यम अथवा કર્મની એક પ્રકૃતિ,કે જેના ઉદયથી જીવ અપયશ उत्कृष्ट. Not lowest; not minimum; पामे. नामकर्म की एक प्रकृति, जिसके उदय medium or highest. क. गं. ५, से जीव अपयश प्राप्त करता है. A variety ४६, ४५,-मणुकोस.त्रि० (-अनुत्कर्ष) of Nánakarma by whose rise धन्यसनेष्टनमध्यम. जघन्य और a living being suffers infamy. उस्कृष्ट नहीं; मध्यम. neither highest पन्न० २३; सम० २५, nor lowest; medium. प्रव० ११५८; अजस्सं. अ. (अजस्रम् ) निरंतर; हमेशi. | अजा. स्त्री. (प्रजा) ५.२री. बकरी. A she निरंतर; सदा. Always; incessantly. I goat. जं. प० २,२४; Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रजाइय ] (१६) [अजित्रा अजाइय. त्रि० (अयाचित) नजिये, अजाणू. स्त्री० (अज्ञा) याविनाहेपाहेपी महत्ताहान-जव्या विना सीधेदुं. बिना मांगा થી કે કોઈને કહેવાથી કરેલી પાપની નિવૃત્તિ. हुआ; विना याचना किये लिया हुआ. Unso- बिना जाने देखा देखी या किसीके कहने से की licited. “मुसावायं बहिष्टं च उग्गहं च हुई पाप की निवृत्ति. Unconscious abअजाइयं” सूय० १, ६, १०; उत्त०२, २८; stention from sin. “तिविहा वावत्ती नाया० ५; पणत्ता तं-जाणू अजाणू वितिगिच्छा" ठा० अजाइया. सं० कृ० अ० (अयाचित्वा) मां- ३, ४, भान; भांच्या विना. न मांगकर; मांगे बिना. अजाय. त्रि० (अजात ) न मनेगुं; नहि Without soliciting; without पन्नथयेगुं. बिना बना हुआ; अनुत्पन्न. Not making a demand. “कवाडं नो पणो- born or produced. विशे० ४१८; लिज्जा उग्गहंसि अजाइया" दस० ५, १, (२) सातार्थ; शास्त्रना मला. अगी१८; ६, १४ तार्थ; शास्त्र का अनजान. Ignorant of अजाणंत. व. कृ० त्रि. (*अजानत्-अजानान) scriptures. प्रव० ७८७;-श्राहार. त्रि० કપાકુ૫ને ન જાણતો; અ૯પજ્ઞ; અગીતાથ. (-श्राहार-अजातो न मिलितः शुद्ध आहारो कल्पाकल्प को नहीं जानता हुआ; अल्पज्ञ. यस्यासौ, निराहारो वेति) निहाप माहान Ignorant; not knowing. "अजा- મળવાથી આહાર વિના ચલાવી લેનાર (સાધુ). यंता मुसं वदे" सूय० १, १, ३, ८; निर्दोष आहार के न मिलने पर आहार के अजाणग. त्रि० ( अज्ञानक-अज्ञ ) 41; 24- बिना चलालेने वाला ( साधु ). ( an asce M); सज्ञानी. अज्ञ; अजान; अज्ञानी. tic ) who can do without food Ignorant. “अजाणगा जन्नवाई। when he does not get faultless विज्जमाहणसंपया" उत्त० २४, १७, food. गच्छा० ५७;-कप्प. पुं० (-कल्प) अजाणमाण. व० कृ० त्रि० ( अजानान ) न सातार्थना १८५-माया२. अगीतार्थ का गते. न जानता हुआ. Not knowing; श्राचार. the conduct or practice of ignorant of. क० ५० ५, २४; a person ignorant of scriptures. अजाणय. त्रि. (श्रज्ञानक-अज्ञ ) नुस। प्रव० ७८७; 'अजाणग' श६. देखो 'अजाणग' शब्द. अजाया. त्रि० (अजाता) साधुये नाभी हेवानी Vide 'अजाणग.' “ एवं विप्पडिवन्नेगे यी यतनासहित ५२४०ी ते. साधु के तजने अप्पणा उ अजाण्या" सूय० १,३,१,११; योग्य वस्तुको यत्नाचारपूर्वक त्यागना. Careअजाणिय. सं० कृ० अ० ( अज्ञात्वा ) या ful disposal of waste things by a विना. बिना जाने. Without knowing; Sadhu. ओघ नि० ६०७; having no knowledge. निसी० २, अजि. पुं० ( अजीव ) 44; 4 नडते. ४८, ४, १४, ६, ७, १५, ३४; अजीव. Non-soul; ( any thing) अजाणिया. स्त्री० ( * अज्ञानिका-अज्ञा ) 4 inanimata. प्रव० ४४१; क. गं० १, १५; जन स्त्री; सभा पारनी. अजान स्त्री; अजिश्रा. स्त्री० (अजिता ) भाग तीर्थ ४२ समझ रहित स्त्री. An ignorant wo- पतिनाथनी शासनशानुं नाभ. दूसरे man. नंदी० स्थ० ४५; | तीर्थकर अजितनाथ की शासनदेवी का नाम. Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अजिदिश्रय ] Name of the tutelary goddess of Ajitanātha, the 2nd Tirthankara प्रव० ३७७; अजिइंदिश्र - य. त्रि० ( श्रजितेन्द्रिय-न जितानि श्रोत्रादीनीन्द्रियाणि येन स तथा ) छद्रियो જેને વશ નથી તે; ઈંદ્રિયાને ન જીતનાર. इन्द्रियों को न जीतने वाला; जिसके वश इन्द्रियाँ नहीं हैं वह . One who has not subdued his senses. उत्त० ३४, २२; अजिए. न ० ( श्रजिन ) भृग-हरण खाहिनुं याभ. हिरण आदि का चमड़ा. Skin of a deer etc. आया० १, १, ६, ५३; उस०६, २१; सूय० २, २, ६, ( २ ) यर्भयाभ धारण वु ते. चर्म धारण करना the act of putting on a skin. “चिराजिणं नगिणिणं जडी संघाडिमुंडिगं ” उत्त० 4,29; (3) go ford-dlåse als à; Naराग नहि ते. जो जिन तीर्थंकर न हो वह; जो वीतराग न हो वह. one who is not & Tirthankara i. e. one who has not conquered passions. ओ०१६; भग० १५, १; - आहार. त्रि० (-श्राहारक ) निनाम सने आहारशरी२ मे मे अति शिवाय जिननामकर्म और श्राहारकशरीर इन दो प्रकृतियों के सिवाय का. with the exception of the two Karma Prakritis viz Jinanāma Karma and Ahārakaśarīra. क० गं० ३, २३; - मणुश्राउ. त्रि ( -मनुजायुष्) निनाम तथा मनुष्यनुं आयुष्य से प्रकृति शिवायनुं. जिननाम और मनुष्य इन दो प्रकृतियों के सिवाय का. with the exception of the two Karma Prakritis viz Jinanama and Manusyāyusya. क० गं० ३, ७, अजिरण न० ( अजीर्ण ) अपयो; मोरा ( १७ ) पायनन थाय ते. भोजन का न पचना; श्रजीर्ण. Indigestion. पिं० नि० ८8; अजित. पुं० (अजित) सन्ति नामे मीन तीर्थ३२. अजित नाम के दूसरे तीर्थंकर Name of the 2nd Tirthankara सम० २३;२४; अजिय- त्रि० ( श्रजित ) अर्धथी निताय નહિ તેવે; કાઈથી પરાજ્ય પામે નહિ તેવા. जो किसीसे पराजित न हो सके वह. Invincible. भग० ६, ३३; नाया ० १; ( ૨ ) ભરતક્ષેત્રની ચાલુ ચાવીસીના બીજા तीर्थं २नुं नाभ. भरतक्षेत्र की वर्तमान चौवीसी के दूसरे तीर्थंकर का नाम name of the second Tirthankara, of the present cycle of twentyfour of Bharata Ksetra. भग० २०, ८; अणुजो ० ११६; ( 3 ) नवभा सुविधिनाथ तीर्थरना यक्षनुं नाभ नवें सुविधिनाथ तीर्थंकर के यक्ष का नाम name of the Yaksa, of the ninth Tirthankara, Suvidhinātha. प्रव० ३७५; -- जिदि. पुं० (- जिनेन्द्र ) भालु पवसर्पिणीना भरतक्षेत्रना भील तीर्थ३२. वर्तमान अवसर्पिणी के भरतक्षेत्र के दूसरे तीर्थकर का नाम . second Tirthankara of Bharat Kṣetra in the present Avasarpini विशे० ५६६; अजियसेण, पुं० ( श्रजितसेन ) मंजूदीपना ઇરવતક્ષેત્રમાં ચાલુ અવર્પણીમાં થયેલ નવમા તીર્થંકરનું નામ. जंबूद्वीप के इरवतक्षेत्र के वर्तमान अवसर्पिणी के नवें तीर्थकर का नाम. Name of the ninth Tirthankara, of the present Avasarpini in the Iravata Kşetra of Jambudvipa. सम० प० २४० ; ( २ ) अंतगड सूत्रना त्रील वर्गना त्री मध्ययननुं नाम अंतगढ़ For Private Personal Use Only [ श्रजियसेल • Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रजिया- श्रा ] ( ६८ ) के तीसरे वर्ग के तीसरे अध्याय का नाम. सूत्र name of the third chapter of the third part of Antagada Sutra. अंत॰ ३, ३; ( 3 ) लहसपुर निવાસી નાગ ગાથાપતિની પત્ની સુલસાના પુત્ર, કે જે તેમનાથ પ્રભુ પાસે દીક્ષા લઈ ૨૦ વરસની પ્રવ્રજ્યા પાળી શત્રુંજ્ય ઉપર એક માસને સંથારા કરી નિર્વાણું પદ પામ્યા. भद्दलपुर निवासी नाग गाथापति की पत्नी सुलसा का पुत्र, जिसने नेमनाथ प्रभु से दीक्षा लेकर २० बर्षों तक प्रव्रज्या पालन की और शत्रुंजय ऊपर एक मास का संथारा कर, निर्वाण पद प्राप्त किया. the son of Sulasa the wife of Naga Gathapati, resident of Bhaddalapura, who having taken orders as a disciple of Neminatha, practised asceticism for twenty years, observed absolute fasting for a month on Satruñjaya and attained salvation. अंत० ३, ३; अजिया - प्रा. स्त्री० ( श्रजिता ) योधा तीर्थं३२ श्रीमलिनन्दनस्वामीनी मुख्य साध्वी. चौथे तीर्थंकर श्री अभिनन्दनस्वामी की मुख्य साध्वी. The principal nun of the fourth Tirthankara, Abhinandana Svāmī. प्रव० ३०६६ सम० प० २३४; जीर न० ( श्रजीर्ण ) अपयो; अé. अजीर्ण. Indigestion नाया• १३; पिं० नि० भा० २५; अजीरग. न० ( अजीर्ण ) लुभो' अजिरण ' ६. देखो' जिरण' शब्द. Vide 'अजिराण'. जीवा ० ३,३; भग० ३, ७; जं० प०२, २४; अजीरण, न० ( अजीर्ण ) अपये! अल अजीर्ण. Indigestion. प्रव० ८७२; अजीव पुं० ( अजीव-न जीवा अजीवाः ) ०rs; For Private [ अजीव येतन रहित पदार्थ; निव पार्थ. चैतन्य रहित पदार्थ; जड़. An inanimate object. “रूविणो य अरूवी य अजीवा दुविहा भवे अरूवी दसहा वृत्ता रूविणो वि चउग्विहा" उत्त० ३६,४; नाया० ५; ओव० ३४; दस० ४, १२; अजो ०८; १२८; पन्न० १; भग०१, ६; २, ५, १०, ५, ६, ७, ७; राय० २२४; जं० प० २, ३१, अभिगम. पुं० (-अभिगम) ગુણ પ્રત્યય અવધિ આદિ જ્ઞાનથી અજીવ युवाहिनी मोघ थपे। ते गुण प्रत्यय अवधि आदि ज्ञान से पुनलादि का बोध होना. realisation of the knowledge, of things devoid of life, through Gunapratyaya, Avadhi and other varieties of knowledge. जीवा ० १ ; - श्रणवणिया स्त्री० (-बाशा पनिका) व परत्वे याज्ञा-यादेश २वाથી લાગેલ કર્મ બંધ; આણુવણિયા ક્રિયાને ये लेह. अजीव सम्बन्धी आज्ञा करने से जो कर्मबंध हो वह आरणवणिया क्रिया का एक भेद. Karma incurred by giving orders with reference to things devoid of life; a variety of Anavaniyā Kriyā. ठा० २, १ – आणवशिया. स्त्री० ( - श्रानायनी ) सलवरूप વસ્તુ મંગાવવાથી લાગતી ક્રિયા; આનાયની प्रियानो भेड भेट. अजीवरूप वस्तु मंगाने से जो कर्मबंध हो वह; आनायनी क्रिया का एक भेद. Kriya or Karma incurred by asking for things devoid of life; a variety of Anāyani Kriyā. ठा० २, १ – आरंभिया. बी० (-भारम्भिका ) ̈वरहित सेवर निमित्ते आरंभ કરવાથી લાગતી ક્રિયા-કર્મ બંધાય તે; આર. लिया मियाना मे लेह. जीवरहित कलेवर के निमित्त आरंभ करने से जो कर्मबंध हो वह; Personal Use Only Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अजीव ] (६६) [अजीव आरंभिया क्रिया का एक भेद. a variety of Ārambhiyā Kriyā i.e. sin incurred by acts done with reference to dead bodies; a kind of Arambhiya Kriya. ठा०२, १;-करण. न० (-करण ) 2400५ ४२९५-०ना પ્રાગ (વ્યાપાર) થી નિર્જીવ વસ્તુને લેપ, કે रूप वगेरे सं२४१२ ४२वा ते. जीव के प्रयोग से | निर्जीव वस्तु का लेपादि संस्कार करना. uct of | smearing, shaping etc.; lifeless , things, done by aniinate things. विशे० ३३४२;-किरिया. स्त्री० (-क्रिया) અજીવનો વ્યાપાર; અજીવ પુદ્ગલસમૂહનું ઈપથક બંધ કે સાંપરાયિક બંધરૂપે પરિણમવું , તે ઇરિયાવહિયા અને સાંપરાવિકી એ બે ક્રિયાमांथा गमे ते मे. अजीव का व्यापार; अजीवपुगलसमूह का ई-पथिक बंध या सांपरायिक बंधरूपसे परिणमना; इरियावहिया और सांपरायिकी इन दोनों कियाओं में से कोई भी एक. movements of inanimate objects resulting in groups called Iriyāpa chikabandha or Sãmparāyikabandha." किरियानो पण्णता, तंजहा जीवकिरिया चेव मजीवकिरिया चेव" ठा० २, १;-णिस्सिय. त्रि. (-निःश्रित ) अपने साश्री रहेस. अजीव के आश्रय में रहा हुआ. in touch with a thing devoid of life. ठा० ७-णिस्सिय. त्रि. (-निः सृत ) मी नीटुं. अजीव से निकला हुआ. produced from a thing devoid of life.ठा०४-दव्व. न०(-द्रग्ब) अ द्र०य-पहा; घस्ति४५ आदि ५ द्रव्य. अजीव द्रव्य; धर्मास्तिकाय आदि पांच द्रव्य. inanimate matter classified into five divisions viz Dharmāstikāya ete. भग० ११,१०; १८, ४, २५, २;-दिठ्ठिया. स्त्री० (-दृष्टिका) 24004-चित्रामा साहिवाथा साती प्रिया; हिटिया हियाना से मे.. अजीवचित्र आदि देखने से जो कर्मबंध हो वह; दिट्ठिया क्रिया का एक भेद. Kriya or Karma incurred by seeing inanimate objects such as painting etc.; a variety of DitthiyaKriya. ठा० २, 15-देस. पुं० (देश) અજીવ એક્ટ વિભાગ; અછવરૂપ આખી १२तुन मे ३४. अजीव का एक विभाग; अजीवरूप सम्पूर्ण वस्तु का एक टुकड़ा. a part of inanimate matter. उत्त. ३६, २; भग० २, १०; १०, १; १६, ८; -पच्चक्खाणकिरिया. स्त्री० (-अप्रत्याख्यानक्रिया ) महि। पोरे 24वें प्रत्या ખ્યાન નહિ કરવાથી લાગતી ક્રિયા; અપमालियाना सेमे. मदिरा आदि अजीव वस्तुओं का प्रत्याख्यान न करने से जो कर्मबंध हा वह; अपचक्खाण क्रिया का एक भेद. Kriya or Karma incurred by not taking vows to abstain from drinking wine etc.; a variety of Apachchakkhāņa Kriyā. 370 २, १;-पज्जव. पुं० ( -पर्यव ) અજીવના પર્યાય; અજીવના વિશેષ ધર્મ અअपना गुण. अजीव का पर्याय; अजीव का विशेष धर्म; अजीव का विशेष गुण. specific properties of inanimate matter. अजीवपज्जवाणं भंते ! कइविहा पण्णता ? गोयमा ! दुविहा पन्नत्ता, तंजहा रूवित्रजीव पज्जवा अरूविअजीवपज्जवा य " पन्न. ५; भग० २५, ४;-पगणवणा. स्त्री० (-प्रज्ञापना ) २५००५नुं निरू ५९४-प्रतिपादन ४२मु; स्व०५-१२ यतायाते. अजीव का निरूपण Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अजीब ] (१००) [अजीव करना-स्वरूप बताना. defining and explaining the nature and varieties of inanimate matter. "से किं तं अजीवपण्णवणा! अजीवपण्णवणा दुविहा पण्णता, तंजहा रूविधजीवपरणवणा अरूविधजीवएण्णवणा य” पन्न० १; -पद. न० (-पद) पन्न । सूत्रना पायमा पहनुं नाम. पन्नवणासूत्र के पांचवें पद का नाम. name of the fifth part of Pannavana Sitra. भग० २५, ४-परिणाम. पुं० (-परिणाम) बंधन, गति पोरे 2104न। परिणाम. बंधन, गति आदि अजीव का परिणाम. transformations of inanimate matter resulting in molecular bondage, motion etc. "दसविहे अजीवपरिणामे पएणत्ते संजहा बंधणपरिणामे गइयपरिणामे ठाणपरिणामे भेदवन्नरसपरिणामे गंधपरिणामे फासपरिणामे गुरुलहुयसहपरिणामे" ठा. १०; भग० १४, ४;-पाउसिया. स्त्री० (-प्राद्वेषिकी) १७५५४ार्थ-५५२० वगेरे ઉપર ટૅપ કરવાથી લાગતી ક્રિયા-કર્મબન્ધ. अजीब पदार्थ के साथ द्वेष करने से जो कर्मबंध हो वह. Kriya or Karma incurred by despising things devoid of life. भग० ३, ३; ठा०२, १;-पाडच्चिया. स्त्री० (प्रातीतिकी-अजीवं प्रतीत्य यो रागद्वेषोनवस्तज्जो यो बन्धः सा, अजीवप्रातीतिकी) 40 प्रत्ये रागद्वेष ४२वाया लागતે કર્મબંધ; પાચિયા ક્રિયાનો એક ભેદ. अजीव से रागद्वेष करने से जो कर्मबंध हो वह; पाडुचिया क्रिया का एक भेद. Karma incurred by showing fondness for or hatred towards things devoid of life; a variety of Paduchchiya Kriya. ठा. २,१;-पुट्टिया. स्त्री० (*पृष्टिका-स्पृष्टिका) अपने रागद्वेष સ્પર્શ કરવાથી લાગતી ક્રિયા-કર્મબંધ; पुदिया प्रियान मेले. अजीव को रागद्वेष रूप भावों से स्पर्श करने से जो कर्मबंध हो वह; पुट्ठिया क्रिया का एक भेद. Kriya or Karma incurred by touching things devoid of life with feel. ings of love or hatred; a variety of Putthiya Kriya. ठा. २, १; -प्पएस. पुं० ( -प्रदेश) २५००व्या પ્રદેશ; અજીવ દ્રવ્યનો ઝીણામાં ઝીણે ભાગ२७धनी साथे साल ५२मा. अजीव द्रव्य का प्रदेश; अजीव द्रव्य का छोटे से छोटा हिस्सा. the minutest part of a thing devoid of life; atoms forming aquarter molecule. भग० १०, १; १६,८;-भाव.पुं०(-भाव) म००वना पर्याय. अजीव का पर्याय. various forms of things devoid of life. विशे० ३३४५; --भावकरण. न० (-भावकरण) स्वाभाવિકરીતે વિસસા ભાવે વાદળા વિગેરેનું रूपान्तर थाय छे ते. स्वाभाविक रीति से मेघ आदि का जो रूपान्तर होता है वह. changes that are naturally produced in matter such as clouds etc. विशे० ३३४२;--मिस्सिया. स्त्री० (-मिश्रिता ) सत्यभूषा लापानी એક ભેદ; જ્યાં ઘણું માણસ મરી ગયેલ છે ચેડા જીવતા હોય ત્યાં એક બોલે છે “ અહો આ બધા મરી ગયેલ છે” આમાં કંઈ સાચું અને કંઈ ખોટું અને વળી તે અજીવ આશ્રિત માટે અજીવમિશ્રિત સત્યમૃષા. सत्यमृषा भाषा का एक भेद; जहां बहुत मनुष्य मरगये हों और थोड़े जीवित हों वहां ऐसा कहे कि "सब मर गये"इसमें सत्य और मंठ दोनों मिले हैं और फिर यह कथन Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अजीव ] [ अजीवकाय R अजीवाश्रित होने के कारण अजीव मिश्रित सत्यमृषा कहाता है. speech referring to lifeless things, which is partly true and partly false; a variety of Satyamrişā, a kind of speech. पन्न११;-रासि. पुं० (-राशि) सपनो सभूख. अजीव का समूह. a collection of things devoid of life. “ अजीवरासी दुविहा पण्णत्ता तंजहा रूविप्रजीवरासी अरूविधजीवरासी" सम० २,-विजय. पुं० न० (-विचय) અનંત પર્યાયવાળા ધર્માસ્તિકાય આદિ અજીવ द्रव्यनुथितन २ ते. अनंत पर्याय वाले धर्मास्तिकाय आदि अजीव द्रव्य का चितवन करना. the act of thinking about things devoid of life e. g. Dharmāstikāya etc. which assume various forms. सम० ४; -विभति. स्त्री० (-विभक्ति) अवनी विलति-244वें श्य५४२९४-पिवयनविभागदर्शन. अजीव का पृथक्करण-विभाग. analysis of the nature of things devoid of life. “ एसा अजीवविभत्ती समासेण वियाहिया " उत्त० ३६, ४७; -वेयारणिया. बी० (-*वेदारणिका-वैक्रयणिका-वैचारणिका-वैतारशिका-अजीवं विधारयति, असमानभागेषु विक्रीणाति, वैभाषिके, विचारयति, पुरुषादिधिप्रतारणबुद्धथा भणति, यत् सा ) भने विहारवाथी , 04 વસ્તુ નિમિત્તે કોઈને છેતરવાથી લાગતી ક્રિયાકર્મબન્ધ, વિદારણિયાક્રિયાને એક ભેદ. अजीव का विदारण करने या अजीववस्तु के निमित्त से किसी को ठगने से जो कर्मबंध हो वह; विदारणिया क्रिया का एक भेद. Kriyā or Karma incurred by deceiving somebody in | connection with things devoid of life or by tearing them; a variety of Vidāraniyā Kriyā. ठा०२, १;-सामंतोवणिवाइया. स्त्री० (-सामन्तोपनिपातिकी) पोतानी परतुना વખાણ થતાં સાંભળી મનમાં મલકાવાથી રાજી થવાથી લાગતી ક્રિયા-કર્મબંધન; સામતિपशिवाय डियानो मे मेह. अपनी वस्तु की प्रशंसा सुनकर प्रसन्न होने से जो कर्म बंधन हो वह; सामंतोवणिवाइया क्रिया का एक भेद. Kriyā or Karma incurred by being elated at the praise of one's own thing; a variety of Samantovanivaiya Kriya. ठा. २, १;-साहत्थिया. स्त्री० (-स्वाहस्तिका) અજીવ-ખગ્ન વિગેરે લઈ પિતાને હાથે અજી. पने भारत माती या--भय-ध; साह त्थिया लियाना मे मेह. अजीव-खङ्ग वगैरह लेकर अपने हाथ से अजीव को मारने से जो कर्मबंध हो वह; साहत्थिया क्रिया का एक भेद. Kriyā or Karma incurred by striking things devoid of life with things devoid of life such as a sword etc.; a variety of Sāhatthiya Kriya. ठा० २, १; अजीवकाय. पुं० (अजीवकाय) परहित કાય-ધર્માસ્તિકાય, અધર્માસ્તિકાય, આકાશાस्ति३५ अने पुनास्तिजाय, जीवरहित काय-धर्मास्तिकाय,अधर्मास्तिकाय आकाशास्तिकाय और पुद्गलास्तिकाय. Matter devoid oflife e.g. Dharmastikaya, Adharmāstikāya, Akāśāstikaya and Pudgalastikāya. प्रव० ८४६; भग० ५, १०-असंजम. पुं. (-असंयम) 94314-4, पात्रावा२तां यये अपनी हिंसा. अजीवकाय-वज, Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जीवत्त ] पात्रादि का उपयोग करने में जो हिंसा हुई हो वह. destruction of life caused while using things devoid of life such as garments, vessels etc. ठा० ७; – असमारंभ. पुं० (-असमारम्भ ) अलवाय-वस्त्र, यात्राहि सेतां | મુકતાં કાઈ જીવને પિરતાપ–દુઃખ ન ઉપન્નવધુ ते. अजीव काय-वस्त्र पात्रादि उठाते रखते किसी जीव को दुःख न देना. abstaining from causing harm to living beings in the act of taking or laying down lifeless things such as garments etc. ठा० ७;- श्रारंभ. पुं० ( - आरम्भ ) वाय-वस्त्र, पात्राहि લેતાં મુકતાં જીવને દુઃખ ઉપજાવવું તે; આરलिया मियाना मे लेह. अजीवकाय वस्त्र, पात्र आदि उठाते रखते समय जीव को दुःख देना; आरंभिया क्रिया का एक भेद causing pain to a living being in taking or laying down things devoid of life such as garments etc. ठा० ७; -संजम. पुं० ( संयम ) पुस्त, वस्त्र, पात्र આદિ લેતાં મુકતાં યત્ના રાખવી તે; કાઈ कवने हुन उपन्नववं ते पुस्तक, वस्त्र, पात्र आदि उठाते रखते समय यत्नाचार रखना; किसी जीव को दुःख न पहुंचाना not causing pain to any living being in taking and placing down books, garments etc. ठा० ७; अजीवत्त. पुं० ( प्रजीवत्व) व ( १०२ ) जीवपन Lifelessness. भग० ७, १०; जुगलिय. त्रि० (अयुगलित ) मे पंडितએક હારમાં ન રહેલ; સમદ્રેણિયે ન રહેલ. एक पंक्ति में न रहा हुआ; तितर वितर; श्रव्यवस्थित. Not in a line; not in the same stage. ओव० अजुज्झित्ता. सं० कृ० अ० (अयुद्ध्वा ) युद्ध र्ष्या विना; न सहीने; सहार्थ मीधा वगर. बिना युद्ध किये. Without resorting to fighting. ठा० ३,२; [ श्राजोगत्त अजुत्त. त्रि० ( श्रयुक्त ) अनुयित; अयोग्य. अनुचित्त अयोग्य. Improper विशे० १६; प्रव० १६१२; ( २ ) योग्यताना - लाव. योग्यता का अभाव. impropriety. विशे० १३२; - रू. त्रि० (-रूप) असंगतअनुचित वेषवाण असंगत-अनुचित वेष वाला having improper dress, ठा० ४, ३; अजूरणया स्त्री॰ (* श्रजीर्णता - श्रजरणता ) શરીરને જીણું બનાવનાર શે!ક-ઝુરણા ન કરवी ते. शरीर को जीर्ण करने वाला शोक आदि Abstaining from का न करना. grief which causes emaciation of the body. बहूणं पाणां जाव सत्ताणं दुक्खण्याए असोयण्याए अजूरणयाए " भग० ७, ६; << For Private Personal Use Only जोग. त्रि० (योग्य) अयोग्य; योग्य नहि ते. अयोग्य. Unworthy; improper . प्रव० ५७; सूर्य ० २, ६, ३०१ - रूव. त्रि० (-रूप) अयोग्य; अघटित; अनुचित. अयोग्य; अनुचित. improper; unworthy. " जोगरूवं इह संजयां पावंतु पायाण य संझकाउं " सूय० २, ६, ३०; अजोग. पुं० ( प्रयोग ) येोगनी व्यपसता रहित શૈલેશી અવસ્થા, યાગ-મન, વચન અને કાયાના व्यापारने! अभाव. मन, वचन, और कायरूप योग का अभाव. A state calledśaileśī; absence of activities of mind, speech and body. भग० २६, १; अजोगत. न० ( अयोगत्व ) सन्नेशियालु Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रजोगया ] (१०३) [अज्ज नेक्षित पा. योग रहित पना. Absence to the fourteenth Guņasthāna of activities of mind, speech | where the activities cease. भग० and body. ओव० ४३; ८,८;-भवत्थकेवलि. पुं० (-भवस्थकेअजोगया. स्त्री० (अयोगता ) योगने मनाया / वलिन् ) शैलेशा भवस्थाने पडेयेस पक्षी. योगनिरोध; अयोगिj. योग का अभाव | शैलेशी अवस्था को प्राप्त केवली. vide अयोगीपन. Vide "अजोगत्त”. सम० ५; । " अजोगिकेवलि". भग० ८, ८; अजोगि. पुं० (अयोगिन् ) योगडित-मन, चयन | अजोग्ग. त्रि० (अयोग्य) मनुयित; अघटित. અને કાયાના યોગ વિનાને ચૌદમા ગુણઠાણ- अनुचित; अघटित. Improper; unworवाणी तथा सिलगवान्. मन, वचन और | thy. पंचा० ५, २०, काय के योग से रहित; चौदहवें गुणस्थानवती अजोणिय. पुं०(अयोनिक-नास्ति योनिरुत्पत्ति जीव तथा सिद्ध भगवान्. Free from acti- | स्थानं यस्य स तथा ) सिलगवान; vities of mind, speech and body; | भुतात्मा. सिद्धभगवान; मुक्तात्मा. The a soul in the fourteenth Gupa- | liberated soul. ठा० २, १; sthāna; a soul who has obtained | अजोसयंत.व०कृत्रि०(अजोषयत्)नसेवता; salvation. प्रव० ७३५; १३३३; ठा० २, नागतो. सेवन न करता हुआ; पालन न १४,४,भग०६,३,४,६,३१,१८,१,२५, करता हुआ. Not observing; not ६; २६,१;क० ग०२,२,४,५०;-केवालि. resorting to. “समाहिमाघातमोसपुं० (-केवलिन-अयोगी चाऽसौ केवली च यंता सस्थारमेवं फरसं वयंति '' सूय. १, तथा) यौहमा गुणावाशैलेशा मय- १३, २; आया० १, ६, ३, १८८; स्थाने पाभेत मी भगवान्. चौदहवें | अजोसिय. त्रि. ( अजुष्ट ) - सेवखं; न गणस्थान की अवस्था को प्राप्त केवली भगवान. पाणे: सेवन न किया हुआ; न पालन a Kevali in the fourteenth किया हुआ. Not observed; not Gunasthana, who is free from | practised. “जे विएणवणा भजोसिया" all activities of mind,speech and सूय० १,२, ३, २; body. सम० १४;-केवलिगुणहाण. न० / अज्ज. धा. I. ( अर्ज) पान १२, (-केवलिगुणस्थान-न योगी योगी अयोगी भेण; ४२y; संयय ४२३।. उपार्जन चासौ केवली च अयोगिकेवली तस्य गुण करना; प्राप्त करना; संचय करना. To earn; स्थानम् ) योहमा गुयानुं नाम. चौदहवें to obtain; to hoard. गुणस्थान का नाम. 14th Gunasthana प्रजेइ. भत्त० ६७; 80 named because the Kevalis अजइ. क० गं० १, ५५; are free from physical activity अज्जणित्ता. सं० कृ. "एगंत दुक्खं भवमज्जhere. क. गं० २, २;-भवत्थ. पुं० _ णित्ता वेदंति दुक्खी तमणंतदुक्खं" (-भवस्थ) शैलेशी अवस्थाने पहायेस सूय. १, ५, २, ३५; કેવલી ભગવાન; ચાદમાં ગુણસ્થાનકવર્તી अज्ज. अ. (अथ)मा; मा?; साहन उपक्षी. चौदहवें गुणस्थानवर्ती केवली. २r. आज. To-day. भग० ३, २; Kevali God who has attained | १, ३३, ११, ११, १५, १; नाया. १; ८; Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अज्ज ] (१०४) [भउज १६; पण्ह० १, २, नंदी० स्थ० ३३; श्राया. १,३, २, १११, उत्त० २, ३१% १०, ३१%B पिं. नि. १६१; विवा० ५; विशे• २३८५; निसी० ६, १२; भत्त० ४;-प्पभिइ. श्र० (-प्रभृति) साथी भांडीने. आज से शुरू करके. from to-day; hence forth. “ यो खलु भंते ! कप्पइ प्रज्जप्पभिइ मण्णउत्थिया वा" कप्प० ५, १३२; उवा० १, ५८; जं. प० २, ३१; अज्ज.त्रि (मार्य-श्रारात् सर्वहेयधर्मेभ्यो यातः | प्राप्तो गुणैरित्यार्यः) श्रे४; तम; पवित्रा शिष्ट पवित्र माया विद्यारवान् . उत्तम; श्रेष्ठ; पवित्र आचार विचार वाला. Pure; civilised; noble; refined; cultured. प्रव० १४५, भग०२,५, ३,१; ५,४,८८, ४; नाया०११६; दस. ६,५४;नंदी. स्थ. २६; पि.नि. २०६; श्रगुत्त० १, १; वव. १, २३, (२) पुं० भानी यापनान!. माता का पिता-नाना. maternal grandfather. नंदी. (३)मापनासा५ । पितामह; दादा; बाबा. paternal grandfather. नाया० ८; ( ४ ) गोत्र પ્રવર્તક ઋષિવિશેષ; જેના ગોત્રમાં શાંડિલ્યना शिष्य तवरभूरि प्या. गोत्र प्रवर्तक ऋषिविशेष; जिसके गोत्र में शांडिल्य का शिष्य जीतधरसूरि हुआ. a sage, the patriarch of a Gotra in which Jitadharasūri, the disciple of Sandilya, was born. नंदी० (५) पुं० मारपर्वतनी नीयेने से दह. वैभारपर्वत के नीचे का एक जलाशय. a pond under the mountain Vaibhāra. भग० २, ५;-उत्स. पुं० (-पुत्र) धमा मा मापनी पुत्र. धार्मिक माता पिता का पुत्र. a son of pious and holy parents. ठा. ८;-श्रोमासि. त्रि. (-अवभासिन ) आर्य नहि छतi आर्यनी पो लासतो; आर्यालास. आर्य न होते हुए आर्य के समान प्रतिभासित होने वाला; आर्याभास. Arya. in appearance though not in reality. “* ज्जभोभासी " ठा० ४,२;-जाइ. त्रि. (-जाति)मति मे १२ आर्य; आर्य गतिमा उत्पन्न ययेस; आर्य जाति में उत्पन्न. an Arya by birth."अज्जजाई" ठा०४,२; -दिहि. त्रि० (-रष्टि) नीष्टि मार्यपवित्र हेाय ते. जिसकी दृष्टि पवित्र हो वह. puresighted; noble-sighted. “अज्जदिट्ठी" ठा० ४, २; -पएण. त्रि० (-प्रज्ञ)नी प्रज्ञा-समजणार्थ-उत्तम हाय ते. उत्तम प्रज्ञा-समझ वाला. endowed with great wisdom. " अज्जपण्ये घउभंगो" ठा० ४,२;-पय. पुं०(-पद) शुद्ध ધર્મ દર્શાવનાર પદ-વાક્ય; આર્ય–આમ વચન. शुद्ध धर्म प्रकट करने वाला वाक्य. words of an Arya pointing out true religion etc.; authoritative speech. "पवेयए मज्जपयं महामुणो"दस०१०,१,२०; -परक्कम. त्रि. (-पराक्रम) ने पराभબહાદુરી ભર્યો ઉત્તમ હોય તે આંતરિક દુશ્મनने इंशा भावना२. उत्तम पराक्रम वाला; आंतरिक शत्रुओं पर जय प्राप्त करने में पराक्रम प्रकट करने वाला. of renowned valour; heroic in subduing internal enemies. e.g. passions. "अज्जपरकमे" ठा० ४, २;-परिया. त्रि० (-पर्याय)ने। पर्याय-zarreीक्षा आर्य डाय ते. उत्तम दीक्षा वाला. practising high and noble asceticism. "प्रज्जपरियाए" ठा० ४, २;-परिवाल. त्रि० (-परिवार) नो परिवार आर्य छ ते. उत्तम परिवार वाला. having high and noble attendants Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अज्जअ-य] (१०५) [ अज्जासाढ “ अज्जपरिवाले " ठा० ४,२;-भासि. paternal grand-father. “ अज्जए त्रि. (-भाषिन् ) मार्यलाषा मोसना२. पज्जए वावि बप्पुचुल्ल पिउत्ति य'' दस० ७, आर्यभाषा बोलने वाला. one who | १८; “प्रज्जयपज्जयपिउपज्जयागए" भग० speaks a refined language."अज्ज- ६, ३३; नाया० १; ६; अंत० ६, ३; भासी" ठा० ४, २;-मण.त्रि० (-मनस्) अजआसाढ. पुं. (श्रााषाढ) श्रीपारनि तुं मन मार्य-पवित्र हेय ते. आर्य-पवित्र વણ પછી ૨૧૪ વર્ષે, જે અવ્યક્તદષ્ટિમત मन वाला. pure-minded; noble- ચાલ્યું તે અવ્યક્તવાદીના ગુરૂ. શ્વેતાંબિકા minded. " अज्जमणे " ठा० ४, २; નગરીમાં હૃદયલના રોગથી કાલધર્મ પામી -रूव. त्रि. (-रूप) बोनो वष मार्य । સૌધર્મ દેવલે કે ગયા, પછી પિતાના શિષ્યોને छते; रूप-हेमावमा आर्य. आर्य वेष वाला. ભણાવવા પોતાના મૃતક શરીરમાં પ્રવેશ કરી, refined in appearance. "अज्जरूवे" સજીવન થઈ, શિષ્યને ભણાવી, આચાર્ય ठा० ४, २;--ववहार. त्रि. ( व्यवहार ) બનાવી ચાલ્યા ગયા, તે ઉપરથી શિષ્યોને જેનો વ્યવહાર આર્ય–ઉત્તમ-પવિત્ર હોય તે. આશંકા થઈ કે આપણામાંથી પણ કોઈના प्राय--पवित्र व्यवहार वाला. noble and શરીરમાં દેવતાને પ્રવેશ ન હોય તેની ખાત્રી refined in dealings. "अज्जववहारे" શું ? માટે કોઇને વંદનાજ ન કરવી. આમ ठा० ४, २; वित्ति. त्रि. ( -वृत्ति ) અવ્યક્તવાદી પંથ થોડો વખત ચાલ્યો. જેની વૃત્તિ આજીવિકા આર્ય–પવિત્ર હોય આ મતના મૂલનિમિત્ત આર્યપાઢ હતા. ते. आर्य-पवित्र आजीविका वाला. follow- श्रीवीरनिर्वाण के २१४ वर्ष पीछे जिसने अव्यक्त ing a noblo and holy aroca- दृष्टिमत चलाया था, उसके गुरु का नाम; ये tion. " अज्जयित्ती ” टा० ४, २; श्वताबिका नगरी में हृदयशूल के रोग से मरकर --संकप्प. पुं० (-सङ्कल्प )ो सं४८५- सौधर्म देवलोक में गये, पीछे अपने शिष्यों को विवा२ मार्य-पवित्र होते. आर्य-पवित्र विचार- पढ़ाने के लिये अपने मृतकशरीर में प्रवेश कर संकल्प वाला. one whose thoughts सजीव हए और शिष्य को पढ़ाकर तथा उसे are pure and holy. “ अज्ज- श्राचार्य बनाकर पीछे चले गये, उसपर से संकप्पे' ठा० ४, २;-सीलायार. त्रि० शिष्यों को आशंका हुई कि, अपने में से (-शीलाचार ) मायने छन । उत्तम किसीके भी शरीर में देवता का प्रवेश न हुआ न्यायार विचार ना हेय ते. आर्यपुरुषों हो, इसका क्या विश्वास ? इसलिये किसीको को शोभा देने योग्य जिसका उत्तम आचार बंदना ही न करने का उन्होंने निश्चय किया. विचार हो वह. of noble and refined यह अव्यक्त पंथ थोड़े समय तक चला, इस conduct. “अज्जसीलायारे" ठा० ४, २; मत के मूलनिमित्त आर्यभाषाढ ही थे. -~-सेवि. त्रि० (-सेविन् ) आर्यनी सेवा The originator and founder of ४२ ना२. आर्य की सेवा करने वाला. one the tenet known as Avyaktawho serves a pure and noble Dristi, in the 214th year after person. “प्रज्जसेवी" ठा० ४, २; । Sri-Viranirvana. He died अजब-य. पुं० (पार्यक) पितामह; ra; / in the city named Svetāmbika, मापनो माप. पितामह; दादा; बाबा. AI of heart-disease and went to Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अज्जइसिवालिय ] ( १०६) [ अज्जगंग Saudharma heaven; whence in a nun as distinguished from a order to teach his disciples he monk. गच्छा० ६१; entered into his own dead body, अज्जकालग. पुं०(आर्यकालक)२पातिरिना instructed his disciples andh ten શિષ્ય શ્યામાર્ય ( બીજું નામ ) નામના passed away. Upon this the आयार्य. स्वातिसूरि के शिष्य; श्यामार्य disciples suspected the possi. ( दूसरा नाम ) नाम के प्राचार्य. The bility of presence of a god in disciple of Svātisūri; a preceptor the body of some one of them; also named Syāmārya. #40 5; and consequently they did not अज्जकुवेर.पुं० (आर्यकुबेर) आर्यशान्तिसेनbow to any one. Thus this faith नाशिष्य. आर्यशान्तिसेन के शिष्य. Name was in vogue for a time. The of a disciple of Arya-śāntichief expounder of this faith sena. कप्प० ८; Was Arya-Aradha. उत्त० टी० ३; अजकुबेरी. स्त्री०(अार्यकुबेरी) आर्य मेरअजइसिवालिय. पुं० (प्रार्यार्षिपालित ) म:- थानी गेली सामा. श्रार्यकुबेर से निकली હરસ ગેત્રી આશાન્તિશ્રેણિના ચોથા શિષ્ય. हई शाखा. An offshoot derived माठरस गोत्री आयशान्तिशि के चौथे from or having as its head शिष्य Fourth inciple of Arvati Arya-Kubera. कप्प ८; Santisreni of Mitharasa | अज्जग. पुं० ( प्रार्यक ) मे "अच्च-य" Gotra.. कप्प० ८ः शाद. देखो "अजब-य" शब्द. Vide "अज्जअ-य'. निर०१,१; नाया। ६० प. अज्जइसिवालिया. स्त्री०(श्राय॑षिपालिता) ५, १२३; આર્યઋષિ પાલિતથી નીકળેલ એક શાખા. आर्यऋषिपालित से निकली हुई एक शाखा. अजगंग. पुं० ( प्रार्यगङ्ग ) या नामे નિદ્ભવ મતના પ્રવર્તક નિહ્નવાચાર્ય; એકદા A branch originating from આર્યગગ નદી ઉતરતા હતા ત્યારે પગે Arya-Risipālita. “थेरेहितो प्रज्जइ પાણીની ઠંડક અને માથે તાપ લાગ્યો, તે सिवालिएहितो इत्थणं अज्जइसिवालिया ઉપરથી તેણે વિચાર કર્યો કે સિદ્ધાંતમાં એક साहा णिग्गया" कप्प० ८; સમયે બે ક્રિયાને અનુભવ ન થાય એમ अज्जकरह. पुं०(अार्यकृष्ण) हिम्म२ मतना કહ્યું છે તે પ્રત્યક્ષ વિરૂદ્ધ છે. આ ઉપરથી स्था५५ शिवभूतिना शु३. दिगम्बर मत के तेथे पोताना नु। मत स्थाध्यो. द्विक्रिया स्थापक शिवभूति के गुरु. The Guru of | नामक निन्हव मत के प्रवर्तक निन्हवाचार्य; Sivabhūti, the founder of the एक वार आर्यगंग नदी पार कर रहे थे, उस Digambara fuith. विशे० २५५१; समय पैरों को पानी की ठंडक और सिरपर धूप अजकप्प. त्रि. (आसंकल्प) आर्या- लगी, तब उन्होंने विचार किया कि, सिद्धान्त सोनीने ४८पे साधुने नलि ते.आर्या-साध्वी | में लिखा है कि एक समय में दो क्रियाओं का को कल्पने वाली ( साधु को न कल्पने वाली) अनुभव नहीं होता, परंतु यह कथन तो प्रत्यक्ष वस्तु. Suited to or prescribed for | विरुद्ध है. बस, इसपर से उन्होंने अपना पृथक् Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अउजघोस ] (१०७) [ अज्जणंदिल मत स्थापित किया. Name of the ex- स्वामी की प्रथम शिष्या-साध्वी. The first pounder of the agnostic faith female disciple of Nemanātha called Dvikriya, (dual actions). Svami. कप्प० ६, १६२; While crossing a river he felt अज्जजयंत. पुं० ( प्राय॑जयन्त ) मार्थthe cold of the water on the feet सेनाना श्रीन शिष्य. आर्यवज्रसेन के and the heat of the sun on the तीसरे शिष्य. The third disciple of head. Upon this he thought Arya--Vajrasena. कप्प० ८; two simultaneous operations अज्जजयंती. स्त्री० (प्राय॑जयन्ती) आर्यto be possible though the રથ નામના સ્થવિરથી નીકળેલ એક શાખા. Scriptures laid down the con आर्यरथ नाम के स्थविर से निकली हुई trary, and he established एक शाखा. A branch originating his new tenets accordingly. from an old sage named Aryaविशे. २४२५; Ratha. “ थेरेहिंतो णं अज्जरहे हिंतो णं अज्जघोस. पुं० ( अार्यघोष ) पाबनाया। इत्थणं अज्जजयंती साहा णिग्गया" कप्प०८; भीना माग गराध२. पार्श्वनाथस्वामी के दूसरे गणधर. The second Ganadhara अज्जजसभ६. पु. ( प्रार्ययशोभन ) २मार्यof Pārśvanātha Svāmi. JTO 5, 9; शय भावना शिय. आयशम्यम्भव के शिष्य. Name of u disciple of Aryaकप्प०६, १५९; ८; अज्जचंद. पुं० ( भार्यचन्द्र ) नामनामे | Sayyambhava. काप० ८; भुनि. एक मुनि का नाम. Name of an | अज्जजीयधर. पुं० (आर्य्यजीतधर ) शि: ascetic. कप्प. ५,१३४; ગોત્રના શાડિલ્યસૂરિના શિષ્ય; છતધર अज्जचंदणा. स्त्री० ( आर्यचन्दना )। नामना पूरि. कौशिक गोत्र के शांडिल्यसूरि महावीरस्वामीनी प्रथम साथी; 3१००० के शिष्य; जीतधर नामक सूरि. Jitadhara, सापामा भुस्य सोपी. महावीरस्वामी की the disciple of Sandilyasūri, of प्रथम साध्वी; ३६००० साध्वियों में मुख्य Kausika Gotra. “ वंदे कोसियगुत्तं Araft. The first female ascetic of संडिलं अज्जजीयधरं" 'नंदी. Mahavira Svami; the chief of | अज्जजेहिल. पुं० (आर्यजेहिल ) मार्थthe 36000 female ascetics. भग० नागना शिष्य. आर्यनाग के शिष्य. Name ६, ३३; अन्त० ८, १; of a disciple of Arya-Naga. अज्जजंबू. पुं० ( प्राय॑जम्बू ) सुधर्मा कप्प.म स्वामीना शिष्य. सुधर्मास्वामी के शिष्य. ! अजण. न० (अजन ) म ३२४, २५४१ ४२७ The disciple of Sudharmä Svā- ते. इकट्ठा करना. Earning; hoarding; mi. “अजसुहम्मं अंतेवासी अज्जजंबू जाव accumulating. विशे० २०६३; पज्जुवासति" नाया० १; कप्प० ८; नाया०ध० अज्जणांदेल. पुं० (-प्रार्थनन्दिल) मार्यभंगुना प्रज्जजक्खिणी. स्त्री० ( भार्ययक्षिणी) नेभ- शिष्य अने आर्यनाराहस्तिना सु३. आयमंगु के नायाभीनी प्रथम शिष्या-सावी. नेमनाथ शिष्य और आर्यनागहस्ता के गुरु. The Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अज्जखत्त ] disciple of Arya-Mangu and the preceptor of Arya-Nagahasti. " नाणम्मि दंसणम्मि य तवविणयाच्चकालज्जुत्तं श्रज्जदिलखमणं सिरसा वंदे य संतमणं " नंदी ● अज्जणक्खन्त पुं० ( आर्यनक्षत्र ) खार्यलगना शिष्य. आर्यभद्र के शिष्य. Name of the disciple of Arya-Bhadra. कृप्प ० ८; अज्जरणाइल. पुं० ( श्राय्र्यनागिल ) अर्थवज्रसेनना प्रथम शिष्य आर्यवज्रसेन के प्रथम शिष्य. Name of the first disciple of ārya-Vajrasena. कप्प०८; अज्जादला. स्त्री० (नागिला) आर्यनागि सनाभन! स्थविरथा नीडजेस शाम आर्य नागिल नामक स्थविर से निकली हुई शाखा. A branch deriving its origin from the sage named Arya-Nagila. थेरान श्रज्जादलाश्रो अज्जखाइला साहा णिग्गया " कप्प० ८; अज्जणाइली. स्त्री० ( श्रार्थनागिली ) सार्यवसेनथी नीली शाम आर्यवज्रसेन से निकली हुई शाखा. A branch deriving its origin from Arya-Vajrasena. " थेरेहिंतो श्रज्जवइरसेणिएहिंतो इत्थणं श्रज्जणाइली साहा णिग्गया " कप्प० ८; अज्जणित्ता. सं० कृ० अ० ( श्रर्जयित्वा ) उपार्जन पुरीने; भेजवीने. उपार्जन करके; प्राप्त करके. Having earned." एगंतदुक्खं भवमज्जत्ति सूय० १, ५, २, ३५; Aeñal. di• ( azda ) wing; àval; साधुवृत्ति श्रार्यत्व; श्रेष्ठता; साधुवृत्ति. Nobility; piety. भग० १४,६; १६, २; अज्जतावस. पुं० (तापस) आर्यभूसेनना योथा अंतेवासी - शिष्य आर्यवज्रसेन के ० ८८ "" ( १०८ ) [ श्रज्जधणगिरि चौथे समीप रहने वाले प्यारे शिष्य. The fourth pet disciple of AryaVajrasena. कप्प० ८ः अज्जतावसी. स्त्री० ( श्रातापसी ) आर्यतापसथी नीस शाम श्रार्यतापस से निकली हुई शाखा. A branch deriving its origin from Arya-Tāpasa. "थेराओ श्रज्जतावसाश्रो श्रज्जतावसी साहा शिग्गया" कप्प० ८ For Private अज्जत्त त्रि० ( अथसत्क ) याधुनि; खानासनो आधुनिक. Modern; belonging to the present time. “जे इमे श्रज्जत्ताए समणा निग्गंथा विहरंति" कप्प ० ६, ६; अज्जथूलभद्द. पुं० ( श्राय्र्यस्थूलभद्र ) આર્યસંભૂતવિજ્યના શિષ્ય અને મહાગિરિ तथा सुस्तिना गुड् श्रार्यसंभूतविजय के शिष्य और महागिरि तथा सुहस्ती के गुरु. The disciple of Arya-Sambhūtavijaya, and the preceptor of Mahagiri and Suhasti. कम्प० ८; अज्जदिराण. पुं० ( आप दत्त) पार्श्वनाथना पहेला २. पार्श्वनाथ के पहिले गणधर. The first Ganadhara of Parsvanatha. सम० ( ૨ ) કાશ્યપગોત્રી ઇન્દ્રદત્તના શિષ્ય. काश्यप गोत्री इन्द्रदत्त के शिष्य. the disciple of Indradatta, of Kasyapa-Gotra. प्रव० ३०८ कप्प० ८; श्रज्जद्दय. पुं० ( आर्य्यार्द्रक ) महावीरस्वामीना शिष्य भार्ययार्द्रकुमार महावीरस्वामी के शिष्य आर्यआर्द्रकुमार. Ardrakumāra, the disciple of Mahāvīra Svāmi. सूय० नि० २, ६, १६०; अज्जधण गिरि पुं० ( श्राय्र्यधनगिरि) माइगुमित्रना शिष्य. आर्य फल्गुमित्र के शिष्य. Name Personal Use Only Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अज्जघम्म ] (१०६) [ স্মলন of a disciple of Arya-Falgu-| अज्जपोमिल. पुं० ( पार्यपोमिल ) आर्यmitra. कप्प० ८; सेनना मी शिष्य. आर्यवज्रसेन अज्जधम्म. पुं० ( आर्यधर्म ) आ- | र के दूसरे शिष्य. The second disciple भंगना शिष्य अने मागुनना शु३. आर्य- of Arya-Vajrasena. कप्प० ८; मंगु के शिष्य और भद्रगुप्त के गुरु. The | अज्जयोमिला. स्त्री० ( प्राय॑पोमिला ) disciple of Arya-Mangu, and the मार्यपाभिनयी नासी शापा. आर्यpreceptor of Bhadragupte. पोमिल से निकली हुई शाखा. A " वंदामि अज्जधम्मं तत्तो वंदे य भद्दगुत्ते य " branch deriving its origin नंदी० कप्प० ८; from Arya-Pomila. “ थेरानो अजधम्म. पुं० (आर्यधर्मन्) आर्यहस्तिना अजपोमिलानो अजपोमिला साहा णिग्गया" शिष्य. आर्यहस्ती के शिष्य. Name of कप्प०८; a disciple of Arya-Hasti. | अज्जप्पमव. पुं० (प्रार्यप्रभव) २५५ कप्प० ८; गत्रता आर्यामीना शिष्य. काश्यप अज्जनाग. पुं० (प्रार्थनाग ) मारक्षना गोत्र के प्रायजंबूस्वामी के शिष्य. The शिष्य. अार्यरक्ष के शिष्य. Name of a disciple of Arya Jambū Svāmī, disciple of Arya-Raksa. of the Kāśyapa Gotra. 9790 5; कप्प. ८; अज्जफरगुमित्त. पुं० (पार्यफल्गुमित्र ) अज्जनागहत्थि. पुं० ( आर्यनागहस्तिन् ) આર્યપુષ્યગિરિના શિષ્ય અને આર્યધનગિરિના आर्यनविक्षमाशुना शिष्य. आर्यनन्दिल- १३. आर्यपुष्यगिरि के शिष्य और आर्यधनगिरि क्षमण के शिष्य. The disciple of के गुरु. The disciple of Arya-- Arya-Nandilaksaunana. नंदी. Puşyagiri, and the preceptor of स्थ० ३० Arya-Dhanagiri. कप्प० ८; अज्जपउम. पुं० (आर्य्यपन ) भार्या अज्जमह. पुं० (प्राय॑मद्र) आर्यशिवभूतिमीन शिष्य. प्रार्यवज्र के दूसरे शिष्य. ना शिष्य. आर्यशिवभूति के शिष्य. Name The second disciple of Arya-- | of a disciple of Arya-SivaVajra. कप्प० ८ bhuti. कप्प. ८; श्रज्जपउमा.स्त्री० (प्रार्यपद्मा) मार्यपया अज्जमद्दबाहु. पुं० (मार्यभद्रबाहु) मार्यनीस शामा. आर्यपद्म से निकली हुई यशेाभना शिष्य. आर्ययशोभद्र के शिष्य. शाखा. A branch originating from Name of a disciple of AryaArya-Padma. “ थेरेहितो अज्जपउ Yasobhadra. कप्प.; मेहिंतो इत्थणं प्रज्जपउमा साहा णिग्गया" | अज्जम. पुं० (म्रर्य्यमन्) अर्थभा; पूर्वाशगुणी कप्प०८; नक्षत्रनावता. अर्यमा; पूर्वाफाल्गुनी नक्षत्र का अज्जपूसगिरि. पुं० (आर्यपुष्यगिरि ) आर्य- देवता. Aryamā; the god of Purva२थना शिष्य. आर्यरथ के शिष्य. A falguni. जं०प०७,१५७,१७१; ठा० २, ३, disciple of Arya-Ratha. कप्प. ८ । (२) उत्तYणी नक्षत्र स्वामी-विता Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अज्जमंगु] ( ११०) [अज्जव उत्तराफाल्गुनी नक्षत्र का स्वामी-देव. the शिष्य. आर्यनक्षत्र के शिष्य. The presiding deity of the Uttarāfã. disciple of Arya-Nakşatra.“ lguni constellation. सू. प० १०; थेरस्स णं अज्जणक्खत्तस्स कासवगुस्सस्स श्रणुजो० १३१; प्रज्जरक्खे थेरे अंतेवासी कासवगोत्ते" अज्जमंगु. पुं० (प्राय॑मङ्गु ) मार्यसमुद्रना। कप्प ८० शिष्य. आर्यसमुद्र के शिष्य. The dis-श्रज्जरक्खिय. पुं० (भारपरचित) तसलिपुत्र ciple of Ārya-Samudra. tetra આચાર્યના શિષ્ય, કે જેણે વજસ્વામી પાસે स्थ. २८% નવ પૂર્વ કરતાં કંઈક અધિક અભ્યાસ કર્યો अज्जमणग. पुं० (प्रार्यमणक) शय्यम खतो. तोसलिपुत्र आचार्य के शिष्य, जिन्होंने रिना शिष्य भने पुत्र. शय्यम्भवसूरि के शिष्य वज्रस्वामी के पास से नौ पूर्वो से भी कुछ अधिक और पुत्र. The disciple and son of अभ्यास किया था. The disciple of the Sayyambhavastiri. छहिं मासेहि preceptor Tosaliputra, who अहिअं अज्झयणमिणं तु अज्जमणगेणं " had studied more than nine कप्प• म; Purvas under Vajra-Svāmī. अज्जमहागिरि. पुं० ( पार्यमहागिरि )। "वंदामि प्रज्जरक्खियं खमसे रक्खियचरित्त આસ્થલભદ્રના શિષ્ય, કે જે જિન- | सव्वंगे" नंदी० १; ४५सीमा५५ 6 विहारी ता. मेमाणे अज्जरह. पुं० ( प्रार्यरथ ) आर्यઆર્યસહસ્તીથી આહારપણું જુદું કરી स्वामीना श्री शिष्य. आर्यवज्रस्वामी के જુદા ગ૭ ચલાવ્ય; ત્યારથી ગચ્છની ભિન્નતા तीसरे शिष्य. The third disciple था. आर्यस्थूलभद्र के शिष्य, जो जिन ____of Arya-Vajra Svami. कप्प०८; कल्पी के समान उग्र विहारी थे. इन्होंने अज्जरोहण. पुं० (अार्यरोहण ) मार्यआयसुहस्ती से पाहारपाणी पृथक् कर सुखरितना शिष्य. आर्यसुहस्ती के शिष्य. पृथक् गच्छ चलाया था, तभी से गच्छ की। Name of a disciple of Arvaभिन्नता हुई. The disciple of Arya- Suhasti. कप्प०८ Sthūlabhadra; he after the | अज्जल. पुं० (अजल ) देशविशेष; पाणीनी manner of a Jinakalpī, used to तंगीवाश. देशविशेष; पानी की जहां walk very far. He founded a कमी है वह देश. Name of a country; separate sect, severing his con a country where there is dearth nection with Arya-Suhastī, of water.( २ ) त्रि. मे देशमा रहेनार which made the beginning of भनुष्य. उक्त देश में रहने वाला मनुष्य. sectarian difference. कप्प. ८ people residing in the above अज्जय. पुं० ( आजक ) मे नामनी साली country. 9709; वनस्पति; तुलसीनु आ3. इस नाम की हरी अज्जव. न० ( प्रार्जव-ऋजोः-रागदेषवत्ववर्जिवनस्पति; तुलसी का भाइ. The holy तस्य सामायिकवतः कर्म भावो वा आर्जवम्) basil; ocymum sanctum. 4 9 ; सरसता; माया पटन। मला. सरलता; अज्जरक्ख. पुं० (मार्यरत ) मानक्षत्रना माया कपट का अभाव. Straightfor. Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अज्जवहर ] [अज्जधुड्ढ wardness; frankness; absence | अजवहरसेण. पुं० (प्रार्यवज्रसेन ) मा. of fraud. प्रव० ५६१; उत्त० २६, २; बना शिष्य. आर्यवज्र के शिष्य. The सम. १०; ठा० ४,१; परह० २,१; नाया. disciple of Arya-Vajra. कप्प०८; १; १०; जं० प• २, ३१, भग० २५, ७, अज्जवइरी. स्त्री० (आर्यवजी ) मार्यवायी सु० च०२, ४६; ओव०१६,२०, राय०२१५; नीर शाम. आर्यवज्र से निकली हुई (२) ६श श्रभराधमांना त्रीन्ने धर्म. शाखा. A branch deriving its श्रमण के दस धर्मों में से तीसरा धर्म. the origin from Arya-Vajra. “थेरोहितो third of the ten essential णं अजवइरेहिंतो णं गोयमसगोत्तेहितो virtues of an ascetic. ठा० २, १; इत्यणं अज्जवइरी साहा णिग्गया" कप्प०८; ( 3 ) 3१ योग संग्रहमान। १० भी योग | अज्जवया.स्त्री० (*प्रार्जवता-अार्जव) सरखता; संग्रह.३१ योग संग्रहों में से १० वाँ योग संग्रह. માયા, કપટ તથા દંભને ત્યાગ ; દશ શ્રમણ the tenth of the thirty-one धर्मभानोत्रीने धर्म. सरलता; माया, कपट Yoga-sangrahas. सम० ३१; तथा दंभ का त्याग, श्रमण के दस धर्मों में (४) संव२. संवर. checking the से तीसरा धर्म. Straightforwardinflow of Karma. ठा० ५,१;-हाण. nega; absence of deceit and न० (-स्थान ) संपर्नु स्थान; साधु, शालन, hypocrisy; the third of the ten माय माहिसंवरन पर मेह. संवर का essential virtues of a saint. स्थान; साधु, शोभन, आव आदि संवर के "अज्जवयाए णं भंते ! जीवे किं जणयह ? पांच भेद. the five varieties of अज्जवयाए णं काउज्जययं भासुज्जुययं straightforwardness e. g. soft- __ भावुज्जययं” उत्त० २६, ४२; ness etc. which check the ! अजवि. अ. ( अद्यापि ) 240 सुधी; 4100 inflow of Karma.."पंच अज्जवटाणा पर्यंत. आज तक; आज पर्यन्त. Up to this परात्ता, संजहा-साहुप्रज्जवं साहमहवं साहु- day. सु. च०१,१; लाधवं साहुखंती साहुमोत्ती" ठा० ५, १; अजविण्हु. पुं० ( पार्यविष्णु ) मार्य-प्पहाण. त्रि० (-प्रधान ) सरसता भुस्य डिलना शिष्य. आयजेहिल के शिष्य. छ भा भे. सरलता जिसमें मुख्य है Name of a disciple of Aryaऐसा. that in which honesty is Jehila. कप्प०८ prominent. ओव०-भाव. न० (-भाव) अज्जविय. न. ( आजव ) भाया-दुटिलताना સરલ વૃત્તિ, કપટને અભાવ; સરલ સ્વભાવ.! त्या ४२वे! ते; सरसता. माया-कुटिलता का सरल वृत्ति; कपट का अभाव; सरल स्वभाव. स्याग करना; सरलता. Straightforstraightforwardness; frank- wardness; honesty. सूय० २, ३, ness. "मायमज्जवभावेण लोभं संतोसो ५७; आया० १, ६, ५, १९४; सु० च० १,१; जिणे" दस० ८, ३६; अज्जबुढ़. पुं० (आर्यवृद्ध) मार्यस५अज्जघहर. पुं०( पार्यवज्र ) मासिंहगिरिना लि सने मार्यभद्र से मना शिष्य. आर्यशिष्य. आर्यसिंहगिरि के शिष्य. The dis. | सम्पलिक और आर्यभद्र इन दोनों के शिष्य. ciple of Arya-Simhagiri. कप्प०८ | Name of a disciple of Arya Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अज्जवेडय ] Sampalika and ārya-Bhadra. ( ११२ ) कप्प० अज्जवेडय. न ० ( श्रावेटक ) श्रीगुप्तथी नीम्जेस यारगुगगुर्नु छ . श्रीगुप्त से निकला हुआ चारणगरण का छठा कुल. The sixth family of the Charanagana,originating from Srigupta. कप्प ० ८; श्रज्ज संघपालक. पुं० ( श्राय्र्यसंघपालक ) सार्यवृद्धना शिष्य आर्यवृद्ध के शिष्य. Name of a disciple of AryaVriddha. कप्प०८; अज्जसंडिल. पुं० ( श्रार्य्यशाण्डिल्य ) आर्यधर्मना शिष्य आर्यधर्म के शिष्य. Name of a disciple of Arya-Dharma. कप्प ० ८; अज्ज संतिसेणिश्र पुं० ( श्रार्य्यशान्ति सेनक ) सार्यनिना शिष्य. आर्यदिन के शिष्य. Name of a disciple of AryaDinna. कप्प० ८; अज्ज संपलय. पुं० ( सम्पलिक ) भार्यકાલકના शिष्य आर्यकालक के शिष्य. Name of a disciple of AryaKālaka. कप्प०८ अज्जसंभूयविजय. पुं० ( श्रार्य्यसम्भूतविजय ) श्रार्ययशोभद्र के मार्ययशोदना शिष्य शिष्य. Name of a disciple of AryaYaśobhadra. कप्प० ८; अज्जसमिय. पुं० ( श्रार्यसमित ) सार्थ વજ્રસ્વામીના મામા અને આર્યસિદ્ધગિરિના शिष्य. आर्यवज्रस्वामी के मामा और आर्यसिंहगिरि के शिष्य. The maternal uncle of Arya-Vajra-Svāmī and the disciple of Simhagiri. कप्प० ८; अज्जसमुद्द. पुं० ( आर्य्यसमुद्र ) शास्टिट्य સ્વામીના શિષ્ય ઉદધિ આચાર્ય, જેનું બંધા [ अज्जसुर અલ ક્ષીણ થવાથી અપરાક્રમ મરણ થયું હતું. शांडिल्यस्वामी के शिष्य उदधिश्राचार्य, जिनका जंघाबल क्षीण होने से अपराक्रम मरण हुआ था. The disciple of Sandilya Svāmī,named UdadhiAcharya, who died without doing notable deeds on account of a disease enfeebling the thighs. श्राया० नि० १, ८, १, २६६, नंदी० स्थ० २७; अज्जसाम. पुं० ( श्राय्र्यश्याम ) बेनुं भीलुं નામ કાલકાચાર્ય હતું તે શ્યામાચાર્ય. श्यामाचार्य, जिनका दूसरा नाम कालकाचार्य था. Syāmāchārya, whose other name was Kālakachārya. कप्प०८; अजसिंह पुं० ( श्राय्र्य्यसिंह ) आर्यधर्मना शिष्य आर्यधर्म के शिष्य. Name of a disciple of Arya-Dharma. For Private कप्प०८; अज्जसिज्जैभव. पुं० ( श्राय्र्यशय्यम्भव ) सायंप्रभवना शिष्य आर्यप्रभव के शिष्य. Name of a disciple of Arya Prabhava. कप्प०८; श्रज्ज सिवभूइ. पुं० ( श्राय्र्यशिवभूति ) आर्यवनगिरिना शिष्य आर्यधनगिरि के शिष्य. Name of a disciple of AryaDhanagiri. कप्प०८ अज्जसीहगिरि पुं० ( श्रासिंहगिरि) सार्थहिना शिष्य आर्यदिन के शिष्य. Name of a disciple of Arya-Dinna. कप्प०८; अज्जसुए. श्र० ( श्रद्यषः ) आनास; खाने असे. आजकल; आज या कल Now-adays; today or tomorrow. सूय ० १, २, ३, ६, Personal Use Only Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अज्जसुइरिथ ] ( ११३ ) अज्जसुहत्थि. पुं० ( प्रार्य सुहस्तिन् ) आर्यस्थूललगना स्थविर शिष्य. आर्यस्थूलभद्र के स्थविर शिष्य. The old disciple of Arya-Sthūlabhadra. कप्प • ८; ऋज्जसुहम्म. पुं० (आर्यसुधर्मन् ) भडावीरस्वा મિના પાંચમા ગણુધર, કે જેને જન્મ કુલ્લાગ સંનિવેશમાં ધમિલ બ્રાહ્મણની આ દ્દિલાથી થયા હતા, ૫૦ વરસની ઉમ્મરે મહાવીર स्वाभि पासे प्रत्रन्या सीधी, त्रीस वरस महावीરસ્વામીની સેવા કરી. વીરનિર્વાણ પછી ૧૨ વર્ષે ૯૨ વરસની ઉમરે કેવલજ્ઞાન ઉપજ્યું; આઠ વરસ કૈવલ પ્રવ્રજ્યા પાળી, એક સે વરસનું આયુષ્ય ભાગવી પેાતાના શિષ્ય જંબૂને પાટે બેસાડી નિર્વાણું પદ પામ્યા. महावीरस्वामी के पांचवें गणधर, जिनका जन्म कुल्लाग सन्निवेश में धमिल्ल ब्राह्मण की स्त्री महिला से हुआ था, इन्होंने ५० वर्ष की अवस्था में महावीर स्वामी से दीक्षा ली और तीस वर्ष तक महावीरस्वामी की सेवा की, फिर वीरनिर्वाण के १२ वर्ष बाद ६२ वर्ष की अवस्था में केवलज्ञान उत्पन्न हुआ, आठ वर्ष तक केवल प्रव्रज्या पालन कर १०० वर्ष की अवस्था में अपने शिष्य जम्बू को अपने पाटपर बिठला कर निर्वाण प्राप्त किया. The fifth Ganadhara of Mahavira. He was born of Bhaddila, the wife of a Brahmana, named Dhamilla, in the village of Kullaga. He took orders as a disciple of Mahavira, at the age of 50 years, and served Mahavira Svāmi for 30 years. He attained full knowledge at the age of 92 years, 12 years after Mahavira Nirvana. He observed asceticism the [ श्रज्जा for 8 years and secured absolution at the age of hundred years after installing his disciple Jambū as successor. कप्प०८ नाया० ध० सम० १००; विवा० १; श्रज सेणिय. पुं० ( श्रार्यश्रेणिक ) आर्यशान्तिश्रेणिउना भील शिष्य. श्रार्यशान्ति श्रेणिक के दूसरे शिष्य. The second disciple of Arya-śāntiśrepika कप्प अज्जसेगिया. श्री० (श्रार्थ्यश्रेणिका) आर्यश्रेि थी नीडजेसी शाम आर्यश्रेणिक से निकली हुई शाखा A branch deriving its origin from ārya.Srenika. "थेरेहिंतो यं श्रज्ज सेणिरहितो इत्थयं श्रज्ज - सेविया साहा गिया" कप्प०८ः अज्जहत्थि पु० ( आहस्तिन् ) सायंसंघपणा शिष्य आर्यसंघपालक के शिष्य. Name of a disciple of AryaSanghapālaka. कप्प०८ अज्जा. स्त्री० ( श्रार्या ) शांतहेवी; संमा; दुर्गा. शान्तदेवी; अम्बा: दुर्गा. The goddess Durga. नाया• ८; अणुजो० २०, ( २ ) सार्या साध्वी महासती मर्या; साध्वी; महासती. & chaste woman; & female ascetic; a nun प्रव ० ३४१; गच्छा० ६६; नाया० १६; भग० ६, ३३; अंत ०८, १; संभा० ५६; श्रोघ० नि० ६७१, निर०३, ४, नाया० ० १०; ( 3 ) આર્યા છંદ-ગાથા બનાવવા અને પિછાનવાની १४ गामांनी २१ भी जा. श्रार्या छंद बनाने और पहिचानने की कला; ६४. कलाओं में से २१ वीं कला the art of composing poetry in the me tre called āryā. भोव• ४० ; ( ४ ) આર્યાં નામે માત્રા છંદ; પ્રાકૃતમાં જેને ગાથા वामां आवे छे ते. आर्या नामक मात्रा छंद: प्राकृत में जिसे गाथा कहते हैं वह छंद For Private Personal Use Only Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अज्जावय ] ( ११४) [ अजुण metre Aryā which is call- __वेयम्वा न परिषित्तम्वा " पाया० १, ४, १, ed Gatha in Prakrita. जं० प० २; १२६ (२) मा ४२वा योग्य. आशा करने (५) ५४२मा तीर्थ:२नी प्रथम सामान योग्य. fit to be ordered. सूय०२,१,४८; नाम. १५ वें तीर्थकर को पहिला साध्वी का अज्जित्र. त्रि. (अर्जित ) मेगवणु; ४८ नाम, name of the first female रेसुं. प्राप्त किया हुआ. Earned; accuascetic follower of the 15th mulated. " धम्मज्जियं च वमहारं, बुद्धे Tirthankara. प्रव० ३१०;-अणुचर. हायरियं सया" उत्त० १, ४२, १८, १७ पुं० (-अनुचर ) आरजनी पा७१ याल. जं. प३, ६७, विरो० २०५२; २०१४, नार ( साधु). आर्या के पीछे चलने वाला ( साधु ). an ascetic who walks अज्जिा -या. श्री. (आर्यिका )ी ; भाई bohind a nun. “ अजाणु पानी भाता. दादी, नानी; मा या पिता की वरी साहू, लहह अकित्तिं खु अचिरेण " माता. Grand-mother; father's or गच्छा० ६३; कप्प. पुं० (-कल्प mother's mother. दस० ७, १५; राय० मार्याणामेव साध्वीनामेव कल्पत इत्या २४९; (२)माया-मार; सावी; महासती. र्याकल्पः ) आर्या सावन माख२. आयी आर्या; साध्वी; महासती. a female द्वारा लाया हुश्रा आहार. food brought ascetic; a Jaina nun. 77970 by a female ascetic. गच्छा० ६१; १११; नाया० ५, ८; १६; भग. १, १; जं. -लद्ध. त्रि० (-लब्ध ) मारल्ये भेज प० २, ३१; नाया० ध०-संपया. बी. वेस. आर्या का प्राप्त किया हुआ. obtained (-संपद् ) १.२०न-सापीर ५ संपा. साध्वीरूप or acquired by a nun. गच्छा० ६०; संपदा. the life of a ...-संसगी. स्त्री. (*-संसर्गी-संसर्ग ) nun regarded as wealth. कप्प. સાવીનો પરિચય; સાધ્વીનો સહવાસસંસર્ગ. ७, २१४ साहस्सी. स्त्री० (-सहस्री) साध्वी का परिचय; साध्वी का सहवास. १२ मा२ला . हज़ार आर्यायें. a thoucontact with a female ascetic. sand nuns. कप०७, २२४; नाया०५,८; " अज्जासंसग्गिअग्गिविससरिसी” गच्छा. अज्जुण. पुं० (अर्जुन ) ममीवाणुगत६३;--सरिस. त्रि० (-सदृश ) मारना નું વૃક્ષ; કડાયાનું ઝાડ; આ ઝાડની છાલ સફેદ म. पायर्या के समान. like or resembl- હોય છે, તેમાંથી દુધ નીકળે છે, એ ઝાડing a nun. “ अज्जासरिसा हु बंधणे ના પાંદડાં અણીદાર, લાંબાં અને ગોળ હોય उवमा" गच्छा . ७०% छे. महुबीजक वृक्षविशेष; इस माद की छाल प्रज्जावय. पु. ( अध्यापक ) नवना२; सफेद होती है, उसमें से द्ध निकलता 841याय. पढ़ाने वाला; उपाध्याय, A है और उसके पत्ते अनीदार, लंने और teacher; a preceptor. प्रथ० ७६४; गोल होते हैं. A kind of tree with अन्जावेयव्य. त्रि० (प्राज्ञापथितम्य) हुम white bark and pointed long ५२व; सय ४२ . आज्ञा करना; दबाव and oval leaves; terminalia डालना. Act of ordering or com- alata. glabra. अोव० प.० १; परह. manding. " न हंतम्वा न भजा- १, ३, नाया० ६; राय० ६; भग० २१, ६) Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रज्जुश्र] (११५) [ अज्जोग २२, ३; (२) ४-५७विशेष. एक विशेष महावीरस्वामी का समागम होने पर उसे जाति की घोस. a kind of grass बोध हुआ, और दीक्षा लेकर छठ का " अज्जुबगुटुं व तस्स जाणुइं" उवा० २, ६४; पारणा करने की प्रतिज्ञा ली और समताभाव पन. १; भग० २१, ६; जीवा०३, ४; (3) का सेवन कर छः मास में समस्त कर्मों का क्षय कर स . सफेद रंग. white colour. पन. सिद्धपद प्राप्त किया. A gardener of २; (४) स३ सुवर्थ-सोनु. सफेद सोना. Rājagriha, who used to murder whitish gold. पन्न. २; (५) seven men ( six males and ગૌતમપુત્ર અર્જુન, કે જેના શરીરમાં ગોશાલા- one female ) every day with એ છઠીવાર પરાવર્ત પરિહાર કર્યો છે એમ the aid of a Yakşa, named तेहता तो. गौतम का पुत्र अर्जुन, जिसके Mudgarapāņi. Once he met शरीर में गोशाला ने छठी वार परावर्त Mahảvira Svāmī, from whom परिहार (प्रवेश) किया है, ऐसा वह कहता था. he obtained knowledge. From Arjuna, the son of Gautama in that very moment he became whose body Gośālā had enter- a true penitent, took orders, ed for the sixth time ( as he observed fasts for every two said ). “ अज्जुणस्स गोयमपुत्तस्स सरी days out of three, secured रगं बिप्पजहामि " भग० १५, १; (७) equanimity, practised Bevere पास नेत्रीने पुत्र मन. पाण्डुराजा austerities, and thus having के तीसरे पुत्र; अर्जुन. Arjuna, the destroyed all his Karmas in third son of king Pandu. six months attained to salvaनाया.१%;सु० च० १५, ७, विवा. ८; tion. अंत. ६, ३; ----सुपरण. न० (-सुवर्य) स-वेत- अज्जेव. अ. (अथैव ) मा; मा . यन-सानु. सफेद सोना. whitish gold. _भाज; आजही. Even to-day. " अजेव भोव०-सुवागमय. त्रि.(-सुवर्णकमप) धम्म परिवजयामो, जहिं पवना न पुणन्भस३ सुवर्षभय. सफ़ेद सुवर्णमय. full of वामो " उत्त. १४, २८; भग० २, १; whitish gold. उत्त० ३६, ५६ कप्प. ६, १६; अज्जुणन. पुं० (अर्जुनक) निवासी अज्जो . पुं० (हे आर्य) संसोधन; आमंत्रण. એક માળી, કે જે મુદ્દગરપાણિ નામના सम्बोधन; आमंत्रण. A form of address યક્ષની મદદથી છ પુરૂષ અને એક સ્ત્રી એમ ing a revered person " अजाति ૭ માણસના ખુન કરતો હતો, એક પ્રસંગે समणे भगवं महावीरे गोयमाइसमये णिग्गंथे મહાવીરસ્વામીને સમાગમ થતાં તે બોધપામ્યો आमंतित्ता" ठा. ३, २; "अजो ! सामाइयं દીક્ષા લઈ છઠના પારણું કરવાની પ્રતિજ્ઞા લીધી जाणामो" भग० १, ६; “ एलणं भगो અને સમતાભાવનું સેવન કરી છ મહિનામાં સર્વ कण्हे वासुदेवे" (प्रज्जोत्ति आमन्त्रणवघनम्) भी सि५६ तेरे मेण०. राजगृह ठा०; निवासी एक माली, जो कि, मुद्गरपाणि नामक सज्जोग. त्रि. ( अयोग्य ) मनुथित; अन्नेग. यकी सहायता से मनुष्यों (छः पुरुष और __अनुचित; अयोग्य. Unworthy; imएक खी) का खून करता था. एक समय | proper. पंचा० १३, २८; Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अमहिन] [ अज्झत्थ अज्झटिअ.न. (*अध्यारमस्थित-अव्यवसित) मध्यवसाय परियामा अध्यबसाय; परिणाम. Mental state; thoughts. far. 9; दसा० १०, ३; अज्झत्त. न० ( अध्यात्म ) मन स्थित. मन; चित्त. Mind; conscience. सूय० १, २, २, १२ अज्झत्थ. त्रि० (अध्यात्मस्थ-अभ्यात्मं ममस्तस्मिन् तिष्ठतीत्यध्यात्मस्थम् ) मनमा उत्पन्न | ययेश सुभम,मिथ्यात्वकोरे. मन में उत्पन्न सुख, दुःख, मिध्यात्व वगैरह. Born in the minde.g. conceptions of happi- | ness, misery etc. " अज्मस्थ शिययस्स बंधो, संसारहेडं च वयंति बंध" ( अध्यात्मशब्देनेहात्मस्था मिथ्यावादय उमस्ते) उत्त० १४, १६; प्रव० १०३; अज्झत्थ. न. (* अध्यात्मस्थ अध्यात्म-अधि। भास्मनि वर्सत इत्यध्यारमम् ) मंत:२६ चित. अन्तःकरण; चित्त. Conscience; | mind. पन• ११; सूय० १, ४, २, २२; (२) सात्मयान, आत्मभावना. प्रात्मध्यान; आरम भावना. coatemplation | of the soul. सूय. १, ८,१६; ओव० ५(३)(भारमानमधिकृत्य यद्वर्त्तते तदध्या- | स्मम् ) अमः५माहि मातरिश साव. सुख दुःखादि भान्तरिक भाव. internal emotions e. g. of happiness, misery etc. “जे अग्मत्थं जाणइसे बहिया जाणा जे बहिया जाणह से अज्झत्थं जाणइ" पाया. १, १, ७,५६, “भरमस्थं सम्बो सव्वं दिस्स पाणे पियायए" उत्त. ६, ७ भोघ. नि० ७४५; पिं० नि० ६७१; -ज्झाणजुत्त. त्रि• (-ध्यानयुक्त-अध्यात्ममा शुभ मनसा ध्यानं यत्तेन युक्तो यः स तथा ) प्रशस्त ध्यानयुक्त. प्रशस्त ध्यानसहित. engaged in deep religious meditation. परह. २, ५-दंड. पुं०( -दण्ड ) १५ मार्तध्यानाहि નિમિત્તથી લાગતું કમબધ; આઠમું કિયા स्थान. कपाय अथवा भार्तध्यानादिनिमित्त से लगने वाला एक कर्मबन्ध; माठवाँ क्रिया स्थानक. Karmic bondage incurred by anger etc; the eighth Kriyā Sthanaka. पण्ह० २,५-दोस. पुं. (-दोष ) संदना देष-४ाय; है।ध, मान, माया अनेसास. अन्तरङ्ग दोष-कषाय; कोष, मान, माया और लोभ. inward evil passions such as anger, pride, deceit and greed. “कोहं च माणं न तहेव मायं, लोभं घउत्थं भज्मस्थदोसा" सूय० १, ६, २६;-वति. पुं०(-वृत्तिक) અધ્યાત્મ-આત્માને આશ્રી ઉત્પન્ન થયેલ ક્રોધાદિ કષાય અથવા આર્તધ્યાનાદિનિમિત્તે લાગતી ક્રિયા-કર્મબધ; ક્રિયાનાં તેર સ્થાનકभानुं मा, स्थान ४. अध्यात्म-आत्मा को भाश्रयकर उत्पन्न क्रोधादि कषाय अथवा आतध्यानादि के निमित्त से जो कर्मबन्ध हो वह; क्रिया के तेरह स्थानकों में से पाठवाँ स्थानक. Karma incurred by thinking of pain, anger etc. which have the soul for their substratum; the eighth of the 13 ways of incurring sin. सूय. २, २, १६-वयण. न० (-वचन-आत्मानमधिकृत्य प्रवर्तते यत् तदध्यात्मवचनम् ) અધ્યાત્મ વચન; વચનના સોળ પ્રકારમાં सातमा ४२. अध्यात्म वचन; वचन के सोलह भेदों में से ७ वाँ भेद. philosophy dealing with the soul; the seventh of the sixteen kinds of speech. पाया• २, ४, १, १३२; -विसुद्ध. त्रि. (-विशुद्ध) शु संत: Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अज्झस्थिय ] [अज्मयस ३२वामा. शुद्ध अन्तःकरण वाला. of | अज्झत्थिया. स्त्री० (*अध्यात्मस्थिता-प्राध्याclear conscience; of pure heart. रिमकी) / पारण विना मनमा मत। " सम्हा अज्झस्थविसुदे सुविमुक्के " सूय० ४ा ४२वी ते; मुंडियास्थान. अकारण १, ४, २, २२;-विसोहिजुत्त. त्रि. चित्त में जलना; ८वी क्रियास्थानक. The ( -विशोधियुक्त ) विशु-पवित्र लाव- 8th source of incurring Karma पाणी; सांतरि शुखिया. विशुद्ध-पवित्र viz. worry without any ground. भाव वाला; आन्तरिक शुद्धि वाला. pure at | प्रव• ८३५%, heart; clear in conscience. “जा | अज्झप्प. न० (अध्यात्म )नुस। “अज्मत्य" जयमाणस्स भये, विरगहणा सुत्तविहि-1 श६. देखो शब्द 'मज्झत्थ'. Vide समम्गस्स । सा होह णिज्जरफला प्रज्मरथ , " अज्झत्थ ". परह. २, ३; सूय० १, 5, बिसोहिजुत्तस्स" श्रोव--सुह. बी. १६; विशे० ६६०;-जोग. पुं० (-योग) (-श्रुति) चित्तनिराधना पायो मतावनार मयामा ध्यान. अध्यात्म योग; शास; सध्यात्मशास्त्र. चित्तनिरोध के धर्मध्यान. spirituality; religious उपाय बतलाने वाला शास्त्र अध्यात्मशास्त्र. meditation. सूय. १, १६, ३, Šāstra dealing with the means -रय. त्रि. (-रत) प्रशस्त ध्यानमग्न of restraining the mind; a मात्मध्यानमा तत्५२ ययेत. प्रशस्त spiritual Sastra. परह.२,१: ध्यान में मग्न; भात्मध्यान में तत्पर. अज्झत्थियात्रि०(*अध्यात्मस्थित-आध्यात्मिक) engaged in or absorbed in spiri मात्मसंबंधी; सांतरित्र; आत्माश्रित. मा- tual meditation. दस० १०, १, १५; रमसम्बन्धी; भान्तरिक; आत्माश्रित. Relat- -संवुड. त्रि. (-संवृत ) यामशास्त्रing to the mind; internal.अंत०३,८; ना उपयोगमा भन संपवावाणी. अध्यात्म (२)मामि भाचा अभ्यवसाय विशेष; सं. शास्त्र के उपयोग में मन लगाने वाला. one 64; मानसितरंग. आत्मिक भाव; अध्यवसाय absorbed in thinking upon putt विशेष; संकल्प; मानसिक तरंग. Thought ing into practice spiritual activity. भग. २,१, ३, १, २, ६,३३; matters learnt from scriptures. १५,१; नाया. १;;; १२, १३, १४; १६; "वगुत्ते अज्झप्पसंखुडे"आया० १,५,४,१५६; भाया. २, १३, १४२; जीवा० ३, ४; सूय. अज्झयण. न० (अध्ययन) खानु प्रय २, २, १६, राय० २४; कप्प० ४,८९; (3) सूत्रने पेट विभाग. शास्त्र का प्रकरण; सूत्र અધ્યાત્મ-માનસિક શેક; આર્તધ્યાન વગેરે का अवान्तर विभाग. A chapter of a કરવાથી લાગતી ક્રિયા-કર્મબન્ધ; ક્રિયાના તેર scripture. क. गं. १, ६०; कप्प. ५, स्थानभानु माभुं स्थान.. अध्यात्म-मान- १४६; अणुजो० % २८; ओघ. नि. सिक शोक; आर्तध्यान वगैरह करने से जो भा० ३०९; नाया० १९; विवा. १; कर्मबन्ध हो वह; किया के तेरह स्थानकों में से (२) म; अभ्यास ४२वे। ते. पढ़ना; आठवाँ स्थानक. Karma incurred by अभ्यास करना. study. धव० १०, २०; sorrow etc.; the eighth of the 13 पिं०नि० ६६०; दस०४;(3) (भधीयते sources of Kriya. सम० १३, शायन्ते एभिरिस्यध्ययमानि नामानि ) नाम; Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अभयाव ] अर्थवाय शब्द संज्ञा; अर्थवाचक शब्द & word expressing & sense. “ता कहं देववाणं अज्झयणं श्राहितातिवएज्जा " सू० प० १; नाया० १; दसा० १०, ११; निर० १, २; नाया० ध० २; भग० ८, ७; विशे ६६०; श्रणुजो० १४६६ - छक्कवग्ग. पुं० (-षट्कवर्ग ) ४ २५ ध्ययनना समुदायरूप व्यावश्य सूत्र. छः अध्ययनों का समुदायरूप आवश्यकसूत्र. Avaśyaka Sūtra formed of six chapters. अणुजो० २८; 'अज्झयाय धा० I ( अधि + इण् + णि० ) भाव अभ्यास उरावा. पढ़ाना; अभ्यास कराना. To teach. अझयाविंति विशे० ३१६६ ; अज्भवसाण. न० ( प्रध्यवसान ) अंतः २णुनी वृत्ति; मनना परिणाम; समुदय. अन्तःकरण की वृत्ति; मन का परिणाम- संकल्प. Thought-activity. सूय०२, २, ८०; अणुजो० २७; भग०६, ३१; ११, ११, २४, १; १२, ३१, १, नाया० १८; उत्त० १६, ७, भोव० ४१; विशे० १६६; २०४१; पन्न० ३४; क० प० १, ४१, ( २ ) सेश्या - परिणामनी स्पष्टपणे प्रवृत्ति लेश्या - परिणाम की कुछ स्पष्टरीति से प्रवृत्ति. thought-activity. अंत० ३, श्रावरणिज्ज न० (-आवरणीय) अध्यवसानભાવચારિત્રને અઢકાવનાર એક કર્મપ્રકૃતિ; यारित्रमोहनीयनी अतिविशेष. भावचारित्र को रोकने वाली एक कर्मप्रकृति; चारित्र मोहनीय की प्रकृतिविशेष. impure thought-activity obstructing inward right conduct. भग० ६, ३१; -- वित्तिय त्रि० ( - निर्वर्तित) मध्यपसायी उत्पन्न थयेल. अध्यवसाय से उत्पन्न. resulting from thought-activity. ( ११८ ) << अज्झवसाणणिव्वत्तिएवं करयोवाएवं " भग० २१, अज्भवसाय पुं० (अध्यवसाय) भनना सूक्ष्म પરિણામ, સંકલ્પ, બન્ધહેતુભૂત આત્માની परिशुतिविशेष. मन का सूक्ष्म परिणाम; संकल्प; बंधहेतुभूत आत्मा की परिणति विशेष. Thought-activity causing bondage to the soul. सु० च० १२, ६७; क० गं० ५, १५; नंदी० १२; अज्भवसि थ न० ( अध्यवसित ) मध्यवसाय; मनोभावविशेष. श्रध्यवसाय; मनोभाव विशेष. Thought-activity eg. love, hatred etc. अणुजो० २७; पंचा० ५, [ अभाव १६; अज्झहिय न० ( श्रात्महित ) आत्महितलसुं; स्वति श्रात्महित; स्वहित. One's own welfare; one's own good; spiritual welfare. पराइ० २, १६ अज्झाइयव्व. त्रि० ( अध्येतस्य ) अगुवुः अध्ययन २. पढ़ना; अध्ययन करना. Study. ( २ ) अध्ययन खाने अयुवाने योग्य अध्ययन करने-पढ़ने के योग्य. worthy of study. दस० १, ४, ३; अज्झारोह. पुं० ( अध्यारोह-उपर्युपध्यारोहन्तीति श्रध्यारोहाः ) जीन्न जाउ उप२ उगती अभवृक्ष नामनी सीसी वनस्पति दूसरे झाड़ पर उगने वाली कामवृक्ष नाम की एक हरी वनस्पति. A kind of green vegetation called Kamavṛikşa growing on another tree. सूर्य • २, ३, ६, पद्म० १; अभाव. धा० II ( अधि + इ + णि० ) भाव; अध्ययन पढ़ाना; अध्ययन करवाना. To teach; to cause to study. अज्कावे. गच्छा० १४; For Private Personal Use Only Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अज्झाषणा ] (११६ ) [ अज्झोयर अज्झावणा. मी. (*अध्यापना-अध्यापन) अमुववरण. त्रि. (अध्युपपन-अधिकमत्यर्थ नए ते. पढ़ाना. Act of teaching.| मुपपास्तभित्तस्तदात्मकः ) विषयमागमा क. गं० १,१० तन्मय मनेसो; विषयासात. विषयभोग में अज्झावय. पुं० (अध्यापक ) Sयाय. तन्मय; विषयासक्त. Grossly addicted उपाध्याय. A religious preceptor, to sensual pleasures. सूय. १, २, who studies and teaches Sã- ३, ४, १, ३, २, २२; stras. "अज्झावयाणं पटिकूनभासी" उत्त० | अज्झसि. त्रि. (अध्युषित) पाश्रित; १२, १६; सु. च. १, ३३, माश्रये आवस.आश्रित; आश्रय में आया अभावसित्ता. सं० कृ.अ.(अध्युष्य)मां हुआ. Depending on; seeking २४ीन. भीतर रह कर; अन्दर रहकर. Hav shelter of. पिं० नि० ४५०; ing resided in." पंच तिस्थगरा कुमार अझुसिर. त्रि. (अशुपिर) २-२१३७॥ ; वासमज्मावसिता” ठा. ५, ३; ७ि यानु. दरार रहित; छिद्र रहित. Free अज्झासणा. स्त्री० (*अध्यासना-अध्यासन) from cracks or holes. भोघ. सहन २{त; परिससमा ते. सहन | नि० ७०७; उत्त० २४, १५, (२) तयकरना; परीषह सहना. Endurancc of माथी ढं।येसु नहि. तृण से न ढका हुआ. discomforts. उत्त० टी० २; not covered with grass. प्रव० ०१६; अज्झाहार. पुं० (मध्याहार ) iक्षित पर्नु અનુસંધાન કરવું તે; મૂલમાં ન દેખાતું પદ | अज्झेया. त्रि. (*अध्येता-मध्येतृ) ५।४ ४२ ना२; मी सुत्रमाथी से ते. भाकांक्षित पद का अशुनार. पाठ करने वाला; पढ़ने वाला. A अनुसंधान करना; सूत्र में जो पद न हो उसे student; a reciter; a reader. दूसरे सूत्र में से लेना. Supplying a विशे० १४६४; portion from another text / अज्झेसणा. स्त्री० (अध्येषणा) १२ पूर्व for completing the meaning 24.311. Har gak 2131. Respectful of a certain text. भाया० टी० १, १, direction. सम० अझोयर. पुं० (अध्यवपूर ) साधुनेमा अज्झीण. न. ( अचीण-अर्थिभ्योऽनवरतं , આંધરણમાં ઉમેરો કરી આહાર પાણું આદિ दीयमानमपि वर्दत एवं नतु चीयत इस्य- आपाते; माहारने१५. साधु के शारणम् )शानुं अध्ययन; ५४२९४; १८याय. लिये आधन में और बढ़ती कर आहार पानी शाम का अध्ययन; प्रकरण; अध्याय. A आदि देना; आहार का एक दोष. A fault chapter of a scriptural text. connected with food; viz विशे० १६१; अणुजो० १५४; (२) क्षय giving that food, water etc. to न पाभेत. अक्षय. undecayed. an ascetic which is prepared सम० ३०;-झंझ. त्रि० (-मम्म) सेश- after specially adding water ४सयी निवृत्त नलि ययेस. केश-कलह से to that already boiling, when a अनिवृत्त. not free from troubles Sadhu comes. दस० ५, १, ५५; पिं. and quarrels. सम० ३०; नि०१३; प्रव० ५७८% Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अज्झोयर] ( १२०) [ अह अझोयर. पु. ( मध्यवपूरक ) २५ अज्झोववज्जणा. स्त्री. ( अभ्युपपादना ) પિતાને માટે રસોઈ કરતો હોય તેમાં સાધુને ! विषय मासति. विषयासक्ति. Attachઆવવાની ખબર સાંભળી વધારે કરી અથવા ment to sensual pleasures. આંધરણુમાં ઉમેરો કરી તૈયાર કરેલ આહાર | “तिविहा भाभोववज्जया जाय अजाणू दि. સાધને આપવાથી લાગતા એક દષ; સોળ | तिगिरछा" ठा. ३, ४; उगमनमानी सोणा होष. गृहस्थ अपने | अझोषवएण. त्रि. (अध्युपपन्न ) विषयमा लिये रसोई बनाता हो उस समय साधु के माने આસક્ત; ગૃહ મંત; જેનું જીવનવિષયાધીન का समाचार सुनकर जो अधिक रसोइ बनाई हाय ते. विषयासक्त; मूर्छिता विषयाधीन हो, अथवा अधान में और मिलाकर जो माहार जीवन वाला. Addicted to sensual तैयार किया हो, वह माहार साधु को देने से जो pleasures. नाया० २, ५, ८, १४, १७; दोष लगे वह; सोलह उद्गमनों में से सोलहवाँ भग० १३, ६; सूय० १, २, ३, ४, दसा. ६, दोष. A kind of sin which a १; भोघ० नि०६००; जं० ५० १, २२, man incurs by cooking more अज्झोववन्न. त्रि. (अध्युपपन) जुमे than what is required for ६५ो श६. देखो ऊपर का शब्द. Vide himself when he hears of the “भज्मोववरण". आया. १, १, ५, ६.; arrival of a Sadhu or an ascetic; अझोववाय. पुं० ( अध्युपपात ) पy the last of the sixteen sins अरय ४२वामा चित्तनी मेहता. कुछ भी called Udgamanas. “ अझोयरमो प्रहण करने में चित्त की एकाग्रता का होना. तिविहो जावत्तिय सघरमीसपासंडे मूलम्मि य Concontration of the mind पुग्वकए प्रोयरई तिरह अट्टाए " पिं० नि. upon the attainment of a thing. २४८; अोव० ४०; “ परस्स अभोववायलोभजपणाई " परह. Vअज्झोववज. धा• I. (अधि+उप+पद्) तन्मय य: प्रायवरतुनी साथे मयसा- | अभंभ. त्रि. ( अझम्झ) सोलखित; भाया यनी ता ४२वी. तन्मय-तल्लीन होना; क्षित. लोभ रहित; माया रहित. Withप्राप्यवस्तु के साथ अध्यवसाय की एकता _out greed. पाया० १, ५, ३, १५३; करना. To be completely absorbed अझंझा. स्त्री० ( अझम्मा ) मायाना मा. in; to concentrate the whole कपट का अभाव. Absence of deceit. thought-activity upon the (२) सही सलाय. झगड़े का अभाव. object to be obtained. absence of quarrel. "न से समे हो अमंझपसे" सूय० १, १३, ६; अमोववजइ. नाया० १७; निसी०१२, ३१ अझोववज्जिजा. विधि भाया०२,१५,१७६; अट्ट. त्रि० (अार्त-अर्सिः शारीरमामसी पीडा, तत्र भव भातः ) शारीरि४ या मानसि अझोववजह. प्रा. नाया० ८; પીડાથી પીડાતે પીડિત થયેલ; દુઃખી. उझोववजिहिति. भवि० श्रोव. १०; शारीरिक या मानसिक पीडा से पीडित. अग्मोववज्जमास. प. कु. निसी० १७, ७; / Afflicted in mind or body. "अटे Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अट्टग्माण ] ( १२१) [ णट्टण ए परिजएणे दुस्संवोहे अविजाणए " | ते; 4343 स ते. उच्चस्वर से हंसना. आया० १, १, २, १४; १, २, ५, ६४; Loud laughter. नाया०८; प्रव०१४२२; नाया० १; १९; निसी० ८, ३; ओव० ३४, | अट्टण. पुं० (अहन) सहयनामन Barate साव. ४, ७ क. गं० १, ३०; (२)न. વાસી એક મલ, કે જે સોપારક નગરના રાજા દિલગીર થવું રૂદન કરવું, ખુરશું કરવી પાસેથી ઘણી વાર ઇનામ લઈ આવતો, પણ मातध्यान सुंत. दुःखी होना; रुदन कर- પાછળથી તેની જરા અવસ્થામાં એક જુવાન ना; भात्तध्यान करना. to give way to તેને હરીફ જાગે, તેથી તે પરાજય પામ્યો sorrow; to moan; to bewail. અને આખરે દુઃખી થતાં વિરક્ત થઈ દીક્ષા उत्त• ३०, ३३, ३४, ३१; पण्ह० १, २, सीधी. "जरोवणीयस्स हु नत्थि ताणं" उत्त. माया० १,८,१३१;भग०३,२:-~-घस. ૪, ૧; ની ટીકામાં વિસ્તારથી આ દૃષ્ટાંત पुं० (-वश ) आध्यानने यस ५ja. ઘડપણમાં કઈ ત્રાણ-શરણ નથી એ વિષય आत्तध्यान के पश होना. to be swayed 6५२ सापामां माव्युं छे. उज्जयिनी में by thoughts of pain. नाया० १; रहने वाला भट्टण नामक एक मल्ल, जो कि, --स्सर. पुं०(-स्वर) मातनामना सोपारक नगर के राजा के पास से बहुतसी वार २०६:मने। सवाल. आर्सनाद; दुःख भरा इनाम लाता था. परन्तु पीछे से उसकी जरावरान्द. lamentation.(२)त्रि.ना२५२- स्था में एक प्रतिस्पर्धी खदा हश्रा, जिसने उसे सवाल थी पति हाय ते. दुःस से पराजित किया, इससे उसने दुःखी होकर दीक्षा पीरित स्वर वाला. having a tone ली “जरोवणीयस्स हुनस्थि सायं" उत्त०४, १; expressive of pain. “ अस्सरे ते की टीका में विस्तार से यह दृष्टान्त वृद्धावस्था में कलुणं रसंते'' सूय० १, ५, १, २४, कोई शरण नहीं है, इस सम्बन्ध में दिया गया है. अट्ठज्माण. न. (आध्यान) आयान An athlete named Attana, ચિંતા; ઈષ્ટના વિયોગ કે અનિષ્ટના સંયોગથી | residing in Ujjain. He often पामा ते. आतध्यान; चिंता; इष्टवियोग received presents from the व अनिष्टसंयोग से दुःखी होना. Feeling of | king of a city named Sopāraffliction; anxiety; to be dejec- aka. But in his old age there ted at the separation of a be- arose & rival and he was loved thing or at meeting with defeated; so being disgusted unfavourable circumstances. he entered religious order. कप्प. ४, १२; राय०२६४; नाया. १; सम. “जरोवणीयस्स हु नत्थि साणं" उत० ४, १; ४; ठा० ४, १;-उवगय. त्रि. (-उपगन) अट्टण. न. (अटन) rj-यासते; गति १२वी मातध्यान ना२; अति-शनिभान.आत- ते. चलना: गति करना. Going; moving. ध्यान करने वाला; शोकमग्न. engrossed in ओव० ३१; (२) सरत ३२वी; शारीरिक painful thoughts. " अहझिाणोवगए अमवा ते. कसरत करना; शारीरिक श्रम भूमिगपदिहिए जिमयाइ " सूय• २, २, करना. to take physical exercise. १; निसी०८, ११; जं. प. ३,५६० ओष०-साला. श्री० (-शाला) सरत अहहहास. पुं०(अहहहास) या स्वरथी उस शा; सरत ४२वानी 241. व्यायामशाला; Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अट्टतर ] नाया० कसरत करने की जगह. gymnasium. येव श्रवसाला तेणेव उवागच्छद "" १; भग० ११,११; ओव० ३१, कप्प० २,१०१; अट्टतर न० (तर) अतिशय-पान આર્રાખ્યાન; વિશેષ આર્તધ્યાન કરવું તે. अतिशय आर्त्तध्यान करना Intense Arttadhyāna ( lamentation ). "जिज्ञ्जमा तरं रसंति" सू० १, २, १,२५; अट्टरूस. पुं० (अटरूष - श्रटैः स्वष्यति ) मरसानुं जा; गुरु वनस्पतिनी येऊ लत. अडूसा का वृ; गुच्छ वनस्पति की एक जाति. A kind of tree. पद्म० १; अट्टहास. पुं० ( अट्टहास ) भने सते. जोर से हंसना. Loud laughter. पराद्द ० १, ३; अट्टालग. पुं० न० ( अट्टालक ) गढ ३५२ २वानुं स्थान, अटारी; रू. गढ़ ऊपर रहने का स्थान; झरोखा; अटारी. A turret. जीवा ० ३, ३; पराइ० १, १; भग० ५, ७; ( २ ) गढ तथा दिखाना छोटा उपर जांघेल शस्त्र रामवानुं महान गढ़ या किले पर मनवाया हुआ शस्त्र रखने का स्थान. a turret on a fortress for storing weapons. " पागारं कारयित्ता य गोपुरट्टालगाणि य " उत्त० ६, १८; अट्टालय पुं० ( हालक) भुखे। शह लग". देखो "महालग" शब्द. Vide "अट्टास्लग". राय० २०१; निसी० ८, ३; पन० २; नाया० १६; अणुजो० १३४; सम० प० २१०; uigu. fã. ( ufâa ) Uía; g:M. difa; दुःखी. Afflicted. ओव० ३४; अट्ठ. पुं० (अर्थ) अर्थ; आया रांगाही सूत्रान अर्थ- आव; सारांश, अर्थ; आचाराङ्गादि सूत्रों का अर्थ - भाव. Meaning; sense; purport. निसी ० १ २८; १६, ६; उत्त० १, ८ ३, १०; राय ० २३५; नाया ० १ २; दस० ७, ( १२२ ) (6 - For Private [ अट्ठ १३; भग० १२, १; ओव० ११; कप्प० १, ७; क० गं० १, ४१; २, ३१; (२) प्रयोजन; उद्देश्य. प्रयोजन; उद्देश्य. aim; object; motive. नाया० १; २; १८; १६; भग० १,६, २, १; ५; ५, ४; १५, ११८, ७ दस ० १०, १, ८ उत्त० ४, ४; पिं० नि० भा०३; पिं० नि० १०३; राय० ३६; वेय० ३,२६; ( 3 ) पार्थ; वस्तु-तत्त्व. पदार्थ तस्व. a thing; an object. पंचा० ६, १ राय० २५; जो० २७; (४) अर्य - अभ. कार्य; कृत्य. action; act; work. ठा० १, २; पद्म० ३६ ( ५ ) या विषय-प्रसंग प्रसंग-प्रस्तुत विषय. current subject mat ter. अणुजो० १३४; ( ६ ) परमार्थ; मोक्ष. परमार्थ; मोक्ष. final emancipation; salvation. दस० ८ ४३; उत्त० १, ८ (19) 412011. धारणा. ideal. भग० ३, १; – कर पुं० (-कर- अर्थान् हिताहितप्राप्तिपरिहारादीन् राजादीनां दिग्यानादौ तथोपदेशद्वारा करोतीत्यर्थकरः ) प्रधान; मंत्री. प्रधान; दीवान मंत्री; a minister; a counsellor. ठा० ४, ३; ( २ ) निमित्त प्रकाशम् निभित्तिो. निमित्तज्ञानी. an interpreter of signs and omens. ठा० ४, ३- फिरिया. शी० (-क्रिया) કંઇને કંઇ પ્રયોજન પડયે આરંભાદિ ક્રિયા કરવી તે; ક્રિયાના તેર સ્થાનકમાંનું પહેલું स्थान 3. किसी न किसी प्रयोजन के पड़ने पर आरंभादि क्रिया करना; क्रिया के १३ स्थानकों में से पहिला स्थानक. the first of the 13 Kriyā Sthānakas ( sources of incurring Karma ); viz doing an action involving killing etc. on some ground or for some reasons or other. प्रव• ८२५ -जाय. त्रि० (-जात ) धनार्थी; घननी Personal Use Only Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अट्ठ] [अट्ठ ०३रीयातवाना. पनार्थी; धन की ज़रूरत वाला. ऐगमववहाराणं प्रणोवणिहिया दग्वाणपुब्बी needy. “ अट्ठमायं भिक्खू गिलायमाणं पंचविहा प. सं. अपयपस्वणा" अणुजो० मो कप्पइ " वव० २, १८; (२) संयमयी मंदी. १६-सहया. मी. (-शतिका) सायभान येस. संयम से चलित. one से। अर्यमांथी मेवी पाशी. ऐसी who has swerved from वाणी जिसके सैकडों अर्थ हो सकें. speech asceticism. "प्रहजायं णिग्गंथे णिग्गथिं capable of hundreds of meanगिणहमाणे वा माइक्कमद" ठा० ५, २; ings. “ अपुणहत्ताहिं अहसइयाहिं वग्गूहिं -जुत्त. त्रि. ( -युक्त ) हेयोपाय२५ प्रणवरयं अभिणंदंता" जं. प. भर्य युत; अर्थ-मोक्षत५युग. हेयोपादेय | अट्ठ. त्रि० ( अष्टन् ) 4k; मानी संन्या. रुप अर्थ युक्त; मोक्षोपयुक्त. containing आठ; पाठ की संख्या. Eight. उत्त० २६, discussion on things that should १६; पन्न० १; ४; सम० ८; ठा०१, १; पिं० be abandoned or practiced i. e. नि० ६८; नाया. १, २, ५; ६; जं०५०३, ५२; on matters showing the way दस. ६, ७, ८, १३; सु. च० २,२४४; स. to salvation. “ हजुत्ताणि सिक्खेज्जा प. १; भग. 1, १; ५, ३, ४, ५, ४, ८% थिरहाण र बज्जए" उत्त० १,८;-दसि. ६, ७, ८, २, १८, ८, २४, ११; ३१, १; त्रि० (-दर्शिन् ) अर्थवेत्ता; शालना अर्थने वक८, १५; राय० ४७; भोव. १०; १२; ना२. अर्थवेत्ता; शास्त्रों के अर्थ को -अट्ठमित्रा. मी. ( - अष्टमिका ) मा जानने वाला. one knowing the અઠવાડિયા-૬૪ દિવસ અને ૨૮૮ દાતની એક sense of scriptures. समालवेज्जा ભિખુપડિમા-અભિગ્રહ તપવિશેષ, કે જેમાં परिपुत्रभासी, निसामिया सामिय अट्ठदंसी' પહેલે આઠ દિવસે અથવા પહેલે અષ્ટકે એક सूय० १, १४; २४;-दुग्ग. त्रि० (-दुर्ग) એક દાત અન્નપાણી લેવાય, પછી બીજા परियामे गन; दुर्गम. गूढ; गहन परिणाम અષ્ટકે પ્રત્યેક દિવસે બે બે દાત અન્નપાણી લેવાય माला. inaccessible; abstruse. “पवे- એમ દરેક અષ્ટકમાં એક એક દાત વધારતાં दहस्से दुहमहदुग्गं"सूय० १, ५, १, २; १, १०, આઠમે અવૃકે આઠ આઠ દાત અન્નપાણી १०-पय. न० (-पद) सक्षम महिथी सेवाय. भाठ मठवाड़े-६४ दिन और .८८ विया२वा योग 4-4।३५. सूक्ष्म बुद्धि से दात की एक भिक्खुपरिमा-अभिप्रह विचारने योग्य पद-वाक्य. a sentence तपविशेष, अष्टक के प्रत्येक दिन एक एक दात requiring close thinkiug to be अन्नजल लिया जाय, दूसरे अष्टक के प्रत्येक understood. “समाहियं अटुपयोवसुदं" दिन दो दो दात अगजल लिया जाय, इस सूय० १, ६, २१; क. प० २, ४६; (२) प्रकार प्रत्येक अष्टक में एक एक दात अन्नजल अर्थ-> यहि २७५, ५६-मानुपूर्वी माहि, बढ़ाने से आठवें अष्टक में आठ आठ दात अन्न ચણકન્કંધ આદિ પદાર્થની આનુપૂર્વી–પરિ- जल लिया जाय. a kind of penance, पाटी. श्यणुकादि स्कंध, पद-आनुपूर्वी भादि, । practised by an ascetic, lasting त्र्यणुकस्कंध आदि पदार्थ की परिपाटी. pro.. for eight weeks or 64 days with gressive order of substances e. | 288 Dātas ( a perticular way g. atom, molecule ete. " से किं तं । of giving food and water ) of Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अट्ठ ] ( १२४) [ अट्ठ - food and water. On ev गोत्र भने ८ मंतराय मे मा भ. आठ of the first woek one Dāta of _ 'कर्म; १ शानावरणीय, २ दर्शनावरणीय, ३ वेदfood and water is to be taken, नीय, ४ मोहनीय, ५ आयुष्य, ६ नाम, ७ गोत्र on every day of the second | और ८ अन्तराय. the eight varieties week two Dātas of food and of Karmas viz ( 1 ) Jñānāvarawater are to be taken. Thus piya, ( 2 ) Darsanavaraniya, on every succeeding week one (3) Vedaniya,( 4 ) Mohaniya, additional Dāta of food and (5) Ayusya, (6) Naina, (7) water is to be taken." अहमियाणं | Gotra, ( 8 ) Antarāya. नाया० ५; भिवखुपरिमा चरसट्ठीए राइंदिएहिं दोहिं य 4;-कम्मपगडि. नी० (-कर्मप्रकृति) माअट्ठासीएहिं भिक्खासएहिं" सम० ६४; अंत. भनी अति. आठ कर्मों की प्रकृति. the ८,५; भोव० १५; वव• ६, ३८;-आहिय. varieties of the eight classes of त्रि० (-माहिक) आदिवस संबंधी. आठ दिन Karma. नाया. ५६;--गइ. त्री. (-गसम्बन्धी . relating to or pertaining ति) मा गति; १ १२५ गति, २ तिर्थय, 3 to eight days.पंचा०८,४८;-उत्तर.. तिय सी, ४ २, ५ नारी, र, ७१वा त्रि. (-उत्तर) मा ४२ अधि41864- भने, ८ सिगति. आठ गति;१ नरागति, २ २. पाठ से अधिक. exceeding by तिर्यक् गति, ३ तिथंच श्री, ४ नर, ५ नारी, ३ eight; exceeding eight. “अठ्ठत्तरं देव, . देवी और ८ सिद्धगति. the सयसहस्सं पीइदाणं वलयंति" ओव. भग० eight varieties of Gatis or con२६,१८;"पण्हावागरणेसु अठ्ठत्तरं पसिणसयं ditions of existence; viz ( 1 ) अत्तरं अपसिणसयं" सम०प० १६०;-उ Narak Gati, : ( 2-3 ) lower त्तरसय. न० (-उत्तरशत) १०८; मे से। creatures (male & female) (4-5) मा. एक सौ पाठ. one hundred and human beings (male & female ) eight. प्रव० ४७७-उवास. पुं० (-उप- (6) Deva (7)Devi(8)Siddha. भग० वास ) मा १५वास. आठ उपवास. eight | २५,३;-गुण. पुं०(-गुण) कातना माराम fasts. पंचा० ११, ३०-उस्सेह. त्रि. मार गुरेश युगात.पाठ गुणों सहित गीत; (-उत्सेध) नी मा नगननी या गीत के भाठ गुण. the eight qualities सोय ते. पाठ योजन की ऊंचाई वाला.. or merits of a song; a song eight Yojana's in height. “चक्कट्ठ | having the eight qualities "gadi पट्ठागा अठ्ठस्सेहा य" ठा० ६;-करिण रतंच अलंकियं, वट्ट तहेव अविपुटु, महुरं समं अ-य. त्रि. ( कर्थिक ) २४ मुशायाj. सुललियं भट्टगुणा होति गेयस्स' जीवा• ३; भठपेहलु. having eight corners; राय० १३१;--गुणोववेय. न०(-गुणोपपेत) octagonal. जं. ५० ३, ५४; ठा० ८, १; शुष्पयुक्त गीत. पाठ गुणसहित गीत.(a -कम्म. न०(-कर्मन् ) 241 भ१ सुंज्ञाना- song ) perfect in its eight વરણીય, ૨ નું દર્શનાવરણીય, ૩ જે વેદનીપ, merits, जीवा. ३-चकवालपट्टाण. ४ मोहनीय, ५ भुं मायुष्य, न म, ७ भुं । त्रि०(-पवासप्रतिष्ठान ) माया-पैन Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दर्पण. LAND मद्रासन. 300 मस्त्यजुगल. V2MS अमंगल - श्रीवत्स. सपुर. आठ मंगलिक नंदावर्त. FE स्वस्तिक. ndung . Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अट्ठ ] (१२५) [अट्ठ सारे २२{. भाठ चाकों-पैयों के आधार पर ठहरा हुभा. resting on eight wheels."एगमेगेणं महाणिही घट्टचनकवासपइट्ठाणे " जीवा०३--द्वाण. न. (-स्थान ) म सूत्रनु माहेभुं स्थान स्थानाङ्ग सूत्र का आठवाँ स्थान. the eighth Shãna of Sthănanga Sutra. } " एवं जहा अट्ठाणे" ठा० १०–णायकुमार. पुं० (-ज्ञातकुमार ) शातराना मामा२. ज्ञात वंश के पाठ कुमार. eight princes of the Jñāta dynasty. नाया• ८-तीस. पुं० (-त्रिंशत् ) 3८; मात्रीस. भरतीस. thirty-eight. नाया० घ० सम० २४; भग.४१, १;जं०प०१,११; -दिसाकुमारिया. नी. (-दिशाकुमारिका ) म18 मारी. आठ दिशाकुमारियाँ. eight Disakumāris. नाया० ८;-परसिय. त्रि० (-प्रदेशिक) मा अशनी मनेना. भाठ प्रदेशों का बना हुआ. made up of eight particles. ठा. "एत्थj भट्ठपएसिए रूयगे" ठा. १०; भग० १२, ४;-पडल. त्रि० (-पटन) मा ५७पाj. आठ पुस्त वाला. consisting of eight layers or folds. भग० १, ३३;-पिट्ठणिट्ठिया. बी. (-पिष्टनिहिता) मा वार पिसवायी उत्पन्न येस भशिविशेष. माठ बार पीसने से बनने वाली मदिरा. a kind of wine produced by pounding a substance eight times. पन० १७, जीवा० ३-फास. पुं० (-स्पर्श ) शीत, कोरेमा स्पर्श. शीत, उष्ण वगैरह आठ प्रकार के स्पर्श. eight varieties of touch, e. g. cold, hot etc. विशे०६४६;-भव.पु.(-भव) मा . माठ भव. eight births. भग• २४,१७-भाइभा-या.सी.(-भा- | गिका) माशीना मामा मागोटदु समा५વાનું માપ; બત્રીશ પલ પ્રમાણે રસમાન વિશેષ. माणी के भाठवें भाग जितना रस नापने का माप; बत्तीस पल के अनुसार रस का मान-प्रमाण. a measure of capacity for liquids equal to the eighth part of a Mani. अणुजो०१३२; १५३;-भागपलिओवम. न. (* भागपस्योपम-पक्ष्योपमभाग) ५ल्योपभने। माहमा मा. पल्योपम का भाठवाँ भाग. period of time equal in extent to the eighth of the Paly. opama period. भग०२४, १२;-मभ. • (-मद) मा महाति , जुस, मस તપ, મુત, લાભ અને ઐશ્વર્ય-મહેટાઈએ આઠ वस्तुपरत्वे मह-म।२ १२३। ते. आठ मद; जाति, कुल, बल, रूप, तप,श्रुत,लाभ और ऐश्वर्य इन बातों का अहंकार करना. eightkinds of pride due to (1) caste, (2) family, ( 3 ) physical strength, ( 4 ) beauty, (5) penance, (6) learning, (7) gain, (8) power & wealth. भाऊ. २६;मंगल. न० (-माल) 48 भंगस. पाठ मंगल. eight auspicious things. सस्सणं असोगवरपायवस्स उवरिं बहवे प्रह मङ्गलगा पण्णत्ता तंजहा । सोवत्थिय २ सिरिवत्था ३ णंदियावत्त ४ वदमाराग १ भहासण ६ कखस ७ मच्छ ८ दप्पण" भोव. जं० प. ३, ५३मयमहण. त्रि. (-मदमथन ) मा महना नाश ४२ना२; 248 महने भयनार. आठों मदों का नाश करने वाला. destroyer of the eight varieties of pride. पएह. २, ५;-महापाडिहारे. न० (-महाप्रा. तिहार्य) तीर्थ:२ म न यतामा तरફથી આઠ પ્રકારે બતાવાતે પ્રભાવ, અશોક Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अट्ठ ] (१२६ ) [ अट्ठ વૃક્ષ, દિવ્યપુષ્પવૃષ્ટિ, દિવ્યધ્વનિ, ચામર, સિંહાસન, ભામંડલ-અબડાના ભાગનું તેજ, દેવદુંદુભિ અને છત્ર ઉપર છત્ર એ आहे प्रातिलाय. तीर्थकरों का देवताओं द्वारा प्रकट किये जाने वाला आठ प्रकार का प्रभाव; भशोकवृक्ष, दिव्यपुष्पवृष्टि, दिव्यध्वनि, चामर, सिंहासन, भामंडल, देवदुंदुभि और छत्र ये पाठ प्रातिहार्य. the glory of Tirthankaras testified by gods, in eight ways; e. g. showering celestial flowers etc. नंदी०-मुत्ति. पुं० (-मूर्ति) शिय; भलाय. शिव; शङ्कर; महादेव. the god having eight forms i. e. Siva, Mahadeva. ठा. १;--रस. पुं० (-रस) शृं॥२ मामा २स; शृंगार, पी२, ५३९३, ११२५, रौद्र, भयान, यामम भने सहभुत मे मा २स. आठ प्रकार के रस शृङ्गार, वीर, करुणा, हास्य, रौद्र, भयानक, बीभत्स और अद्भुत ये आठ रस. eight kinds of poetic sentiments viz. (1) Sringāra, ( 2 ) Vira, (3) Karuņā, ( 4 ) Häsya, ( 5 ) Raudra, ( 6 ) Bhayānaka, (7) Bibhatsa, (8) Adbhuta. राय० १३१; -रससंपउत्त. त्रि० (-रससम्प्रयुक्त) मारे २सथी १२५२; मा २सयुत. पाठ प्रकार के रसों से युक्त. replete with the eight poetic sentinents. जीवा० ३-वन्न. त्रि० (-पत्राशत्) अवन; ५८. अठावन; ५८. fifty-eight; 58. क. गं० १, ३२;-वीस. त्रि० (-विराति) सामने पाश;२८. मठाईस; २८. twentyeight; 28. क. गं. १, ३; क. प० २, २४, ५, ११;-सटि. स्त्री० (-पष्ठि) १८ | २५७४. ६८; अइसठ. sixty-eight. भग० | २४, १, २१;-समय. त्रि. (-समय)। नी यति मा समयनी हाय ते. जिसकी स्थिति आठ समय की हो. lasting for eight Samayas (i. 0. units of time ). क. प. १, ४०-सय. न. (-शत) मे से। अनेमा ; १०८. एक सौ पाठ. one hundred and eight. निर० ३, ४, ठा० १०; उत्त ०३६, ६२; -सयसिद्ध. पुं० (-शतसिद-अष्टशतञ्च ते सिदाश निर्वृत्ताश्च अष्टशतसिद्धाः) *मદેવસ્વામી સાથે ઉત્કૃષ્ટી અવગાહનાવાળા તેમના ૧૦૮ સાધુઓ એકજ વખતે સિદ્ધ થયા તે અરૂં; દશ અખેરામાંનું એક અછેટું. ऋषभदेवस्वामी के उत्कृष्ट अवगाहना वाले १.८ साधुओं के एक समय में मोक्ष प्राप्त होने की आश्चर्य जनक घटना; दस मछेरों (पाश्चर्य जनक घटनाभों) में से एक अछेरा. Rişabhadova and his Sādhus, 108 in number, who attained to salvation simultaneously. This is one of the ten wonderful events. ठा० १०;- सहस्स. न. (-सहस्र) मे ॥२ अने 18. एक हजार आठ. one thousand & eight. “वइराघयबस्थणिउणजोइयअट्ठसहस्सवरकंचण " ओव०-सामाय. त्रि० (-सामयिक) म સમયમાં નિપન્ન થાય તે; કેવલ સમુદ્દઘાત पोरे, ३ मा समयमा पूर्ण यायचे. पाठ समयों में निष्पन्न होने वाला; केवलसमुद्घात वगैरह, जो आठ समयों में पूर्ण हो जाते हैं. ( Kevalasamudghata, etc.) that can be finished in eight Samayas. "केवलसमुग्घाए भट्टसामइए परणत्ते" भोव-सीइ. स्त्री० (-प्रशीति) सायासी; ८८. ८८; अठ्यासी. eightyeight; 88. प्रव० ३६६;-सोवरिय. त्रि. ( - सौवर्णिक) मा सोना।२ प्रमा Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अटुंग] (१२७ ) [ अट्ठमी ११: j Nard मा सोना हार गरेरडं हाय आठ तक. Up to eight.क. प. १,१२; ते. सोने की बाठ मोहरों जितने वजन वाला. अट्ठम. त्रि. ( अष्टम ) माझं. आठवाँ. eight gold Mohars in weight. Eighth. भग० २, १; ८, १; नाया. "ऐगमेगस्स णं रराणो चाउरंतचक्कवहिस्स ८; ६; १६; दस० ८, १५, सम० ८; ठा० अट्टसोवरिणए काकिणीरयणे" ठा०८; जं. ६, १; क. गं० १, २; दसा. ५, ११ प. ३, ५४;-हत्तरि. त्रि० (-सप्तति) ७८; नाया. ध० ८ (२) सम-त्रण माते२. अठहत्तर. seventy-eight. ઉપવાસ; ૭ ટંક-વખત ઉલંધી આઠમે કે "अट्ठहत्तरिए सुवरणकुमारदीवकुमारावासस- આહાર લેવો તે; ત્રણ ઉપવાસ ભેગા કરવા તે. यसहस्साणं" सम० ७८पन० २ तीन उपवास साथ २ करना; भोजन के ७ अडंग. न० ( अष्टा) नवमा पूर्वनी श्री समयों को उलांघ कर आठवें समय भोजन આચારવસ્તુમાંથી નીકળેલ સુખદુ:ખના करना. Three continuous fasts; શુભાશુભ-નિમિત્તસૂચક અષ્ટાંગ–નિમિત્તશા- continuous omission of seven स्त्र; नाम,पात, वन, Aiतरिक्ष, मांग meals. नाया० ८; भग० २, १, ३, १; (अंग ५ ते), २५२, सक्षण मने व्यंort १, ३१; २०, ६;-भत्त. न० (-भक्त ) मे मा अंगणुनिमित्तशास्त्र. नवें पूर्व की અમ; ત્રણ ઉપવાસ ભેગા કરવા તે. तीसरी भाचारवस्तु में से निकला हुआ सुख तीन उपवास लगातार करना; अट्ठम. दुःख का शुभाशुभ फल बतलाने वाला निमि- three continuous fasts. "तएणं तशास्त्र; भोम, उत्पात, स्वप्न, आन्तरीक्ष, भंग से भरहे राया अटुमभत्तंसि पोसहसालामो फरकना, स्वर, लक्षण और व्यंजन, इन आठ पडिणिक्खमा" जं. ५० ३, २२; भग. अङ्गों वाला निमित्तशास्त्र. The science १, १; ७, ६; ओव० १९; नाया० १; ८; १३; of interpreting signs and १६; जीवा० ३, ४, विवा० १; पन० २८%; omens classified as inquiring -भत्तिय. त्रि० (-भक्तिक) मम त५ happiness and inisery into કરનાર; અટ્ટમ અમના પારણા કરનાર, eight subdivisions such as लगातार तीन उपवास करने वाला; अट्रम करने Bhauma, etc. It is derived from वाला. observing three continuthe third Achūravastu of the ous fasts. कप्प० ६, २३; भग० १६, ४; ninth Parva. नाया० १; भग० ११, ११; अट्ठमश्र. त्रि. ( अष्टम-क) नुस। "अट्ठम" १५, १; सूय. १, १२, १;-श्राउवेअ. श६. देखो “अहम'शब्द. Vide “अट्ठम." पुं० (-पायुर्वेद ) 418 संगसहित आयुर्व. विशे. १४८७; आठ अंगों सहित आयुर्वेद (वैद्यकज्ञान ). | अहमी. स्त्री. (अष्टमी) ममी; म. Ayurveda or medical science भष्टमी. The eighth day of every consisting of eight parts. Farato half of a lunar month. दसा. ६, -णिमित्त. न० (-निमित्त) गुस। २; विवा० ५.; जं० प० ७, १५३; जीवा० ३,४; "भटुंग" श६. देखो “ अटुंग " शब्द- पंचा.१,१७, राय. २२५-पोसहिय. त्रि० vide " भटुंग". सूय० १, १२, १; (-पौषधिक ) सामना पासो (पोषध) भट्टगमित्त. न. (अष्टकमात्र) मा पर्यंत. । ४२ना२.अष्टमी का पोषध-उपवास करने वाला. Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अट्ठय ] (१२८) [ अट्ठाणिन सम० observing Pauşadha, on the fist of the hand to pluck them eighth day of every half of a out. "चउहि अट्टाहिं लोयं करेइ" जं. प. lunar month. आया० २, ३, २, १०; प्रहाण.न. (भस्थान) सस्थान; अयुत -माई. त्रि. (-प्रादि ) 13 मा पर्व- अनुचित स्थान; मटित स्थान. अनुचित नाहिस. अष्टमी आदि पर्व. ( a sacred / स्थान; खराब जगह. An improper day) such as the eigth day of a place. "अट्ठाणमेयं कुसला वयंति, दगण fortnight etc. "अमिमाईसु दिवसेसु" जे सिद्धिमुदाहरंति " सूय० १, ७, १५; प्रव० ६६७ २, ६, ३३; पिं० नि० भा० २४;--ट्ठवणा. अट्ठय.न.(भष्टक)आहना था. भाठ का समूह. स्त्री० (-स्थापना )सयान-४३ना अप A group of eighth. क. गं० ६, 11; માં-ઉપાધિ રાખવાને અનુચિત સ્થાનમાં अहया. स्त्री. (अर्थता) अपेक्षा. अपेक्षा. પડિલેહણ કરેલ ઉપધિ રાખવી તેનું પ્રમાદ Desire; expectation. "अंगट्टयाए" पलियानो मे मे. गुरु के अवाह में -उपधि रखने के भयोम्य स्थान में पडिलेहण की अहविह. त्रि. (अष्टविध ) १४ प्रा. श्राठ हुई उपधि रखना; प्रमादपडिलेहणा का एक प्रकार का. Of eight kinds. " भट्टविह भेद. keeping the materials and कम्मतमपडलपडिच्छण्णे' उत्त. ३०, २६; garments inspected minutely, भग. 1,६;-बंधय. त्रि० (-बन्धक) मा | ___in improper place; a variety of પ્રકારનાં કર્મ બાંધનાર; આઠે કર્મની પ્રકૃતિને | ___Pramada, Padilehana. ठा० । ५२नार. भाठ कर्मों का या पाठ कर्मों की अहाण. न०(प्रास्थान) मे समा. बैठक; सभा. प्रकृतियों को बांधने वाला. incurring : ___An assembly; a meetingplace. bondage arising from all the ठा० ५, १;-मंडव. न० (-मएरप) मे eight sorts of Karma. भग० ६, t; मेनुं स्थान. बैठक का स्थान; बैठकगृह. असेण. पुं० (अष्टसेन )वत्स गोत्रनी शाम a drawing room; a seat. ठा० ५, १; अने मां न्भेला ५३५. वत्स गोत्र की अट्ठाणउइ. त्रि. (मष्टानवति) १८, सहा. शाखा और उसमें उत्पन्न पुरुष. A branch भठानवें; १८. Ninety-eight. जं. of Vatsa-Gotra; a person born प. ७, १४९; सम० ६८; in that branch. ठा. ७, १; अहाणवर. बी. ( भष्टानवति ) मानी अट्ठसेण. पुं० (अर्थसेन ) असेन नामने। संभ्या . १८, अठानवें. Ninety-eight. ५३५. पुरुषविशेष का नाम. Name प्रव० ३५०% of a man. ठा ७, १B अट्टाणिन.त्रि. (प्रस्थानिक ) स्यान-साधार अहहा. त्रि० (अष्टधा) मारे. आठ । नलित मनाधार, अपात्र. भाधार रहित; प्रकार से. Of eight kinds; in eight अपात्र; स्थान बिना. That which ways. भग० १२, ४, पंचा० १, २, would not give support to; अट्ठा. स्त्री. (भष्टा) ; सय ४२पाने | incapable of retaining," ugif भुटिमा सेवा ते. लोंच करने के लिये केशों को होइ बहुगुणाचं, जेणाणसंकाइ मुसं वएग्जा" मुष्टि में पकरना. Holding hair by the सूय० १, १३, ३; Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भट्टादंड ] (१२६) [प्रहारस - अट्ठावंड. पुं० (-अर्थदण्ड-मर्थन स्वपरोपकारवणेम प्रयोजनेन दण्डो हिंसा अर्थ- | पण्डः ) पोताना सुमने माटे पा२४॥ सुभને માટે જીવની હિંસા કરવી તેનું પ્રથમ ક્રિયા स्थान. अपने या दूसरे के सुख के लिये जीव की हिंसा करना; प्रथम क्रियास्थानक. Destruction of living beings for one's own or another's happiness; the first Kriyāsthāna. ठा.२, 1; ५, २; सम०२, १३;-बत्तिस-य. पुं. न. (-प्रत्यपिक) समाहानना ते२ ક્રિયાસ્થાનકમાંનું પ્રથમ ક્રિયાસ્થાનક; પિતાને અર્થે કે સ્વજનાદિના અર્થ હિંસાદિ पा५ ५२j ते. दंडसमादान के तेरह क्रियास्थानकों में से प्रथम क्रियास्थानक; अपने या स्वजनादि के लिये हिंसादि पाप करना. des- 1 truction of or injury to living boings for one's own or anothers benefit; the first of the thirteen Kriyasthāna s of Dandasamādana. " पढमे दंडसमादाणे अट्ठादंरसमावाणे महादंडवत्तिएत्ति पाहिज्जइ " सूय. २, २, ५; महापय. न. (अष्टापद) गटुंग२. जुभा. Gambling. निसी० १३, ८; भट्टाबंधि. त्रि. (अर्थवन्धिन् ) विना प्रयोजन | अधिमंधननार(साधु). बेकाम अधिक बंध न देने वाला (साधु).( An ascetic) who does not incur Karmic bondage without absolute ne cessity. कप्प. १, ५५ महार. त्रि. (बरादरान् ) +६A; मार. अठारह. Eighteen. पन. ४ महारस. त्रि. (अष्टादशन् ) अढा२, १८ नी संन्या. अठारह की संख्या. Eighteen. “ पढमे पम्माले अस्थि अट्ठारस | मुहुत्ता राई" सू० प० १; नाया० १, ५, १८; नंदी० ४५; ठा० ३, १; ओव० ४१; पन्न. २; ४; भग० ५, १,८७,२१०८,८,११, ११; २४,२१, २३; जं०प० १, १६; सम० १८; ---कोडाकोडि. स्त्री. ( -कोटिकोटि ) અઢાર દોડાદ્રોડ ( કરેડ ગુણિત કરોડ). अठारह क्रोडाकोद. 18 Kodakoda,i.e. 18 x erore x crore. क. प.१,६४, ट्ठाण. न०(-स्थान) संयममा अति-मे-येની પામેલ સાધુએ સંયમમાં મનને સ્થિર કરવા માટે ઉચ્ચ અને દઢ ભાવ ઉત્પન્ન કરવાને વિચારવાના વિચારણીય ૧૮સ્થાન વૈરાગ્ય ભાવનાના १८ विया२त्यान. संयम में बेचैनी उत्पन्न होने पर संयम में मन स्थिर करने के लिये, उच्च और दृढ भाव उत्पन्न करने के लिये, साधु के विचारने योग्य १८ स्थान, वैराग्यभावना के १८ विचारस्थान. the eighteen points of high meditation by which a Sadhu steadies himself when he feels-disturbed in the practice of self-restraint; the eighteen points of renunciation. “समणेणं भगवया महावीरेणं मट्ठारसट्ठाणा पत्तत्ता, तंजहा-वयछकं कायवक, प्रकप्पो गिहि भायणं । एलियंकनिसिज्जा य, सिणाणं सोभवज्जणं" सम० १८-देसीभासा. स्त्री० (-देशीभाषा ) १८ शनी भाषा. अठारह देशों की भाषा. language of eighteen countries. नाया० ६-पावट्ठाण. न० (-पापस्थान) elतिपात माहि मदार पापस्यान. प्राणातिपात आदि अठारह पापस्थान. eighteen sources of sins e. g. destroying life ( Prāņātipāta ) etc. "सम्बं पायाइवायं,मनियमदत्तं च मेहुणं सम्व। सम्वं परिग्गरं तह, राइभत्तं च बोसिरिमो॥ Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अट्ठारस ] (१३०) [ अट्ठावय सव्वं कोहं माणं, मायं लोभं च राग दोसे । सीवगगुभारभिल्ला, धोवण वरणाह भट्ठदस ॥ य। कलहंमभक्खाणं, पेसु परपरिवायं ॥ " तएणं ताभो महारससेणिप्पसेणिभो मायामोसं मिच्छादसणसझं तहेव वोसिरिमो।। भरहेणं रमा एवंयुसा समाणीमो हामो" अंतिमऊसासम्मि य, देहंपि जिणाइपच- जं. प० ३; नाया. ८ क्खं" प्रव० ५४;-मुहुत्त. न० (-मुहूर्स)| अट्ठारसम. त्रि. (अष्टादशतम) १८ मुं; सदार भुर्त; 3१ घl. अठारह मुहूर्त; अढारभु. अठारहवाँ. Eighteenth. नाया० ३६ घड़ियाँ. eighteen Muhurtas of १८; भग० २०,५;( २ ) 03 64वास मेगा time equal to 36 Ghadis. भग० કરવા તે; ૧૭ ટંક-વખત ઉવંધીને ૧૮ મે ५, १; जं. ५० ७, १३४;-वंजण. न० | साहार सेवा ते. लगातार आठ उपवास (-व्यञ्जन) मोननी मा२भी and; भा। करना; भोजन के १७ टंकों ( वस्तों) में भोजन महार व्यंजन-शा छ सेकुंभोजन. भोजन की | न कर १८ वें टंक में भोजन करना. eight १८ वीं आति; जिसमें १८ वाँ व्यंजन-शाक होता | continuous fasts; continuous है. food containing vegetables; | omission of seventeen meals. the eighteenth variety of food. | वव० १, ४१, ४२; भग० २, १७ "सूत्रोधणो अघण्णं, तिरिण य मंसाइ गोरसो | नाया०.७% जूसो। भक्खा गुललावणिया, मूलफला | अट्ठारसय. न० (अष्टादशशत) मे सामने हारियगंडांगो ॥ होइ रसालू य तहा, पाणं सदा२. एक सौ अठारह. One hundred पाणीय पाणगं चेव । भट्ठारसमो सागो and eighteen; 118. क. गं. णिरुवहनो कोइमो पिंडो ॥" चं० प० २०, ३, २२; -सीलंगसहस्स. न. (-शीलासहस्र) अट्ठारसविध. त्रि० ( अष्टादशविध ) पढार मढा२ १२ शासना भेद- २. शील के प्रा२नु. अठारह तरह का. Of eighteen अठारह हजार भेद. eighteen thousand | kinds or sorts. श्राव. ४, ७; varieties of the qualities | अट्ठालोभि. त्रि. ( भालोभिन्-अर्थे दम्ये of right conduct. पंचा० १४, २३; भा समन्ताल्लोभो विद्यते यस्य सः) व्यना -सेणि. स्त्री० ( -श्रेणि ) प्रगन १८ सोनी-सयु. द्रव्य का लोभी; लालची. વર્ગ અઢાર વર્ણ; નવ ના અને નવ Avaricious; covetous of money. अरू मनी १८ वर्ण, नौ नारु और नौ कारु " संजोगट्ठी भट्ठालोभी " आया. १, २, मिलकर १८ वर्ण; जैसे कुम्हार सुनार आदि । १, ६२, १८ प्रकार के कारीगर. eighteen | अट्ठावरण. स्त्री० (अष्टपञ्चाशत् ) हारना classes of artisans & craftsmen, ५८ नी संध्या. ५८ की संख्या. Fiftye. g. goldsmiths ete. “ कुंभार eight. “ पढमदोषपंचमासु तिसु पुत्वीसु पहइल्ला, सुपएणकारा य सूचकारा या गंधग्वा | महावएणं हिरवाबाससहस्सा " सम• ५.८ कासवगा, मालाकारा य कजकरा॥ तंबोलिभा | क. गं० २, ८; जं०प० ४, ६ य एए, नवप्पयारा य गारुश्रा भणिया । | अट्ठावय. पुं० म०(अष्टापद) धूत | जुगार. महणं णवप्पयारे, कारअवएणे पवक्खामि ॥ | जुश्रा. Gambling."अठ्ठावयं ण सिक्तिचम्सयरजतपीलगगंच्छियाछिपय कंसकारा य। जा" सूब० १, ६, १७; नाया० १; (२) Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'मेनं करति भणमा निन्जीयावर सन्नासोईदी। पुढवीकायारंभे । संनिजुया ते मुणि वंदे। नद्वारससीलंगसहस्स] अमकाजेनाणुजा ६००० M णान.... मणमा पयसा कायसा '.... ... ... आहार. मयसमा मेडण परिगह समा५.० ५.. समा५.. सशा५.. स्सह/३ीय तदीय /चौरिया ०/काय./काम. काय, TEरियापदीय अभीव काय-काय काय. कासेंदी प्रतिबजुमा एजुपः बभभुया. सोइंदी परिवंदी १.० १.. १०० पुठपीकावा आउकाय. पाय.पाऊकाय. पणस्सा रिमे. . . ] १. काय.. /सस्थजुका संञमजुत ( १३१ ) खनिजुया मुतिमुमा अजय मद्दवजुया नाघष निपुणावंदे । जुया. . अया.. -= अट्ठारसमडम्ससीलगरह -- [ अट्ठारससीलंगसहस्स Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भट्ठावय ] ( १३२) [ अहि - योपट; शतरंनी २मत. चौपर; सतरंज सय” जं० प० २, २६, ७, १५६; भग०३,३; का खेल. the game of chess; a ६, ३; १०, ५, २०, ५; २४, १; ३१, २८; kind of gambling play. सूय० १, ३२, २, ४१,३; सु.च.१,३६५ोव.२६; १, १७ दस० ३, ४; नाया० १; (3) शत पम० २, ४; नाया० ८; રમવાની કળા; ૭૨ કળામાંની ૧૩ મી કળા. अट्ठावीसइ. त्रि. (अष्टाविंशति) सयापारा; सतरंज खेलने की कला; ७२ कलाओं में से १३ २८नीसंभ्या अट्ठावीस की संख्या. Twentyवी कला. the art of playing the eight. विशे०.११६; पन.१; game of chess; thirteenth of अट्ठावीसइम. त्रि० (अष्टाविंशतितम) मचाthe seventy-two arts. staro xo; पासमुं. भट्ठावीसवाँ. Twenty-eighth. (૪) જુગારનું ચપટ; શતરંજ વગેરેને (२) न० १३ उपवास मेगा ४२वा ते; २७ ५२. जुआ का तख़्ता; चौपर व सतरंज का ટંક ઉલંધીને ૨૮ મે ટકે આહાર લેવો તે. ૧૨ पट. a gambling board: a chess- उपवास करना; २७ टंक उलांघकर २८ board etc. जं०प० २, २०; (५)ना वें टंक में आहार लेना. thirteen conseઉપર ગષભદેવસ્વામી નિર્વાણ પદ પામ્યા cutive fasts; omission of ते पर्वत; मटा५६ नामे पर्वत. जिस पर्वत पर twenty-seven continuous meals. से ऋषभदेवस्वामी ने निर्वाण प्राप्त किया था, | नाया. १; भग० २,१%3B उस पर्वत का नाम-अष्टापद. a mountain | अट्ठासीइ. त्रि. (अष्टाशीति)८८; सयासी. called Astăpada where Ri अध्यासी. Eighty-eight. नाया० ८; şabhadeva Svăini obtained भग. १., ५; २४, १; १२; सम०८८ वव. liberation. पंचा. १६, १७, प्रव. १, ३८; जं. प० १, १२; ३६४ (१) मष्टा५६ नामनाही. मष्टापद अटाह. न० (अष्टाह) मा विवसनासमुदाय. नाम का द्वीप. an island called भाठ दिनों का समूह. A period of eight Astāpada. जीवा० ३, ३;-सिहर.न. days. नाया० ८; (-शिखर) मष्टा५६ पर्वतर्नु शि५२. अष्टापद अट्ठाहिम-य. त्रि. (मष्टाहिक) निरंतरपर्वत का शिखर. a summit of mount सगसग महिवसनु. एक साथ आठ दिनों का. Astāpada. कप्प० ५, २२४;-सेल. Of continuous eight days. जं. पुं० (-शैन ) म४५६ नामनी पर्वत. अष्टापद ५० नाया०८-महिमा. बी०(-महिमन्) नाम का पर्वत. the mountain named આઠ દિવસને મહોત્સવ; અઠાઈ મહેત્સવ. Astapada. कप्प. ७, २२४; आठ दिनों का महोत्सव. a festival of अट्ठावय. न. (अर्थपद) अर्थशास्त्र; धन eight days. नाया० ८; धान्यापान ४२वानुशाल अर्थशाम; | अटि. त्रि. ( अर्थिन् ) प्रयोजनवाजा, सम्पत्तिशास्त्र. Economics; political | प्रयोजन वाला; मतलबी. Having a pureconomy. सूय० १, ६, १७, pose; intending. पन० २८; आया० अहावीस. त्रि. (अष्टाविंश ) पास अने। १, ६, ४, १६२; सा; ५४ावीश. अट्ठावीस. Twenty- अहि. न० (अस्थिन् ) 83; 83. हही. A eight. “तिरिणयकोसे अट्ठावीस धणु- bone. “ अट्ठीए अट्ठीमिजाए " माया० Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ महि] (१३३) [ अहि १, १, ६, ५३; भग० १, ७, २, १; ५; | ३, ४, ५, २; पिं.नि. भा० ५०;नाया. १; २; सूय. २,१,१५; अोव० ३१; राय० २२४; / भत्त० १४२, कप्प. ४, ५१;-कच्छ म. पुं० (-कच्छप ) महु-घर & आयमी. बहुतसी हहियों वाला कछुवा. a tortoise having many bones. तंडु. -कढिण. त्रि. (*-कठिन-कठिनास्थिककठिनानि मस्थिकानि यत्र तत्तथा ) पाणी. कठिन-मजबूत हाड वाला. having hard, strong bones. " अट्टियकढिये सिरणहारुबंधणे " तंड-चम्मसिरत्ता. स्त्री० (-चर्मशिरावत्ता-अस्थीनि चर्म च शिराव वायवो विद्यन्ते यस्य स तथा तनावस्तत्ता ) शरीरमा मात्र &i, ચામડી અને સ્નાયુનું અસ્તિત્વ; માંસ અને લેહિ વિના હાડ, ચામડી અને સ્નાયુનું રહેવું. शरीर में केवल हही, चर्म और स्नायुओं का अस्तित्व होना; मांस और रक्त के सिवाय हही, चर्म और स्नायु का रहना. condition of being a mere skeleton containing nothing but bones, skin and sinews; total emaciation. "ट्टिचम्मसिरसाए परणापंति यो व णं मंससोणियत्ताए धणं मणगारं" अणुत्त०२;-चम्मावणच. त्रि० (-चर्मावमद ) सत्यंत श-दुर्भस; लेना શરીરમાં માંસ સુકાઈ જવાથી ચામડી હાડકાને पा की डाय ते. अत्यन्त कृश; दुर्बल; जिसके शरीर का मांस सूख गया हो और अस्थिपंजर शेष हो. very lean; with skin touching the bones; totally emaciated."पहिचम्मावणदे किरिकिरिभूए किसे धमविसंतए यावि होत्या" भग० २, मु. न० (-युब) था- - કાના હથિયારથી એકબીજાને પ્રહાર કરવા તે. | हही से--हड़ियों के शस्त्रों से एक दूसरे पर प्रहार करना. fighting with weapons made of bones. नाया. १;-ज्झाम. न० (-ज्याम) मणेj-j झुंडा.जली हुई-काली पड़ी हुई हही. a bone burnt black.भग. ५,२-थंभ. पुं०(-स्तम्भ) હાડકાનો થાંભલે, કે જેની ઉપમા અપચ્ચખા વરણીયના માનને આપવામાં આવી છે. हड़ियों का स्तंभ, जिसकी उपमा अपञ्चक्खाणावरणीय के मान को दी गई है. a pillar of bones to which the variety of pride called Apachchakhāņāvaraniya is compared. “ पत्तारि थंभा पात्ता,तंजहा सेलथंभे टिथंभे दारुयंभे सिणिसलयाथंभे " ठा० ४, २;-दाम. न० (-दामन् ) 31नी मा. हडियों की माला. a garland of bones. तंडु०-धमणिसंताणसंतय. त्रि० (-धमनिसन्तानसन्तत ) iसने नसाथी व्याप्त नसाजयी यात; शरीरे दुर्भस. हड़ियों और नसों से भरा हुआ; नसों के जाल से व्याप्त; दुर्बल शरीर वाला. very lean; reduced to bones and veins. "महिधमणिसं. ताणसंतयं सम्बामो समंता परिसमंतं च " तंडु०-भंजण. न० (-भजन) शरीर. १; ७२।७र्नु . रीढ़ की हड़ी. the spinal cord. पण्ह० १;-मिजा. स्त्री० (-मजा ) Siना भाव; माथी रेतपाय पन थाय छेते. हड़ियों का गूदा; जिसमें से वीर्य उत्पन होता है वह. marrow of the bones of which the vitalfluid is formed. (२) आनी यमी; हार्नु तत्व-सा२. हड़ियों का गूदा; हड़ियों का सार. marrow of the bones. सूय० २, २, ६; २, ७, ३, ठा० ४, २; अाया० १, ३, ६, ५३; भग० १,५; ३, ४; Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रदिश्र ] - मिंजापेमाखुरागरत्त. त्रि० (-मजाप्रेमानुरागरक्त-अस्थिमज्जा: प्रेमाणुरागेण सावंशप्रवचनप्रीतिरूपकुसम्भादिरागेण रक्ता इव रक्ता येषां ते तथा ) नेनी हाडेहाउनी મિજામાં પ્રવચન ધર્મના રંગ લાગેલા હાય તે; જેનું અંતઃકરણ દૃઢ શ્રદ્ઘાથી ભાવિત થયેલું હોય ते. जिसकी हड्डी हड्डी में - रग रग में धर्म का रंग भरा हो; जिसका अन्तःकरण दृढ श्रद्धा से युक्त हो. imbued with religious feeling to the marrow. "अभिगहियट्ठे षट्टिमिंजापेमाणुरागरते " सूर्य० २, ७, ६६, भग० २, २; नाया ० १३ – रासि पुं० (-राशि ) डाउन ढगले. हड्डियों का ढेर a heap ( १३४ ) of bones. नाया० ६; श्राया० २, १, १, १; - सुहा. स्त्री० ( * सुखा - सुख ) अने સુખકારી-ચંપી; શરીર યા શરીરના અવયવ भाववा - मावा ते. शरीर के अवयवों को दबाना. shampooing etc. pleasing to the bones विवा० ६; नाया० १; कप्प० ४, ६१; अट्ठिा न ० ( अस्थिक) गोटली; इतना हणीया मेरे गुठली. The stone of a fruit. दसा० ६, ४; दस० ५ १ ८४; अश्रिगाम पुं० ( अस्थिकग्राम ) वेगवती નદીને કાંઠે આવેલું વર્ધમાનપુર નામનું ગામ, જેનું પ્રથમ નામ વમાન હતું પણ એક વણુજારાના બળદ નદીમાં થાકતાં તેના ધણીએ તેની સારવારને માટે વર્ધમાનપુરના મહાજનને અમુક રકમ આપી તે ચાલ્યા ગયે. મહાજને બરાબર સંભાળ ન લીધી તેથી દુ:ખી થતા પણ મરણ સમયે સારી લેસ્યા માવ્યાથી તે મરી શૂલપાણિ નામે યક્ષ થયા. ગામ અને મહાજન ઉપર કાપાયમાન થવાથી મહામારી રાગ મૂક્યો. તેમાં એટલા માણસા માઁ કે હાડકાંના ઢગલાના ઢગલા થયા. ત્યારથી તેનું ‘અલ્ડિંઅગામ’ નામ પડયું. આખરે ગામ [ श्रदिश्रगाम બહાર શૂલપાણિ યક્ષનું મંદિર સ્થાપવાથી શાંતિ થઈ. જે મંદિરમાં મહાવીરસ્વામી એક રાત રહ્યા હતા અને શૂલપાણિયક્ષે મા वीर स्वाभिने परिषह व्याप्यो हतो. वेगवती नदी के किनारे बसा हुआ वर्द्धमानपुर ग्राम; जिसका पहिला नाम वर्द्धमान था परन्तु एक बनजारे का बैल नदी में थक जाने से जब वह बिल्कुल आगे न बढ़ सका, तब बनजारे ने उसकी सार संभाल के लिये वर्द्धमानपुर के महाजन को कुछ रकम दी और वह वहाँ से चला गया. परन्तु महाजन ने उसकी देख रेख न की, इससे वह बहुत दुःखी हुआ. अन्त में मरते समय शुभ लेश्यारूप परिणाम होने से वह मरकर शूलपाणि नामक यक्ष हुआ, और उस ग्राम व महाजन पर कुपित होकर, उसने महामारी फैलाई; उससे इतने आदमी मरे कि, ग्राम में हड्डियों के ढेर हो गये. तबसे उसका नाम “अश्रिगाम" पड़ गया. आखिर जब गाँव बाहिर शूलपाणि यक्ष का मंदिर बनवाया गया तब महामारी शांत हुई. इसी मन्दिर में महावीरस्वामी एक रात भर रहे थे और शूलपाणि ने उन्हें कष्ट दिया था. (Lit a heap of bones). A city on the Vegavati river, once called Vardhamanapura but afterwards styled Aṭṭhiagama, on account of the following incident. A bullock of an itinerant merchant crossing the river, got fatigued. The merchant leav ing some money with the Mahajanas of the city for its treatment, passed on. The Mah ajanas neglected the bullock and it died and was reborn a Yakṣa named Śūlapāņi. as For Private Personal Use Only Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अदिठप्प ] (१३५) [ अठियकप्प Enraged at the citizens he इच्छा करने वाला. wishing. सूय० १, spread plague in the city २, ३, १५; which carried off thousands | अदिठ्य. त्रि० (अर्थित ) ४२छेटुं. इच्छित. whose bones formed a great Wished; desired; longed for. heap; thenceforward this city उत्त. १, ४६; came to be called Atthiagama. | अट्ठिय. त्रि. (अस्थित) स्थिर न २९स. At last a temple was built in thos स्थिर न रहा हुआ. Unsteady; not name of Sulapani, outside the | firm. पण्ह० १, ३; भग० २५, २; city, and the plague subsided | अडिय. त्रि. (अस्थितक ) अनियमित; in the town. In this temple | सनपस्थित, अनियमित. Irregular; Mahāvīra Sväni put up for _unsteady. प्रव० ६६३; a night. Sūlapāņi gave him अट्ठियकप्प. पुं० (अस्थितकल्प) मनवस्थित much trouble कप्प० ५, १२३; ક૯૫-આચાર મર્યાદા; વચ્ચેના બાવીસ તીર્થअदिठप्प. त्रि०(अस्थितात्मन्) मामा કરોના સાધુઓને આચાર, કે જે એક સરખા अस्थिर छ मेवा. अस्थिर आत्मा वाला. Of શાસ્ત્રીય નિયમની મર્યાદાથી બાંધવામાં નથી unsteady soul. दस• २, t; આવ્યો અર્થાત તે સાધુઓ મહિનાથી વધારે अगि . न. (अस्थिक ) ; 83. हही. | પણ રહેવું હોય તે રહે; પડિકમણું અતિચાર A bone. पण्ह. १, ३, (२)वर्धमानपुर ન લાગ્યા હોય તે ન પણ કરે, રાજપિંડ પણ नगर; सहीअगाम. वर्द्धमानपुर; अट्ठीअगाम. ભે, વસ્ત્ર રંગીન મળે છે તે પણ વાપરે, a city named Vardhamānapura. એકને ઉદ્દેશી આહાર કર્યો હોય તે બીજા भग० १५, १७ લઈ શકે વગેરે આચાર એક સરખા નહિ માટે भट्ठिय. न. (अस्थिक ) नुस।“ अढिग" तेसानो सनवस्थित ३८५. अनवस्थित श६. देखो "अटिग" शब्द. Vide 'अढिग'. आचार; बीच के बावीस तीर्थकरों के साधुओं भग०६, ३३;-कठुट्ठिय त्रि०(-काष्ठो- का आचार, जो शास्त्रीय नियमों से मर्यादित स्थित-अस्थिकान्येव काष्ठानि काठिन्य नहीं था अर्थात् एक मास से अधिक कहीं रहना साधम्मोत् तेभ्यो यदुत्थितं तत्तथा ) हिन हो तो वे साधु रहते थे, अतिचार न लगा हो तो हनुमनल शरी२; भारताउनु. मजबूत पडिकमण भी नहीं करते थे, राजपिंड भी ले लेते हरियों से बना हुआशरीर. having strong थे और मिलने पर रंगीन वस्त्र भी पहिनते थे. bones; a body made up of सारांश यह कि, समान और नियमित आचरण hard bones. भग• १, ३३, नहीं था इस लिये वह अनवस्थित कल्प कहलाता अदिव्य. न. (मार्थिक-अर्यत इत्यर्थो मोषः स था. Unsettled rules of conduct; प्रयोजनमस्खेत्यार्थिकम्) मोक्ष साधा. मोक्ष the conduct of the Sadhus of की साधना करने वाला. ( One) en- the intermediate 22 Tirthandeavouring after final bliss. karas. This conduct was not "एसबा बामइस्संति, विउल्लं भट्ठियं सुमं" | bound down by hard and fast उत्त० १, ४६ (२) त्रि. २७५ ४२ना२. 1 rules of Sastras, e. g. they Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अडियगाम ] could stay at the same place for more than a month, they did not perform Padikamana if they had not incurred any faults, they could accept food from a king, they could put on coloured garments if they got them and they could accept the food meant for other Sadhus, This kind of conduct ( Achāra ) is called Anavasthitakalpa. भग० २५, ६, ७ अट्ठियगाम. पुं० ( अस्थिकग्राम ) वर्धमानपुर શહેરનું અપરનામ, કે જ્યાં શૂલપાણિ યક્ષનું स्थान तु. वर्धमानपुर का दूसरा नाम, जिस शहर में शूलपाणि यक्ष का स्थान था. An other name of the city of Vardhamanapura, where there was an abode of the Yakṣa called śūlapāni. कप्प० लि. पुं० ( अस्थिक ) उपासीया; उपासनुं fr. बिनोला. Cotton seed. पिं० नि० ६०३; ५., १२१; ( १३६ ) अठायमाण. व० कृ० त्रि० ( अतिष्ठत् ) नउलो रतो. न खड़ा होता हुआ. Not remaining in a standing posture. पंचा० १६, १३; अड. धा० I. ( अट् ) लभ; ३२. भ्रमण करना; घूमना. To wander. अडइ. भग० २, ५; पिं० नि० २१७; अति. परह० १, १; अडत व० कृ० पिं० नि० १६४; अडमाण. व० कृ० नाया० १४; १६; १६; भग० २, ५, ७, १०, १५, १; विवा० १; अत्तिए हे० कृ० भग० २, ५, असा. सं० कृ० भग० ३, १; [ अडड अड. पुं० ( टू ) रामरायनी यांवाला पा रेवा या वगेरे. कबूतर के पंख समान पंख वाला पक्षी विशेष. गौरैया वगैरह. A bird, such as dove, sparrow etc. जीवा ० १; ड. त्रि० ( अष्ट ) साहनी संख्या ८. आठ; ८. Eight; 8. क० गं० ३, २०, ४, २५: - तीस. त्रि० ( - त्रिंशत् ) रमाउनीश; ३८. अडतीस; ३८. thirty-eight; 38. क०गं० २, २७; — नउइ. स्त्री० ( - नवति ) ८८. अठानवें ३८. ninetyeight; 98. प्रव० ३६६; -- वन्न. त्रि० ( - पश्चाशत् ) महावन ५८. अठावन; ५८. fifty-eight; 58. क० गं० १, २; २, ६; प्रव० ३७२; -वीस त्रि० ( - विंशति ) हावी; २८ अट्ठाईस २८. twentyeight; 28. क. गं० १, ३१; - सहि. स्त्री० (-पष्टि ) खडसह ६८ नी संख्या. अड़सठ; ६८ की संख्या sixty-eight. " विमलस्स णं घरहो अडसठ्ठी समणसाह स्सीग्रो सम० ६८; अडई. स्त्री० (अटवी ) खटवी; मंगल. जंगल; वन. A forest; a jungle. सु० च० ८; "" १३६; अडज्झ. त्रि० ( प्रदाय ) अग्निथी माणी शकाय नहि तेयुं. जो अग्नि से न जल सके. Incapable of being burnt. ठा० ३,२; भग० २०, ५; पंचा० १४, ३४; * अडड न० ( अटट ) ८४ ला खडडांग प्रभार असविशेष. ८४ लाख अडडांग प्रमाण कात. A period of time measuring eighty-four lacs of Adadangas. " चउरासीइं अडडंगसय सहस्साइं से एगे अडडे " अणुजो० ११६; भग० २, १६, ७९ २५, ५; ठा० २, ४; जीवा० ३,४: जं० प० २, १८ – अंग न० (- श्रङ्ग) ८४ बाय त्रुटित Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अडण ] ( १३७) [ अट प्रभाए। आणविशेष. ८४ लाख त्रुटित प्रमाण वनवासी; जंगल में रहने वाला. residing काल. a period of time measur- in a forest. विवा० ३; ing eighty-four lacs of Trutitas. अडयी. मी० (अटवी ) गत 12वी. जंगल, भग० ५, १; २५, ५; ठा० २, ४; अणुओ० वन. A forest. नाया० १५; १८; १६; भग. १५, १; ओव० ३६; जं. प० १,१०; पण्ह. अडण. न० ( भटन) सन २y; २५७y; ३२. 1,1; सु० च०७, २३६; विशे० १२.१; राय j. भटकना; फिरना. Wandering. २६२;-जम्मण. न० (-जन्मन् ) अरवीठा०६; જંગલમાં જન્મ થાય તે; જંગલપ્રસતિનું દુઃખ. अउपल्लाण. न. ( लाटदेशे स्वनामल्यातेऽन्यत्र घन में जन्म होना; जंगल में प्रसूति होने का च थिल्लिरितिप्रसिद्ध वाहनभेदे ) वाहन दुःख. birth in a forest; pain of विशेषएक तरह की सवारी. A kind of child-birth in a forest. परह. १, vehicle. जीवा० ३; १;-वास. पुं० (-वास) समां सj ते; सटवीनिवास. वनवास. जंगल में वसना. अश्याल. त्रि. (प्रष्टचत्वारिंशत् ) ४८; 43 residence in a forest. “उन्विग्गतालीस. भरतालीस. Forty-eight. क. अप्पया असरणा घडवीवासं उति "पएर. गं. २, २५; ६, २७, प्रव० १५; ३७२; भग० ३, ४ पन्न.२; जं. प.-सय. न. (-शत) मतालीस अधि: सो; मे सेो भने अडिल्ल.पुं०(*मटिल-चर्मचटी) याभानी चांभसतासीस. एक सौ अड़तालीस; १४८. one वाणामे पक्षी; यमगी. चमरे के पंखों वाला hundred and forty-eight; 148. एक पक्षी; चमगीदड़. A kind of a bird क. गं० २, २५; having wings of leather. पन० १; *अडयाल. पुं० ( प्रशंसायाम् ) प्रशंसा; शत; अहोषिय. त्रि. (माटोपित) अरेस. भराहुमा. माय. प्रशंसा; तारीफ; कीर्ति. Fame; | Full. परह. १, ३; praise. पण २; ० ५० १, ११; *अडुवियडु. त्रि. ( इतस्ततः) माम तम; अडयालीस. त्रि० ( अष्टचत्वारिंशत् ) उता- | माधुं पाधु; म विनानु. इधर उधर भागे सीस; ४८ नी संभ्या अस्तालास की संख्या. पछि; क्रम रहित. Confused; disorderForty-eight. "धम्मस्स यं पराभो अड- ed; at sixes and sevens. प्रव० यालीसं गणा" सम० ४८; भग• ५, ८; १, ७५४; ७, २४, १२; १८; अणुजो० १३३; जं० ५० अड्ढ. त्रि. (मान्य) धनधान्याटिया परिपूर्ण: २, ११७ समृद्धिवान् . धनधान्यादि से युक्त; समृद्धिअडवि.सी-(भटवी) ; अपी.जंगल; वान्. Rich; wealthy. नाया० १; ३; ५; बन. A forest. ठा० ५, २;-जत्ता. ७; १३, १४; १५; १६; भग० २, १; ५, बी० (-पात्रा) सटवी-गसनी भुसारी. ३,13६, ३३,१५,१; २५, ७ राय०२८९ बनयात्रा; जंगल की मुसाफ़िरी. travel in -इज्जा स्त्री० (-इज्या-माव्यैः क्रियमाणेa forest. निसी. १६, ११;-संसिय.. ज्या मान्यज्या) धनाढय ५३ अरेस सार; त्रि. (-संश्रित) ८वीन पाश्रीने २हेस. | सुभविशे५. धनाव्य पुरुष के द्वारा किया हुभा १८ Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अढ] (१३८) [ अड्ढाइज मत्कार; सुखविशेष. respect shown by / ઉપર કેડને વીંટી લઈ સાથળ ઉપર કશથી a rich man. ठा. १०; मंधाय छे. साध्वी के पहिनने का एक वस्त्र, अदद. न. (भई) अध; ; अध। भास । जो कमर और घुटनों के ऊपर के भाग पर माधा; माधा हिस्सा. A half; half. नंदी. लपेटा जाकर भवग्रहानन्तक पट्ट के स्थ० ३३;-अपकति. स्त्री० (-अपक्रान्ति- ऊपर कक्षों से बांधा जाता है. a garअर्द्धस्थासमप्ररूपस्य एकदेशस्य वा एका- ment worn by female asceदिपदात्मकस्यापक्रमामवस्थापनं शेषस्य tics round the waist and the तु वृथादिपदसंघातरूपस्य एकदेशस्योद thigh. प्रव०५३७;-क्खेत्त. न० (-क्षेत्र) गमनं यस्या रचनायां सा) *तुप्रभारी એક અહોરાત્ર પરિમિત ક્ષેત્ર પર્યત ચંદ્રની જધન્ય, મધ્યમ અને ઉત્કૃષ્ટ તપસ્યાના સાથે જોગ જોડનાર નક્ષત્ર; ઉત્તરાભાદ્રપદ, પરિમાણમાં વધ ઘટ કરવી તે; જધન્ય, ઉત્તરાફાલ્ગની, ઉત્તરાષાઢા, રોહિણી, પુનર્વસુ ૧ મધ્યમ ૨ અને ઉત્કૃષ્ટ ૩ ઉપવાસમાંથી मन विशामागे ७ नक्षत्र. एक अहोरात्र तक એક દેશ એટલે પ્રથમ જઘન્ય પદને ત્યાગ चन्द्र के साथ सम्बन्ध रखने वाला नक्षत्रसमद; કરવો તે; દાખલા તરીકે ગ્રીષ્મ ઋતુમાં જધન્ય, उत्तराभाद्रपद, उत्तराफाल्गुनी, उत्तराषाढा, ૧ મધ્યમ ર અને ઉત્કૃષ્ટ ૩ ઉપવાસ કરવા, रोहिणी, पुनर्वसु और विशाखा ये छः नक्षत्र. ત્યાર પછી શિશિર ઋતુમાં જધન્ય, ૨ મધ્યમ a constellation remaining in ૩ ઉત્કૃષ્ટ ૪ ઉપવાસ કરવા, વર્ષા ઋતુમાં conjunction with the moon for ५७ मेम समrj. ऋतु के अनुसार जघन्य, a day and a night. These conमध्यम और उत्कृष्ट तपस्या के परिमाण में stellations are, Uttarābhādra न्यूनाधिकता करना; जघन्य, मध्यम और उत्कृष्ट pada, Uttarăphälgunī, Uttarāउपवास में से एक देश अर्थात् प्रथम जघन्य sádhã, Rohini, Punarvasu पद का त्याग करना. उदाहरणार्थ- ग्रीष्म ऋतु में and Visakha. सू. प.१०-भरा. जघन्य, १ मध्यम २ और उत्कृष्ट ३ उपवास पुं० (-भरत) भरतक्षेत्रने। म भाग. भरत करना, शिशिर ऋतु में जघन्य, २ मध्यम ३ क्षेत्र का आधा भाग. one half of Bha और उत्कृष्ट ४ उपवास करना, वर्षा ऋतु में भी rata Ksetra. कप्प० १, २;-रत्त. पुं. इसी क्रम से समझना चाहिये. progressive (-रात्र ) मय शत; म रात. मध्य रात्रि and regressive regulation of आधी रात. dead of night, midthe three kinds of penance night. श्रोध. नि. ६६२; vizlowest, middle, and highest अड्ढग.त्रि० (पापक )संपत्तियालरेस. सम्पaccording to season; e. g. if त्ति से भरा हुआ. Wealthy; full of two fasts are middle in summer, ___wealth; replete with wealth. they become lowest in winter. पंचा. १२, १४ विशे० १२७२;-उरुग. पुं० (-उहक-अर्द- अढाइज्ज. त्रि. (भईतृतीय-अचं तृतीयं यत्र मुरुकाद्विभजतीस्य रुका) 33 २५ने सायण तत्) 4ढी; रे मने मई. अढ़ाई. Two and ઉપર વીંટવાનું સાધ્વીનું એક ઉપગરણ, કે ___a half. पम० ११ १८; राय० १.५ जीवा० २ भनी यही धु, सहानंतर पट्टनी। ३,१; अणुजो. १३४; भग० २, ८, ६, ३१; Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ सचित्र अर्धमागधी कोप ६६ पुनव ret पुरस want Nick ०००० Sonarik आ agespec certa punar | dtk w मध्यवस्त १५५ १९ १०३०५१३ ५१ Winn sangto २६/२१० 2-412 mps 43:5 Inbyahai. home रंगट २५०१ १६।२१० ५१ अडाकीय अटीडीप १९ २०१२ गाड़नद Jank Alph शिवने Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रण] (१३६) [ अण १७, ६; २४, २०; विवा० १; निसी० २०, ३६; दसा० ५, २३; विशे० ६६३; ओष. नि. ०२३; प्रव• ४०६ माव० ४,८; जं. प. १, १४;-दीव. पुं० (-द्वीप) मढी ६५; જબૂદી'. ધાતકી ખંડપ અને પુષ્કરદ્વીપનો અભાગ-અપુષ્કરદ્વીપ એમ બે અને અદ્ધ-અઢી દ્વીપ, પિસ્તાળીસ લાખ જોજનના વિસ્તારમાં છે, એમાંજ મનુષ્યની વસતિ છે, मेरो त मनुध्यक्षेत्र वाय. भढ़ाई द्वीप; जंबूद्वीप, धातकीखर द्वीप और आधा पुष्कर द्वीप इन अढाई द्वीपों का विस्तार ४५ लाख योजन है, इसी क्षेत्र में मनुष्य रहते हैं, अतः इन अढाई द्वीपों को मनुष्यक्षेत्र भी कहते हैं. two continents and a half; viz Jambu-Dvipa, Dhataki-- Dvipa and half of the Puşkara Dvipa, their extent is fortyfive lacs of Yojanas. Human beings live only in these and therefore they are called Manusyaksetra. भग• १, ३३; ण. धा• I. (अण्) प्राय घा२९५ ४२१।। गति १२वी. प्राण धारण करना; गति करना. To breathe; to move. अपह. विशे० ३४५१; अण. त्रि. (अनन्त) अनंतानुमयितुं हुं नाम. अनन्तानुबन्धी का छोटा माम. An abbreviation of Anantānubandhi.क. गं० १,१७, २, ५,१४, ५,५७ --एगतीस. त्रि.(-एकत्रिंशत् ) अनंतानुपंधी माहि 3१ प्रति. अनन्तानुबन्धी आदि ३१ प्रतियां. thirty-one Prakritis ( Karnic natures ) such as Anantanubandhi etc. क. गं. ३, ६; -बउवीस. त्रि० (-चतुर्विशति ) मतानुसंधी माहियावीस प्रति. मनन्तानु- पन्धी आदि २४ प्रकृतियां. twenty-four Prakritis ( Karmic natures ) such as Anantānubandhi etc. क. गं० ३, ८; १६;-छवीस. त्रि. (-पविशति) अनंतानुसंधी माहि छवीस अति. अनन्तानबन्धी प्रादि २६ प्रकृतियां. twenty-six Prakritis (Karmic natures) such as Anantānuban dhi etc. क. गं. ३, ५; अरा. न. (भण-भगति गच्छति तास तास योनिषु जीवोऽनेनेति भयाम) पाप पाप. Sin. पण्ह. १, १; (२) all यार ४५.५.क्रोधादि चार कषाय.four passions viz anger etc. “ भणदस नपुंसिस्थिवेयदकं च पुरिसवेयं " विशे० १२८४; अण. न० (ऋण) ४२१; . कर्ज ऋण. Debt. नाया० १८; विशे० १३१; पराह.१,२;-अत्त. स्त्री० (-भात) रामना ५२०४१२, २०४थी पीता. राजा का ऋणी, ऋणपीडित. a debtor of a govern ment; a debtor. ठा०३,४;-कर. पुं. (-कर) १५-१५ ४२नार, यावीसभी गाय प्रातिपात. ऋण-पाप करने वाला; चौवीसवीं गौण हिंसा. a sinner; a borrower; the twenty-fourth subordinate variety of Himsa. परह. १, १; -भारग. पुं० (-भारक-अयं व्यवहार देयं द्रव्यं तपो धारयति सः) ४२४६१२; देहा२. ऋणी; देनदार. a debtor. विवा० ३; नाया० १७, १८-बल. पु. (-ब) દીધેલ પૈસા પાછા લેવા-વસુલ કરવાનું જેમાં ५५-सत्ता छ ते. दिये हुए कर्ज को वसूल करने की सत्ता वाला. ( one ) able to recover the money lent. परह. १, २-भंजग. पुं० (-भअक) [ V Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अपर ] (१४०) [अणंग न मापे ते; ४२०० भial-- मापे ते; transgressed; "अणइवत्तियं सव्वेसि हवाणीया. कर्ज न चुकाने वाला; दिवालिया. | .पाहाणं " आया०१, ६, ५, १६४; a bankrupt; an insolvent. पन | अणइवाएमाण. व० कृ० त्रि. (नतिपातयत्) १; ३; नहि भारता; ६:५ नलि मापता; प्राणातिअणइ. भ. ( अनति ) अत्यंत नलि; अति- पात नलितो . न मारते हुए; दुःख न देते मल्ने। अभाव. प्राधिक्य रहित; अत्यन्त हुए. Giving no pain; not killरहित. अतिक्रमण का अभाव. Absence ing. “प्रणवकंखमाया भणइवाएमाणा" of excess. तंडु-वर. त्रि० (-वर-न प्राया० १, ७, ३, २०७; १, ६, ३, विचते प्रतिवरं यस्मात्तदनतिवरम् ) प्रधान; १८७ सर्वोत्तम; श्रे४मा श्रे४. मुख्य; सर्वश्रेष्ठ; अणंग. न. (अना) विषयसेवनना भुण्य सर्वोत्तम. pre-eminent; of highest અંગ શિવાયના અંગ-સ્તન, કુક્ષિ, મુખ, છાતી excellence. ओव०-विलंबियत्त. पोरे. विषयसेवन के मुख्य अंग के सिवाय म० (-विलम्बितत्व ) सत्यवयन ३५ अन्य अंग-स्तन, कुक्षि, मुख, छाती श्रादि. અતિશયમાંને ૨૮ મો અતિશય; વિલંબે Parts of a body other than नल पम प्रवाई मोसते. सत्यवचन the sexual organ e. g. breasts, के ३५ अतिशयों में से २८ वाँ अतिशय; arm-pit, face, chest etc. पंचा० १, रुकते हुए न बोलकर धाराप्रवाह से बोलना. १६; (२) पनावटी लिंग माहि. कृत्रिम the twenty-eighth of the सिंग भादि. an artificial sexual thirty five Atibayas of truthful organ. ठा० ३, २; (३) विषय speech; speaking fuently सेवन ३ तभ माहिनी २७. विषय without a break. राम-संधाण. सेवन की या हस्तक्रिया आदि की इच्छा. न. (-सन्धान) मययन; न छतरपुं ते. desire for sexual intercourse, फपट न करना; वंचन न करना. absence of masturbation ete. प्रव० १.७% deceit. "भियगाणइसंधाणं सासयबुड्ढी य (४) मा२ मंगसूत्रया माध-मिन्न. जयया य" पंचा. ७, १; बारह अंगसूत्रों से बाह्य--भिन्न. not inअणहकमणिज्ज. त्रि. (अनतिक्रमणीय ) cluded in the twelve Angaજેમાં વ્યભિચાર, અતિવ્યપતિ આદિ દેષ ન Sutras. विशे० ८४४,-कीडा. स्त्री० भावे तेव। वाय. ऐसा उत्तर जिसमें (-क्रीडा) अनेरे अंगे आभयेष्टा व्यभिचार, अतिव्याप्ति आदि दोष न हों. કરવી તે; હસ્તકર્મ, કુચમર્દનાદિ કુચેષ્ટા A reply free from logical કરવી તે; શ્રાવકના ચેથા અણુવ્રતને fallacy. " भणहकमणिजाई वायरवाई" त्रीने अतियार. अनंगक्रीडा करना; हस्त अग. १५, १; मैथुन करना; कुचमर्दन भादि कुकृत्य; श्रावक अणवत्तिय. सं० ० ० (अनतिपत्य ) के चौथे अणुव्रत का तीसरा अतिचार. न संधान; अतिपात-हिंसा न शने. न third Atichāra of the fourth उलाँधकर; बिना हिंसा किये. Without | Aņuvrata of Śrāvakas; amorous having killod; without having / dalliance. प्रथ. २७८; १०७६; Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रणंगसेणा] [अणंत उवा० १, ४८; पंचा० १, १६;-पडिसेविणी. श्री० (-प्रतिसेविनी) अनेरे अंगे વિષયસેવન કરનારી; પરપુરૂષ સાથે વ્યભિચાર सेवनारी. नियमित अंगों के सिदाय दूसरे अंगों से विषयसेवन करने वाली; परपुरुष के साथ | व्यभिचार करने वाली. a woman of licentious character. ठा. ५, २;- | प्पविट्ठ. न० (-प्रविष्ट) अंगानां सूत्र; वावगेरे सूत्रा. अंगबाह्य सूत्र-उववाइ वगैरह सूत्र. Sutras not included in the Angasūtras; e. g. Uvavāi etc. नंदी. अणंगसेणा. स्त्री. (अनङ्गसेना) वासुदेवना વખતમાં દ્વારકાની મુખ્ય ગણિકા--મ્યા. कृष्णवासुदेव के समय की द्वारिका में रहने माली मुख्य वेश्या. The principal prostitute of Dvārikā in the time of Krisnavāsudeva. अंत. १,१; नाया. ५; निर० ५, १; अणंत. त्रि. ( अनन्त ) संत-छ। गर्नु; नि:सीम; असंन्यात ५९] Bधी गयेस; मन्त; निरवधि. अन्त रहित; सीमा रहित; असंख्यात से भी बहुत अधिक; अनन्त. Unlimited; infinite." अणते णिइए लोए सासए ण विणस्सति" सूय० १,१,४,६; भोव०१०, २०, ४०; नाया. ११४; भग. १,१, ४, २,१,१०,३,१; ५,४,६,७, ७; १४,४, ११,१२४, १६; उत्त०४, ५ १०,१; २८, ८, सम० १,१६; २४; स. प. २०; राय०२३; नंदी. स्थ. ३१; पिं.नि. भा• २८, ४४; ठा० १, १; अणुजो० ४८; विरो• ७३४; (२) न. विज्ञान. केवल शान. perfect knowledge. नाया० ८; (3)न० माश. आकाश. the sky. भग० २०, २; (४) पुं० भरतक्षेत्रना यातु અવસર્પિણના ૧૪ મા તિર્થંકર અનંતનાથ. भरतक्षेत्र की वर्तमान अवसर्पिणी के १४ वें तीर्थकर अनन्तनाथ. Anantanatha the 14th Tirthankara of the present Avasarpiņi of the Bharata Kse tra. अणुजो० ११६; सम० ५४; भग० २०, ८; (५) त्रि. सत्यंत प्रभूत. बहुत ज़्यादह. too much; abundant. ठा० ४, १; (१) पुं० अनन्ताय; भूमाहि. अनन्त काय; कन्दमूलादि. roots etc. ( containing many lives ). पन. ११;-उस्सप्पिणी. स्त्री० ( -उत्सर्पिणी) અનંતી ઉત્સપિણી; કાલવિભાગવિશેષ. अनंती उत्सर्पिणी; कालविभागविशेष. Utsarpiņi ( an ascending cycle of time ) going on eternally. क. गं० ५, ८६-कर. त्रि. (कर) સંસારનો અંત કરવાને અશક્ત; સંસારને सन्त न ४२ना२. संसार का अन्त करने में अशक्त. powerless to attain final bliss. " तेणातिसंजोगमतिप्पाहाय, कायोवगाणंतकरा भवंति " सूय० २, ६, १०-काय. पुं० (-काय) अनंताय; भूमाहि. अनन्तकाय; कन्दमूलादि. vegetables growing underground, and containing infinite lives. प्रव० २१५; पन्न. ११;-कायमिस्स. त्रि. (-कायमिश्र) अनंताय-ia भूदाहि साथे मेणसं ययेस. अनन्त काय-कंदमूलादि के साथ मिला हुआ. mixed up with vegetables containing infinite lives. निसी० १०,५–काल. पुं० (-कास) सनंतm; छ। मरना ग. अनन्त काल. eternity. परह. १, ३;-गुण. पुं० (-गुण ) अनंत धारे; अनंत. अनन्त गुना. infinitely multiplied. उत्त० २४, १०; भग०६, ३, Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अणंत ] (१४२) [अणंत ७,७८,२; १२,४,१७,१२,२०,१०; २५, ४; क. प. १, २६; क. गं०४, ४२; जं०प० । २, २५-गुणिय. त्रि. (-गुणित) अनंत राय-धारे; अनंत; अनंत गुहेत. अनन्त से गुणा किया हुआ; अनन्त गुणित. infinitely multiplied. क. प. १,। ३१; प्रव• १४४६;-घाइ. पुं. (-घातिन्अनन्तविषयतया अनन्ते ज्ञानदर्शने हन्तुं विनाशयितुं शीलं येषां ते अनन्तघातिनः) આત્માના મૂળ ગુણની વાત કરનાર કર્મપ્રકૃति; ति भनी प्रति. आत्मा के मूल गुणों का घात करने वाली कर्मप्रकृति. a variety of Karma destructive of the spiritual qualities of the soul. " पसत्यजोगपरिवो य णं अणगारे भणंतपाइपज्जवे सवेह" उत्त० २६, ७-चक्खु . पुं० (-चतुष्) अनंत-संतविनानुं यक्ष-शान छे नुते; वानी. अनन्तज्ञान वाला; केवलज्ञानी. one having perfect knowledge; omniscient. " तरिउं समुच महाभवोघं, अभयंकरे वीरे अणंतचक्खू" सूय० १, ६, २५;--जीव. त्रि. ( -जीव ) सनंत43७५वानी વનસપતિ; કદમૂલ વગેરે સાધારણ વનસ્પતિ. मनन्तकायिक जीव वाली वनस्पति; कंदमूल वगैरह साधारण वनस्पति. vegetation with infinite lives in it, e.g. radish, carrot etc. " जस्स मूनस्ल भग्गस्स, समोभंगो यदीसह । अणंतजीवे उ से भूले, जेयावरणे सहाविहा ।। जस्समूलस्म कट्ठाभी, भरली बहनतरी भवे । अयंत मीबा सावजी, जापावरणा तहाविहा" पन. १; भग. ७, ३-जीविभ-य. पुं. (-जीविक) अनंत भांछते; अनन्त अयि वनस्पतिविशे५. जिसमें अनन्त जीव हों; अनन्तकाय बाली वनस्पति . Vege- | tation with infinite lives in it, e. g. roots etc. भग० ८, ३, ठा० ३, १;-णाण. न० (-ज्ञान-मनन्तं स्वपरपर्यायापेच्या वस्तु ज्ञायते येन सदनन्तज्ञानम् ) ज्ञान. केवलज्ञान. omniscience; perfect knowledge. दस० ६, १, ११;---णाणउवगन. पुं० (-ज्ञानोपगत) यणन आत रेल; पणज्ञानी. केवल ज्ञान युक्तः केवलज्ञानी. having perfect knowledge; omniscient. दस० १, १, 1;-गाणदंसि. पुं० (-ज्ञानदर्शिन् - मनन्तं ज्ञानं दर्शनं च यस्यासावनन्तज्ञानदी) ज्ञान सन शनवागा; ५०ी. केवलज्ञान और केवलदर्शन वाला; केवली.having perfect onniscience and perfect right belief. "अणंतणाणदंसी से, धम्म देसि तवं सुतं" सूय० १, १, २४;-णाणि. पुं० (-शानिन् ) अनंतशानी; शानी. अनन्तज्ञानी; केवलज्ञानी. one having perfect knowledge; omniscient. “ qoiतणाणी य प्रणंतदंसी " सूय० १, ६, ३; भग. ६, ७ दसा. ६, १८; -दसि. पुं० (-दर्शिन् ) हर्शनी; जी तथा सिमान. केवलदर्शन वाला; केवली तथा सिद्ध भगवान् . Kevali and Siddha gods; one possessed of perfectright belief. सूय. १, ६, ३; -~-पएसिप्र. पुं० (-प्रदेशिक ) अनंत - દેશિક સ્કંધ અનંત પરમાણુ ભેગા થવાથી सनली मे परतु. अनन्त प्रदेशिक सभा अनन्त परमाणुभों के एकत्रित होने से पनीर एक वस्तु. a thing made up of in. numerable atoms. भग० २, ३, ५, ८, २, १२, १०, १५, १०, १८, म; २५, ४; अणुजो. १३२, ठा. १, Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रत ] आउ० १; - पार. मी० (-पार - अनन्तः पारः पर्यन्तो यस्य कामस्य सोऽनन्तपारः ) अपार अपार. infinite; endless; boundless. “केण प्रणतं पारं संसारं हिंडइ जीवो" से पाया अक्खयसागरे वा, महोदहि वा विश्रांतपारे” सू० १, ६, ८, - भाग. पुं० (-भाग) अनंतमो भाग अंश. अनन्तवाँ हिस्सा. infinitesimal part. भग० १, १, १८, ३; २५, ६; अजो० १४५; उत्त० ३३, २४; विशे० १४० क० प० १, ३०; – भागहीण. त्रि० ( -भागहीन) अनंतमे लागे मोर्छु- डी. मनन्तवें भाग से कम - न्यून. infinitely less; infinitesimally less. भग० २५, ६; – भागमब्भहिय. त्रि० ( - भागाभ्यधिक ) अनंतभे लागे अधि. अनन्तवें भाग से अधिक. in finito limally more. भग० २५, ६– मिस्सिया. स्त्री० ( - मिश्रिता ) प्रत्ये! वनસ્પતિ પાસે પડેલ અનંતકાય-કંદમૂલ આદિ જોઈને એમ કહેવું કે “આ બધું અનંતકાયિક छे" ते सत्यभूषा भाषाना में मेह. प्रत्येक वनस्पति के पास में पड़े हुए अनन्तकायकंदमूलादि को देख कर यह कहना कि, "ये सब अनन्तकाय हैं" यह सत्यमृषा भाषा का एक भेद. a kind of speech partly true and partly false; e. g. seeing a mixture of Anantakāya (roots full of infinite lives) and Pratyeka vegetable, to call the whole as Anantakaya without mentioning the Pratyeka-kāya vegetable. पद्म० ११; – मीसय. न० (-मिश्रक) लुग्यो " अतमिस्सिया २६. देखो" अणंतमिस्सिया' शब्द. vide " श्रणंतमिस्सिया. ठा० १०; -- मोह. त्रि० ( -मोह ) अनंत 23 ( १४३ ) " [ श्रांत c અંત વિનાના મેહ-દર્શનમાહનીય જેને છેતે; मिथ्याली - अज्ञानी अंतरहित मोह - दर्शनमोहनीय वाला; मिथ्यात्वी; अज्ञानी. infinitely deluded in the matter of right belief. दीप्पण व प्रत मोहे, नेयाउयं ददुमदमेव " उत०४, x; वग्ग. पुं० ( वर्ग ) अनंतने अनंत या ते अनंताना वर्ग. अनन्त को अनन्त से गुणा करना; अनन्त का वर्ग. multi plying the infinite and making it infinite fold. श्रोव - वग्गभइय. श्रि० ( - वर्गभक्त ) अनंतने वर्गे कुरी आग पाडेल - बीरेल. अनन्त का वर्ग करके फिर उसका विभाग किया हुआ. divided into infinities. (c सोऽयांत वग्गभइभो, सब्वागासेण मीएज्जा " भोव • -वत्तियाणुप्पेहा. स्त्री० ( -वृत्तितानुप्रेचाअनन्ता अत्यन्तप्रभूता वृत्तिर्वर्त्तनं यस्यासावनन्तवृत्तिः, तस्य भावस्यानुप्रेचा अनन्तवृतिताऽनुप्रेक्षा ) शुद्ध ध्याननी ये भावना; અનંતકાળથી ભવ ભ્રમણ થાય છે તેનાથી निवर्तवानुं चिंतन युं ते. शुक्लध्यान की एक भावना; अनंतकाल से होने वाले संसार भ्रमण से छूटने का चिंतवन. deep meditation on emancipation. from transmigration; a variety of pure concentration of the soul on itself भोव० २०; भग० २५, ७; ठा० ४, १, संसारि त्रि. (- संसारिन् ) ने संसारमा अनंता भव २ छे ते. ऐसा जीव जिसे संसार में अनतं भवों तक भ्रमण करना है. involved in the cycle of endless births and deaths. भग० ३, १, संसारिय. पुं० ( - संसारिक ) भेने संसारमा अनंत अव उवा छे मेवा 4. ऐसा जीव जिसे संसार For Private Personal Use Only Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अणंतत्र-य] (१४४) [ अणंतग में अनन्त भव धारण करना है. a being present Avasarpiņi of the involved in the cycle of Iravata region of Jambūdvipa. endless births and deaths. सम० प० २४०; ( 3 ) अनन्ताय. अनन्त राय० ७६; ठा० २, २;--समय. पुं. काय. Anantakāya. पंचा० १, " (-समय ) अनंता समय. अनंत समय. a भुछ पत्ति; भुभव1ि . मुंहपत्ति. mouthperiod of time ranging from cloth or mouth-screen. "मुहणंतयone to infinite Samayas. ठा० १, देहा" प्रव० ५३; (५) त्रि० सन्त २हित. १; पन० -समयसिद्ध. पुं. अन्त रहित. endless; eternal. प्रा. (-समयसि ) ने सि यये अनन्त । १३२१ समय यया जाय त. जिस सिद्ध हुए अनन्त | प्रतक्खुत्तो. अ० (अनन्तकृत्वस्) अनंती समय-असंख्य काल व्यतीत हश्रा हो वह. १२; अनंता मत; अनंतीवा. अनन्त वार. A Siddha who attained or is Repeated for endless timos; said to have attained liberation infinite times. " असतिं प्रतुवा infinite time ago."एगा एकसमय अणंतक्यतो" भग० १२, ६; २, ३; सिद्धाणं वग्गणा एगा अणिक्कसमयसिद्धाणं ६, ५; ११, १, १२, ७; १५, ६, ११, १; वग्गणा एगा पढमसमयसिद्धाणं वग्गणा एवं ३५, १; जं० प० ७, १७६; जाव अणंतसमयसिद्धाणं वग्गणा” ठा० १, श्राणंतग. न० (अनन्तक ) मास२९विशेष; १; पन्न० १;-हिय. न० ( -हित ) मोक्ष. सुन्तम पहे२पार्नु मे ५. श्राभरण मोक्ष. salvation; final Amalicipa विशेष: नाँहों में पहिनने का प्राभूषण. An tion; absolution; eternal be- armlet; a bracelet. राम० १८६; atitude. दस० १, २, १६:-हियका- ( २ ) शाश्वत; मधिनाशी. शाश्वत; मुय. त्रि० (-हितकामुक ) मोक्षामितापी; अविनाशी. eternal. " चिया भयंतगं मोक्षनी पाणी; भुभुत. मोक्ष का अभि- सोयं, निरवेमरको परिधए ” मूय. 1, लाषी; मोक्ष की इच्छा वाला; मुमुक्षु. ६, ५ ( 3 ) मात्री ५ संन्याविशेष; aspiring to final omancipation. જુઅનંત, પરિzઅનંત અને અનંતા" किं पुणं जे सुभग्गाक्षी भणंतहियकामुए" નંત એ ત્રણ અથવા એકેકના જઘન્ય, મધ્યમ दस० १, २,१६ અને ઉત્કૃષ્ટ એમ ત્રણ ત્રણ ભેદ હોવાથી નવ अणंता -य. पुं० ( अनन्तक ) २०६२९. मेहमानो गमे ते मे. गिन्तीरूप संख्या साधु का रजोहरण-उपकरण. A kind of विशेष; युक्त अनंत, परीतानंत और अनम्ताbrush kept by & Sadhu to नंत के उत्कृष्ट, जघन्य और मध्यम की remove dust, insects etc. WTETO अपेचा से नौ भेद होते हैं उनमें से एक. नि० २८८, (२) यदीपना ४२चत (Math.) infinite; infinity-it is of ક્ષેત્રના ચાલુ અવસર્પિણીના ચાદમાં તીર્થકર. three kinds viz Juttānanta, Paजंबूद्वीप के इरक्तक्षेत्र सम्बंधी वर्तमान rittānanta and Anantānanta अवसर्पिणी के १४ वें तीर्थकर. the each divideds into minimum, fourteenth Tirthankara of the medium and maximum. “से किंतं Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अपंतग ] ( १४५) [ भणंतर भयंतए ? भणंतए तिविहे पण्णत्ते, तंजहा परित्ताण्तए जुत्ताणतए भणंताणंतए" अणुजो० (४)उनुं वन; भणगेरे. कम्मल वगैरह ऊनी वन. woollen clothes such as blankets etc. ओघ. नि०१६ अणंतग. त्रि. (मानम्तक) शवानी से मेह. संख्या का एक भेद. Mode of numerical calculation. “ पंचविहे मणंतगे परणते " ठा० ५, ३; अणंतजिण. पुं० (अनन्तजिन) यालु अवसर्पि शीता भरतक्षेत्रन। १४ मा तीर्थ४२. वर्तमान अवसर्पिणी काल के भरतक्षेत्र के १४ वें तीर्थकर. The fourteenth Tirthankara of the Bharata Kşetra of the present Avasarpini. प्रव० २६४; अणंतत्थ. पुं० (अनन्तार्थ ) ४२५तक्षेत्रना આવતી ચોવીસીના વીસમા તીર્થંકરનું નામ. इरवतक्षेत्र के आगामी चौवीसी के २० वें तीर्थकर का नाम. Name of the 20th | Tirthankara of Iravata Kşetra in the coming Chovisi. प्रव० पांचवाँ भेद. the 5th division of the 2nd Vibhāga Sūtra of the 12th Aliga viz. Dristivada, which is no longer extant. नंदी. ५६; -भागम. न० (-आगम) तीरे - ધરને સંભળાવેલ આગમ; આગમનો એક मेह. तीर्थंकरों ने गणधरों को सुनाया हुभा आगम; आमम-शास्त्र का एक प्रकार. a mode or variety of scriptures; a division of scriptures. भग.५,४, सूय. नि.टी. ,.,, २८% -आहार. पुं० (-अाहार) ७३ GAR થયા પછી પહેલે સમયે લીધે અહાર. उत्पन्न होने के बाद पहिले समय में जाव ने लिया हुआ आहार. the first food taken after birth hy a living being. भग० १३, ३;--आहारग. पुं०(-पाहारक) જીવના પ્રદેશની છેક પાસે રહેલા–આંતરા રહિત રહેલા પુદ્ગલને આહાર કરનાર નારકી વગેરે ०३. जीव के प्रदेश के बिल्कुल पास वाले पुद्गल का आहार करने वाले नारकी वगैरह uffa. hellish beings eating matter in immediate contaet with living beings. भग० २६, ६; ३३, ६; ठा. १०; (२) पन या ५७ी पडेले समये साहार बना२. उत्पन्न होने के बाद पहिले समय में आहार लेने वाला. one taking food in the first moment after birth. पन्न० ३४, ठा. १०;-उवणिहा. लो. (-उपनिधा-उपनिधाममुपनिधा, चमन्तरेणोपनिधाऽनन्तरोपनिधा-मार्गणा) अनन्तरજેડના ગસ્થાન સાથે તેના પછીના યોગस्थानी मार्गा! ५२वी ते. मिले हुए योगस्थान के साथ उसके पीछे के योगस्थान की मार्गणा करना. investigation of an immediately succeeding Yoga. अणंतर.न. (अनन्तर) अन्तरविना अन्तर २खित. अन्तर बिना; अन्तर हान. Without intervening space; spaceless. नाया.१८; १५; १६% भग०२,१५,१४, १२,८,१३, १५, १; १६,३,३२,१३४, ४; (२) ५छी; पाइ. पश्चात् ; बाद. afterwards; then. पन० २; दसा० १०, ३; राय० ६६; कप्प० १,२; क. प० २, ५; (3) न . नजदीक; पास. adjoining; close | to. पिं० नि० २७६; ( ४ ) विछे गये। બારમાં દષ્ટિવાદ અંગના બીજા વિભાગ- 1 सूत्रनी पांयम मे. विच्छेद हुए बारहवें | रष्टिवाद अङ्ग के दूसरे विभागसूत्र का | Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अणंतर ] (१४६) [ अणंतरहिम-य. sthāna. परह. २, ५;-उववरणग. | विना-युगपत-मे सभये नाणेस. युगपत्पुं० (-उपपञ्चक-न विद्यतेऽन्तरं समयादि एकसाथ निकले हुए. started simulव्यवधानमुपपने उपपाते येषां ते अनन्तरो- taneously. भग० १४,१;-पच्छाकड. पपत्रकाः) प्रथम समयमा उत्पन्न येत त्रि. (-पश्चात्कृत-मनन्तरः अव्यवधानेन यः જીવ; જેને ઉપજ એક સમય થયો છે તે. पश्चात्कृतः सः) वर्तमाननीन्ना मागला प्रथम समय मे उत्पन्न जीव; जिसे जन्म लिये | समय; वर्तमानथी पड़ेसानी समय. वर्तमान एक ही समय हुआ हो. a being से मिला हुआ पहिला समय. the imafter whose birth more than mediate past. सू०प०८;-पज्जतग. one Samaya or instant has पुं० (-पर्याप्तक-न विद्यते पर्याप्तस्वेऽन्तरं not passed. भग० १३, १०; येषां तेऽनन्तरा, तेच ते पर्याप्तकाश्चत्यनन्तर १४, १; २६, २, २६, १; ठा० १० पर्याप्तकाः ) पडसा समयनो पान -प्रोगाढ.त्रि० (-भवगाढ)प्रत समय- ५ति यानी प्रथम समय. पहिले मां मा प्रदेशने सराही रहेस. प्रकृत समय के पर्याप्त जीव; पर्याप्त होने का पहिला समय में आकाश प्रदेश को अवगाहन समय. the first Samaya of becom. कर ठहरा हुआ. localised in ing Paryāpta or fully developed space in the time present. in senses etc. ठा. १०; भग० मग० १३,१; ३३, १;~~~ोगाढग. पुं. २६, ८; ३३, ८-पुरक्ख ड. त्रि० (-अवगाढक)प्रत समयमा साथ प्रदेशने (-पुरस्कृत) वर्तमाननी ना पा७। सवगाही २डेल . प्रकृत समय में आकाश समय; मीले समय. वर्तमान समय से लगा प्रदेश को अवगाहनकर ठहरा हा जीव. हुआ दूसरा समय (आगे का समय ). the a living being localised in space immediate future. “भणंतरपुरक्सरे in the time present. ठा०२,२; भग० कालसमयसि " स. प. ८-बंध. पुं. २६, ४-खेत्तोगाढ.त्रि० (-क्षेत्रावगाढ) (-बन्ध) सांत। पिनाना मध. अन्तर रहित પ્રકૃત વસ્તુની છેક પાસેના આકાશ પ્રદેશને बंध. uninterrupted bondage. समासी २९स. प्रकृत वस्तु के बिल्कुल नजदीक भग० २०, ७-सिद्ध. पुं० (-सिद) प्रत के आकाश प्रदेश को रोके हुए. localised સમયમાં સિદ્ધ થયેલ હોય તે પ્રથમ સમયના in space immediately next to सि. प्रकृत समय में जो सिद्ध हुआ हो; प्रथम the thing present. "णो भणंतरखेत्तो- समय का सिद्ध. the Siddha of the गाढे पोग्गले अत्तमायाए आहारैति" भग. immediate past. ठा० २,१; भग. २५, ६, १०;-गांठेय. त्रि. (-ग्रन्थित ) ४ नदी० २०; पन्न. १; मांत विनामे डनी साथे मी, मीनी अणंतरहि-य. त्रि. (-अनन्तहित) ससाथे त्री0 मेम मुंथेस. बिना अन्तर के यित्त; ७३ सहित सचित्त; सजीव. Living; पास पास लगी हुई गाँठों से गुंथा हुआ. containing life. जे भिक्खुमाउग्गामस्स knotted without intervals; मेहुणवडियाए अणंतरहियाए पुढवीए णिसीclosely interwoven. भग० ५, यावेजा" निसी० ७, १६, १३, १; १४, ३२; ३-णिग्गय. त्रि. (-निर्गत ) मांत १६, २६, दसा० २, १५, १६ सम० २१, Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अवंतषिजय ] (१४७) [ अणताणुबंधि अणंतविजय. पुं० (अनन्तविजय) मरतक्षेत्र- resident of Bhaddalapura; as a માં આવતી ચોવીસીમાં થનાર ૨૪ મા matter of fact the son of Vasuतीर्थ४२. भरतक्षेत्र की आगामी चौवीसी में deva and Devaki. He observहोने वाले २४ वें तीर्थंकर. The would-be ed asceticism for twenty years, twenty-fourth Tirthařkara in studied the fourteen Purvas the coming Chovisi in Bharata and obtained salvation on the Ksetra. सम० ५० २४१; (२)नदीपना Satrulljaya. अन्त० ३, २;(3) संतઈરવત ક્ષેત્રમાં આવતી ઉત્સSિણમાં થનાર ગડના ત્રીજા વર્ગના બીજા અધ્યયનનું નામ. २. मा तीर्थ४२. जंबूद्वीप के इरवतक्षेत्र में अन्तगड के तीसरे वर्ग के दूसरे अध्याय का भागामी उत्सर्पिणी में होने वाले बीसवें तीर्थकर. नाम. the second chapter of the the would-be twentieth Tir- third section of the Antagada thankara in the coming Utsar- Sutra. अन्त० ३, २; pini in the Iravata Ksetra | अणंतसो. भ. (अनन्तशस् ) अनन्त पार. of Jambudvipa. प्रव. २६८; सम. अनन्त-अनेक वार. Endless times; प० २४१; २४३; times without number. सूय. १, भणंतवि-वी-रिय. पुं० (अनन्तवीर्य )भरत १, १, २७; १, २, १, ६; भत्त० ७६; क्षेत्रमा भारती न्योपासीना पाशमा तीर्थ-श्रणंतहा. अ. (अनन्तधा) अनंत २. ४२र्नु नाम. भरतक्षेत्र की आगामी चौवीसी के अनन्त प्रकार. In infinite ways. भग. २३ वें तीर्थंकर का नाम. Name of the १२, ४, 23rd Tirthankara of Bharataमणंताणंत. त्रि. ( अनन्तानन्त ) अनंत Ksetra in the coming Chovisi. | गुया मनंत; अनंतानंत. अनन्तानन्त; प्रव. २६७ अनन्त से गुणा अनन्त. Infinite multiअणंतसेण. पुं० (अनन्तसेन ) / अवस:- plied by infinite. भग० १४, २; एना ४ या मुसगर. गत अवसर्पिणी के चौथे | अणंताणुबंधि. पुं० (अनन्तानुबन्धिन् ) अनंत कुलगर. The fourth Kulagara of કાળસુધી આત્માને સંસાર સાથે અનુthe past Avasarpini. सम०५० २२६; બંધ-સંસર્ગ કરાવનાર કષાયની ચાર ચોકડી(૨) ભદ્દલપુર નિવાસી નાગ ગાથાપતિની ભાર્યા भांनी प्रथम योी. अनन्त काल तक आत्मा સુલાસાનો પુત્ર; ખરી રીતે વસુદેવ અને દેવકીને को संसार में भटकाने वाले कषाय की चार પુત્ર, કે જેણે ૨૦ વર્ષ દીક્ષા પાળી, ૧૪ પૂર્વ- चौकड़ियों में से पहिली चौकड़ी. The first ને અભ્યાસ કર્યો અને શત્રુજ્ય ઉપર સિદ્ધ of the fourfold division of यया. भद्दलपुर निवासी नाग गाथापति की Kaşāyas, eternally binding the भार्या सुलसा का पुत्र; वास्तव में वसुदेव soul to worldly existence. विशे० देवकी का पुत्र, जिसने २० वर्षों तक दीक्षा १२८७, भग० ६, ३१; उत्त० २६, १; पाली और १४ पूर्व का अभ्यासकर शत्रुजय से सम० १६; पन. १४;-कोह. पुं. मोक्ष को गया. the son of Sulasa ( -क्रोध ) अनंतमयपर्यत २५वनार the wife of Naga Gathapati, al ॥ध, उत्पन्न यया पछी पर्वतनी जाटनी Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अणतिय ] (१४८) [ भणगाढ પડે મરણ સુધી પણ ભુંસાય નહિ અને સમ- न बहाने वाला; घोड़ा वगैरह. (One) तिने अावे ते ध. अनन्त भव पर्यंत not shedding tears though संसार में भटकाने वाला क्रोध, जो उत्पन्न fatigued by journey; e. g. a होने के बाद मरण तक न छूटे और जिसके _horse etc. “जं अचंडपाडि अदंरपाडि कारण सम्यक्त्व उत्पन्न न हो सके. anger अणंसुवाई" जं० प. which causes one to wander in श्रणकाभिएण. त्रि. (*अनासाभिन्न) नाम्या worldly existence for eternity, गरना; नाद नहि.बिना नथा हुश्रा. With the influence of which can the nose unbored or unperfoneither be obliterated nor rated. “प्रणिलंच्छिएहि प्रणाभिरणेहि effaced like a cleft in a moun- गोणेहिं तसपाणविवजिएहिं वित्तेहिं विक्ति tain, and which precludes the कप्पेमाणा विहरंति" भग० ८, ५; possibility of Samyaktva (true | अणकमित्ता. सं. कृ. १० (अनाक्रम्य) religion ). ठा० ४," આક્રમણ કર્યા વિના; આક્રમણ ન કરીને. अणंतिय. त्रि० (अनन्तिक ) पासेनलिन बिना आक्रमण किये. Without attack नहिते. असमोप; दूर. Not near; not ___ing; without having attacked. in the vicinity. भग० ५, ४; (२) त्रि. भग० १४, ३: संतवानु; छे! गर्नु अनंत. अंत रहित; / अणक्ख. पुं० ( अमक्ष) २७ देशविशेष. छोर रहितः अनन्त. endless; eternal.. म्लेच्छ देश. Name of a country of " नरस्स लुखस्स न तेहिं किंचि, इग्छाहु henthens, पन्न. १; परह• १, १; (२) भागाससमा अणंतिया” उन० , ४८; त्रिशमा २नार मनुष्य. म्लेच्छ देश अणंदमाण. ३० कृ० त्रि. ( अनन्दत् ) सुमन में रहने वाला मनुष्य. people living in भागवतो. सुख का उपभोग न करता हुआ. Mlechchha Desa. पन. १; पण्ह १,१; Not enjoying happiness. तंडु० अणक्ख, पुं० (ईर्षायां रोषे च )व्य-महेअणंध. त्रि. (अनन्ध ) सांधणे नहि ते । मा. ईर्षा. Jealousy. (२) ११. क्रोध. हेपतो. जो अन्धा न हो वह. Not blind; / anger. सु. च० ५, ३५, ६, ५.६; seeing. पंचा० ११, ११; श्रणक्ख र. न० (अनक्षर ) सनक्ष२ श्रुत. अणंबिल. त्रि. (अनम्ल ) स्वाहे ३२ थये। अनक्षर ( अक्षर रहित) श्रुत. Illiterate. नडि; भां २स यक्षित न थयो ।य-माटुं। विशे० ५०१;-सुय. न० (-श्रुत) गुमा न 48 गयुं हाय ते. जिसका स्वाद न पसे श६. देखो ऊपर का शब्द. vide बिगड़ा हो. That which has not above. नंदी० ३८% become sour, or lost its taste | अणक्खे भ. नि. (अनाख्येय ) ४यन ४२वा through decomposition. अाया० २, | योय नहि. कथन करने के अयोग्य. Not १, ७, ४१; निसी० १७, ३०; worth describing. विशे० २६४७; अणंसुवाइ. पुं० ( अनश्रुपातिन् ) भागना | अणग. न. (ऋणक ) ; ४२०४; हे . परिश्रम-२४ ताज्या डाय तो पशु आसुन कर्ज. Debt. सूय० १, ३, २, ८; २नार; छोडा कोरे. थक जाने पर भी आँसू ! अणगाढ. न० ( अमागाढ) प्रम ४२९ नलि. Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अणगार] (१४६) [ अणगार प्रबल कारण नहीं. A cause or reason पुं० (-वादिन् ) साधुना गुडित हावा which is not cogent or urgent. છતાં પિતાને સાધુ તરીકે ઓળખાવનાર; વેષ गच्छा० ११६ भावना२ शयाहि. साधुत्व के गुणों से रहित श्रणगार. पुं० (अनगार-अनागार-न विद्यते साधु; केवल वेषमात्र रखने वाला साधु. a प्रागारादिकं द्रव्यजातं यस्यासौ) त्यागी; गृह hypocritical saint; an ascetic in वरना-साधु-महात्मा. त्यागी, साधु. A name and dress. "अणगारवाइणो पुडhouseless monk; an ascetic who विहिंसगा निग्गुणा अगारिसमा" श्राया० नि० has abandoned all possessions. १, १, २, १००;-विणय. न० (-विनय) ओव० १७; पन. १५; ३६; विवा० १; सगार-साधुना विनय-यारित्रधर्म. अनगारनिसी० २०, ११; उत्त० १, १८, २, १४; साधु का विनय-चारित्रधर्म. right आया० १, १, २, १५; १, ६, २, १८३; belief, right conduct etc. on the ठा० २, १; दस० ४, १८; सू० ५० १; part of an ascetic. नाया० ५;जं० प० २, ३३, नंदी. १; पिं० नि. सहस्स. न० (-सहस्र) २ अ ॥२२६३, भग० १, १; ६; २, ५, ७, १०; साधुमा.हज़ार साधु.a thousand houseनाया० १; ५; १४, १६, १६;-धम्म. पुं. less saints. कप्प० ७, २२७; सा(-धर्म ) मुनियम; साधुनो धर्म; सर्व विति माइय. त्रि० (-सामायिक ) सर्व विति ચારિત્ર યતિધર્મ; ખંતિ, મુક્તિ આદિ २५ सामायिः साधुनो धर्म-माया२. साधु६श २ने। यतिधर्म. मुनियों का धर्मः सर्व ओं का एक प्रकार का प्राचार; सर्व विरतिरूप विराते चरित्ररूप यतिधर्म. duties of an सामायिक. the conduct of an asceascetic, ten in number e. g. tic e.g. self-contemplation. Khanti etc. “अणगारधम्मो ताव इह ओव०-सीह. पुं० (-सिंह) मुनिमा सिंह खलु सम्वो सब्वयाए मुंडे भवित्ता " भग० समान. मुनियों में सिंह के समान. lit. a. lion १६, ६-मग्ग. पुं० (-मार्ग ) उत्तरा of a Sādhu; the most advanced ધ્યયન સૂત્રના ૩૫ માં અધ્યયનનું નામ, જેમાં among the Sadhus. " एवं थुणिताઅણગાર-સાધુને માર્ગ દર્શાવવામાં આવ્યો ण स रायसीहो,प्रणगारसीहं परमाइ भत्तिए" छ ते; (उत्तराध्ययन) उप अध्ययन. उत्त०२०,५८,--सुय. न० (-श्रुत) सू413iउत्तराध्ययन सूत्र के ३५ वें अध्याय का नाम; गर्नु २४ मा२श्रुतनामर्नु अध्ययन. सूत्रजिसमें अनगार-साधु के मार्ग का निरूपण है. कृताङ्ग का २१ वाँ अध्ययन. name of name of the thirty-fifth chap- the 21st chapter of Sūtrater of Uttarādhyayana Sūtra, Kritanga. सम० २३, expounding the duties of a Sa- | अणगार. पुं० (अनाकार) अागार-शननेdhu. उत्त० ३५,२१;-महेसि.पुं० (-मह- ઉપયોગ; જેમાં આકાર સ્પષ્ટ પ્રતીત ન र्षि) साधुना गुणयुत महर्षि-मसभा. साधु- थाय ते लपयोग. दर्शन का उपयोग; जिसमें त्व के गुणों से युक्त महर्षि-महात्मा. a great आकार स्पष्ट न जान पड़े वह उपयोग. sage having the qualities of Vision without definite percepaSadhu or an ascetic. सम.--वाह. | tion or form. क. प. १, ६६;--- Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अजगारय ] ( १५०) [ अणज्ज - प्पाउग्गा. स्त्री० ( -प्रायोग्या ) धमाश्री अणचाविय. न. (*अनर्तित ) पाउडर सना२ उपयोगने यो५ प्रति. बन्ध का કરતાં પિતાને તથા વસ્ત્રને હલાવવાં-નચાવવાં श्राश्रयकर अनाकार उपयोग के योग्य प्रकृति. નહિ તે; પડિલેહણને એક ગુણ. Karmic nature of the above पडिलेहण ( प्रतिलेखन ) करते समय kind, in relation to bondage. शरीर को तथा वस्त्रों को न हिलानाक. प. १,६६; न नचाना; पडिलेहण ( प्रतिलेखन ) अणगारिय. त्रि. ( अनगारिक-अनगारः का एक गुण. Examining garments साधुस्तस्येदम् ) साधु संधी मनुहान वगेरे. without moving them or साधु सम्बन्धी अनुष्ठान-कर्मकाण्ड वगैरह. one's own body;a kind of merit Religious practice etc. concern- } in Padilehana. " वस्थे अप्पाणम्मि ing or relating to a Sadhu. ओव.। य चउविहं प्रणयावियं" ठा० ६, १; उत्त. २७; उत्त० १०, २६; जं० प० २, ३०; २६, २५; अणगारिया. स्त्री० (अनगारिता ) साधुप; अणश्चासादणया. स्त्री० (अनस्याशातनता) साधुत्ति; साधुने लाय. साधुपना; साधुवृत्ति. नुमा 'श्रणचासायणा'२०६. देखो “अणञ्चाAsceticism. "अणगारियं पब्बएजा" | सायणा" शब्द. Vide " प्रणासायणा." भग० २, १; ६, ३१, ११, १५; १५, १; भग० २५, ७ नाया० १; विवा० १; पन्न० २०; अणञ्चासादणा. स्त्री. ( अनत्याशातना ) अणगिलाइअ. त्रि. (अनग्लानिक-न ग्लानि- गुमे। 'अणञ्चासायणा' श६. देखो" अणचारग्लानिः, न अग्लानिरनग्लानिस्तत्र सायणा" शब्द. Vide “अणच्चासायणा." भवोऽनग्लानिकः ) यारे 1२ विना भग० २५, ५, सानि या त्य.३ मा २ से ते. जब | अणञ्चासायणा. स्त्री० (अनत्याशातना-अतीय आहार बिना शरीर में ग्लानि--अशक्ति-निर्यलता सम्यक्त्वादिलाभं शातयति विनाशयतीत्यत्याहो तब आहार लेना. Taking food शातना न तथा अनत्याशातना ) भु३ only when there is discomfort आहिनी आश:तना न ४२वी ते. गुरु आदि or debility arising from not की आशातना न करना. Not showing taking it. परह. २, १; disrespect or irreverence toअणग्घ. त्रि. (अनर्घ्य) अमूल्य; महिम्मती. wards a preceptor etc. उत्त० २६, अमूल्य; बहुत कीमती. Invaluable; ४; ओव० २०;-सोल. पुं० (-शील) precious. संस्था० ४६; जं० प० ३, ५४; अति माशातना न ५२ना२. भत्यन्त अणश्चंतिय. पुं० (अनास्यन्तिक ) भ६ भांग- आशातना न करने वाला. one not નારને મુકીને ભાગી ન જવું, કિંતુ છેવટ સુધી given to show disrespect toभ६६ साली ते. सहायता मांगने वाले को wards a preceptor etc. उत्त. छोड़कर न भागना, किन्तु अन्त तक सहायता । २६, ४; देना. Helping a man to the last | अणज्ज. त्रि. (अन्याय्य ) अन्याय युत;. without deserting him at any न्याययुतनहिते. अन्याय सहित. Unjust. time. विशे० १०२८; पण्ह० १,१B Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अणज्ज ] [ अणहादंड अमज्ज. त्रि. (अनार्य-पारायातं सर्वहेयर्धेमभ्य इत्यायं न प्रार्थमनायम् ) अनार्य २२७; (२. अनार्य; म्लेच्छ; कर. A barbarian; a cruel man. सु० च० १२, ६९; पण्ह० १, ४; (२) न० ५५ भ; अनार्य अनुष्ठान. पाप कर्म; बुरा काम. an evil deed. पण्ह० १, २;-धम्म. त्रि. (-धर्म-अनार्याणामिव धर्मः स्वभावो येषां ते तथा ) अनार्यस्यलायवाणी. अनार्य स्वभाव वाला. of evil disposition (२) धर्मने नामे अनार्य में ४२नार. धर्म के नाम से अनार्य कर्म करने वाला. one who does evil actions in the name of religion. सूय० १, ५, t;-भाव. पुं० ( -भाव ) धादि दुर्गुणपाणे भास. कोधादि दुर्गुण वाला मनुष्य. a man full of vices such as anger etc. ठा० ४, २; अणभवसाय. पुं० (अनध्यवसाय ) निविકલ્પ જ્ઞાન; વિશેષરહિત સામાન્ય બેધ. निर्विकल्प ज्ञान; भेदाऽभेदरहित सामान्य ज्ञान. General knowledge without perception of accurate distinc__tions. विशे० ६२; अणज्झोववरण. त्रि. ( अनध्युपपन्न ) भू-मासतिथी २हित. विषयासक्तिमूर्छा से रहित. Free from infatuation or attachment to worldly objects. पण्ह० २, १; भग० १४,७ अणह. त्रि. (आनष्ट ) नश ५.मे. नष्ट; जिसका नाश हो गया हो वह. Destroyed. "अणहाकित्ती पब्वइए" उत्त० १८, ४६; अणट्ठ. त्रि० ( अनर्थ ) अर्थरहित; निरर्थ; नि५५; नियोजन. अर्थ--प्रयोजन रहित. Meaningless; useless. प्रव० ८२५ भग० २, ५, १५, १; राय० २२५; निसी० १,२०; १८, १; पिं० नि० १०३; दस. ४; (२) हानी; नुसानी. हानि, नुकसान. loss. नाया० १४; परह. १, २, -कारग. त्रि. (-कारक ) अनर्थारी; ५३षार्थनी घात ४२ना२. अनर्थ करने वाला; पुरुषार्थ का नाश करने वाला. harmful; pernicious. पण्ह. १, २;-किरिया. स्त्री० (-क्रिया)१२ये ने आरंमाहिडिया १२वी ते. निरर्थक भारम्भादि क्रिया करना.doing actions involving killing etc. without any necessity. प्रव० ८२५; अणट्ठग. पुं० (अनर्थक ) २८ भी गाय परि ह. अट्ठावीसवाँ गौण परिग्रह. The twenty-eighth Gauņa Parigraha or worldly possession. पराह. २, १; श्रणट्ठमिय. त्रि. (अनस्तमित) नही मायभेटा (सूर्य). बिना अस्त हुआ (सूर्य). Not yet set; e.g. the sun. वेय. ५,६;संकप्प. त्रि. (-सङ्कल्प ) समायभ्या पईसा ने भावाने सं४८५ छे ते. दिन अस्त होने के पहिले जिसका भोजन करने का निमय हो वह. having a vow to take food before sun-set. वेय. ५, ६, श्रणहादंड. पुं० (अनर्थदण्ड ) अर्थ-स्वार्थ विना આત્માને દંડવો તે; નિષ્કારણ -નિપ્રોજન पा५ ४२५ ते; मीj लियास्थान. बिना प्रयोजन पाप करना; दूसरा क्रियास्थानक. Purposeless sin. ठा०२, १, ५, २, सम. २:१३:--वात्तत्र.न० (-प्रत्यायिक) 41 પ્રયોજને માત્ર ક્રીડા કે વ્યસનથી જીવહિંસાદિ ५५२थान सेवते; मीajयास्थान. बिना प्रयोजन केवल क्रांडा या व्यसन से जीवहिंसादि पाप कृत्य करना; दूसरा क्रियास्थानक. the Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अट्ठाबंधिय ] second Kriyasthanaka viz. incurring sin without any purpose, out of mere humour. " श्रहावरे | दोघे दंडसमादाणे श्रणद्वादंडवत्तिएति श्राहिज्जइ " सूय० २, २, ८, - वेरमण. न० (- विरमण) अनर्थ हंउथी निवर्तते; श्रावनु भुं व्रत. अनर्थ दंड से निवृत्त होना; श्रावक का आठवाँ व्रत. the eighth vow of a Jaina; abstention from purposeless sin. उवा० १, ५२; अणट्ठाबंधिय. त्रि० ( अनर्थबन्धिक- अर्थेन प्रयोजनेन विना पक्षमध्ये वारद्वयं श्रयं वा लम्पनिकायाः कम्बानां बन्धनं यः करोति सो soर्थधिकः ) विना प्रयोज्ने पणवाडीयाभां એ ત્રણ વાર પાત્ર વગેરેને બંધ આપનાર ( साधु साध्वी ). बे काम दो तीन बार पखवाड़े में पात्रों को बान्ध देने वाला ( साधु साध्वी ). (One, e. g. an ascetic, male or female) who unnecessarily fastens together vessels etc. twice or thrice in a fortnight. कप्प ० ६, ५३; ( १५२ ) अण्डण न० ( अनटन ) अटन-भगुन ३२ ते. न भटकना Not wandering or moving from place to place. पंचा० १३, ३४; अणड्ढ. त्रि० (अनर्द्ध- न विद्यते श्रद्धं येषामित्यनम् ) नेनुं अर्धन थायमेवं; उटा नाथ शडे मे. जिसका आधा हिस्सा न हो सके. Incapable of being divided into halres; impartible. भग० ५, ७, २०, ५; २५, ४; अड्ढि त्रि० ( अनर्द्धि ) ऋद्धिथी रहित. ऋद्धि से रहित. Devoid of prosperity. भग० ८, १; ( २ ) स्त्री० ऋद्धिन अभाव. ऋद्धि का प्रभाव. absence of prosperity भग०८, १; अणगुण्णविय. सं० कृ० प्र० ( धमनुज्ञाप्य ) २० वगर; अनुज्ञा सिवाय बिना श्राज्ञा के; विना अनुमति के. Without permission. आया० २, १, ५, २८; अणणुतावित्ता. सं० कृ० अ० ( अननुताप्य ). तपाव्या विना. बिना तपाये. Without heating; without having heated [ अणसासणा सूय० २, ४, १०; श्रणगुन्नाय. त्रि० (अननुज्ञात) आज्ञा नहि ग्यास जिसे श्राज्ञा न दी हो वह. Not ordered. प्रव० १२६; ६६१; सु०च० ७, ११; अणणुपालण न० ( अननुपालन ) पावन न २. न पालना. Act of not observing or maintaining प्रव० २६६; अणुपालण्या. स्त्री० (* अननुपालनता-अननुपालन ) पालन न २ ते; पण वर्त नहि ते पालन नहीं करना; वर्तन नहीं करना. Non-observance. " पोसहोववासस्स सम्ममणणुपालण्या उवा० १, ५५; अरणरणुवाइ. त्रि० ( अननुपातिन् ) सिद्धांतने अनुसरतुं नहि सिद्धांतथी वि३६. सिद्धान्त के प्रतिकूल. Not conforming to scriptural texts. प्रव० १२२; अणणुवाय. पुं० ( अनुपात ) न भावयुं ते. नहीं आना. Not coming. पंचा० ७, ११; tryसय. पुं० (अननुशय ) गर्वनेो अलाव गर्व का अभाव. Absence of pride. ( २ ) पश्चातापनी भाव पश्चाताप का अभाव. absence of repentance. अणुजो० १३०; अरणगुसासणा. स्त्री० ( * श्रननुशासना- अननुशासन ) शिक्षाना अभाव. शिक्षा का अभाव. Absence of admonition; absence of instruction. नाया० १३; For Private Personal Use Only " Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अणरण ] 66 अगरण. त्रि० (अनम्य ) भोक्ष भार्गधी लिन नह ते; ज्ञानाहि. मोक्ष मार्ग से अभिन्न. Knowledge etc. falling with the path leading to salvation. अणण्यं चरमाणे से या इराणे ण छयावर 'श्राया• १,३, २, ११४; विशे० ३४; १५६; - श्राराम. त्रि० (-धाराम-मोक्षमार्गादन्यत् न रमत इति ) मोक्ष भार्ग सिवाय पीने नहि २भना२. मुक्ति मार्ग के अतिरिक्त आनंद न मानने वाला. (one) who finds delight in nothing except the path that leads to final bliss. आया० १, २, ६, १०१ – चेह. त्रि० (-वेष्ट ) अन्य - मी येष्टा- अवृत्ति वगरना अन्य प्रवृत्तिहीन. ( one ) having a single activity or business. पंचा० ४, १६; — दंसि . त्रि० (-दर्शिन् ) यथायोग्य पार्थ नेनार; अन्यथा मेनार नहि ते पदार्थ को यथार्थं रीति से ( अन्यथा रीति से नहीं) देखने वालाजानने वाला. looking at a thing from the right point of view. आया० १, २, ६, १०१; नेय. त्रि० (- नेय ) अन्यथी-मीलथीन होरवाय तेवे; स्वयंयुद्ध. स्वयंबुद्ध; दूसरे का अनुसरण न करने वाला. self-enlightened. “येतारो अनेसिं भणण्यनेया, बुद्धा हु ते अंतकडा हवंति " ( नच स्वयंवुद्धस्यादन्येन नीयन्ते तत्वावबोधं कार्यन्त इत्यनन्यनेयाः) सू० १, १२, १६; परम. पुं० (-परम- न विद्यतेऽन्यः परमः प्रधानो यस्मादित्यनन्यपरमः ) संयम, न्यास्त्रि. संमय; चारित्र; character; self-restraint. "अवययपरमं याथी, यो पमाए कयाइ वि" आया० १, ३, ३, ११६; – मण. | त्रि० ( -मनस्-न विद्यते श्रन्यद् धर्मध्यान वचणान्मनो यस्य सोऽनन्यमनाः ) એકાગ્રચિત્તવાળા. एकाप्र चित्त वाला. " ( १५३ ) [ अणतिविलंबित्त with concentrated mind श्रोव● अणणणत. न० ( अनन्यत्व ) अनन्यपगुं; तन्भयता. अनन्यपना; तन्मयता. Identity. विशे० ६४७; श्ररहय. पुं० (अनाश्रव ) न्याश्रवनिरोध; नवां ने यातां वां ते. आश्रव का आश्रव रोकना. influx of परह० १, १; निरोध; नवीन कर्मों का Stoppage of the Karma. भग० २, ५; - कर. त्रि० ( - कर ) याश्रवनिशेध કરનાર; નવાં કને આવતાં અટકાવનાર. आश्रम का निरोध करने वाला; नये कर्मों का श्राश्रव रोकने वाला stopping the influx of Karma. भग० २५, ७; श्रणराहयत न० ( अनंहस्कत्व - न विद्यते संहः पापं यस्मिन् तत् अनंहस्कं तस्य भावोऽनंहस्कत्वम् ) पायरहित; श्रवन 24आप पाप रहितपना; आश्रव का अभाव. Absence of sin; freedom from sin. उत्त० २६, २६; श्रणतिक्कमणिज्ज. त्रि० ( अनतिक्रमणीय ) અતિક્રમણ કરવા યોગ્ય નહિ; ઉલ્લંઘવા યાગ્ય नडि. न उलांघने योग्य. Improper to be transgressed. श्रोव० ३८ भग० २, ५; वयण त्रि० (-वचन - श्रनतिक्रमणीयं वचनं येषां ते ) भेा वयन उलंधन उवा योग्य नथी ते; भाता, पिता, गुड़ वगेरे. जिसका वचन उल्लंघन करने योग्य न हो; जैसे माता, पिता, गुरु आदि. whose words cannot be transgressed, e. g. parents etc. “अम्मापिउणं श्राइकमणिज्जवयस्था” श्रोव० ३८ श्रणतिविलंबियन्त न० (अनतिविलम्बितत्व ) અતિવિલંબરહિત ખેલવું તે; વચનના ૩૫ अतिशयमांना भे5. विना विलंब किये बोलना; वचन के ३५ अतिशयों में से एक For Private Personal Use Only Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अगत्त 1 (१५४) अणत्थग Speech without too much halt त्रि० (-गत ) मीस्थले गयेस. दूसरे ing; one of the thirty-five Ati- स्थान पर गया हुआ. gone to another Sayas of speech. ओव. place. भग० ७, १; श्रणत. त्रि. (ऋणात) *; १२४६२. | अणत्थ. पुं० (अनर्थ) अनर्थ हेतु; सपा ऋणी. ( One) sunk in debt; a सभी गौ परिवह. अनर्थ हेतु; इकवीसवाँ debtor. प्रव० १६८; गौण परिग्रह. A material possesअणस्त. त्रि. ( अनात्र-प्रा अभिविधिना sion leading to misfortune; the twenty-first Gauna Pariप्रायन्ते दुःखात्संरक्षन्तीति पात्रा, न पात्रा अनात्राः) दु:था नयायना२. दुःख से न graha. परह. १, ५; पंचा० ७, ४१; बचाने वाला. Not saving from (२)त्रि०अर्थरहित; निष्प्रयोजन. बे मतलब misery. “नेरइयाणं भंते ! किं अभा विना प्रयोजन. purposeless. नाया. पोग्गला अणत्ता पोग्गला? नो धत्ता पोग्गला ५, ८; १६, १७; --दंड. पुं० (-दण्ड) अणत्ता पोग्गला" भग० १४, ६; પ્રોજન વિના કર્મબંધનમાં પડવું તે; વિના श्रणत्तहिय. त्रि. ( अनात्मार्थिक ) पोतान भतरो धर्मथा ६ ते. बिना प्रयोजन कर्मबंध करना या कर्मफल से दंडित होना. अरेस नहि ते ५२वी रेसुं. बिना अपनाया taking in Karma without purहुआ. Not accepted as one's own. पाया. २, १, १,८; (२) स्वार्थी नहित pose. ओव०-दंडवप्र. पुं० (-दण्डव्रत) ५२भार्थी. परमार्थी; जो स्वार्थी न हो. un વિના પ્રયોજને આત્માને દંડાવા ન દે તે; selfish, पराह. २,१; श्रापर्नुमा प्रत. श्रावक का ८ वाँ व्रत, जिसमें बे काम आत्मा को नहीं दंडाते. the अणत्तपराण. त्रि. ( अनात्मप्रज्ञ-न विद्यते eighth vow of a Jaina layman अात्मनो हिताय प्रज्ञा येषां ते) नी मुखि viz. guarding the soul આત્મહિત કરવામાં નથી તે; વ્યર્થ બુદ્ધિ against unnecessary evils वागे. जिसकी बुद्धि आत्महित करने में तत्पर (i. e. evil Karmas ). प्रव० २८३; न हो. ( One) whose intelligence -फलद. त्रि० (-फलद ) अनर्थ is not devoted to spiritual सापना२. अनर्थकारी फल देने वाला. progress; ( one ) of futile in productive of a disastrous fruit tellect. “ एगे अवसीयमाणे प्रणतपण्णे" or result. पंचा० ३, ३७;-वाय. पुं. आया० १, ६, १, १७२; (-वाद) निष्प्रयोजनमोलQते. बिना प्रयोजन अणत्तव. त्रि० (अनात्मवत् ) पायथा युत. बोलना. speaking without any कषाय वाला. Possessed of moral purpose. परह० २, २ filth in the form of anger, deceit अणत्थंतर. न. (अनर्थान्तर-न विद्यतेऽर्थाetc. ठा०६; न्तरं यस्य तत् ) मेzr अर्थवाना श६. श्रणस्थ. अ. (अन्यत्र ) भी स्थले; मानन एकही अर्थ वाला शब्द. A word having आणे. दूसरे स्थान पर. At another only one meaning. विशे० २२०२; place; elsewhere. पन्न. ११;-गय. । अणत्थग. त्रि. (अनर्थक ) निष्प्रयान. वे Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अणथमियसंकप्प ] (१५५ ) [ अणभिकंत काम. Causeless; purposeless. श्रात्मनः सम्बन्धी ग्रन्थो हिरण्यादिर्यस्य सः) पंचा० ६, ३६; परिग्रह रहित; अपरिही. परिग्रह रहित; अणथमियसंकप्प. त्रि. ( अनस्तमित- । अपरिग्रही. Having no worldly सङ्कल्प) ने हिवसमां भावाना सं८५ / possessions. अोव. छेते. दिवस में भोजन करने का जिसका | अणप्पिय. न० (अनर्पित) अविशषित; विशेष! संकल्प हो. ( One) who has vowed | विशिष्ट न रेस; अविशिष्ट सामान्य. विशेषto take food during daytime ता रहित; सामान्य; साधारण. Possessed only. वेय. ५, ६ of common attributes; similar; अणत्थय. त्रि० (अनर्थक) निरर्थ. निरर्थक; | alike. ठा० १०; विशे० २१५३;-णय. व्यर्थ. Useless;fruitless. विशे० २२६; | पुं० ( -नय-अनर्पितमविशेषितं सामान्य अपरिणय. पुं० (*अणपतिक-अप्रज्ञप्तिक)। मुच्यते, तद्वादी यो नयः सः)सर्व वस्तु साકુતૂહલપ્રિય વ્યંતર દેવતાની એક જાતનું ! માન્યજ છે એમ વિશેષ-નિરપેક્ષ સામાન્ય ગ્રાહી यंतर नी सोगतमांनी नभी Md. कौतू- नयविशेष. सम्पूर्ण वस्तुओं को सामान्य मानने हल प्रिय व्यंतर देवता की एक जाति; व्यंतरों वाला-सामान्यग्राही नयविशेष. a standकी सोलह जातियों में से नवीं जाति. point which regards all things An order of celestial beings alike because they possess (the ninth of the sixteen some common attributes. विशे० orders ) indulging in pranks. २१५३; भग० १०, २; पन० २; परह. १, ४;अोव० अणब्भुट्टिय. त्रि. (अनभ्युत्थित ) धर्म २४; ४२वाने तैयार न थयेस. धर्म करने को जो अणपुराण. न. ( अन्नपुण्य ) अन्न मापता उद्यत न हुआ हो. Shirking from पुश्य-शुमपान थाय ते. अन्न दान duty. नाया० ५; से उत्पन्न होने वाला पुण्य. Good Karma अणब्भुवगम. पुं० (अनभ्युपगम ) १२वी ॥२. earned by giving food. ठा० ६, १; अस्वीकार. Non-acceptance. क. अणप्पग्गंथ. त्रि० (अनर्यग्रन्थ ) आध्यामि प० ५, २८% ગ્રંથની માફક જેને તેને આપવા યોગ્ય નહિ अब्भुवगय. त्रि० ( अनभ्युपगत ) श्रुत त; अपए। ७२वा अयोग्य ज्ञानाहि. आध्यात्मिक સંપદાને ન પામેલ; આત્માને ન જાણનાર. ग्रंथ के समान प्रत्येक को न देने योग्य ज्ञान प्रादि. आत्मा को न जानने वाला. Not initiated Spiritual knowledge etc. which into the nature of the soul. canno t be like a sacred book विशे० १४४७, cannot be trausferred from , श्रणभित्रोग. त्रि० (अनभियोग) या hand to hand. ओव० કરવા યોગ્ય નહિ તે; હલ્લો કરવા યોગ્ય નહિ अणप्पग्गंथ. पुं० (अनल्पग्रन्थ ) मसूत्री. ते. आक्रमण करने के अयोग्य; चढ़ाई के बहुसूत्री; बहुत से सूत्रों वाला. One well- अयोग्य. Unworthy of attack: versed in many Sūtras. ao unsuitable for attack. ओव० अणप्पग्गंथ. त्रि० (अनात्मग्रन्थ-अविद्यमान | अणभिकंत. त्रि० (अनमिक्रान्त ) Sail Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अभिगम ] गयेस नहि; अनुषंधित नहीं उलांघा हुआ. Not transgressed; not violated. आया● १, ४, ४, १३८ - किरिया. स्त्री० (-क्रिया) मां जी भतना मिक्षु उतर्या नथी श्रेणी न्या. ऐसा स्थान जहां दूसरे मत का भिक्षु न उतरा हो. & place where ascetics of another faith have not put up. श्राया० २, २, २, ८१ ( १५६ ) [ अणभिस्संग सम्बन्धी अभिग्रह से रहित not practising any vow relating to things used for bedding and seat. कप्प ० ६, ५३; अणभिग्गहिया. स्त्री० ( अनभिगृहीता ) ना अर्थ काय नहि मेवी भाषा. जिसका अर्थ न जाना जाय ऐसी अव्यक्त भाषा. Unintelligible or incomprehensible speech. पन्न० ११; भग० १०, ३; प्रव० ६०२; अणभिरण. त्रि० (अनभिज्ञ ) अन्नगु; भूर्ण. अजान; मूर्ख. Ignorant; foolish. विशे० १६५६; सु० च० ७, २८६; अणभिधेय. त्रि० (अनभिधेय) अवास्य; नहि उवा योग्य न कहने योग्य. Unworthy of utterance; unfit to be told. विशे २५; अभिगम. पुं० ( अनभिगम ) विस्तार पूर्व योधनाला विस्तृत शिक्षा का अभाव. Not containing instructions in details. भग० १, ६; ( २ ) समतिनी अप्राप्ति. समकित (सम्यक्त्व ) की प्राप्ति. non-attainment of right belief. "अमोहिए श्रणभिगमेयां' सूय०२, ७, ३८; refभग्गहिय. त्रि० ( अनभिग्रहिक ) भतनी पहु नहि २नार. कुमति की पकड़ न करने वाला. ( One ) who does not | obstinately hold to or stick to heretical tenets. ठा० २, १; श्रभिग्गहिम. त्रि० ( अनभिगृहीत ) 433 उरेल नहि; सायडधी पडंस नहि. न पकड़ा हुआ; आग्रह पूर्वक न पकड़ा हुआ. Not held; not persistently held. प्रव० ६७३; उत्त० २८, २६; पन० १; —कुदिट्ठि. मि० (-कुदृष्टि- श्रनभिगृहीता अनङ्गीकृता कुदृष्टिबद्धमतरूपा येनासी ) જેને મિથ્યાત્વવાદી મતને અંગીકાર કરેલ नहि ते जिसने मिथ्यावादी मत का अंगीकार महीं किया है. ( one ) who has not |अणभिवुद्धि स्त्री० ( अनभिवृष्टि ) अनावृष्टि accepted tenets of heretical creeds like those of Buddha etc. उस० २८, २६; प्रव० ६७३ - सिजा सणिय. त्रि० (-शब्यासनिक ) शय्यासन વિષયક અભિગ્રહથી રહિત. परसाहनो अलाव अनावृष्टि. Drought; absence of rain. प्रव० ४५०; अणभिस्संग. पुं० अनभिष्वङ्ग) प्रतिमन्ध रहित; संग-सेपरहित साधु प्रतिबन्ध रहित; संग - परिग्रह रहित साधु Free from शय्यासन अणभिभू - य. त्रि० ( अनभिभूत ) पराभव नहि पाभेल. अपराजित. Not defeated; not overpowered. आया० १, ५, ६, १६७; अणभिलप्प. त्रि० ( अनभिलाप्य ) मलवाने अयोग्य; वाणीने गोय२. जो कहा न जा सके; बोलने के योग्य. Unspeakable; inex pressible. विशे० १४१; अणभिलसेमाण. व० कृ० त्रि० लषमाण- अनभिलषत् ) न छतो. इच्छा न करता हुआ. Not desiring. नाया ० १; उत्त० २६, ३३; * अनभि For Private Personal Use Only Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रभिस्लंग ] ( १५७ ) attachment, ega Sadhu. पंचा० १४, १७; अभिस्संग. अ० (अनभिष्वङ्गतस् ) प्रतिअन्ध रहित यो प्रतिबन्ध रहितपन से. Without attachment. पंचा० ४, ३५; अणभिहणेमाण. व०कृ० त्रि० (अनभिघ्नत् ) न હષ્ણુતા; ન ધાત उरतो. न मारता हुआ; न घात करता हुआ. Not killing. “तपणं अम्हे पुढचिं पश्वेमाणा अणभिहणेमाणा " भग० ८, ७; अणभिहाण. त्रि० (श्रनभिधान ) नाम रहित. नाम रहित. Nameless. विशे० ६१; अणरिह. त्रि० ( अनर्ह ) अयोग्य; नालाय. अयोग्य. Unfit; unworthy. नाया० १; भग० १५, १; अणल. पुं० ( अनल- नास्ति अलः पर्य्याप्तिर्य स्य ) अग्नि श्राग. Fire. परह ० १ १; (२) त्रि० अन्नेग; नालाय. अयोग्य. unfit; unworthy निसी० ११, ३३, ३५; अणलंकिय. त्रि० ( अनलंकृत ) अअंअर वगरना; भूपणहि रहित. आभूषणादि से रहित. Devoid of ornaments. निसी० १२, ३४; उत्त० ३०, २२; भग० २, १; १८, २ २ - विभूसिय. त्रि० ( - विभूषित) पने विभूषा- वस्त्राद्दिनी शोलाथी रहित अलंकार और वस्त्रादि की शोभा रहित. devoid of the splendour of ornaments, dress etc. भग० २, १; प्रणलक्खिय. त्रि० ( अलक्षित ) अन्नएयं. not नहीं जाना हुआ. Unknown; marked पिं० नि० ३६५; लियन० (अनलीक ) भुठे नहि ते; सत्य. सत्य. Not falsehood; truth. भत्त० १५७; प्रणलुक्क. त्रि० ( अनलोक्य- लोकितुं योग्यो लोक्यः, न लोक्यः अलोक्यः, न अल्लोक्यः For Private अनलोक्यः ) नन्रे हेपाय तेनुं; दृष्टिगोयर. दृष्टि से देख सकने योग्य; दृष्टिगोचर. Capable of being seen; visible. अणलुझे लुकमिति अप्पाणं मन्त्रइ भग० १५, १; अणल्लियणिज्ज. त्रि० (अनाश्रयणीय ) माશ્રય કરવા યોગ્ય નહિ. आश्रय करने के अयोग्य. Unfit to be resorted to; unworthy. 'विसवह्निश्रयज्ञियणिनाओ' तंडु० << प्रणवं पुं० ( श्रणवत् ) हिवसनुं २६ भुं लोत्तर भुर्त दिन का २६ वाँ लोकोत्तर मुहूर्त. The twenty-sixth Lokottara Muhūrta of a day. जं० प० ७, १५२; सू० प० १०; श्रणवकंख मारा. त्रि० ( * अनवकाचमाण-प्रनवकाङ्क्षत् ) न छते थ। लोगनी नहि रामतो. इच्छा न करता हुआ; भोग की इच्छा न रखता हुआ. Not desiring; not desiring enjoyments. सुसंवा पंचहिं संवरेहिं इह जीवियं श्रणवकखमाणा " उस०] १२, ४२; नाया० १; १६; भग० २, १; ३, १, कप्प ० १, ५१ आया० १, ६, ३, १८७ १, ७, ३, २०७; श्रव० ३१; जं० प० ३, ७०; श्रणवकंस्ववति न ० ( श्रनवकाङ्क्षवृत्ति - अनवकाङ्क्षा परप्राणनिरपेक्षा स्वगतापायपरिहारनिरपेक्षा वा वृत्तिर्वर्तनं यत्र वैरे तत्तथा ) જેમાં પરપ્રાણની અથવા પેાતાના પાપના પરિહારની અપેક્ષા રાખવામાં નથી આવતી मेवा वर्तनवाणुं वै२ - वेरलाव. जिसमें दूसरे के प्राणों की अथवा अपने पाप के परिहार की अपेक्षा नहीं रखी जाती ऐसी वृत्ति वाला वैरभाव. Feeling of hostility devoid of regard for another's life as also for the sin incurred by destroying it. The attitude of the " [ अणवस्त्रवत्ति Personal Use Only " Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अणवकंखवत्तिया ] (१५८) [अण्वट्ठप्प mind being as careless about भाषा. पाप-दोष रहित भाषा; निरवद्य भाषा; another's life as about one's किसीको दुःख न देने वाली भाषा. own sinlessness. भग० १, ८; faultless and harmless speech. प्रणवकंखवत्तिया. स्त्री० ( अनवकाङ्क्षप्रत्य भग० १६,२; या-अनवकाङ्क्षा स्वशरीराधनपेक्षत्वं सैव | अणवठ्ठप्प. न० ( अनवस्थाप्य ) षमाटे प्रत्ययो यस्याः सा अनवकाङ्क्षप्रत्यया) पो સાધુને આપવાના પ્રાયશ્ચિત્તને એક પ્રકાર; તાની કે પરની જીંદગીની અપેક્ષા રાખ્યા વિના જેમાં અમુક વખત સુધી સાધુને વ્રતથી બહાર साडसथा पापलिया थाय ते. अपनी या दूसरे રાખી તે પછી લેવામાં આવે તેવું એક પ્રાયकी जिदंगी की परवाह किये बिना जो साहस श्चित्त. दोषी साधु को देने योग्य एक प्रकार का से पाप क्रिया हो वह. Sinful action प्रायश्चित्त; जिसमें अमुक समय तक साधु को व्रत rashly done without regard for बाहिर रख फिर उसे साधुत्व में ले लेते one's own or another's life. “अण- हैं ऐसा एक प्रायश्चित का प्रकार. वखवत्तिया किरिया दुविहा पपणत्ता, प्राय A mode of administering सरीरप्रणवकंखवत्तिया वेव परसरीरप्रणय expiation to a monk for a sin, कंखवत्तिया चेव" ठा० २, १%B by temporarily expelling him from the fraternity of monks. प्रणवकंखा. स्त्री० (अनवकाङ्क्षा ) छान। ओव० १६; प्रव० ७६२; वव. २, ७; अभाव. इच्छा का अभाव. Absence of desire. ठा० १, १; (२) त्रि० मनस्याप्य नामे प्रायश्चित्त ने योय. अनवस्थाप्य नामक प्रायश्चित्त के अणवगय. त्रि. (अनवगत ) न भेटुं. योग्य. (one) deserving of the exनहीं जाना हुआ. Not known. ठा० piation named Anavasthāpya. ४, ४; वेय० ४, ३;-अरिह. न० (-अह-अस्मिप्रणवगल.त्रि० (अनवकल्प-वार्द्धक्यरहित) मासेविते कञ्चन कालं व्रतेष्वनवस्थाप्यं राणु नहि थयेस; २१ वरना. वृद्धावस्था कृत्वा पश्चाचीर्णतया तहोषोपरतो व्रतेषु से रहित; जो जराजीर्ण नहीं हुआ है. Not स्थाप्यते तदनवस्थाप्याहम्) नवभुं प्रायश्चित्त; infirm through old age. अणुजो० કે જે આપવાને, દેશ સેવનાર સાધુને અમુક १३८; भग० ६, ७; વખત સુધી વ્રત બહાર રાખી,તપ કરાવી, તે દેप्रणवज. त्रि. (अनवद्य ) नि:५; ५५ २लि- ષની નિવૃત્તિ થયા પછી વ્રતનું આરોપણ त. निर्दोष; पाप रहित. Innocent; not ४२वामां आवे ते प्रायश्चित. नवा प्रायश्चित्त; guilty; faultless. (२) न० पाय- जिसके द्वारा दोषी साधु को अमुक समय तक व्रत होपनो मनाय. पाप-दोष का अभाव. बाहिर रखकर तप कराने के बाद दोष की innocence; absence of guilt. निवृत्ति हो जाने पर पीछे उसे व्रत अंगीकार ओघ० नि० ७४६; दस० ७, ३, ४६; कराया जाय वह प्रायश्चित्त. the ninth भग० ५, ६; विशे० ७२; १६८;-भासा. variety of expiation; a Sādhu स्त्री० (-भाषा) पा५-होपडित भाषा; temporarily debarred from નિરવદ્ય ભાષા; કોઈને દુઃખ ન ઉપજાવે તેવી | observing a vow and made to Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रणवयि ] ( १५६ ) undergo penance. ठा० १०; भग० २५, ७, प्रणवद्वियनि० ( श्रनवस्थित) अस्थिर. अस्थिर. Unsteady. उवा० १, ५३; (२) અનિયતપ્રમાણવાળા; જેનું એક સરખું अभाष्णु नथी ते. अनियत प्रमाण वाला; जिसका प्रमाण एक समान न हो. varying; changing. “ श्रणवष्टिया णं तत्थ खलु राइंदिया पण्णत्ता" चं० प० ८ प्रव०२८४; तंडु० २२; - करण. न ० ( -करण ) सामाયિકના વખત પુરા થયા પહેલા પાળવું તે; શ્રાવકના નવમા વ્રતને પાંચમે અતિચાર. श्रावक के 8 वें व्रत का ५ वाँ अतिचार; सामायिक का समय होने से पहिले ही पालन कर लेना. the fifth partial violation ( Atichāra ) of the 9th vow of a Jaina layman; viz failing to observe the time fixed for Samayika. प्रव० २८४; – संठाण. न० ( संस्थान ) भे हे स्थिति न २वी ते; निरंतर गति :२वी ते. एक स्थान पर स्थित न रहना; निरंतर गमन करना. perpetual motion. जीवा० ३; अणवणीयत्त न० (अनवनीतस्व) (२५, अण, વચન, લિંગ આદિ દેષથી અયુક્ત; સત્યવચનને २५ भो अतिशय. कारक, काल, वचन, लिङ्ग आदि दोषों से युक्त; सत्य वचन का २५ वाँ अतिशय. Not being faulty in the matter of case-inflection, tense, gender etc; the 25th supernatural manifestation of truthfulness in speech. सम• ३५; श्रणवरिणय. पुं० ( *अनपनिक - श्रप्रज्ञशिक ) व्यन्तर देवानी खेड लत व्यन्तर देवों की छोटी ( प्रथम ) जाति के देव. A deity of the minor class of For Private Vyantara gods. पन्न० २; भग० १०, २; अणवत्तप्पया. स्त्री० ( श्रनवत्राप्यता ) अंग हीनता अंग हीनता . Bodily defect; deformity of limbs of the body. ठा० ८ [ श्रवयक्खित्ता श्रणवत्था. स्त्री० ( श्रनवस्था ) अनवस्था होष; જે દલીલને કયાંય પણ અવસ્થાન ન થાય છેડે ન આવે ત્યાં અનવસ્થા દોષ ઉપસ્થિત થાય छे. अनवस्था दोष; जहाँ दलील युक्ति का कहीं भी अवस्थान न हो अन्त न हो उसे अनवस्था दोष कहते है. A fallacy in logic leading to ad infinitum argument. विशे० १५; महा० प० ३१; जो० १४८: अणवदग्ग. त्रि० ( अनवनताम्र- श्रवनतमासन्नमग्रमन्तो यस्य तत्तथा, तनिषेधादनवनताग्रम् ) अनंत ; छेडायगरनं. अन्त रहित; नित्य; अनन्त Endless; perpe tual भग० १, १; अणवदग्ग. त्रि० ( अनवदद्म न विद्यतेऽवदयं पर्यन्तो यस्य सोऽयमनवदम इति ) अंत नगरनु; छेडा वगरनं; अनंत अंत रहित; नित्य; अनंत. Perpetual; endless. भग० १, १, २, १, ५, ६, ७, ७, ६, ३२; १२, २; १५, १; १६, ६; नाया० २; ओव० २१; पराह० १, ३; सूर्य ०२, २, ८२; ठा० २, १; श्रणवयक्खमाण. व० कृ० त्रि० (अनपेक्षयत् ) न अपेक्षा रातो; न लेतो. अपेक्षा न रखता हुआ; न देखता हुआ. Not seeing; not desiring; not expecting. अणarraमाणा सेलएणं जक्खेणं " नाया० ६; श्रणवयक्खित्ता. सं० कृ० अ० (अनन्वेच्य ) नईने या विना न देखकर बिना देखे. Without seeing or having जेणं नो पभू मग्गओ रुवाई seen. Personal Use Only 66 Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रणवयग्ग] (१६०) [ भणहिज्जमाण प्रणवयक्खित्ता णं पासित्तए " भग० ७, ७, reverence to a preceptor etc. अणवयग्ग. त्रि. (मनवदन) नुसे। 'श्रण- प्रव० ५५८, वदग्ग' श६. देखो 'अणवदग्ग' शब्द. अणस्सादेमाण व कृ• त्रि. (अनासादयत्) Vide 'प्रणवदमा'. भग० १, १; अपामता; न आH ३२तो. प्राप्त न करता अणवरय. त्रि. (अनवरत ) निरंतर हमेश. हुआ. Not obtaining. “ पब्बयं वा विसमं वा अणस्सादेमाणे" भग०१५, १; सदा; हमेशह. Always, perpetually. नाया० १; भग० ६, ३३; स.च०१, १११; *श्रणह.त्रि. (भचत) नाश गरनु. नाश रहित; अोव० ३२; जं० प० २, ३०; पंचा० ५, ४४; नित्य. Indestructible. सु. च० २, अणवराह. वि. ( अनपराध ) अपराध ३४;-समग्ग. त्रि. (-समन) साडिस લામત માલ અને સહિસલામત કુટુંબવાળો; हित. अपराध रहित. Faultless%3B રસ્તામાં ચેરાદિકથી જેનું ધન લુંટાએલું નથી guiltless. विशे० १८४० ते. सुरक्षित धन और कुटुंब वाला; रास्ते में अणविक्खया. स्त्री० (अनपेक्षा) अपेक्षा-हेम चोर वगैरह से जो न लूटा गया हो वह. with २५ नरामवी ते. देख रेख न रखना. property and family quite safe. Absence of proper supervision. “ खट्टे कयकज्जे अणहसमग्गे णियगं घरं गच्छा० ३८3; हम्बमागए" नाया०८; १; १८; । अणवेक्खमाण. व. कृ.नि. (अनपेक्षमाण) अणह. त्रि. (अनघ ) ५५ गर्नु; नि२वध. अपेक्षा न रामतो. अपेक्षा न रखता हुश्रा. पाप से रहित; पवित्र; निर्दोष. Sinless; Not expecting. “ धुणे उरालं faultless; pure. पंचा. १६, ४५; अणुव्हमाणे, विधाण सोयं अगवेक्खमाणे" | श्रोव० ३२; नाया०८; प्रव० ६६६; सूय० १, १०, ११, नाया० १६; | अणहय. त्रि. (अनाहत) न वापरेलुं नहि. मणसण. न. (अनशन ) हमेशनेमाटे ३. नया; व्यवहार में न लभ्या हुआ. New; થોડા વખતને માટે અન્નપાણીનો ત્યાગ unused. जीवा०३,३, ७२।ते; ७५पास अथवा संथारी. सदा के अणहार. पुं० (अनाहार) मा२४ (मालिये या अल्प काल के लिये अमजल का त्याग हार सेवा ते) भाग-६२. अगाहा करना; उपवास अथवा संथारा. Fasting; । रक मार्गणा-द्वार. Fasting. क. गं. giving up food and water for ४, २१; some time or permanently. अणहिगय. त्रि० ( अनधिगत ) सातार्थी; ओव. १६; भग०२, १, ३, १; २५,७; नाया. भासवेत्ता नहि ते. शास्त्रों को नहीं जानने ५;८१४; १५; सम०६ठा०६,१सूय०१, वाला; शास्त्रज्ञान रहित. Not conversant २, १, १४; उत्त० ३०, ८; निर० ३, १; with Sastras. विशे० ३७७; प्रव. २७१% नाया. ध. श्रणहिजमाण त्रि. (*अनधीयमान-यान) अणसायणा. ली. (अनाशातना) ४३ आदि- नभएतो. न पढ़ता हुआ. Not study नी आशातना ( अना२) ४२वी ते. गुरु | ing. “ ते विज्जभावं अयहिज्जमाणा, श्रादि की भाशातना (अनादर) न करना. श्राहंसु विज्जा परिमोक्खमेव ” सूय. १, Not showing disrespect or ir- १२, १०; Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अहिणिविट्ठ ] अहिणिवि. त्रि० ( अनभिनिविष्ट ) अलि निवेश-भतना खग्रहथी रहित कुमत के ग्रह से रहित. Not attached to, free from, insistence on false doctrines. पंचा० ३, २८ अणहिल्लपाडणगणयर न० (* प्रभासपत्तननगर ) सौराष्ट्रगुर्जर आन्तमांस मे નામનું नगर; प्रभासपाटण. गुजरातकाठियावाद में सरस्वती नदी के तट पर एक प्रसिद्ध तीर्थस्थान; प्रभासपाटन. Name of a town in Sauraṣṭra in_Gujarât; also named Prabhasa Patapa. भग० २४, १; अणहीण. त्रि० ( अनधीन ) स्वाधीन; परतंत्र नहि स्वतंत्र स्वाधीन. Independent. विशे० १८७५; प्रणहीय. त्रि० ( अनधीत ) अभ्यास न रेस; न लोस बिना पढ़ा हुआ. Uneducated. गच्छा० ४३; - परमत्थ. पुं० ( - परमार्थ अनधीता अनभ्यस्ताः परमार्था आगमरहस्यानि यैस्तेऽनधीतपरमार्थाः ) अगीतार्थी; शास्त्रवेत्ता नहि ते. शास्त्रज्ञान रहित; शास्त्रों को न जानने वाला one, not conversant with the truths of Sastras. "" जे अणहीयपरमत्थे, गोयमा ! संजए भवे. गच्छा० ४३; ऋणार. त्रि० ( अनादि न विद्यते आदिः प्राथम्यमस्येत्यनादिः ) आहि-शयात वगरनु; मनाहि अजथी यायुं यावतुं आदि रहित; अनादि काल से चला आता हुआ. Beginningless; coming down from eternity. प्रोव● २१; ठा० ३, १; ओघ० नि० ७७५; क० गं० ५, ४; क० प० २, ६; विशे० ५३७; – खििहण. त्रि ( - निधन) અનાદિ અનન્ત; જેનાં આદિ અને અન્ત नथी तेयुं. जिसका आदि और अन्त न हो; २१. ( १६१ ) "" [ श्रणाश्रय अनादि अनन्त having neither beginning nor end; eternal सम० - संताण. पुं० (-सन्तान ) नाहि प्रवाड; नाहि परंपरा. अनादि प्रवाह; अनादि परम्परा. uninterrupted; stretching from eternity. " अणासंताणकम्मबंधणकिकेसचिक्खिश्लसुहुतारं” प्रोव० पण्ह० २, ३; - सपज्जवसि. त्रि० ( सपर्यवसित ) જેની આદિ નથી પણ પર્યવસાન-છેડા છે તે. जिसका आदि न हो परन्तु अंत हो. ( one ) without a beginning but having an end; beginningless but not endless. प्रथ० १३२१; अणाइअ य त्रि० ( अनादिक ) मनाहि; उत्पत्ति रहित; शय्यात वगरनुं अनादि; उत्पत्ति रहित. Withouta beginning; without creation. भग० २ १ ८ ८; उत्त० ३६, ८; आया • १, ७, 1, 988; प्रव · १३२१;--सिद्धंत. पुं० ( - सिद्धान्त ) अनाहि श्रणथी सिद्ध थयेसरूद्र थयेस सिद्धांत अनादि काल से स्थापित; अनादि काल से रूढि में आया हुआ. established from eternity. अणुजो० १३१; अणाइत्र. त्रि० ( अज्ञातिक ) स्वन - 3टुं वगरना. बिना कुटुम्ब का. Destitute of relatives. भग० १, १; अणाश्रय त्रि० ( अणातीत- अणमणकं पापमतिशयेनेतं गतमणातीतम् ) पापने प्राप्त थये. पाम युक्त; पाप को प्राप्त हुआ. Passing into the limit of sin; become sinful; constituted. into sin. भग० १, १; अणाइत्र - य. त्रि० ( ऋणातीत ) २०४वाणेो; होहार; ५२०४६२, कर्ज़दार ऋणी. A debtor. भग० १, १; For Private Personal Use Only Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रणाइज्ज ] [प्रणाउन - श्रणाइज्ज. न० (अनादेय) नाम भनी से णो वेयावडियं, जा य प्राजीववत्तिया । तत्ता પ્રકૃતિ કે જેના ઉદયથી માણસનું વચન | निवुडभोइस, पाउरस्सरणाणि य॥६॥मूलए मान्य । याय. नामकर्म की एक प्रकृति, जिसके | सिंगबेरे य, उच्छुखंडे अनिव्युढे । कंदे मूले य उदय से मनुष्य का वचन मान्य न हो. AT सचित्ते, फले बीए य मामए ॥७॥ सोवश्चले variety of Nāma-Karma by the सिंधवे लोणे, रोमा लोणे य प्रामए। सामुद्दे rise of which a man's words पंसुखारे य, कालालोणे य भामए ॥ ८॥ are not accepted (even though धुवणेत्ति वमणे य, वत्थोफम्मविरेयणे । अंजणे they be true ). क. गं० १, २५; दंतवणे य, गायान्भंगविभूसणे ॥ ६ ॥ दस० -दुग. न० (-द्विक ) सनाय नाम सने ३, १-६; असोति नाम. अनादेय नाम और अयशः | प्रणाइन्न. नि. (अनाचीर्ण) साधुने सायरा कीर्ति नाम. the two Nama-Ka- । योय नहि. साधु के न पाचरने योग्य. rmas viz Anādeya-Nama and | Not worthy of being practisAyasahkirti-Nama. क. गं०२, १६; ed by a Sadhu or an ascetic. -बयण. त्रि० (-वचन-अनादेयं वचनं येषां प्रव० १०१६; । तथा ) अनाय वयनवा; तुं वयन- प्रणाइल. त्रि. ( अनाविल )२५२७; भेस आ पण मान्य न २ ते. अनादेय | २हित; ५२डित. स्वच्छ; मैल रहित; पाप वचन वाला; जिसके वचन का कोई भी रहित. Pure; free from sin. “प्रणाइमान न कर. one uttering words | ले या भकसाई भिक्ख. सक्केव देवाहिवाई doomed to disbelief. भग० ५, ६; अइमं " सूय. १, ६, ८, १, १४, २१%3 प्रणाइराण. त्रि०( अनाचीर्ण ) साधुने सायरा १, १५, १२; पण्ह० २, १; योय नलि; २५४८५नीय; ५२ सनाथीभाना | अपाउ. पुं० ( अनायुष्-न विद्यते चतुर्विधम. गमे ते मे. साधु के आचरण के अयोग्य; प्यायुर्यस्य स भवत्यनायुः) आयुः २हित अकल्पनीय; ५२ अनाचीणों में से कोई भी सि लगवान्. सिद्ध भगवान् ; प्रायुःकर्म एक. Unworthy of being practis- रहित. A Siddha; one freed from ed by an ascetic; one of the Ayuhkarma. (२)ord-मेनेशिया fifty-two practices unworthy ઉત્પન્ન થવું નથી તેવા કેવળી, તીર્થંકર વગેરે. of a Sadhu, " तेसि मेयमणाहरणं, जिन-जिन्हें पुनर्जन्म धारण न करना हो; तीर्थनिग्गंथाणं महेसिणं ॥१॥ उद्देसियं कीयगडं, कर, केवली वगैरह. Kevalis etc. freed नियागं अभिहडाणि या राइभत्ते सिणाणि य, from rebirth. “ अणुतरे सम्बजगंसिगंधमल्ले य दियणे ॥ २॥ संनिहिगिहि- विजं, गंथा प्रतीते अभए प्रणाऊ" सूय. १, मस्त य, रायपिंडे किमिच्छए। संबाहणं दंत- ६, २६; प्रव० १२६२, ( 3) विशेष. पहोयणा य, संपुच्छणा देहपतोयणा य ॥३॥ एक प्रकार का जीव. a kind of living अट्ठावए य नातीए,छत्तस्सय धारणट्टाए । तेगि- being. ठा. २, १; पर्छ पाहणा पाए, समारंभं च जोहणो॥४॥श्रणाउ.पु. (अनायुष्क ) मा “प्रणाउ" सिजायरपिंडं च, आसंदी पलियंकए। गिहतर । शम देखो ६ अणाउ " शब्द. Vide निसिजाय, गायस्सुव्वहणाणि य॥ ५॥ गिहि- "श्रणाउ". अणुजो० १२५; Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्राउज्जिय ] अणाउज्जिय. त्रि० ( अनायोगिक ) ३५योग रहित; असावधान उपयोग रहित; असावधान. Utility; unwary; uncircumspect. “उदाहु भणाउज्जिया ? " भग० २, ५; "" अणाउट्टि. स्त्री० ( अनाकुट्टि ) हिंसाने मलाव; अहिंसा. हिंसा का अभाव अहिंसा. Absence of killing or giving pain; non-injury. “ श्रइवत्तियं प्रणाउहिं, सयमनेसिं प्रकरणयाए आया० १, ६, १, १७ अणाउट्टि त्रि० ( अनाकुट्टिन् ) अहिंस; हिंसा न २नार अहिंसक हिंसा न करने वाला. Abstaining from killing or giving pain; one who abstains from killing or injuring others. 'जायं कारणगाउट्टी, श्रबुहो जंच हिंसति " सू० १, १, २, २५; अणाउस. त्रि० ( अनायुक्त ) उपयोग रहित; उपयोग विनाने; असावयेत. उपयोग रहित; असावधान. Unwary; without proper circumspection. ठा० २ १; उत्त० १७, ६; भग० ७, १२५, ७; -- आ << इगया. स्त्री० (-जादानता ) विना उपयोग વસ્તુ લેવા મૂકવાથી લાગતી ક્રિયા-કર્મબંધ; भोगप्रत्यययानो मे लेह. असावधानी से वस्तु उठाने और रखने की क्रिया से होने वाला कर्मबन्ध; अणाभोगप्रत्ययक्रिया का एक भेद. Karma incurred by taking up or laying down a thing without proper circumspection; & variety of Kriyā called Anåbhogapratyaya. ठा० २, १; - -गमणन० ( - गमन) उपयोग विना व्यास ते; उपयोग शून्य गति :२वी ते उपयोग बिना चलना. movement without proper ( १६३ ) circumspection. भग० २५, -- पमज्जरण्या. स्त्री० ( * - प्रमार्जनताप्रमार्जन ) उपयोग रहित पुन्वाथी सागती प्रिया कुर्भध असावधानी के साथ पूंजने से होने वाला कर्मबन्ध. Karma incurred by brushing off carelessly, or without proper circumspection. , [ अणा-य टा० २, १; पाउल त्रि० ( श्रनाकुल ) खाता रहित. आकुलता रहित. Untroubled ; undistracted. “ जत्थत्थमिए अाउदो, समविसमाई मुणी हियासए " सूय० १, २, २, १४; नाया० ८ दस० १, १, १३; अरणाकुल. त्रि० ( अनाकुल ) लुभेो श्रणाउल १६. देखो 'अणाउल' शब्द Vide " अणाउल " पंचा० ५, ३६; 6 " ७; अणाग - य. पुं० ( श्रनागत ) भविष्य क्षण; यावत प्राण भविष्य काल. The future. भग० १, १, ४, ६, २, १, २, ८, ३; १४, ३; २५, ५; नाया ० ८; जं० प० ७, १३७; सम० १३; ओव० ४३; कप्प० २, २०; (२) नावेसुं नहीं आया हुआ. not come श्र० ४३; पन्न० २; नंदी ० १४; ( 3 ) त्रि० भविष्यभां भगवानुं; लावी भ संबंधी, भविष्य में मिलने वाला; भावी जन्म सम्बन्धी to be got in the future; concerning the future birth. " हत्थागया इमे कामा, कालिया जे भयागया उत्त० ५, ६; सूय० १, २, २, ५, १, २, ३, २१, अणुजो ० ४२; ( ४ ) न० પર્યુષણમાં કરવાનું તપ કંઇ કારણ સર અગાઉથી કરી લેવું તે; દસ પચ્ચખાણુમાંનું 23. पर्युषण में किये जाने वाला तप किसी कारण से पहिले कर लेना; दस प्रत्याख्यानों में से एक प्रत्याख्यान ( पच्चखाण). performing devout austerity (Tapa) of Pa For Private Personal Use Only Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अणागड ] ( १६४) [अणागार ryūṣaṇa at an earlier date भणागमण. न० (अनागमन) संयम सधन for some reason; one of the छ। धे२ न सावते. संयम धारण करके ten Pachchkhānas. प्रव० १८१; | पीछे घर न आना. Not returning भग० ७, २;-खेत्त. न० (-क्षेत्र) हवे | home after a vow of asceticism. પછી આવવાનું ક્ષેત્ર; જે ક્ષેત્રમાં ગતિ નથી " जे लोगंसि प्रणागमणधम्मियो प्राणाए रीत क्षेत्र. आय आने वाला क्षेत्र; जिस मामगं" भाया० १, ६, २, १८४;-धम्मि . क्षेत्र में गति नहीं की ऐसा क्षेत्र. the त्रि(-धर्मिन् ) सीधेसी प्रतिज्ञाना निवाड future Ksetra. भग० ५, ८; द्धा. કરનાર; સંયમ લઈને પાછા ઘેર ન જનાર. श्री. (-भद्धा ) भविष्य ४. भविष्य काल. ली हुई प्रतिज्ञा का पालन करने वाला; संयम future time. अणुजो० ११५; भग० १,६; लेकर पीछे घर न जाने वाला. ( one) १२, ५, २५, ५; प्रव० १०५३;-वयण. न. acting up to the vow taken; (-वचन) भविष्य जनुं वयन, आविष्य ( one ) not returning home वायर विमति प्रत्यय-भ : 'करिष्यति'. after a vow of asceticism. आया. भविष्य काल सम्बन्धी वचन; भविष्य काल १, ६, २, १८४; वाचक विभक्ति, प्रत्यय-जैसे “ करिष्यति ". अणागलिय. त्रि. (अनलित ) निवारणन the termination of the future रेस; असर नहि. निवारण न किया tense. ठा० ३, ४, पाया. २, ४, 1, हुश्रा; न रोका हुआ. Not stopped; not detained. भग० १५, १; माया०६; अरणागइ. स्त्री. (अनागति ) न आवj| अणागलिय. त्रि० (अनाकलित) प्रमाण ते. नहीं आना. Not coming back. | पांतर्नु; अपरिभित. अपरिमित; प्रमाण ( २ ) सिशिक्षा; त्यांथा री सायं| रहित. Beyond measure. भग० नया ते. सिद्धशिला, जहांसे फिर वापिस । १५,१; नहीं माना पड़ता वह स्थान. Siddha अणागाढ. न० (अनागाठ) साधारण २५; Sila from which there is no गाट १२नलि. साधारण कारण. Reason, return. “गई च जो जाणह णागहं च " | not very serious. निसी. १३, २४ सूय० १, १२, २०, अणागार. न० ( गनाकार-न विद्यमाना अणागंता. सं. कृ. अ. (अनागत्य) 1 प्राकारा महसराकारादयो विच्छिमप्रयोजन सावीन. न आकर. Without coming%3B स्वात् प्रतिपत्तियस्मिस्तदनाकारम् ) ५-य without having come. ठा० ३, २; ખાણુમાં દુકાળ, અટવી વગેરેનો આગાર-ટ भागम. पुं० (अनागम) मागम सक्षण ન રાખવી તે અનાભોગ અને સહસા એ कीन मागमा अपा३श्य भागम. अपौरुषेय બે સિવાય બાકીના આગાર વિનાનું પચ્ચખાश्रागम; भागम के लक्षणों से रहित आगम. १. पञ्चक्खाण में दुष्काल, वन वगैरह की Scripture without the indispen- छूट न रखना; अनाभोग और सहसा, इन दो sable features of such; impor- के सिवाय बाकी के आगारों से रहित पञ्चक्खाण. sonal scripture; revelation. A vow of omission ( e. g. ठा० १०; food ) not admitting exceptions Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रणाघाइज्जमाण ] ( १६५) [ प्रणाढिश्र-य - regarding one's being in a ! interested; exempt from desire. forest etc.; a vow of omission "अगिलाए अयाजीबी,णायवो सो तवायारो" with two exceptions only viz / पंचा० १५, २६; listlessness and force. भग. ७, प्रणाढाइज्जमाण. व०कृत्रि (अनाद्रियमाण) २; प्रव• १८४; ठा. १० (२) (अविच- सन६२ ४२ता; स४२ - ४२. अनादर मान आकारो भेदो ग्रामस्थास्येत्यनाका- करता हुआ. Disregarding; disresरम् ) --विशेष रहित योग । pecting. भग० ३, १; नाया..; १६; सामान्याही शनायो१. श्राकार-भेद- प्रणाढायमाण. व. कृ. त्रि. (मनाद्रियमाण) विशेष रहित उपयोग; सामान्यप्राही दर्शनो- 1 मना६२ २ता; ति२२४॥२ ४२ता. तिरस्कार पयोग. knowledge without diffe करता हुआ. Disregarding; showing rentiation of particulars. fatto contempt. नाया. १;; १४, भग. ३, ७६३; क. गं० ४, १५; जीवा• १; पन. १; आया० २, १, २, १३, २; ३०; भग. १८, ८-उवउत्त. त्रि० प्रणाढि-य. पुं० (मनारत) मदिम नामे ( -उपयुक्त ) सामान्याली शनना नहीपने अधिटाता हेवता. अणाढिम ઉપયોગવાળ; દર્શનના ઉપયોગ સહિત. नाम का जम्बूद्वीप का अधिष्ठात देव. The सामान्यप्राही दर्शन के उपयोग वाला; दर्शनो presiding deity of Jambūdvīpa, पयोग सहित. possessed of general named Anādhia. जं. ५०४, १०; and undifferentiated view. पन्न. जीवा० ३, ४, उत्त० ११,२७, (२) ३; भग० १, ५, ६, ४, ८, २, ६, ३३; ११, નગરીને એક ગૃહસ્થ, કે જે સ્થવિરની પાસે १, १८, १; २४, १; २६, १;-उवभोग. દીક્ષા લઈ પહેલા દેવલેકમાં અણુઢિઆ વિपुं० (-उपयोग) सामान्याही हर्शनना માનમાં બે સાગરને આઉખે ઉત્પન્ન થયો, S५योग. सामान्यप्राही दर्शन का उपयोग. ત્યાંથી ચાવી મહાવિદેહમાં મેક્ષ જશે. general and undifferentiated काकंदी नगरी का एक गृहस्थ, जो स्थविर से view. विशे० ४१२; भग• 1, ६; १२, ५; दीक्षा लेकर पहिले देवलोक के श्रणाढि अण्णाघाइज्जमाण. त्रि० (अनाघ्रायमान) विमान में दो सागर की आयु सहित उत्पन सुंध्या पारनु. बिना सूंघा हुआ. Unsmelt; हुआ. वहांसे महाविदेह में जन्म लेकर मोक्ष not smelt. भग० १, १; को प्राप्त होगा. a gentleman of the अखाधाय. त्रि. (मनाघात) आपात विनानु. city named Kākandi, who was भाघात रहित. Unstruck; not hit. born for a life of 2 Sāgaras in उत्त० ६,१८ Aņādhia abode in the first अखाचार. त्रि. (मनाचार) माया२ डीन. Dovaloka, after taking Diksā माचार हीन. Devoid of Achāra i.e. from a Sthavira. After dying right conduct etc. गच्छा० १४; in that place, he will take birth मणाजीवि. त्रि० ( भनाजीषिन्-न भाजीथी in Mahāvideha and then get धनाजीवी) तपना सनी ४७ वरना; salvation. निर० ३, १०; (3) न० निरी. इच्छा रहित; निःस्पृही. Dis- | पडदा वसोनुं “मादिम" नाम विमान Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रणाढिा -या ] ( १६६) [श्रणाणुबंधि पहिले देवलोक का "श्रणाढिअ' नाम का | a Vitarāga. “भणाणाए एगे सोवट्ठाणा fahr. an abode named Aņādhia, प्रणाणाए एगे निरुवट्ठाणा" आया० १, ५, of the first Devloka. निर० ३, १०; ६, १६६; १,१, १, ४२; १, २, ६, १००; ( ४ ) सना२ पूर्व पंहना ४२वी ते; - १, ६, ३, १६२ नाना पहेलो होप. अनादर पूर्वक वंदना करना; अणाणुगामि. न. (अनानुगामि ) ज्यामे वंदना का पहिला दोष. salutation જ્ઞાન ઉત્પન્ન થયું હોય તેજ ગ્યાએ રહે without respect; first fault in બીજી જગ્યાએ સાથે ન જાય એવું અવધિsalutation. प्रव०१३; १५०% शान; अपविताननी मे. अवधिज्ञान का अणादिश्रा-या. स्त्री० (अनादृता)महीपना एक भेद, जो ज्ञान जिस स्थान पर उत्पन्न होता અધિષ્ઠાતા અનાદત દેવતાની રાજધાની. है उसी स्थान पर ज्ञानी उसका उपयोग कर जंबूद्वीप के अधिष्ठाता अनादृत देव की सकता है दूसरे स्थान पर वह नष्ट हो जाता है. A राजधानी. The capital of Anādrita, variety of Avadbi Jñāna the presiding deity of Jambū- limited to the place where a ___dvipa. जीवा० ३, ४; जं. ५० person acquired it. नंदी० ६; अणादिज्जमाण. व०कृ• त्रि० (अनाद्रियमाण) भणाणुगामियत्ता. स्त्री. (*मनानुगामिकता सना६२ पामतो; ति२२४१२ पामतो. अनादर अनानुगामिकत्व) लव ५२५रामा साथेन पाता हुभा; तिरस्कार पाता हुआ. Being | मावते. भव परम्परा में साथ न रहने वाला. insulted; being disregarded. ! Not accompanying in the cycle नाया. १४; of rebirths. दसा० ७, १२; अणाढियमाण. व० कृ० त्रि० (अनाद्रियमाण)| श्रणाणुगिद्ध. त्रि. (अननुगृद्ध ) अनास; ०ी " अणाढिजमाण" श६. देखो “अ- समुर्छित; भावानी सासुपता वरना. श्रनाणाढिज्जमाण'' शब्द. Vide “अणाढिज- सक्त; मूर्छा रहित; खान पान की लोलुपता रहित. माण". नाया० १; Not greedy, e. g. of food. अणाण. न० (अज्ञान ) मशान. अज्ञान. " अरणस्स पाणस्स प्रणाणुमिहे" सूय. Ignorance. भग २४, १२, २६, १; १, १३, १५ -अभाव. पुं० (-अभाय ) सज्ञाननी अणाणुपुवी. स्त्री० (अनानुपूर्वी) मनु मयाअभाव. अज्ञान का अभाव. absence of | પરિપાટીથી વિપરીત; વ્યક્રમ; અનુક્રમને ignorance. पंचा० ६, २५, सभाप.अनुक्रम के विरुद्ध परिपाटी के विपरीत; प्रणाणत्त. न० (अनानात्व) मेखित मेहन व्युत्क्रम; अनुक्रम का अभाव. Against, अभाव. भेद रहित; भेद का अभाव. departing from, regular order. Absence of distinction. भग० भग० १, ६, १७, ४, २५, २; ३४, १; प्रणाणुबंधि. न० (अनामुबन्धिन् ) सिह प्रणाणा. स्त्री० (अनाज्ञा ) माजाने मनाया કરતાં વસ્ત્રને કોઈ પણ ભાગ નજર બહાર ન मां वीतरागनी माज्ञा नया ते. श्राज्ञा का રહે તે; અપ્રમાદપડિલેહણને એક પ્રકાર. अभाव; वीतराग की आज्ञा रहित. Absence पडिलेहण करते समय वस्त्र का कोई भी of command or order e. g. of हिस्सा दृष्टि से बाहिर न रहना; अप्रमादपहिले Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रसारणुवाइ ] हरण का एक भेद. Thorough examination of a garment; a variety of Apramāda ( non-negligent ) Padilohana. उत्त० २६, २५; ठा० ६, १९ अणाणुवाद. पुं० ( धनानुवादिन् ) वाहियो કહેલ સાધન–હેતુને અનુવાદ કરવાની પણ व्यामुलपणाने सीधे नेनामां शक्ति नथी ते. | वादी के कहे हुए हेतु का अनुवाद करने की भी जिसमें व्याकुलता के कारण शक्ति न हो. One who cannot even rehearse the argument of an opponent through lack of composure. “ से मुम्मुई होइ प्रणाणुवाइ " सूय० १, १२, ५; अणाणुवीइत्तु. अ० ( अननुविचिन्त्य ) विद्यार्या विना. बिना विचार किये. Without thinking; without having thought. अण्णाणुवीइतु मुसं वयंति " सूय० १, १२, २; ( १६७ ) cc अणाताविय. त्रि० ( अनातापित ) हे साधु | પોતાનાં વસ્ત્ર, પાત્ર વગેરે ભિનાશવાળા ઉપ२सुने तामां न नाभे ते. जो साधु अपने भीगे हुए उपकरणों को धूप में नहीं सुकाता. Not exposing vessels, clothes etc. which are damp, to sunlight ( said of & Sadhu ). कप्प० ६, ५३; अणातीय. पुं० ( श्रनातीत - श्रा समन्तादतीय इतो गतोऽनाद्यनन्तसंसारे स प्रतीतः, न श्रातीतोsनातीतः ) संसारसमुद्रनी पार નાર; સંસારનેઉલ્લંધી પહેલે પાર પહેાચનાર a. संसारसमुद्र के पार जाने वाला. One who crosses the worldly ocean. आया० १, ५, ६, २२२; अणादि. त्रि० ( अनादि ) प्रवाहनी अपेक्षाये माहि रहित; शआत वगरनुं. प्रवाह की For Private [ श्रणापुछिय अपेक्षा से आदि रहित. Without & beginning. भग० ५, ६, ६, ३; श्रणादिश्र - य. न ० ( अणादिक - अणं पापकर्म तदादि कारणं यस्य तदणादिकम् ) पाय उर्भ; पापानुष्ठान. पापकर्म; पापानुष्ठान. Sin; a sinful action. पराह० १, १; श्रणादिश्र - य. त्रि० ( अनादिक ) शरमात वगरनुं; याहि रहित; अनाहि. अनादि; आदि रहित. Without & beginning. भग० १२, २; १३, ६, १२, १; १६, ६; सूय० २, ५, २; ( २ ) से 15; संसार. लोक; संसार. the world. सूय० २, ५, २; अणादिज्ज. त्रि० ( श्रनादेय ) महरवा योग्य . ग्रहण करने के अयोग्य. Unfit to be accepted जं० प० २, ३६; अणादेज्ज न० ( अनादेय ) अनायनाभ. श्रनादेय नाम. The term Anādeya. जं० प० २, ३६; सम० २५; भग० ७, ६; श्रणापुच्छित्ता. सं० कृ० अ० (अनापृच्छय ) छया विना; नहि पुछीने बिना पूछे; न पूछ कर. Without asking; without having asked वव० ६ १, ७, १; सम ० ३३; वेय ० ४, १८ कप्प० है ४६; अणापुच्छ्रिय. सं० कृ० अ० ( अनापृच्छ्थ ) पुछया वगर; नहि पुछीने. न पूछ कर; बिना पूछे. Without asking; without having asked वव० ८, १४, निसी ० २, ४५; १४, ५; – चारि. पुं० (-चारिन् ) ગણુને પુછ્યા વિના ક્ષેત્રાંતરમાં વિચરનાર સાધુ; પાંચમા નિગ્રહસ્થાનને પ્ર:પ્ત થયેલ. गण से बिना पूछे क्षेत्रान्तर में विचरने वाला साधु पाँचवें निग्रहस्थान को प्राप्त. an ascetic who wanders in another place without asking his bro Personal Use Only Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रणाबाह ] (१६८) [प्रणामतिय thers of the same order; one forgetfulness, as in the case of who has attained the 5th stage the king-saint Prasannachandra who remembered that he had of Nigraha- Sthāna. To 9,9; forgotten a vow taken. भाउ. प्रणाबाह. पुं. ( भनाबाश-न विद्यते -णिव्वत्तिय. पुं० (-निवर्तित) साय पाबाधा-पीटा यत्र तदनावाधम् ) पणे निपrj. अज्ञानता से उत्पन. unस्थापि सुभ, मोक्ष सुम; ५२मान. स्वा consciously performed. 870 8, 9; भाविक सुख; मोक्षसुख; परमानंद Natural भग० १, १; प्रव० ११६८;-पडिसेवणा. happiness; highest bliss. उत्त. बी० (*-प्रतिसेवना-प्रतिसेवन) स पणे ३५, ७ ठा०1०3(3)माधा-पी। २हित. पसेपाते. अनजानपन से किसी दोष का पीग रहित. free from pain or सेवन करना. incurring a sin unmisery. सु० च० ३, १०४; वव० ८, knowingly. ठा० १०-वउस. त्रि. १३-सुह. न० (-सुख)माधा-13॥२लित (-बकुश ) साएथे ५ सपना२ पडेश सुम; अध्याधित सुम; भाक्ष सुम, बाधा नियं?-साधुविशेष. अनजानपन से दोष रहित सुख; मोक्ष सुख. eternal and लगाने वाला बकुश प्रकार का साधु. a unobstructed bliss. दस० १,१,१०, kind of an ascetic ( Bakusa) प्रणाभियोगिय. पुं० (अनाभियोगिक ) monk unconsciously running સ્વતંત્ર દેવ; જેને કઈ સ્વામી-નાયક નથી into sin. भग० २५, ६; ठा० ५, ३; ते। यता. स्वतंत्र देव; जिसका कोई स्वामी -भाव. पुं० (-भाव) MY ५ ५ ते; न हो ऐसा देव. An independent सलगु५. अनजानपन से होना; अजान deity. भग० ३, ५; पन.condition of unconsciousness मणाभोग. पुं०(अनाभोग )मेषम; सज्ञान or listlessness. " इय चरणम्मि मा.अजान बेखबर; अज्ञान.Ignorant. ठियाणं होह प्रणाभोगभावनो सलयो" प्रोष नि० २४१; भग०७,६२५, ठा. पंचा० १७, ४७;-बत्तिया. बी० (-प्रा४, १; प्रव० १६५; (२) अत्यन्तविरभृति- स्ययिकी ) अज्ञानयी योगशून्यपले भूखी orgते. अत्यन्त विस्मृति-भूल जाना. भमन्याय ते. उपयोग बिना अज्ञान से जो extreme forgetfulness. 115 कर्मबन्ध हो वह; उपकरण; के लेने या रखने -गय.त्रि० (-गत) अनाभोगपणाने- से जो कर्म बन्धता है वह. incurring of भलपत्याने पामेला मे५५२. बेखबर. Karma by unwariness through ignorant of; unconscious of. ignorance. अणाभोगवत्तिया किरिया क० ५० ५, ३०.-ज्माण. न० (-ध्यान) दुविहा पएणत्ता, तंजहा-भणाउत्तप्रायणया અત્યન્ત વિસ્મરણ થયાનું ધ્યાન-ભાન આવવું चेव अणाउसपमज्जणया चेव " ठा० २, १; ते; नभ प्रसन्नयंद्र विन विस्म२९५ थयेन प्रणामंतिय. सं० कृ० अ० (अनामन्त्र्य ) प्रतनी यागिरी य. अत्यन्त विस्मरण होने | सामंत्र्या विना; पुछया विना. बिना पूछे. बाली बात का ध्यान थाना-जिस प्रकार Without having asked; withप्रसनचंद्र राजर्षि को विस्मृत व्रत का स्मरण out asking. निसी० २, ४५; १४, ५; हा था. recollection of extreme श्राया० २,१, २,५४; वव.८, १४; Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ मणामिय ] ( १६६) [ भणाया प्रणामिय. त्रि. (अनामिक) नाम विनानु; अणायर. पुं० (अनादर )ति२२४१२; अपमान. नु नाम पाउयुं नडाय ते. बिना नाम का. तिरस्कार; अपमान. Insult; disregard. Nameless. तंडु०-वाहि. पुं०(-व्याधि)। प्रव० १२२२, पिं.नि. २०३६ नाम वरना ।; असाध्य रे. बिना | श्रणायरणया. स्त्री० (अनाचरण-ता) आयरनाम का रोग; असाध्य रोग. a nameless- વા યોગ્ય નહિ તે માયા અને કષાયનું પર્યાય incurable disease. तंड. नाम; गोमोहनीय भनाई.आचरण प्रणाय. पुं० (अनात्मन् ) आत्माथा लिन | के अयोग्य; माया और कषाय का पर्यायवाची पार्थ; Ms. आत्मा से भिम पदार्थ; जड. नाम; गौणमोहनीयकर्म का एक भेद. UnfitMatter as distinguished from ness for performance; a synosoul. सम. nym for Maya ( deceit ) and प्रणायंबिल. त्रि. (अनाचामम्ल) सायं- Kaşāya; a variety of Gauņa मिस विनाना; सायंमिन-तपविशेष | Mohaniya-Karma. सम० १२; नथी ते. भायंबिल नामक तपविशेष से रहित. | श्रणायरिय. पुं० (अनार्य) आर्य नहते; Devoid of Ayambila-a kind of | सनार्य; १२. प्रार्यत्व रहित; अनार्य; क्रूर. A austerity. भाव० ६, ६; Non-Arya; a barbarian; a cruel श्रणायग. पुं० ( अनायक-न विद्यतेऽन्यो person. आया० टी० १, ४, २, १३३; नायकोऽस्येत्यनायकः ) नेता नाय | निसी० १६, १८, नयी सेवा; स्वतंत्र; यवर्ती वगेरे. नायक | श्रणायरिय. त्रि. (अनाचर्य) सायरवा रहित; स्वतंत्र; चक्रनती वगैरह. One who यो-५ नहि. आचरण के अयोग्य. Unowns no supremacy; indepen- ___worthy of performance. "अणायरिdent; a sovereign ruler etc. _ यमजाणं, मासइत् सइत्तु वा" दस० ६,५४; दसा० ६,१; ११; निसी० ८, १२, सम. |अगाया. पुं० (अनारमन्-न प्रारमा अनात्मा) ३०; सूय० १, २, २, ३, पहा; 249. जड पदार्थ; निर्जीव. A श्रणाययण. न. (अनायतन ) साधुने रहे। material substance; non-soul. યોગ્ય સ્થાન નહિ; નાટકશાળા, વેશ્યાગ્રહ "एगे भणाया" सम० १; (२) पाता शिवाय, वगेरे. साधु के रहने के अयोग्य स्थान; नाटक ५२; सीने. अपने सिवाय; दूसरा. other शाला, वेश्यागृह श्रादि. A place un- than one's self. "प्रणायाए प्रवक्कमई" worthy of an ascetic to live in भग० १,४;-वाह. पुं० (-बादिन्-श्रारमाe. g. a theatre, a house of नं वदितुं शीलमस्येस्यात्मवादी नास्मवादी prostitute etc. परह. २, ४; दस० ५, अनारमवादी) आत्मानुं मस्तित्व मान१, १०; (२) पासत्या वगेरेने उतरवार्नु ना२; नास्ति. आत्मा का अस्तित्व न मानने स्थान.शिथिलाचारि आदि के उतरने (ठहरने) वाला; नास्तिक. one who disbelieves का स्थान. a lodging place for in the existence of the soul. Päsatthās ( ascetics who have (૨) આત્માનેક્ષણિક, સર્વવ્યાપી યા અણુમાત્ર transgressed the rules of asce- એમ વિપરીત પણે માનનાર; બૌદ્ધ વેદાંતી, ticism ) etc. ओव. कोरे, श्रात्मा को क्षणिक, सर्वव्यापी या अणु. Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अणायाण ] ( १७०) [मणारंभ मात्र मानने वाला; बौद्ध, वेदान्ती वगैरह. ચારને કેવી રીતે ત્યાગ કરવો તે બતાવ્યું છે, a Vedānti, a Bauddha etc. hav- सूत्रकृतांग के दूसरे श्रुतस्कंध के पांचवें ing false notions about the अध्याय का नाम, जिसमें अनेकान्तवाद का nature of the soul. i. e. those समर्थन करते हुए यह बतलाया है कि,आचार का who believe it as transitory, पालन और अनाचार का त्याग किस प्रकार all or partly pervading. sro करना चाहिये. the fifth chapter of टी. १, १, १,५ the second Srutaskandha of प्रणायाण. न (अनादान) १३१२६४।२९गुने। Süyagadānga establishing सला. कारण का प्रभाव; अकारण. Anekāntavāda and showing Absence of reason. “ quraradi the manner of observing right अभिग्गहियसिज्जासणियस्स' कप्प. ६, ५४ conduct and that of avoiding श्रणायार. पुं० (अनाचार ) साधु श्रावना a wrong one. सूय० २, ५, ३३; मायार व्यवहारको नंगा ५-यमायनी | श्रणायावि. त्रि. (अनातापिन् ) यातना Baधन ४२ ते. साधु अथवा श्रावक के आचार | વગેરે પરિસહ સહન ન કરનાર સાધુ; શીત, व्यवहार का भंग; पञ्चक्खाण की सीमा का उल्लं- ઉષ્ણ વગેરે સહન ન કરનાર; અનાતાપી. THAT FICTI Breach of right conduct आतापना वगैरह परीषह सहन न करने वाला on the part of a Jaina layman साधु; शीत, उष्ण वगैरह सहन न करने or an ascetic; transgression वाला. (An ascetic) not enduring of Pachchkhana. आव० ५, ६ ठा० heat, cold etc. ठा० ४, ३; ३, ४; (२) साधुने न साय२२॥ योय-५२ श्रणारंभ. पुं० (अनारंभ ) ने पवन અનાચીણમાંને ગમે તે એક. વધુમાટે જુઓ ४२३। ते. जीव को न सताना. Giving no 'अणाइण्ण' श६. साधु के आचरण न करने pain or trouble to living things. योग्य-५२ अनाचीरों में से कोई भी एक. " सत्तविहे अणारंभे पएणते, तंजहाअधिक के लिये देखो “ अणाइण्ण" शब्द. पुढविकाइयअणारंभे जाव अजीवकायunworthy of performance for अणारंभ " ठा. ७ (१)त्रि. (न विद्यते an ascetic. “ एएहिं दोहिं ठाणेहिं, सावध प्रारम्भो येषां ते तथा) पापनासावध श्रणायारं तु जाणए" सूय. २, ५, ३; व्यापा२शहत. पाप-सावध व्यापार से रहित. "प्रणायारं परकम्म, नेव गृहे न निह्नवे " free from sinful operations, दस०८, ३२, ६,५७, आया० २, ४,१, १३२; “अपरिग्गहा अणारंभा, भिक्खू ताणं परिपिं. नि. १७६;-ज्माण. न० (-ध्यान) ब्वए" सूय०१,१,४,३; भग०१,१५,७,८, १; दृष्टायारवें वितरयुं ते. दुष्टाचार का चिंतवन -जीवि. पुं० (-जीविन् ) सर्व सारथी करना. contemplation of evil con- | નિવૃત્ત થયેલ સાધુ, સાવદ્યાનુદાન અને પ્રમા duct. श्राउ०प०३;-सुय.(-श्रुत ) सूया- २हित ६ जना२. सर्व आरंभ से निवृत्त ડાંગના બીજા તસ્કલ્પના પાંચમા અધ્યયનનું हुआ साधु; सायद्यानुष्ठान और प्रमाद से रहित નામ, કે જેમાં અનેકાંતવાદનું સમર્થન કરતાં ! जीवन बिताने वाला. a Sadhu free भाया वी शत पासन ४२युं सने साना- from all sinful actions; one who Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अणारंभमाण ] ( १७१) [प्रणालस्स leads a life without माय२६५; असत् अनुष्ठान. म्लेच्छ के योग्य and sinful actions. “ आवंतिए। आचरण; असद् अनुष्ठान. conduct भावंतिलायसि अणारंभजीविणो तेसु " worthy of barbarian. परह. १, १; श्राया० १, २, १, १४६;-ठाण. न. । (४) अनार्य भूमि; अनार्य क्षेत्र; मनार्थ (-स्थान) आरन रहित स्थान; सावध देश. अनार्य क्षेत्र; अनार्य देश. a country अनुछाननी सर्वथा निवृत्ति. पापानुष्ठान की of barbarians. प्रव० ६४;-द्वाण.न. सर्वथा निवृत्ति प्रारम्भ रहित स्थान. perfect (-स्थान) सावध मारलनुस्थान. सावद्यारंभ freedom from all sorts of sin; u | का स्थान. 8 place of sinful operastage of character which is free tions. सूय० २, २, ३४, from all sinful actions.“एगंतमिच्छे | अणारोहग. त्रि. (अनारोहक) नु। असाहू तत्थणं जा सा सम्वतो विरई एसटाणे | ___ 'अणारोहय' श६. देखो " अणारोहय " अमारंभट्ठाणे पारिए" सूय० २, २, ३६; शब्द. Vide “अणारोहय." भग० ७, ६; अणारंभमाण. व. कृ.त्रि. (अनारम्भमाण) अणारोहय. त्रि० (अनारोहक ) योहाथा मारंजन २. प्रारंभ न करता हुआ. २हित सवैय! परतुं. योद्धाओं से रहित. Not beginning, e. g. a sinful Without a soldier. "प्रणासए अण्णाaction. भग० ३, ३, रोहिए अणारोहए" भग० ७, ६; अणारद्ध. त्रि. (अनारब्ध ) महा५३वास प्रणालबण. न० ( अनालम्बन ) मारमनना सायरेझुनहिते. महापुरुषों ने जिसका प्राच सभावाटे। नहित. आलम्बन का अभाव, रण न किया हो. Not practised by असहारा. Absence of support. great men. “भारंभे जं चणारंभे भणारखं पएह० १, ३,-पइट्ठाण. त्रि.(-प्रतिष्ठान) चय प्रारंभे" भाया० १, २, ६, १०३; ટેકાના પાયા વિનાનું આલંબન-રક્ષક વગરનું. प्रणाराहय. त्रि० (अनाराधक ) धर्मनी आलंबन (सहारा) के पाये बिना का; टेक विरा५५. धर्म के विरुद्ध धर्म का विरोधी. One रहित. without support. परह. १,३; adverse to religion; a heretic. प्रणालप्त. त्रि. (अनालप्त) नमोसावा "श्रणायावि मस्समिए धम्मस्स अणाराहए मानापसंताप नजरेख. जिसके साथ बातचीत भवइ " ठा० ४, ३० न की हो. Not talked to; not अणारिय. त्रि. (अनार्य) - ३२५॥ ये!! conversed with. “पुष्वि प्रणालतेयं आम ४२नार; पापी; मनायारी. न करने मालविसए वा संलवित्तए वा” उवा० १, योग्य काम को करने वाला; पापी; अनाचारी. ५; ५८; Doing unworthy deeds; sinful. प्रणालस. त्रि० (अनालस्य)मासस्य २लित. भग० ३, ७, सूय० १, १, २, १०; जीवा० ३, आलस्य रहित. Free from laziness or ३; निसी० ८, १; (२) अनार्य देशवासी; idleness. गच्छा० १२६; २७, २. अनार्य देशवासी; म्लेच्छ; क्रूर. | प्रणालस्स. न० (अनालस्य) सारसना a barbarian; a cruel man. सूय | समाप. श्रालस्य का अभाव. Absence of २, १, १३; सम० ३४; ओव० ३४; उत्त. idleness. ( २ ) त्रि० सालस २हित; ३४, २५; ( 3 ) न. २७ने छातुं धमी. आलस्य रहित; उद्योगी. free Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रणालस्ति ] ( १७२) [ अणावुद्धि from idleness; industrious. | प्रणालोक. न. (अनालोक) अशान. अशान. गच्छा० ४१; तंडु-णिलय. न. (-नि- | Ignorance. परह. १, ३, बय) उत्साहनु ५२म उत्साही. उत्साह | प्रणालोयाविता. सं० कृ. अ. (अनाका स्थान; बहुत उत्साही. abode of लोचयित्वा ) मासाच्या विना. विना enthusiasm; very enthusiastic. आलोचना किये. Without having तंड. reviewed; without reviewing. अणालस्सि.त्रि० ( भनाबस्थिन्-नास्स्यालस्य वव० ६, २० मस्येति) आस२५ विनानी. उद्यमी. Free श्रणावरिय. त्रि. (अनावृत) ढांऽय! तुं. न from laziness or idleness. गच्छा० उका हुभा. Uncovered. भग• १५, १; अणावाय. न० (अनापात ) माणुसनी मावअणालाब. पुं० (अनाक्षाप)शित भाषा- व विनानुंस्यण; निमनस्य. निर्जन स्थान; भासा, मालबुंत. कुत्सित भाषण; मनुष्य के आवागमन से रहित स्थान. A खराब बोल चाल. Indecent speech. place unfrequented by man. ठा०,१; "अणावाए असंखोए प्रणावाए चेवअणालिस-त्रि. (अनालप्त ) भएमालाव्या. होईसंलोए"उत्त०२४,१नाया०१६) भग० बिना बुलाया. Not spoken to; not ८, ६; संस्था० ६६; ओघ० नि० २६६; प्रव० talked to. प्रव० ६५२; प्रणालियू. त्रि. (अनाश्लिष्ट) आलिंगनन प्रणाविल. त्रि. (मनाविन) शमषापा हाधेस. आलिंगन न दिया हुश्रा. Not मन रहित; २१२७. रागद्वेषरूपी मल रहित; स्वच्छ. Clear; free from dirt in embraced. प्रव० १५१; the form of passions. “धम्मे हरए प्रणालोइम-य. त्रि० (भनालोचित) मासी बंभे, संति तिस्थे प्रणाविले । अत्तपसमलेसे" ચના ન કરેલ; જેને પોતાના દોષ ગુરૂ પાસે उत्त० १२, ४६; सूय० १, २, २, ५; सालो-यानथाते. गुरु के समीप जिसने अपने दोषों की आलोचना न की हो. One who प्रणाविल. त्रि. (प्रणाविल) २०४था भेटु. ऋणरूपी मल से मलिन. Sullied with has his faults unconfessed to indebtedness. आउ०—ज्माण. न. a preceptor. भोव० ३८; भग• ३, ४; ( -ध्यान ) ४२० हारनु यितवन-यिता. ५, ६; ६, ३३, २०, ६; नाया. घ. दसा. १०, ३, नाया० १६अपडित. त्रि. ऋणी की चिंता. the anxiety of a debtor. उ. (-अप्रतिक्रान्त) ने शु३नी सभापे आप આવ્યા નથી અને તે દોષથી નિવૃત્ત થયો अणाविलप्प. पुं० (अनाविलास्मन् ) पाय नया ते. जो गुरु के समीप दोषों की आलोचना २हित आत्मा. कषाय रहित श्रात्मा. Soul न करने के कारण, उन दोषों से निवृत्त न ____ungullied withpassions. "अभयंकरे हुआ हो. one who is not freed भिक्खू प्रणाविलप्पा" सूय० १, ५, २८; from faults through confession | अणावुट्टि.स्त्री० (अनावृष्टि) मनापृष्टि; वरसाto a preceptor. भोव० भग० १०, २, नी भोसममा परसा नवरसे ते. अनावृष्टि; Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रणासत्र-य] (१७३) [ प्रणासायणा वर्षा का अभाव; वर्षाऋतु में वर्षा का न होना. अभाव. stoppage of Karma. पण्ह० Drought. सम० ३४; जं. प. १, १०, २, १; उत्त० ३०, २; (3) पुं. स्त्री. प्रणासत्र-य.त्रि० (अनाशय) पूल-मत्ता- ગુરૂના વચન ઉપર લક્ષ્ય ન આપનાર; ગુરૂનો દિકના આશય–અભિપ્રાય-લાલસા વગરનો; माहेशन सामना२. गुरु के वचनों पर लक्ष्य न દ્રવ્યથી સમવસરણદિ છતાં ભાવથી તેના रखने वाला; गुरु का आदेश न सुनने वाला. मनाक्षी-तीय४२. पूजा-महत्तादि की one who does not pay head लालसा रहित; समवसरणादि के होने पर भी to the instructions of the Guru भाव से उनकी आकांक्षा से रहित-तर्थिकर. or preceptor. " प्रणासषा थूलवया Mentally unattacked e. g. a कुसीला" उत्त० १,१३; (४) पुं० न० मावना Tirthaikara; not covetous of सभा महारत माहि. आश्रव के honour etc. "प्रणासए अते दंते, दढे प्रभाव वाले महाव्रत आदि. Mahavratas पारयमेहुणे"सूय० १, १५, ११; (२) इसनी etc. which arrest Aśrava or आशा विनानी. फल की प्राशा से रहित. | Karmic influx.आया. १,४,२, १३०; without any desire for the | प्रणासाइज्जमाण. त्रि. (अनास्वाधमान) fruits of actions. अणासए जो उ । રસંદ્રિયદ્વારા ગ્રહણ ન થતુંન ચખાતું. सहेज कंटए" दस० ६, ३, ६ । रसनेन्द्रिय के द्वारा न चखा जाने वाला. Not प्रणासग. त्रि. ( अनश्वक) 1 विनान; being tasted. भग० १, १; अव खित. बिना घोरे का; अश्व से रहित्त. | अणासाएमाण. व० कृ. त्रि. (अनास्वादयत्) Devoid of horses. भग० ७, ६; नन्यामती. न चाखता हुआ. Not tasting. अठासच्छिन्न. त्रि० (अच्छिमनास) जेनुं ना नाया० १८; (२)नवांछतो. न चाहता हुआ. छायेखें नया ते. जिसकी नाक छिदी हुई not longing for. “ परस्स लाभ प्रणासाएमाणे" उस० २९, ३३; न हो. With unperforated nose. निसी० १४, ६; प्रणासाय. त्रि. (अनाशातक) अशातना माधा-पी। नरनार. अशातना-पीडा न श्रणासगण. त्रि० (मनासम्म ) छे४ पासे नलि; करने वाला. Not giving pain. आया. मटु न नहि ते. जो बहुत नज़दीक न हो. १,६,५, १६५ Not very near. “ नाइदूरमणासो, अणासायणा. श्री. (अनाशातना ) तीर्थपंजली पडिपुच्छई" उत्त० २०,४; १,३३; | કરાદિકના ધર્મની અશાતના-હીલના ન अणासत्ति. स्त्री० (मनासक्ति ) सासक्तिना કરવી તે; દર્શનવિનયનો એક ભેદ; ધર્મની समाप. आसक्ति का अभाव. Absence of मति, समान ४२वाते. तीर्थकरादि के धर्म attachment. भग० १, ६ की अवहेलना न करना; दर्शनविनय का एक अणासव. त्रि. (अनाश्रय) माश्र-मंध भेद; धर्म का आदर करना. Abstaining २खित. आश्रव-कर्मबंध से रहित. Free from from disrespect towards the the influx of Karma. “ अणासवे religion of Tirthankaras etc; अममे अकिंचणे” श्रोव० भग. २५, ६; a variety of Darśanavinaya. (२) मानवती अमाव-संवर. आश्रव का | ठा० ७–विणय. पुं० (-विनय ) नुस। Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अणासास ] 'अणासायरणा' श६. देखो 'अणासायणा ' शब्द. Vide 'अणासायणा'. ठा- ७; अणासास. पुं० * अनाश्वास-अविश्वास ) अविश्वास भरे।सो. अविश्वास; अभरोसा. Want of confidence; distrust. विशे० १६३४९ ( १७४ ) प्रणालिय. त्रि० (अनाशित) लुभे। 'अणसिय' ०६. देखो 'अणसिय' शब्द. Vide 'अणसिय' "अयासिया ग्राम महासियाला, पागब्भियो तत्थ सया सकोवा " सूय० १, १, २, २०; अणासिय त्रि० (अनाश्रित ) माश्रय रहित. भाश्रय रहित. Unsupported; support loss. विशे० ८६३; अणासेवणा. स्त्री० ( अनासेवना ) होपनी સેવનાના અભાવ; અતિચારાદિ ન સેવવા તે. दोष के सेवन का अभाव; अतिचारादिकों का सेवन न करना. Freedom from sinfulness. आया० १, ८, ३, २१०; अणाद. त्रि० ( अनाथ ) मशरशु; अनाथ; नाथ वगरनेो. अशरण; अनाथ. Helpless. पण्ह० १, १; नाया० ८; ६; १३; ( २ ) २४, लिणारी. रंक; भिखारी. beggarly; indigent. नाया० ८ ( 3 ) अनाथी મુનિ, કે જેણે શ્રેણિક રાજાની પાસે અનાથતા અને સનાથતાને સ્પષ્ટ ખુલાસા કરી શ્રેણિક शनने या पोते मनाथ होवानी यात्री કરાવી ધર્મ પમાડયા. તેનું વિસ્તૃત ચરિત્ર ०२० मा अध्ययनभां छे. अनाथी मुनि, जिसने श्रेणिक राजा के आगे अनाथता और सनाथता का स्पष्ट विवेचन करके श्रेणिक को भी यह विश्वास करा दिया था कि, वह स्वयं भी अनाथ है, इसका विस्तृत वर्णन उत्त० के २० बें अध्याय में हैं. Anāthi Muui, who clearly explained the meaning of poverty and wealth to king For Private [ श्रणाहारश्रय Śreņika and convinced him of his poverty so that he was converted. “अणाहोमि महाराय!, नाहो मज्झ न विज्जइ । अणुकंपयं सुहिं वावि, कंची याहि तुमे महं ॥ तत्र पहसिओ राया, सेणियो मगहाहियो, एवं ते इडिमंतस्स कहं वाहो न विज्जइ ॥ होभि णाओ भयंताणं, भोगो भुंजाहि संजया" उत्त० २०, ६; १०; ११; – पवजा स्त्री० (- प्रवज्या ) उत्तराध्ययन सूत्रना २० भा अध्ययननुं पयर नाम. उत्तराध्ययन सूत्र के बीसवें अध्याय का दूसरा नाम another name of the twentieth chapter of Uttaradhyayana Sūtra. उत्त २०, पिंड. न. ( - पिण्ड ) अनाथने भाटे तैयार रेस मोरा अनाथ के लिये तैयार किया हुआ भोजन. food prepared for the helpless poor. निसी ० ८, १६; अणाइया. स्त्री० ( अनाथता ) अनाथप अनाथपन. Helplessness; poverty. उस० २०, २३, अणाहरण. न० (अनाधरण ) धरवाने-धरी २जवाने सशक्त आधार के अयोग्य. Unable to hold or support. भग० १८, ३; अणाहार. पुं० ( ऋणाधार ) ४२०४६२; हेणुहा२.देनदार; ऋणी. A debtor. विवा ० १; अणाहार. पुं० ( अमाहार) आहारना अभाव. आहार का प्रभाव. Absence of food. भग० १, १; १८, ३; क० गं० ३, २३; प्रव० १३३३; - भाव. पुं० (-भाव) अनाहारय. अनाहारपन lack of food भग० १८, १; श्रणाहारश्र - य. पुं० स्त्री० ( अनाहारक ) आहार (वस आहार ) रहित हेवाहि. महार ( ग्रासरूप आहार ) रहित देवादि. One who lives without food e. g gods etc. बिशे० ४१२; Personal Use Only Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रणाहारग ] [ अणिएप्रचारि श्रणाहारग. पुं. (अनाहारक) अनाहारी the third section of Antagada જીવ; આહાર ન લેનાર જીવ જીવ જ્યારે વિગ્રહ Sutra. अंत. ३, १३, गतिमां, समुदधातभा याहमे गुण्डा प्रणाहिट्रि. पुं० (प्रभाष्टि ) मे | હોય ત્યારે અણુહારી હોય, સિદ્ધભગવાન ! श६. देखो " श्रणाहिट्ठ" शब्द. Vide. ५९ अाहारी हाय. अनाहारी जीव; आहार "अयाहिट्ट". अंत० ३, १३, न लेने वाला जीव; जीव जिस समय प्रणाहुन. त्रि. (अनाहूत ) सामंत्रण न विग्रहगति में, केवलसमुद्धात में या चौदहवें કરેલ; નોતરું ન દીધેલ; મુનિ આમંત્રણ વિના गुणस्थान में होता है तब वह अनाहारी આહાર લેવા જાય માટે તે અણુહુત-અનાहोता है, सिद्धभगवान् भी अनाहारी होते हैं. भंत्रित. बिना नोते के भनामंत्रित. UnA soul living without food e.g. invited; e.g. an ascetic, because a soul in Vigrahagati, Kevala he goes to take food uninvited. smudghāta and the fourteenth भग. ७,१; Gunasthāna or Siddha state. अणिभ-य. न. ( अनीक ) सैन्य; स; "णेरड्या दुविहा पगणता, संजहा-पाहारगा १९४२, ३४; सेना; फौज. An army. वेष प्रयाहारगा " ठा० २, २; भग०६, ४; नाया० ८; पन. २; जं० प० ४, ७३; ७, १; ८, २; ११, १; १८, १; २५, १; सू० प० १८; सु० च० २, ६४; ३५, १; जीवा० ३, अणिइ. स्त्री. (अनीति ) गुमे। 'अणीइ' प्रणाहारिय. त्रि. (अनाहत ) भूतानी श६. देखो “अणीइ " शब्द. Vide ખાવાની ક્રિયાથી પરિણામ પામેલું નહિ તે. "प्रणीह". नाया. १;-पत्त. त्रि. (-पत्र) भूतकाल की खाने की क्रिया से परिणाम नहीं पाया हुआ. Undigested (food). गुमो भणीइपत्त' श६. देखो “ अणीइ पत्त" शब्द. vide “मणीइपत्त". नाया. भग. 1,१; अणाहिदु. पुं० (अनाधृष्ट) 4सुहेर नया થયેલ ધારિણી રાણીને પુત્ર, કે જેને અધિકાર मणिश्य. त्रि० ( अनित्य ) अनित्य; यि અંતગડ સૂત્રના ત્રીજા વર્ગના તેરમા અધ્યયન नहि लेना२. अनिस्य; चिरकाल तक न टिकने भां छ. वसुदेव राजा की धारिणी राणी का वाला.Transitory. आया० १,५,२,१४७; पुत्र, जिसका अधिकार अंतगडसूत्र के भणिय.पुं०(प्रनितिक-इतिशब्दो नियतरूपो. तीसरे वर्ग के तेरहवें अध्याय में है. Son of पदर्शनपरः, ततश्च न विद्यते इतिर्यत्रासावqueen Dhāriņi by king Vasu- नितिकः) नुं नियत ख५ नया ते; deva mentioned in the संसार. जिसका नियत स्वरूप न हो; संसार. thirteenth chapter of the third | The world; that which has no section of Antagada Sūtra, što fixed form. भग०६, ३३; ३, १३(२) अंत सूत्रनानी वर्णना भणिएप्रचारि. पुं० ( अनियतचारिन्-अनितेरमा अध्ययन नाम. अंतगडसूत्र के तीसरे यतमप्रतिबद्धं चरितुं शीलमस्याऽसाववर्ग के तेरहवें अध्याय का नाम. name of ___नियतचारी ) अप्रतिम विहारी; अतिthe thirteenth chapter of the मधपणे विहा२ ५२ना२. बिना प्रतिवन्ध Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अणिंगाल ] ( १७६) [ अणिकह के विहार करने वाला. One with un- processes. विशे० १८६५; भग० १, restricted and unobstructed ७, २, १०, ८, २; १०, १; ११, १; movements. “से भूइपरणे अणिएअचारी, १६, ८, २५, ३, ३५, १, ठा० २,१; मोहंतरे धीरे अणंतचक्र" सूय. १,६, ५; (२) त्रि. अपर्याप्ती; नेन्द्रिय “ अखिने भगिद्धे भणिएअचारी, प्रभगं मांधी नया ते. अपर्याप्त जीव, इन्द्रियों करे भिक्खू प्रणाविलप्पा" सूय० १, ५, की पूर्णता से रहित जीव. with senses २८3 yet undeveloped (Aparyapta). अणिंगाल. त्रि० (अनार) सापथा रखित. “णेरड्या दुविहा पण्णत्ता, तंजहा-सइंदिया अग्नि के दोष से रहित. Free from the वेव अणिदिया घेव जाव वेमाणिया" ठा. fault of having embers. परह. २, २; प्रय० १४४;-प्पएस. पुं०(-प्रदेश) २, १; सिना प्रश. सिद्धर्जाव का प्रदेश. अणिद. त्रि. (अनिन्द्र-नास्तीन्द्रो यस्मिन् molecules of the Siddha souls. सोऽनिन्द्रः) / विनानु. बिना इन्द्र के. भग० १०, १, ११, ११;-प्पदेस. पुं. Devoid of Indra. भग० ३, १; (-प्रदेश ) नुस। 'अणिदियप्पएस' श६. प्रणिंदणिज्ज. त्रि. (भनिन्दनीय) निन्हा देखो " भणिदियप्पएस " शब्द. vide કરવા યોગ્ય નહિ; દૂધણુ દેવા યોગ્ય નહિ તે. 'प्रणिदियप्पएस'. भग० १, १, ११, ११; दूषण देने के अयोग्य. Uncensurable; | अणिदिया. स्त्री. (प्रनिन्दिता ) तो unreproachable. जीवा० १; पासी ७ दिशाभारी. ऊर्ध्वलोक वासी अणिदिय. त्रि० (अनिन्दित) अनिहिताना छठी दिशाकुमारी. The sixth Disa निन्दा न य श ते. अनिन्दित; जिसकी kumari residing in the upper निन्दा न हो सके. Uncensurable; un- regions. ठा० ८; reproachable. उत्त.१२,२०: (२) २ | अणिकंप. त्रि० ( प्रनिष्कम्प ) अनियनयले नामे व्यंत हेवनी पायमी बनत. किन्नर नामक सेवा; परिसह माहिया को तेवा. निश्चलता व्यंतर देव की पाँचवी जाति. the fifth रहित; परषिह श्रादि से गिरजाने वाला. Not kind of Vyantara gods called firm; one who flinches from Kin n a ras . पन. १;-अंगी. बी० । danger. श्राया० २, २, ३, ८८; (-अशी ) पण परन। मंगवाणी स्त्री; | अणिकेय. पुं० (अनिकेत-न विद्यते निकेतो पोर मां५५ १२नी स्त्री. दूषण रहित गृहं यस्य ) घर वगरनों(साधु). बिना घर का अंगों वाली स्त्री. a woman without (साधु). One who has no house; an any defect in the body. “ भइति ascetic."अणिकेमो परिग्वए" उत्त० २,११; णामेण अणिदियंगी " उत्त. १२, २. अणिकट. त्रि. (अनिकृष्ट) द्रव्यथा २५ अणिदिय. पुं० (अनिन्द्रिय) सिलगवान् तथा શરીરવાળો અને ભાવથી કષાયને વશ નથી કેવળી; ઇદ્રિય તથા તેના ઉપયોગ વિનાના. या ते. द्रव्य से स्थूल शरीर वाला और सिद्धभगवान् तथा केवली; इन्द्रियों से रहित. A भाव से कपायों को जिसने वश में न किया हो. Siddha and a Kevalī; free from One who is physically deve lopsenses or organs and their 1 ed but has not been able to Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अणिक्कावा ] (१७७ ) [ अणिम्गह conquer passions ( Kaşāyas ). desire-yielding tree supplying ठा० ४, ४; garments to Jugaliyās, the अणिक्कावाइ. पुं० ( अनेकवादिन्-सत्यपि denizens of the land of कथञ्चिदेकत्वे भावानां सर्वथाऽनेकत्वं वदती inaction. जीवा० ३, ३; सम• 10; जं. स्यनेकवादी ) पार्थामा अपेक्षा प० २, २०; એકપણું હોવા છતાં પણ તેને ન જોતાં अणिगाम. त्रि. ( अनिकाम ) परिभित. સર્વથા પદાર્થોનું અનેકપણું સ્થાપિત કરનાર परिमित. Limited. (२) तु२७. तुच्छ; पाही. पदार्थों में किसी अपेक्षा से एकत्व हलका. inferior. उत्त० १४, १३;होते हुए भी उसे न देख कर सर्वथा पदार्थों का सोक्ख. त्रि० (-सौख्य )तु२७ सुम; थाईअनेकत्व स्थापित करने वाला वादी. One not स८५४५. तुच्छ सुख; थोबा सुख. scanty recognising unity in substances happiness. " अणिगामसोक्खा, संसारfrom any point of view and मोक्खस्स विपक्खभूया" उत्त० १४.१३: maintaining absolute difference | अणिमूहिय. त्रि. (अनिगूहित) पवेसनलि. among them; one inspite of बिन छिपाया हुआ. Not concealed. the existence of similarity पंचा०१५, २७; १६,३४;-बलवीरिय. पुं० in substances from a certain (-बलवीर्य)ोरस-शरीरसामर्थ मने point of view establishes the વીર્ય-ચિત્તનો ઉત્સાહ-અન્દરનું સામર્થ્ય ગોવ્યાં fact of absolute difference नथाते.जिसने बल-शरीर का सामर्थ्य और वीर्यamong them. ठा. ८; चित्त का उत्साह-अंतरंग का सामर्थ्य नहीं छुपाया भणिक्खित्त. त्रि० (अनिक्षिप्त ) त्याग २ हो वह. one who has not concealनलि ननिखि. बिना स्यागा हुआ. Not ed his plıysical and mental abandoned; not thrown. Fritos; powers. पंचा० १५, २७, प्रव. १३; १६; भग• ६, ३१, १७, २, २०, १; १५६13; (२) अविश्रान्त; विश्राम गर्नु; निरन्त२; | अणिग्गय. त्रि. (अनिर्गत ) नलि नाणेल. सहा. विश्राम रहित; निरंतर; सदा. un- नहीं निकला हुआ. Not come out; not interrupted; ceaseless; without started. विशे० २३६भग• १४, १; rest. नाया. १; १६; भग० २, १; अणिग्गह. पुं० (अनिग्रह-प्रविधमानो निप्रह प्रणिखिवित्ता. सं. कृ. अ. (प्रनितिप्य)। इन्द्रियनियन्त्रणास्मकोऽस्येति)ननेन्द्रियन भूया विना. बिना छोडे. Without निहन्द्रियो वश नयी ते. जिसने इन्द्रियों का placing; without having placed. निग्रह न किया हो; जिसने इन्द्रियोंको वश में न वेय० ४, १६; २०; किया हो. One who has not resमणिगण. पुं० (अनग्न-न विग्रन्से नग्नास्तरका- trained his senses. परह. १,४;(२) वीना जना येभ्यस्तेऽनग्नाः) भभूमिना त्रि.6&d; स्वरही. उद्धत; स्वच्छन्दचारी. મનુષ્ય-જુગલિયાને વસ્ત્ર પુરાં પાડનાર કલ્પ- selfvilled; insolent. परह. १, २, वृक्ष. भोगभूमि के जुगलिया मनुष्यों को वस्त्र ( 3 ) न० सीमारभु गाएर सश्रम-विषयदेने वाला कल्पवृक्ष. Kalpavriksa or | सेवन. ग्यारहवाँ गौण अब्रम्हचर्य-विषयसेवन Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अणिच्च ] Gauna Abrahma; sexual enjoyment. पण्ड्• १, ४, अणिच. त्रि० ( अनित्य ) अनित्य; क्षशुलंगुर; नाशवंत; नश्व२. नाशवान्; क्षणभंगुर. Transitory. ओव० २०; ३४; पिं० नि० १४१; भग० ६, ३३; नाया० १; पराह० १, ५; (१७८) आया०] १, १, ५, ४६; सूय० १, ६, ४, ८८ - जागरिया. स्त्री० ( - जागरिका ) संसारनं यानित्य स्वरूप तिवते. संसार के अनित्य स्वरूप का चितवन करना thinking upon the transitory nature of the world. अचिजागरि जागति " भग० ३ १ १५, १; निर० ३, ३; - भावणा. स्त्री० ( - भावना ) संसारનું સ્વરૂપ અનિત્ય છે એવી ભાવના ભાવવી ते. संसार का स्वरुप अनित्य है, ऐसी भावना करना. meditation upon the non-permanent nature of the world. सूर्य० १, २, १, ५, — मेरासरूव पुं० ( मर्यादास्वरूप ) व्यनियत भर्या ૨૫ ૩૯૫–વચ્ચેના બાવીશ તીર્થંકરાના સાધુमोनो खायार, अनियतमर्यादारूप कल्प-बीच के बावीस तीर्थंकरों के साधुओं का आचार. the practices of the Sadhus (monks) of the 22 intermediate Tirthankaras; scripture in which rules of conduct are not precisely fixed. पंचा० १७, ७; अणिश्चय. त्रि० ( श्रनित्यक ) नाशवंत; भिरक्षण नहि रहेनार नाशवान्; अनित्य. Transitory. आया० १, १, ५, ४६; अणिश्वया. स्त्री० ( श्रभिस्यता ) अनित्ययाशुं नश्वर. अनित्यपना; नश्वरपना. Transitoriness. सूय ० १, २, १, ५; झणिच्चाणुप्पेहा. स्त्री० ( अनित्यानुप्रेक्षा ) ધન, પુત્ર, શરીર વગેરે સર્વ અનિત્ય છે, એવી [ अणिज्जूट भावना. धन, पुत्र, शरीर आदि सब अनित्य हैं, ऐसी भावना. Meditation upon the impermanence of wealth, sons, body etc. ठा० ४, १; भग० २५, ७; अणिच्छंत. व० कृ० त्रि० ( अनिच्छत् ) नछतो; न थाडतो. इच्छा न करता हुआ; न चाहता हुआ. Not wishing. बिशे० २०१, सु० च० १, ३६०; अणिच्छिय. त्रि० ( अनीप्सित ) छि नलि; अनिष्ट श्रनिष्ट; अनिच्छित Not desired; evil. पद्म० २८; झणिच्छियत्ता. स्त्री० ( धनीप्सित-ता) पाभपानी पनिछा पाने की अनिच्छा - प्राप्त करने की इच्छा का न होना. Absence of desire to get. भग० ६, ३० अणिजिरण. त्रि० ( श्रनिजी ) प्रदेशथी છુટા ન પડેલ કર્મપુદ્ગલ, નિર્જરા થયેલ तलि. जीवप्रदेश से न छूटा हुआ कर्म पुद्गल; जिसकी निर्जरा न हुई हो ऐसा कर्मपुद्गल - परमाणु Karmic atoms not worked off from the soul by Nirjara. भग०६, ३ कप्प० २, १८; अणिज्ज माण. त्रि० (अन्वीयमान) अनुसरातुं; मनुसरवामां आवतुं जिसका अनुसरण किया जाता हो. Being followed. विवा० १;—मग्ग. त्रि० (-मार्ग) अनुस वामां आवे छे भार्ग-पंथ न ते वह मार्ग जिसका अनुसरण किया जाता हो. which tenet is being followed. "मा चडगरकरेणं श्रणिजमाणमग्ये मियागामे यरे " विवा० १; नाया० १६; अणिज्जूढ. त्रि० ( अनिर्व्यूढ ) भोटा ग्रंथभांथी संक्षेपरूपे उद्धार रेल नहि बड़े ग्रंथ में से संक्षिप्तरूप नहीं किया हुआ. Not epito For Private Personal Use Only Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अणिज्झाइत्ता] ( १७६) [ अणिण्हवण - mised; not summarised from _अपूर्ण अधूरा. Not finished. भग० है, a larger work. भग० १,६; अणिज्झाइस्ता. सं. कृ० अ० ( अनिर्धार्य- | अणिवन. त्रि. (मनिष्ठीवक) मा“अणिचारव्यापार्येत्यर्थः ) यक्षुना व्यापार पिना; ठुह" श६. देखा “आणठ्ठहश्र" शब्द. Aiमथा नेया विना: आँखों से बिना देखे. Vide “अणिह". पण्ह० २,१; Without seeing with the eye; अणिठुहअ. त्रि० (अनिष्ठीवक ) भुममाथी without having seen with the થુંક બળખા વગેરે ન પરઠવનાર-ફેંકનાર. eye. भग. ७, ७, मुख में से थूक-कफ वगैरह न फेंकने वाला. अणि?. त्रि. (अनिष्ट ) मनिष्ट; अप्रिय; Not spitting out cough, saliva मगम: अनिष्ट; अप्रिय. Unpleasant. etc. ओव० १६; "प्रणिटा भवंति शादिज्जे दुन्विणीया " | अणिज्ञि.स्त्री. (मनद्धि) सामवावधि माहिस. पएह. १, ३; भग० १, ५, ७, ३, २; चिनी समाधिना अभाव. भामर्षोंषधि ६, ३३, १४, ५, ६, १६, ३; जीवा०१७ आदि लब्धियों का अभाव; ऋद्धि का अभाव. श्रोध० नि० भा० २५; ३०६; ठा० २, ३; - Absence of supernatural सम. प. २२५; नाया. १,438; १२; १४; powers like that of Amarşoşaपन० २८% जं.प.२, ३६;सु०च०२,३१०; dhi ete; absence of prosperस्वा० ८, २५६;-फल. त्रि. (-फल ) _ity. नाया० ११; भग० १५, १;-पत्त. गेर्नुस अनिष्ट छे ते. अनिष्ट फल वाला. त्रि० (-प्राप्त ) मामपाधि माहि सचिने resulting in evil. पंचा० ११, ३६; प्रास ययेश नसाहित. आमपौषधि -वयण. न० (-वचन ) अनिष्ट वयना । आदि लब्धि रहित. having attained माश वयन. अनिष्ट वचन; आक्रोश वचन. without supernatural powers evil speech; cruel speech."अणि- like that of Amarşoşadhi etc. ढवयणेहिं सप्पमाणा ” परह. १, ३; भग० १४, ५.; -स्सर. पुं० (-स्वर ) अगमत। २५२- अणिविमंत. त्रि० (अनमित्) सति नलि; अ . अप्रिय स्वर. unpleasant धिने प्राप्त ययेद नलि. लब्धि रहित; voice, sound. भग. १, ५, ७, ६; जं. ऋद्धि रहित. Without attaining प. २, ३६; supernatural powers; without मणिहतर. त्रि. (मनिष्टतर ) अति अनिष्ट prosperity. “ छविहा भणिड्डिमंता अतिशय प्रिय. बहुत अनिष्ट; बहुत अप्रिय. पण्णत्ता, तंजहा-हेमवंतगा हिरएणवंतगा" Extremely unpleasant. विवा० १; डा० ६; नाया.८६; १२; अणिराहवण. न. (प्रनिहवन) नोनी मणिहतरय. त्रि. (अनिष्टतर-क ) अति પાસે અભ્યાસ કર્યો હોય તેનું નામ ન अनिष्ट. अति अनिष्ट. Extremely bad; / છુપાવવું તે; જ્ઞાનને પાંચમે આચ ૨. unpleasant. नाया० ८; १६; जिसके पास अभ्यास किया हो उसका माम मणिहविय. त्रि. (अनिष्ठापित) पूर्ण न न छिपानाः ज्ञान का पाँचवाँ आचार. Not रेस; असमास निधा-समातिने न पामेस.. concealing the name of a Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अणिण्हवमाण ] ( १८० ) [ अणिपण्ण ३४; teacher; the fifth Achāra of off its guard. भग० १६,५; (२) knowledge. पंचा० १५, २३; । भनिर्धारण, अन्योउसा सेभसर. वे अणिण्हवमाण. त्रि० (अनिन्हुवत् ) परीवात खबरपना; अनिश्चित. uncertainty; नथुपावतो. सत्य बात को न छिपाता हुआ. absence of positive knowledge. Not concealing a truth. नाया• १; " पुढविकाइया सवे असण्णिभूया मणिप्रणितिय. त्रि. (अनित्य ) अनित्य, क्षयम- दाए वेयणं वेदेति ” भग० १,२; पन. " गु२; नाशपंत. अनित्य; क्षणभंगुर. Transitory. पाया० १, ५, २, १४७; अणिदाणता. स्त्री० (भनिदानता) नियान प्रणितिय. पुं (*मनितिक-अनियत) । કરનારને ભાવ; ફલાશંસા રહિતપણું; નરેંદ્ર, "अणिइय” श६. देखो “ अणिइय" शब्द. माहिनी ऋधि पीते. फलाशा Vide “ अणिय". भग० ६,३३: दसा. रहित भाव; नियाणा न करने का भाव; १०,६ देवादिक की ऋद्धि की इच्छा न करमा. Not प्रणित्थंथ. त्रि० (अनित्थंस्थ-प्रमुं प्रकारमा- desiring the prosperity of पनमित्थं, इत्थं तिष्ठतीतीत्थंस्थं न इथंस्थ- Indra etc.; absence of an incliमनिस्थंस्थम् ) 0 सागि प्रारथी न mation for Niyanu ( e. g., રહેનાર; અકિક પ્રકારની સ્થિતિવાળું- intense longing for the fulfilઅલૌકિક સંડાણ પ્રસિધ્ધ સંડાણથી વિલ- ment of an avowed desire in क्ष. अलौकिक प्रकार की स्थिति वाला future birth.) “ सम्वत्थ भगवया अलौकिक संस्थान; प्रसिद्ध संस्थान से विलक्षण. प्रणिदाणता पसत्था" ठा० ६ वेय. ६,16; One in a supernatural or extra- | अणिदेस. त्रि. (अनिर्देश्य ) श यानी ordinary condition of existence. शय मे; अनमिलाय. अनिर्वच य; शब्द "संठाणमणित्थंत्थं, जरामरणविप्पमुकाणं " से न कहे जाने योग्य. Indescribable%3; श्रोव० ४४,८; प० २; भग० २५,२; जीवा० ___inoxprossible in words. विशे. १; विशे० ३१७२;-संठाण. न० (-संस्थान) २५२; अनियत संस्थान, सीमि-विवक्ष संहाण / अणिद्देस. पुं० (अनिर्देश ) समान्य; १२वीसिद्धार्नु संस्थान-मास२. अनियत संस्थान; १२, २५प्रमाण ४२त. अमान्य; अस्वीकार. विलक्षण संस्थान; सिद्धों का संस्थान-आकार. | Denying the authority of; not extraordinary or supernatural accepting. उत्त० १, ३-कर. त्रि० structure of the body or form (-कर ) अमान्य ३२नार; भूस न ४२ना२. of Siddhas, जीवा. १; अमान्य करने वाला; कबूल न करने वाला. अणिदा-स्त्री. ( अनिदा ) Ang५ अरेसी । one who does not accept. હિંસાસામા પ્રાણીને અસાવધાનતામાં ! " श्राणाणिद्देसकरे गुरूणमणुववायकारए" भार। ते. अजानपन से की हुई हिंसाः | उत्त० १, ३, सामने वाले प्राणी को असावधानी में अणिपरण. त्रि. (अनिष्पन्न ) निप नलि; मारना. Unconscious killing; kill- तया२ थयेसु नलि. अनुत्पन्न. Not ing a living being while it is produced; uncooked. भग० १५,१: Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अणिमंतेमाण ] (१८१) [अणियहि अणिमंतेमाण. व० कृ० त्रि. (अनिमन्त्रयत्) _salvation. विशे• २४६८; નહિ આમત્ર ન નેતરતો; આમંત્રણ ન ) भणियहि. न. ( अनिवर्सिन् ) भुतिभेच्या यापतो. नोता न देता हुमा; आमन्त्रित न | વિના નિવર્સે નહિ તેવું ધ્યાન રાખ્યાનને ત્રીજો करता हुआ. Not inviting; not मे-पायो. मुक्ति प्राप्त किये बिना उससे निवृत्त giving an invitation. आया० २, २, न हो ऐसा ध्यान; शुक्ल ध्यान का तीसरा भेद३,१० पाया. Meditation which does not अणिमित्त. न० (भनिमित्त ) विना २९]; cease without attaining salva २५ विना. बिना कारण; अकारण. tion; the third variety or stage Unreasonably; without any of Sukladhyāna. “ सुहुमकिरिए cause. नाया० ११; प्रणियट्टि" ठा ० ४, १; भोव० २०; उत्त. प्रणिमिस. त्रि. (अनिमेष ) मापने पारे। २६, ४१; पंचा० ३, २६; (२) पुं० ७८ भार्या वगरनु. पलक न मारा हुआ. Wink- मे। ह. ६ वाँ प्रह. the seventyless; without twinkling. उत्त. ninth planet. सू० प० २०, ठा० २, १३, ६; नाया• ३; ८; भग० १, ३३; ११, 3; (૩) જંબદ્વીપના ભરતક્ષેત્રમાં આવતી १०, १५, १; दसा० ७, १२; (२) वनस्पति योवीसीमां यनार २० मा तीय४२. जंबूविशेष. + वनस्पति विशेष. * a kind of दीप के भरतक्षेत्र की भागामी चौर्वासी में vegetable. “बहु अटिनं पोग्गलं पणि- होने वाले २० वें तीर्थंकर. the future मिसं बहुकंटयं" दस.१,१,७६;-णयण. twentieth Tirthankara of पुं० ( -नयन न विद्यते मिमेषो येषा Bharata Kşetra in Jambūतानि भनिमेषाणि,अनिमेषाणि नयनानि येषां dvipa in the coming Chovīsī सेऽनिमेषनयनाः) के सामने पारे। (cycle of Tirthankars) सम०प०२४१; भारता नयी ते; देवता. आँख के पलक न मारने -~-करण. न० (-करण ) सममित प्राप्त वाला देव. a god, with winkless કરતી વખતે રાગદ્વેષની ગ્રંથિને ભેદનાર વિશુદ્ધ eyes. पंचा• १८, १६ અમ્યવસાયવિશેષ, કે જે ગ્રંથિને ભેદ્યા વિના मणिमुक्ख. पुं० ( अनिर्मोच ) मोक्षना निवर्ते नहि ते ४२५विशेष. सम्यक्त्व प्राप्त समार. मोक्ष का प्रभाव. Absence of ) करते समय रागद्वेष की प्रन्थि को भेदने वाला ઋનેટ-ટીકાકારે પોગ્ગલ શબ્દનો અર્થ માંસ અને અણિમિસને અર્થ મસ્ટ કર્યો છે, પણ તે ઉચિત લાગતો નથી, કારણ કે આગળ પાછળ વનસ્પતિવિશેષનો અધિકાર છે. ટીકાકાર પોતે પણ ते मतना भी पायानी भत शावतां हे छ । “अन्ये त्वभिदधति वनस्पत्यधिकारात्तथाविधफलाभिधाने एते इति" __ +मोट–टीकाकार ने पोग्गल शब्द का अर्थ माँस और अणिमिस शब्द का अर्थ मरस्य किया है, परन्तु गह उचित नहीं प्रतीत होता, क्योंकि, आगे पीछे वनस्पति का वर्णन है और स्वयं टीकाकार भी उस समय के दूसरे प्राचार्यों का मत प्रकट करता हुआ कहता है कि, “ अन्ये त्वभिदधति बनस्पत्यधिकारात्तथाविधफलाभिधाने एते इति" ___ *Note-the commentary assigns the meaning “ fish " but the context favours the meaning “ fruit”. Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अणियट्टिज्जमारा ] विशुद्ध अध्यवसायविशेष, जो ( रागद्वेषरूपी ) ग्रंथि को भेदे बिना निवृत्त न हो वह करणविशेष extremely pure thought-activity which does not subside without shattering the knot of passion and hatred at the time of initiation into the right faith. आया • नि० टी० १, ६, १, २०४ - बायर. पुं० ( - बादर - न विद्यतेऽन्योन्य मध्यवसायस्थानस्य व्यावृत्तिर्यस्यासावनिवृत्तिः स चासौ बादरश्चेति ) नवमे गुहारे वर्ततो व नवे गुणस्थान वाला जीव. a soul in the ninth Gupasthāna. क० गं० ६, ५०; ( ૨ ) નવમા ગુરુસ્થાનકનું નામ; આંહિ કષાયેાદય દશમા ગુણસ્થાનકની અપેક્ષાએ प्याहर-स्थूल छे, वजी या गुगुडा वर्तता છવાના અધ્યવસાયા પરસ્પર વ્યાવૃત્તિ-પૃથક્કરણ પામતા નથી, માટે अणिमटिवायरसंपराय એવું સાથે नाम छे. नर्वे गुणस्थान का नाम; इस गुण स्थान में दशवें गुणस्थान की अपेक्षा कषायोदय स्थूल होता है और इस गुणस्थान वर्ती बहुत से जीवों के अध्यवसाय परस्पर पृथक्करण को प्राप्त नहीं होते अतः इसका अनियट्टिबादर संपराय" यह सार्थक नाम है. the ninth Gupasthāna go named because here the Samparaya or unclean passions are grosser than in the tenth (Bādara, gross). The activities of the souls in this stage are not differentiated. क० गं० ६, २०; अलियट्टिजमाण. त्रि० ( अनिवर्त्यमान ) પાણુિના તરંગ વગેરે સાથે અફલાતું ગયા 46 >> " ( १८२ ) [ अणियय-श्र तु सामाना साथी हयातुं पानी की लहर बगैरह से टकराने वाला; सामने के आक्रमण से दबजाने वाला. Being tossed to and fro e.g.by waves. सलिखतिक्खवेगेहिं अणियद्विजमाणी कोट्टिमंसि करतलाहते विव तेंदुए "नाया • "" ६; अणियण. पुं० ( अनग्न ) लुभे। "अणिगणा” ६. देखो “श्रणिगण" शब्द Vide 'अणिगण". ठा० ७; प्रव० १०८४; अणियत. त्रि० ( अनियत ) नियमित नहि ते; यो नियत नहीं. Irregular; uncertain; not fixed पंचा० १३, ३३; - लाभ. पुं० (-लाभ ) खयोस साल. अनियत लाभ - फायदा. uncertain gain. पंचा० १३, ३३; अणियत. त्रि० (निवृत्त) निवृत्त नहि श्रयेल; निवृत्ति न पामेस. निवृत्ति रहित. Not quieted; in a state of activity. " परिव्वयंते अणियत्तकामे " उत्त० १४, १४ सूय० २, ६, १३ – काम. त्रि० ( -काम ) लेनी रछा निवृत्त नथी यहा ते अनिवृत्ति निवृति रहित इच्छा वाला. one who is not free from longing; one with yearnings unassuaged. उत्त• १४, १४; अणियमिता. सं० कृ० अ० ( अनियम्य ) नियमित न रीने; न सटवीने नियमित न करके; न रोक करके. Without checking; without having restrained. “ इह जीवियं अणियमित्ता " उत्त० ८, १४; अणियय - अ. त्रि० ( अनियत ) अप्रतिमद्ध; કાઇના બંધાયેલ નહિ; નિત્ય વાસ રહિત. प्रतिबद्ध; किसीका बांधा हुआ नहीं; नित्य वास रहित. Unrestrained free; 66 For Private Personal Use Only Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अलियाण ] without premanent residence. "गामे अणिमश्र चरे" उत्त० ६, १७; पन ० १७; सूय० १, ६, ३; ( २ ) अनवस्थित; अनिश्चत. अनिश्चल; अनवस्थित not fixed; unsteady. पराइ ० 9, २; ( 3 ) न० श्री નિયતિથી નહિ પણ પાંચે સમવાયિકારણુથી ઉત્પન્ન यतुं सुप वगेरे. केवल अकेली नियति से ही नहीं किन्तु पाँचों समवायिकारणों से उत्पन्न होने वाला सुख वगैरह. happiness etc. resulting from the collective operation of the five Samavayi causes and not from one of them viz. Niyati. निययानिययं संतं, प्रयाणंता अबुद्धिया" सूय० १, १, २, ४, नाया ० १ ( ४ ) पुषार्थथी नमन्यथा થઇ શકે તેવે ભાવ; ભાવીભાવથી ભિન્ન. पुरुषार्थ से अन्यथा हो सकने वाला भाव; भावी भाव से भिन्न. capable of being altered by human efforts; not unalterably fixed; different from future happenings. " मणियया सव्वभावा" उवा० ६, १६६: चारि. पुं० (-चारिन् ) लुग्यो " अणिएअचारि " ०६. देखो “अणि अचारि" शब्द vide " अणिपुचचारि " सू० १, ६, ६ - वडि. पुं० ( वृत्ति) अप्रतिम विहार प्रति यंत्र विनानुं वर्तन अप्रतिबद्ध विहार; प्रतिबंध रहित वर्तन unrestricted manner of living. दसा • ४ १२; द्रस० ४ ठा० म; --- वित्ति. पुं० (-वृत्ति) लुभे। उसे शह. देखो ऊपर का शब्द. vide " अणिययवहि". ठा० ; दसा ० ४ १२ १३ १४; अणियाण. त्रि० ( अनिदान ) ने संयमતપ વગેરેનું ભાવિ ફલ માંગી નથી લીધું તે; નિયાણું ન કરનાર; નિર્જરા સિવાય ખીજા ( १८३ ) [ अलियाण्या इसनी माक्षा न शमनार संयम- तप वगैरह का फल न चाहने वाला; नियाणा न करने वाला; निर्जरा के सिवाय दूसरे फल की आकांक्षा न रखने वाला. Practising penance etc.; without any motive save that of destroying Karma ( actions ). " भणियाणे अकोउहले य जेस भिक्खु" पंचा० १६, ४१; दस ० १०, १३; आया ० १, ४, ३, १३६; उत्त० ३५, ११; भग० २, १; आव ० ४, ८; जं० प०५, ११५; ( २ ) त्रि० सावद्यानुष्ठान रहित पापानुष्ठान रहित. free from sinfulness in performance, e. g. of penance. 'तिविहेयवि पाणमाहणे, श्रयहिते अणियाण संबुडे' सू० १, २, ३, २१; ( 3 ) त्रि० लोग खने ऋद्धिनी प्रार्थनारूप व्यार्त्तध्यान विनानो भोग और ऋद्धि के प्रार्थनारूप श्रार्तध्यान से रहित. free from the painful meditative prayer for future self-enjoy ment and prosperity. For Private ३, १; अणियाणभूय-. त्रि० (अनिदानभूत) सावधानुष्ठान रहित; याश्रव रहित पापानुष्ठान रहित; आश्रव रहित. Devoid of sinful conduct; not exposed to the inflow of Karma. ( २ ) कुर्मना याछान छारा रहित - ज्ञानाहि. कर्म के उपादान कारणों से रहित - ज्ञानादि devoid of or free from the efficient cause of Karma i. e. knowledge etc. " अडिने भिक्खू समाहिपत्ते, भणियाणभूए सुपरिव्वज्जा " सूय० १, १०, १; अणियाण्या. स्त्री० ( अनिदानता ) भुखो अणिदाण्या ६. देखो “प्रणिदाणया” शब्द. Vide ' अणिदाणा ' वेय० ६, १६६ , , ठा० Personal Use Only Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अणिरुद्ध ] (१८४) [अणिवुड प्रणिरुद्ध. त्रि. (अनिरुद्ध) यांय ५९] म by a special mark, spot eto. नहितj. कहीं भी न अटकने वाला.Unobst- (an ox ). भग० ८, ५; ructed. सूय टी०१,१२,८; (२)पुं० प्रधुम्न *अणिल्लिय. त्रि. (आनीत) सावेत; माशेल. उभारथी ययेर पैहमी शबीना पुत्र, नेम- लाया हुआ. Brought. नाया० १; नाय प्रभु पासेडीक्षा शत्रुभय ५२ सि प्या. अणिवार. त्रि. (अनिवारक) सप्रद्युम्न कुमार की वैदर्भी रानी का पुत्र, जिसने बना२ नलि; निवारण १२नार नलि. न रोकनेमिनाथ से दीक्षा ली और शत्रुजय ऊपर ने वाला; न निवारण करने वाला. Not preसिद्ध गती प्राप्त की. the son of queen | venting; not checking. विवा० २; Vaidarbhi by Pradyumna | भणिवारित्र. त्रि. (अनिवारित ) - Kumāra, who took Diksa. from | मावस नहि. बिना रोका हुआ. Not Nominātha and obtained salva- _stopped; not obstructed. नाया. tion on Satrunjaya. नाया• १६ | १८; विवा० २; नाया. ध. –पएण. पुं० (-प्रश) मेनी मुधि अणिवारिया. स्त्री. (मनिवारिका-नास्ति निક્યાંય પણ ખલિત ન થાય એવા; | वारको-मैवं कार्करिस्येवं निषेधको यस्याः तीय३२, जी माहि. अस्खलित बुद्धि वाला; साऽनिवारिका) ने साई नरसु उरता तीर्थकर, केवली आदि. ( one ) of in- सविना नथी ती २0. ऐसी स्त्री जिसे fallible, unobstructed intellect भला बुरा करने पर कोई रोकने वाला न हो. e. g. a Tirthankara etc. सूय. A woman without any body to टी. १, १२, ८; check her. "तएणं सा सूमानिया प्रजा अणिल. पुं० (अनिल ) वायु; ५वन; पायरे. | भगोहहिया अणिवारिया सच्छंदमाई अभिवायु; हवा. Wind; breeze. जं० प० २, क्खणं हत्थे धोवेइ" नाया• १६; नाया० ध० ३१; नाया० ६; दस. ६, ३७; उत्त० १४, | अणिवूढ. त्रि० (अनियूंढ) सामान निवार १०; ओव. १७; पण्ह० १, १; (२) अरेस नलि. सुनकर के उपयोग नहीं किया हुआ. વીસીના ભરતક્ષેત્રના એકવીસમા તીર્થંકર. Not made use of after hearभरतक्षेत्र की गत चौवीसी के २१ वें _ing. सूय० २, ७, ३८ तीर्थकर. the twenty-first Tirthan- | अणिवत. त्रि. (अनिवृत्त) यांय शान्ति kara of the last Chovisī of पामे नहि. जिसने कहीं भी शान्ति न पाई हो. Bharataksetra. प्रव० २११;(3)श्री. Bereft of peace; dostitute of मावीसभा तीर्थनी प्रथम साध्वी. बावीस- mental ease. “ अणिवते घातमुति वें तीर्थंकर की प्रथम साध्वी. the first बाले" सूय० १, ४, २, ५; (२) परिणाम fenale disciple of the twenty- पासना, अपरिगुत. अपरिणत; परिणाapnand Tirthankara. प्रव०१०: । म शुन्य. not matured. दस० ३.. अणिलंछिय. त्रि० (अनिाग्छित) मासीयत अणिव्वाण. न. (प्रनिर्वाण ) निए-मोक्षना नजरेस; पण माहिने न समारेस. खस्सी समाव. मोक्ष का अभाव. Absence of न किया हुआ. Not distinguished final emancipation. पंचा० ७, १३: from others of the same class | अणिन्वुड. त्रि. (अनिर्वृत ) परिणाम Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अणिसं ] ( १८५) [ अणिस्सित्र-य પામેલ નહિ; અપરિણત; અપરિપકવ. मनुमानापेद; निषेधन रेख. अनुमोदित; अपरिणत; परिणाम रहित; अपरिपक्व. Not निषेध न किया हुआ. Not prohibited; matured. “ तसा णिचुरभोइस पाउ. permitted.कप्प०८; (२) सावधानुष्ठानधी रसरणाणि य" दस. ३,६ निवृत्तिन पाभेल. सावद्यानुष्ठान से निवृत्ति नहीं अणिसं. अ. (अनिशम्) मेश; सपा पाया हुआ. not freed from faulty निरंतर. हमेशह; सदा. Always; con- performance. पंचा० १२, २५; stantly. सु. च० २, ५७२, अमिसेस. न. ( भनिःश्रेयस ) सय; अणिसह त्रि. (भनिसृष्ट ) पसिना सही सया. अकल्याण; अश्रेय. Absence યારીની અનુમતિ વિનાનું, ઘરના મુખ્ય of welfare;ruin. “ अणिसेसाए भासामे यूसन रेडं, घर के मुखियों भणाणुगामियत्ताए भवति" दसा० ४,१२; द्वारा अस्वीकृत. Not consented to अणिस्स. त्रि. (भनिश्र) सर्व नयी त्याrय; by the principal members of a family. मोघ० नि० ७.१; निसी० मनाया निराधा२. सब लोगों द्वारा उपेक्षणीय अथवा त्याज्य; अनाथ; निराधार. Abando१६, ५, पाया. १,७, २, २०१; पिं. नि. ned by all men; helpless: १३, ठा. ६, १; दसा. २, ४ (२) या supportless. “ सबै प्रतितो दुहिनो ભાગીદારોની સાધારણ વસ્તુમાંથી એકની प्रणिस्सो” उत्त० ३२, ३१; પણ રજા વિના સાધુને આહારાદિ આપવાથી લાગતા એક દે; ૧૬ ઉદ્દગમનના દેહમાંનો अणिस्सर.वि. (धनीश्वर ) असमर्थ हरिदी; १५ मे १. बहुत से भार्गदारों की साधारण गरीम.असमर्थ; दरिद्री; गरीब. Powerless; वस्तु भी एक की अनुमति के बिना साधु poor. सम० ३०; दसा. ६, १५; को आहारादि में देने से लगने वाला एक दोष / मणिस्सा. स्त्री. (अनिश्रा) निश्री-महना १६ उद्गमन के दोषों में से १५ वाँ दोष. a અભાવ; કોઈની અપેક્ષા ન રાખવી તે. kind of sin incurred by giving सहायता का अभाव; किसीकी अपेक्षा न रखना. food etc. to a Sadhu from the Absence of help; absence of property common to many part- expectation. वेय. १, २१; ners without the permission | अणिस्सित्र-य. त्रि. (अनिश्रित ) प्रति of any of them; the fifteenth of | रहित; ममता २हित. प्रतिबंध रहित; ममत्व the sixteen faults of Udgamana. | रहित. Free from attachment. ठा. ६,१:पि. नि०६३ " एरथवि समणो भणिस्सिए भणियाणे " अणिसिट्ट. त्रि. (ममिसृष्ट) मा “प्राणसट्ट." सूय० १, १६, २; दस० ७, ५७; पण्ह० २, श६. देखो “ अणिस? " शब्द.. ३; सूय. १, २, २, ७, (२) असम Vide “ अणिसट्ट. “. अणिसिह सामनं मप्रवृत्त. असम्बद्ध; अप्रवृत्त. not गोटियभत्ताई देइ एगस्स" परह. २, ५; connected with; not engaged in. मग ८, ७; E, ३३, प्रोव० ४०; निसा० ५, “अगिद्धे सहफासेसु, प्रारंभेसु अधिस्सिए" ७६, १४, ४, सूय० २, ७, ३८; सूय. १, ६, ३५; (3) नीत्याहिनी अपेक्षा अणिसद्ध. वि. (अनिषिद्व) भनित पेस; विना यावर कोरे १२वी ते. कार्ति प्रादि Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अणिस्सिोवस्सिय ] (१८६) [ अणिह की अपेक्षा बिना सेवा आदि करना. गरणंसि उप्परणंसि तत्थ अणिस्पिोवस्सिservice, worship etc. without श्रो अपक्षगाही " ठा० ८; “अणिस्सिोdesire of fame. पण्ह ० २, १; (४) वस्सियं सम्मं ववहारमाणे समणे णिग्गंथे न० लिंग-हेतुनी निश्रा राज्याविनायतुंशान; प्राणाए श्राराहए भवइ" भग० ८, ८; हेतु की अपेक्षा बिना होने वाला ज्ञान. दसा. ४, १०५; वव. १०,३, knowledge not requiring अणिस्सिोवहाण. न० (अनिश्रितोपधान) syllogistic proof. विशे० ३१०; બીજાની સહાય વિના કરવામાં આવતું તપ; ठा० ६, १; (५) पुस्ताहिनी अपेक्षा નિષ્કામ તપ ૩૨ સંગ્રહમાંને ચોથો पिना यतुं ज्ञान. पुस्तकादि की अपेक्षा बिना योगसंग्रह. दूसरे की सहायता बिना किया होने वाला ज्ञान. knowledge not जाने वाला तप; निष्काम तप; ३२ योगrequiring reference of books संग्रहों में से चौथा योगसंग्रह. Penance etc. दस० ४; () त्रि. मी पण observed without the help of सहायता न it. किसीसे भी सहायता others; penance without desire की चाहना न करने वाला not needing of worldly fruit; the fourth of help from any quarter. “अणि- the thirty-two Yogasangrahas. स्लिमो इह लोए परलोए अणिस्सिभो" उत्त. सम० ३२; १६, ६३; विशे० १६६; ३०६;-वयण. अणिह. पुं० मी० ( अनिह ) चाहियी अपीत्रि. (-वचन) शाहिहापरहित रेन । ति. क्रोधादि से अपीडित. (One ) not वयन छेते; शुध ०५४. रागादि दोषों से | afflicted by anger etc.“ wants रहित वचनों वाला, शुद्ध प्ररूपक. free से पुढे अहियासए '' सूय० १, २, १, १३; froin attachment or hatred in (२) पुं० बी० भाया, अपंच रहित; speech. दसा. ४, २७–वयणया. ७५८ २हित. माया, प्रपंच रहित; कपट रहित. स्त्री० (-वचनता-वचन ) २४५ माहि | free from deceit, “अस्सिं सुठिचा २खित पयन. रागद्वेषादि रहित वचन. | अणिहे चरेजा" सूय० २, ५, ४२; १, ८, speech free from passions. ठा० । १८; दस० १०, १, १७ अणिह.. पुं० ( भनिहत ) 6५साहिया अणिस्सिोवस्सिय. पुं० (अनिश्रितो અપરાજિત; ઉપસર્ગથી પરાભવ ન પામેલ. पाश्रित ) निश्रित--२अथवा माहाराहिनी उपसर्गादि से पराभव न पाया हुआ. (One) લુપતા, ઉપાશ્રિત–ષ અથવા શિષ્ય આદિ- not overpowered by disturની અપેક્ષા. અનહિ; રાગદ્વેષ રહિત; આહાર bance caused by human beings, श्मने शिष्याहिनी अपेक्षा हित साधु. रागद्वेष celestial beings etc. " अणिहे एग रहित; पाहार और शिष्य आदि की अपेक्षा मप्पाणं संपेहाए धुणे सरीरं " आया० १, रहित साधु. A Sadhu free from ४, ३, १३५; सूय० १, २, २, ३०; passion and hatred; also, one अणिह. पुं० (अनेह) शमष वरना; स्ने not yearning for sweet, food, | वगरना. रागद्वेष रहित; स्नेह रहित. Free disciples etc. “साहम्मियाणं अहि- from attachment. आया० १, ४, Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अणिहतय ] (१८७) [ अणीयस ३, १३५; सूय. १, २, २, ३०; प्रणिहतय. त्रि. (अनिहतक) पात नहि पामेट; नि३५ आयुष्यवाणी. निरुपक्रम आयुष्य वाला; जिसकी आयुष्य घात न हो ऐसा. Not destroyed. सम. मणिहयरिउ. पुं० ( अमिहतरिपु) भदियपुर ના રહેવાસી નાગ નામે ગાથા પતિની અર સુલતાનો પુત્ર, કે જેનો અધિકાર અંતગડ સૂત્રના ત્રીજા વર્ગના ચોથા અધ્યયનમાં છે. ' भद्दिलपुर के रहने वाले भाग नामक गाथापति की श्री सुलसा का पुत्र, जिसका अधिकार अंतगड सूत्रके तीसरे वर्ग के चौथे अध्याय में है. The son of Sulasa the wife of a petty ruler named Nāga, residing in Bhaddilapura, mentioned in the fourth chapter of the third section of Antagada Sutra. अंत० ३, ४; मणिहुत. त्रि. (मनिमृत) ७५शांत श्येस नडि; शान्ति रहित. अनुपशान्त; शान्ति रहित. Devoid of peace; not calm. श्रोव० २१; पण्ह. १, ३,-दिय. त्रि. (-इन्द्रिय )नी छद्रियो शांत नथी ते. अशान्त-शान्ति रहित इन्द्रियों वाला. of uncontrolled, excitable senses; with senses not calm. पराह० २, ५;-परिणाम. त्रि. (-परिसाम) शान्ति २क्षित-पायना 6पक्षम २खित परिणामवाना. शान्ति रहित-कषाय के उपशम से रहित परिणाम वाता. possessed of sense-perception, thought etc.; not free from evil passions. पण्ह. १, १; अणीइ. स्त्री. ( भनीति) पति-अतिवृष्टि, अनावृष्टि माहिनाअभाव. अतिवृष्टि, अनावृष्टि आदि का प्रभाव. Absence of such | calamities as too much rain, no rain at all etc. नाया० १;-पत्त. त्रि. ( -पत्र-न विद्यते इतिर्गडरिका. दिरूपा येषु तान्यनीतीनि, अनीतीनि पवाणि येषां ते तथा ) नां ५iasi ७२ वगेरे Yथा पाये-तराये नया ते. जिसके पत्ते कीड़ों ने न खाये हों-न कसरे हो. with leaves not bitten by worms, insects etc. जं. प. मणीय. न० (अनीक ) साथी, घो। योरेनु सैन्य-११४२. हाथी, घोसा वगैरह की सेना. An army consisting of elephants, horses etc. भग० १४, ; उत्त० १८, २; ओव० ३१; पण्ह० १, ३, कप्प. २, १३; जं० प० ५, ११५; राय० % अणीयस. पुं० (अणीयस) महिलपुरना निवासी નાગનામે ગાથાપતિની ભાર્યા સુલતાથી થયેલ પુત્ર, કે જે તેમનાથ પ્રભુ પાસે દીક્ષા લઈ, ૧૪ પૂર્વને અભ્યાસ કરી, ૨૦ વર્ષની પ્રવજયા પાળી શત્રુંજ્ય પર સિદ્ધ થયા; છ ભાઈના નામથી પ્રસિદ્ધ થયેલ મુનિમાંના એક. भहिलपुर के निवासी नाग गाथापति ( अधिकारी) की भार्या सुलसा के गर्भ से उत्पन पुत्र, जो नेमिनाथ प्रभु से दीक्षा लेकर, १४ पूर्वो का अभ्यास कर और २० वर्षों तक प्रव्रज्या पालन करने के पश्चात् शत्रुजय पर्वत पर से मोक्ष गया; छः भाईयों के नाम से प्रसिद्ध मुनियों में से एक मुनि. A son born of Sulasā the wife of an officer named Nāga, a resident of Bhaddilapura, who took Diksã from Neminātha, studied fourteen Pūrvas, practised asceticism for twenty years and obtained salvation on Satruljaya. अंत० ३, १; ३, ४; Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ असीया ] (१८८) [अणुउद अणीया.स्त्री ( अमीका-अनीकिनी)सेना; 23. पाया० १, ५, २, १४६ () ५२मा) सेनाः कटक. An army. भग०३, १;राय. सममा सुक्ष्म पुमांश. परमाणु; सूक्ष्म से ७३, ठा०५,१;-अहिवइ.पुं०(-अधिपति) सूक्ष्म पुङ्गलांश. the smallest atoms. सेनानी अधिपति-अभुमा ११४२ने। 641. विशे० ४३२, सेनापति. the commander of an | अणु. म. (मनु) पश्चात पी. पीछे पश्चात्. army; & general. भग० ३, १; Afterwards. “ जीवा सोहिमपत्ता, नाया०८; ठा. ३,#नाया. ध. माययंति मासयं" उत्त० ३, ७, पन० २; अणीहड. त्रि० ( अनिर्हत )मा नदि . अणुभ. त्रि. (भयुक) सक्षम; alej. सूक्ष्म; बाहिर नहीं निकाला हुआ. Not taken छोटा. Minute; small. जं. प. out. वेय० २, १३, अणुअत्तन. त्रि० (अनुवर्तक) अनुसयतनार. अणीहारि.न. (पनिहारिन् ) शुभ प्रगीहा अनुकूल वर्ताव करने वाला. Acting रिम' श६. देखो "मणीहारिम" शब्द. Vide favourably. विशे० ३४०२, "भणीहारिम". उत्त० ३०, १३, भणीहारिम. न० ( भनिहारिम )यां शमनुं | अणुमत्तंत. व. कृ. त्रि० (अनुवर्तमान ) અગ્નિસંસ્કાર કરનાર ન મળે તેવે વિષમ पाणावतु; अनुसरतुं. पीछे माता हुभा. સ્થળે–પર્વતાદિની ગુફામાં સંથારો કરવો તે; अनुसरण करता हुआ. Following%3B संथारानी मे २. जहां शव का अग्नि succeeding. राय० ४२ संस्कार करने वाला न मिले ऐसे विषमस्थल | अणुभत्तमाण. व. कृ. त्रि. (अनुवर्तमान) में-पर्वतादि की गुफा में संथारा करना; संथारे जुमे BRो श६. देखो ऊपर का शब्द. का एक भेद. Practising Santhara Vide " अणुभत्तंत." राय० ४२; in a cave of a mountain where अणुमा. स्त्री० (अनुगा ) नुवार; धान्यनी there would be no one to cre- से Mत. जुवार. एक प्रकार का धान्य. A mate the dead body; a variety species of corn; ( Juvara ) of Santhārās. भग० १३, ७, २५,७; प्रक. १.१८ ठा. २, ४; अणुइण्ण. त्रि० (अनुचीर्य) मावेत. भाया अणीहिम. त्रि. (अनीहित) सापड न हुभा. Come; approached. विशे. रेस; अवियारित. अविचारित; बिना ऊहापोह १२८८ किया हुभा. Not argued with pros अणुशन. त्रि० (अनुदीर्ण ) हीरा न रेस. and cons. विशे० २५५; उदीरणा न किया हुभा. Not caused to अणु. त्रि. (अणु) प्रमाणुमा अतियां mature; not forced up into प्रमाण में बहुत थोडा. Very small in maturity क० प० ५, १; size or proportion. To go , *अणुउद. पुं०(अनूतु-कालान्तर) पोतानामत १३७; पण्ह० २, ३, दस०४; (२) सक्षम; નહિ; પિતાના સમયથી પહેલા અથવા પછી; मारी; नानुक्षुद्र. सूक्ष्म; बारीक क्षुद्र छोटा. १५त. अनियमित समय; अपने समय से small: minute. क. गं०१, १८; भग. पहिले अथवा पीछे; कुसमय. An improper १,१; जीवा० १; सूय० १, २, १, ११; time i. e. too early or too late. Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अणुओइश्र] (१८६) [अबुभोग 'विसमं पवालियो परियमंति अनुउदे सुदेति पुष्पं फलं च" ठा० ५, ३; अणुमोदन. त्रि. (अनुयोजित ) प्रपतविस; ३६. योजना किया हुआ; संगठित. Arranged; organised. बंदी. अणुप्रोग. यु. (अनुयोम-अणु सूत्रं महानर्थः, महतोऽर्थस्थाणुना सूत्रेण सह योगोऽशुयोगः अनुरूपोयोगो बानुयोगः सूत्रस्यार्थेन सहानुलासम्बन्धः ) सूत्रन अर्थनी साथे संबंध જો તે; વ્યાખ્યા વિવરણ ટકા; સૂત્રને अर्थशवाते. सूत्र का अर्थ के साथ सम्बन्ध करनाः म्याख्या विवरण; टीका; अर्थ प्रकाशित करना. Exposition of an aphorism. अणुजो० २, नंदी० ५५; विशे०१; ८४१; १३५०; भग० २५, ३, ओघ० नि०१७(२) દ્રવ્યાનુયોગ, ગણિતાનુગ, ધર્મwાનુચ અને ચરણકરણાનુયોગ એ ચારમાંને ગમે તે એક. द्रव्यानुयोग, गणितानुयोग, धर्मकथानुयोग और चरणकरणानुयोग इन चारों में से कोई भी एक अनुयोग. Any one of the four Anuyogas viz Dravya,Ganita, Dhramakathā and Charanakarana. " से किं तं मणुनोगे ? अणुनोगे दुविहे पएणते, संजहा-मूलपढमाणुभोगे गरिमाणुभोगे य" ठा० १०; ( 3 ) ent अंगनी योयो विभाग. दृष्टिवाद अंग का चौथा विभाग. the fourth part of the Dristivada Anga. नंदी० ५६; सम० (४) ७५म, निक्षेप, अनुगम, नय ઇત્યાદિ અનુગદ્વારમાંના ગમે તે એક ६।२र्नु ज्ञान; श्रुतसानना मे १२. उपक्रम, निक्षेप, अनुगम, नय आदि अनुयोगद्वारों में से किसी भी एक का ज्ञान; श्रुतज्ञान का एक प्रकार. a. variety of knowledge called Śruta Jñāna; knowledge with regard to any one of the ways of defining, namely Upakrama, Niksepa, Anugama, Naya etc.क. गं. १,४-प्रत्य. पुं. (-मर्थ)माभ्यान ५अर्थ. व्याख्यानरूप अर्थ. meaning as shown by explanation. आया. नि. टी. १, १, १,; -गम. पुं. (-गत) टिपा अंतर्गत એક અધિકાર અવયવમાં સમુદાયના ઉપ२२था टिपाद सूत्र, मारभु संगसूत्र. दृष्टि वाद के अंतर्गव एक अधिकार; अवयव में समुदाय के उमचार से दृष्टिवाद सूत्र, बारहवाँ अंगसूत्र. achapter in Dristivada Sūtra; the twelfth Angasūtra. ठा० १०-दायय-प्र. पुं० (-दायक) અનુયોગ-સૂત્રાર્થ આપનાર; સુધમાં સ્વામી वगैरे. अनुयोग-सूनार्थ प्रदान करने वाले सुधर्मास्वामी वगैरह. an expounder of a Sutra; e.g. Sudharma Svami etc. "वंदितु सव्वे सिदे, जिणे य अनुमोगदायए सब्वे" श्राया• नि० १, १, 1,1; -दार. पुं० (-बार) मनुयोग-व्याच्या કરવાના ઉપક્રમ, નિક્ષેપ,અનુગમ અને નય से यार ६।२; व्यायाननी शति. अनुयोगव्याख्या करने के उपक्रम, निक्षेप, अनुगम और नय ये चार द्वार; व्याख्यान की रीति. the four points to be attended to in a commentary, viz Upakrama, Nikşepa, Anugama and Naya; a way of lecturing. अणुजो०५९ १४५ सम० प. १६८,भग०५,४; १७, १; नदी० ४३, ४५; विशे० ४४३;दारसमास. पुं० (-द्वारसमास ) मनुयोम દ્વારના સમુદાયનું જ્ઞાન, શ્રુતતાનને એક પ્રકાર. अनुयोगद्वारों के समुदाय का शान; श्रुतज्ञाम का एक प्रकार. knowledge of the four points requisite for a collective Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अणुओगि ] (१६०) [ अणुकंपा commentary. क. गं. 1, ७-धर. कम्पते चेष्टत इत्यनुकम्पकः) लयित प्रवृत्ति पुं०(-भर) अनुयोग-सूत्रार्थ घा२९५ ४२ना२; ४२नार, सेवा ४२नार. उचित प्रवृत्ति करने वाला; अनुयोगी. सूत्रार्थ धारण करने वाला; सेवा करने वाला. Acting properly; अनुयोगी.(one)who follows the ex- serving properly. “अणुकंपभो तस्स planation of the Sūtras.9090 5; महामुणिस्स" उत्त० १२, ८; कप्प० २, ३०; क० ५० ५,१;-पर. त्रि.(-पर) अनुयोग- | | अणुकंपग. त्रि० (अनुकम्पक) या ४२ना२; सितनी व्याच्या ४२वामा तत्५२. सिद्धान्त हितयित. दया करने वाला; हितचिंतक. की व्याख्या करने में तत्पर. intent on Compassionate; ( one ) who explaining the established prin- is a well-wisher. " अणुकंपगं सुर्हि ciple of Satras. जीवा० १;-समास. वावि, किंचि नाभिसमेमहं" उत्त० २०, ; पुं०(-समास )मेथी वधारे अनुयोगदान (२) मात्भडितमा प्रवृत्त ययेस. भात्मसान ५ ; श्रुतताननी मे ॥२. एक हित में प्रवृत्त-तत्पर. (one ) engaged से ज़्यादह अनुयोगद्वारों का ज्ञान होना; in self-weal. ठा० ४, ४; श्रुतज्ञान का एक प्रकार. getting a अणुकंपण. न० (अनुकम्पन) :भी-अनाथ knowledge of more than one ७५२ मा ४२वी ते. अनाथों पर दया Anuyogadvāra; a variety of करना. Showing compassion to scriptural knowledge. क. गं. the poor. अंत. ३, ८; कप्प० ४, ६१; अणुकंपमाण. न० कृ० त्रि. (अनुकम्पपत्) अणुभोगि. पुं० (भनुयोगिन् ) सूत्रनु अप या-मनु५॥ ४२ता. दया करता हुआ. તરણ કરવાને પ્રશ્ન કરવામાં આવે તે–જેમ Showing compassion. नाया० १; " घडहि समएहिं लोगो" से सूत्रनुभवत२९५ ४२वाने "कइहिं समएहिं?" सेभ Y७g अणुकंपा. स्त्री० (अनुकम्पा) अनु; या. ते. सूत्र का अवतरण करने के लिये प्रश्न करना अनुकम्पा; दया. Compassion; merey; जैसे “ चउहिं समएहिं लोगो" इस सूत्र के pity. भग० ८, ८; १५, १; पिं० नि० ३२५, ओघ० नि० ६.१; पंचा० १, ६; अवतरण के लिये इस प्रकार पूछना कि, "कइहिं १०, १०; प्रव० ६५०; (२) मति प्रेमनी समएहिं ?" A question asked with लागली. भक्ति; प्रेम की लगन. feeling of a view to a quotation of a love. भग० ८, ८-प्रासय. पुं. Sūtra. JT* ; (-प्राशय ) अनुवाj चित्त; या अणुप्रोगिश्र-य. त्रि. (भनुयोगिक) प्रत्रr41 सीधेस. दीक्षित. ( One ) who ६५. दयालु हृदय. kind heart. मणुकंपासयप्पमोगतिकालमइविसुदभत्तपाhas entered the order of asceticism. “ भणुभोगियवरवसभे गाई" सम०-दाण. न० (-दान)मनुपा ध्यायी भी हीननेहनते. अनुकम्पानाइकुलवंसनंदिकरे " नंदी. पान सापना२. व्याख्यान देने वाला. a दया से दीन दुःखियों को दान देना. charity lecturer; an expounder. नंदी० ३२; to the afflicted ones through अणुकंप-य. त्रि. ( अनुकम्पक-अनुरूपं । compassion. ठा० १०; HARASHTRA Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अणुकट्ठमाण ] (१६१) [ अणुक्कोस अणुकट्ठमाण, व०कृत्रि० (अनुकर्षत्) अयता. अणुकते माहणेण मईमया बहुसो” भाया. बँचता हुआ. Drawing; pulling. १, ३, ४, १७, विवा० १; अणुकंत.त्रि(मन्वाक्रान्त) आयरेस. भाचरित; अणुकटि. स्त्री (अनुकृष्टि) अनुवर्तन-मनुस२५ । व्यवहृत. Practised; performed. १२युं ते. अनुसरण करने की क्रिया. The आया० १, १, २, १६; १, २, ३, १४, act of following: initation. क. | अणुक्कम. पु० ( मनुक्रम) अनुभ; पा२पाटा; प० १, ५६; अनुपूर्वी; मस२. अनुक्रम; परिपाटी; तरतीब वार. Serial order; consecutive अणुकड्ढेमाण. व. कृ. त्रि. (अनुकर्षत्) योता order. अणुजो० ४५, प्रव० १०५७; क. તરફ આકર્ષણ કરતા; પિતાની પાછળ ખેંચતા. गं० १,५१ अपनी ओर आकर्षित करता हुआ.Dragging अणुक्कमंत. त्रि. (अनुक्रमत् ) ५ मुता; behind; pulling behind towards अवेश ४२ता. पैर रखत;प्रवेश करते. Enterone's self. नंदी० १०; ing. सूय० १, ५, १, ७; श्रणुकह. धा.I. (अनु+कय ) ! या अणुक्कसाइ. पुं० (अनुत्कषायिन् ) सत्४२ પછી કહેવું; બેલ્યા પછી બોલવું; ખંડન કરવું; | આદિની ઉત્કંઠાના અભાવવાળો; અણુवाह २३1. किसीके कहने के पीछे-बोलने के । पात पायवाणी. सत्कार प्रादि की बाद बोलना; खंडन करना; वाद करना. Toi उत्कंठा न रखने वाला; सूक्ष्म कषाय वाला. speak after another has spoken; (One ) not desirous of honour, to refute; to dispute. reception etc. or, one with भणुकाहयंते. णि ० सूय०१, १३, ३, scanty Kasaya. "अणुकसाई भप्पिच्छे, अणुकुड. अ० (अनुकुड्य) जितनी पासे. दीवाल अनाएसी अलोलुए" उत्त० २, ३६; के पास. Near u wall. वेथ० ३, २६; अणुकसाइ. त्रि. (मणुकषायिन् ) १५ माहि अणुकूल. त्रि. ( अनुकूल ) मनुस; समर કપાયોને અણુ-સુક્ષ્મ-પાતળા પાડનાર; સ્વલ્પ ५७; मनगमतुं. अनुकूल; मनचाहा; सुर्भाते पायी; भोपायी. मंद कषाय वाला; कषायों #1. Favourable; agreeable. को सूक्ष्म करने वाला. Having slender "अणुकूलेण धरण कुमारखंभचारी" सू० प० or scanty moral impurity. २०; परह० २, .; जीवा० ३, ३; कप्प. " अणुक्कसाई लहु अप्प भक्खी, चिच्चा ४, ६५;-कारि. त्रि०-(-कारिन्) अनुस गिहं एग चरे स भिक्खू " उत्त० १६, १६; ४२नार. अनुकूल कर्म करने वाला. act-अणुकस्स. त्रि० (अनुत्कर्षवत् ) मा ममाने। ing favourably. नाया० १७-वाय. १४ महान ४२1; Bf-मह २खित. पाठ पुं० (-वात) अनु४१ पवन; मे तेव। प्रकार के मदों में से किसी भी प्रकार का मद वायु; खित४२ पायरे।.अनुकूल वायु; चाहिये न करने वाला; उत्कर्ष-मद रहित. Free from जैसी हवा. favourable wind. जीवा०१; | any of the eight kinds of pride. अणुक्त. त्रि. ( अनुक्रान्त ) मनु४ान रेस; “अणुक्कस्से अप्पलीणे मज्झेण मुणी जावए" सेवन रेस. अनुष्ठान किया हुआ; सेक्ति. सूय० १, १, ४, २; Practised; performed. “ एस विहि | अणु कोस. पुं० ( अनूत्कर्ष ) पोतानी Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अणुकोस ] ( १९२) [ अणुगय-अ मा-अभिमान मानपाय. निजकी बदाई-अभिमान; मानकषाय. Self conceit; pride. सम० ५२; ठा० ४, ४; भग० १२, ५; क. गं. ५, ७४, अणुकोस. पुं० (अनुक्रोश)या. दया. Compassion. भग० १२, ५, ठा० ४, ४; अणुक्ख. धा• I. (अनु+ई ) ने हष्टि १२वी. देखना; दृष्टि करना. To see; to look at. अणुक्खिस्सामि. आया० १, ७, ५, २१४, अणुक्खित्त. त्रि० (अनुलिप्त ) पालुं. पीछे फैंका हुआ.Thrown from bohind; thrown after. “अणुक्खित्तसि धुगंसि" नाया०८; अणुग. त्रि. (अनुग) अनुसरना२; पा॥ पाना२. अनुसरण करने वाला; पीछे पीछे जाने वाला. One who follows or goes after. उत्त० ३२, २७; गच्छा. १२६; अणुगंतव्व. त्रि. (अनुगन्तव्य ) नुसर; अनुस२१॥ योय. अनुसरण करना; अनुसरण करने योग्य. Worthy of innitation; worthy of being followed. निसी० १, ४१; ठा० ५, १; जं. प. ७, १६०; /अणुगच्छ. धा• I. (अनुगम् ) स-भु५ or; सर२ ७२वान राम rg. सन्मुख जाना; सत्कार करने के लिये सन्मुख जाना. To go forward to receive or welcome. भणुगच्छइ. नाया० १४; १८; श्रोव० १२; जं. प. ५, ११५ अणुगरछंति. जं० प. ३, ५३; असुगच्छह. प्रा० विवा० १; अणुगच्छइता. सं० कृ. नाया० ३, १४; भग० १२, १; अणुगच्छमाण. ३० कृ. सूय. १,१४, २३; नाया०२; १८;भग. ३, २; अणुगच्छणया. स्त्री. (*अनुगमनता-अनुगमम) स४२ ४२वाने ४३नी सामे ते. सत्कार करने के लिये गुरु के सन्मुख जाना. Going forward to welcome a preceptor. ओव० २०; V णुगम. धा• I. ( अनुगम् ) गुमे। 'अणुगच्छ' पातु. देखो 'अणुगच्छ' धातु. Vide the verb " अणुगरह" अणुगमह. सु० च० २, ४३८, अणुगम्म. सं० कृ० सूय० १, १४, ११; अणुगम. पुं० (अनुगम-अनुगमनमनुगमः,मनु गम्यतेऽनेनास्मिनस्मादितिवाऽनुगमः ) निક્ષેપથી પડેલ બેદમાંથી પ્રકરણ યા પ્રસંગને અનુકૂલ અર્થ જે તે સૂત્રના અનુકૂલ અર્થનું सुते. निक्षेप से किये हुए भेदों में से प्रकरण या प्रसंग के अनुकूल अर्थ की योजना करना; सूत्र के अनुकूल अर्थ कहना. Showing the connection of one chapter to another in the course of explamation. विशे० २६०; ६१३; ६७१: १३५७, ठा० १; अणुजो० ६६; (२) ५६, પદછંદ, વિગ્રહ, અન્વય વગેરે વ્યાખ્યાનના २. पद, पदच्छेद, विग्रह, अन्वय वगैरह व्याख्यान के भेद. explanation by separation of words, paraphr age grammatical notes etc. सम० अणुगय-अ.नि. (अनुगत) अनुस३२; अनु४२९५ ४२. अनुसरण किया हुआ; अनुकरण किया हुप्रा. Followed; imitated. पण्ह० १, ३;(3) त्रित ययेस. प्राप्त. obtained. उत्त० ३२, २७(४)व्यात. व्याप्त. pervaded by. “ते पेजदोसाणुगया परज्जा" उत्त० ४, १३; (५) आश्रित. आश्रित. dependent; supported. पिं० नि० भा० ४०; Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अणुगवे ] / अणुगवेस. धा० I. ( अनु+गवेष् ) पाछ्थी तपास ३२वी - शोध २१. पीछे से खोजना; बाद में शोध करना. To make an inquiry in the absence of; | to search after. ( १६३ ) अणुगवेसह. भग०८, ४८ अनुगवेसमाण. व० कृ० भग० ५, ६, ८, ४; ६; नाया० १६; अणुगवेसियव्व. त्रि० (अनुगवेषितब्य) गवेષ્ણા કરવી; તપાસ કરવી; તપાસ કરવા યેાગ્ય. जाँच करना; गवेषण करने योग्य. Worthy of inquiry. भग० ८, ६; वेय० ३, २४; अणुगाम. पुं० ( अनुग्राम ) गामांतर तां વચ્ચે ગામ આવે તે; ગામ પછીનું ગામ; ન્હાનું ग्राम. प्रामान्तर जाते समय बीच में जो ग्राम वे वह छोटा गाँव. A village on the way to another village; a hamlet. "गामाशुगामं दूइजमाणे " आया. १, ५, ४, १५६; नाया ० १; अणुजो ० १३१; भग०८, ६; अणुगामि त्रि० ( अनुगामिन् ) अनुरा કરનાર; નકલ કરનાર; ચેષ્ટા કે શબ્દ જોઈ કે सांभणी ते प्रभारी मतावनार अनुकरण करने वाला; चेष्टा या शब्द देख अथवा सुनकर उसके अनुसार कर बताने वाला. ( One ) imitating anything e.g.gesture or speech. भोव ० १६; ( २ ) साध्यसाध हेतु; घोष वगरनो हेतु साध्यसाधक हेतु; दोष रहित हेतु. the middle term or basis of proof, which is not fallacious. ठा० ३, ३; ( 3 ) हे અવધિજ્ઞાન ઉત્પન્ન થયું હોય ત્યાંથી ખીજે સ્થળે પણ આંખની માફક સાથે સાથે જાય તે; अवधिज्ञान मे अगर अवधिज्ञान का एक भेद; जो ज्ञान जिस स्थान में उत्पन्न हुआ हो वहांसे दूसरे स्थान में भी साथ २ जाय वह. a variety of Avadhi jñāna; that २५ [ अणुगामियन्ता division of knowledge which accompanies the soul from place to place. क० गं० १, ८; अणुगामिश्र - य. पुं० (अनुगामिक) अनुगाभिઅન્વયવ્યતિરેકી હેતુથી થતા વસ્તુને નિર્ણય; मनुभानि निश्चय. अन्वयव्यतिरेकी हेतु से होने वाला वस्तुनिर्णय; श्रानुमानिक निश्चय. Conclusion derived from syllogistic reasoning, an invariably concomitant mark leading to inference.ठा०३,३; (२) त्रि• नार; श्रीनने अनुसरनार. पीछे चलने वाला; दूसरे का अनुसरण करने वाला. ( one) going after or following. सूय० १,१,२, १८६ २,२,२८; (३) व परंपरा साथै आवता सुमने उत्पन्न ना२. भवपरम्परा में साथ साथ आने वाले सुख को उत्पन्न करने वाला producing happiness accompanying one in rebirths. जीवा० ३, ४; ( ४ ) मनु२; नो२. श्रनुचर; नौकर an attend - ant. सूय० १, २, १३ (५) पुं० व्यरूप यसअनुष्ठान कर्तव्यरूप- १४ असद् अनुष्ठान. the fourteen evil practices. सूय० २, २,२; (६) क्षेत्रांतरभां साथै સાથે જનાર અવધિજ્ઞાનવિશે; અવધિજ્ઞાનनो मे मेह. क्षेत्रान्तर में भी साथ साथ जाने वाला अवधिज्ञानविशेष; अवधिज्ञान का एक भेद. a division of Avadhijñāna accompanying the soul from place to place. पद्म० ३३; अणुगामियन्ता. स्त्री० (अनुगामिकता अनुगामिकत्व ) नवपरंपरा साथे नाई सानुबंध सुख. भवपरंपरा में साथ जाने वाला सानुबंध सुख. Happiness accompanying the soul in successive rebirths. श्रोव ० नाया० १३; For Private Personal Use Only Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अणुगिरह ] 'अपुगिरह. धा० I. ( अनु+गृह् ) अनुग्रड२. अनुग्रह करना; दया करना. To favour; to oblige. अणुगिरिहत्ता. सं० कृ० दसा० १०, १; अणुगिरहंत. व० कृ० सु० च० ३, २१६; अणुगिरहमाण. व० कृ० नाया० १६; अणुगिति. स्त्री० ( अनुकृति ) मनुस्; न3. नकल. An imitation; a copy. पंचा० ६, ३७, ( अगिल. धा० I. ( अनु + ) मा मोन्न 3२पुं; भोजन लक्षण ४२. खाना; करना. To eat. ( १६४ ) गुण. पुं० (अनुगुण) गुप्णु उपर गुगु २१| ते. गुरा के ऊपर गुण. A good turn done in return for a good turn. [ अणुग्धाइय श्रयुग्गह. पुं० ( अनुग्रह ) ७५४२. उपकार. Benevolence पिं० नि० ४४८; श्रोष० नि० १; श्र० १६; पंचा० ६, १ प्रव० १३८७; ( २ ) ३या; महेश्मानी; दया. कृपा; मेहरबानी; दया. favour; mercy; kind - ness. विशे० २०४; पिं० नि० ४४८; ओघ • नि० भा० १; २७६; प्रो० १६; दस ० ५, १, ६४; नाया ० ३; १४; सु० च०७, १८५; उत्त० २५, ३७; — अट्ठ. पुं० (अर्थ) उपर रूपप्रयोन्न. उपकारका प्रयोजन. bene ficent motive. “स परेसिम गुग्गहडाए” पंचा० ६, १; अणुगिलइ. नाया० ७; युगलहत्ता. सं० कृ० नाया० ७; अगीय. त्रि० (अनुगीत ) पाणी गावाभां આવેલ; તીર્થંકરાદિની પાસેથીસાંભળીને પાછगथी स्थविरेश संपादन उरेल. पीछे से गाया हुआ; तीर्थंकरादियों से सुनकर पीछे से स्थविरों द्वारा संपादित किया अणुग्धाइम हुआ. Reiterated; e.g. words of Tirthankaras etc. by Sthaviras or monks. 'महत्थरूवा श्रयणप्पभूया, गाहाणुगीया नरसंघमझे " उत्त० १३, १२; नाया ० १; अणुग्गम-य. त्रि० ( अनुगत ) भयो; अध्यन पाभेल. उदय रहित; बिना उगा हुआ. Not come out; not risen. बेय० ५, ६ प्रव० ५६८; निसी० ३, ७२ - सूर. पुं० ( सूर ) सूर्य उभ्या पहेलना वमत. सूर्योदय के पहिले का समय. time before sunrise; time preceding sunrise प्रव० ५६८; अग्गहता. स्त्री० (*अनुग्रहता अनुग्रह) अनुग्रह २। ते अनुग्रह. Favour, kindness. विशे० १८५४; अणुग्गहया. स्त्री ( * अनुग्रहता - अनुग्रह ) पोश देखो ऊपर का शब्द. Vide "गुग्गहता. विशे० १८५४, न० ( धनुधातिम उद्घातो भागपातस्तेन निर्वृत्तमुद्धातिमं लघु तनिषेधादनुद्घातिमं गुरु) गु३ प्रायति महोतय. भारी प्रायश्चित्स. Austere penance; severe expiation. ठा ३, ४; (२) पुं० [स्त्री० ३ प्रायश्चित्तने योग्य साधु सावी. बहुत बड़े प्रायश्चित्त के योग्य साधु साध्वी. a male or female ascetic liable to severe expiatory penance. در ठा०५, २; श्रणुग्धाइय पुं० [स्त्री० (अनुवातिक ) २२ એને દોષ સેવ્યે. હોય કે પ્રાયશ્ચત્તમાં ઘટાડે કરી શકાય નહિ તે; ગુરૂપ્રાયશ્ચિત્તને ચેાગ્ય. जिसने ऐसा दोष किया हो कि, उसके प्रायश्चित्त में कभी नहीं की जा सके; बहुत बड़े प्रायश्चित्त के योग्य. One deserving unmitigated severity of expiatory penance, "तश्रो अणुग्धाइया पद्मत्ता, For Private Personal Use Only Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रणुग्धाय] ( १९५) [ अणुचिय - तंजहा-हत्थकम्मं करेमाणे मेहुणं सेवमाणे । (२) त्रि. मासेवित; पायरेस. आचरित; राइभायणं भुजमाणे" ठा० ३, ४; य० १, आसेवित. served; practised; ३६, ४, १; सम० २८; वव० ६, १६; | performed. भग० ११, ११;. निसी० १०, १६ अणुचरित्ता. सं. कृ० अ० (अनुचर्य) अणुग्घाय. पुं० (अनुद्घात ) प्रायश्चित्तम गायरीन; सेवाने. आचरणकरके; सेवन ઘટાડે ન થાય તે; લધુ પ્રાયશ્ચિત્તને અભાવ; करके. Serving or having served; ४३ प्रायश्चित्त. प्रायश्चित्त में कमी न होना; | having practised. सम• ; चड० लघु प्रायश्चित्त का अभाव; बहुत बड़ा प्रायश्चित्त. १८ Unmitigated severity of ex- | अणुचरिया. स्त्री० (अनुचरिका ) य२ि४।--10 piation. ठा० ५, २, भनेक्सति वयेना रस्ता, तनी पासे. गढ और अणुग्घायण. न० (प्रणोद्घातन-मणत्यनेन वस्ती के बीच के रास्ता के पास. Near जन्तुगणचतुर्गतिक संसारमित्यणं कर्म, the road leading from the fort तस्योत्प्राबल्येन घातनमपनयनमणोधात- । ___to the town. वेय. ३, २६; नम् ) भने ६२ ४२५ ते; भनी बात अणुचिंत. धा. II. ( अनु+चिन्त् ) ४२५० ते. कर्मों को दूर करना; कर्मों का नाश विय.२ ४२व!; वियारयु. विचारना; चिन्तन करना. Destruction of Karma. करना. To meditate upon. " से मेहाबी जे अणुग्घायणस्स खेयरणे जे अणुचिंतिय. सं० कु. सूय० १, ६, २५; ब बंधए" भाया. १, २, ६, १०२; जीवा० १; Vअणुघास.धा. II.(अनु+घस्+णि०) ५५- अणुचित-ते-माण. व. कृ. नाया० १; ६; अवयु; भा3. खिलाना; भोजन कराना. To १४; विवा० २; feed. Vअणुचिट्ठ. धा. I. (अनु+स्था-तिष्ठ) अणुघासेजा. वि. निसी० ५, २३; उभार; स्थि२५. खड़े रहना; स्थिर होना. Vअणुचर. धा• I.( अनु+चर ) तनुं माय- To stand; to become steady. गुं. तप का आचरण करना. To practise अनुचिट्ठइ. दस० ५, २, ३०; penance or austerity. श्रणुाचरण. त्रि० (अनुचीर्ण ) संसर्गमा अणुचरंति. प्रव० ६१४; मावेस. संसर्ग में आया हुआ. Come in अणुचरंत. व. कृ. त्रि. (अनुचरत् ) ५१४१ contact with. अाया० १, ५, ४, १५८; rat; सपा सेवतो. पीछे चलता हुआ; प्रव० ४३७; जीवा०१७ दासता को स्वीकारता हुआ. Attending%3; अणुचिएणवं. त्रि. (अनुचीर्णवत्) नरी following as a servant. गच्छा०६८; मनुष्ठान युछेते. जिसने अनुष्ठान किया है अणुचरग. त्रि. (अनुचरक) सेवा ५२नार; वह. ( One ) who has performed मनु५२. नौकर. A servant; an e. g. religious practice. श्राया. १, attendant. प्रव० ६१४; ७, ६, २२२; अणुचरिम-य. न० ( अनुपरित) यात्रिने | अणुचिय. त्रि. ( अनुचित ) अघटित; अनुसारे. चारित्र के अनुसार. According अयित; लयित नदि ते. अनुचित. to right conduct. अणुजो० १३१; । Improper. पिं० नि । २०४; Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अणुचीइ-ति ] (१६६) [ अगुजाणावेयव्य अणुचीइ-ति. सं. कृ.अ. (अनुचिन्स्य) अणुजा-य. त्रि. (अनुयात) संपत्ति भने गुण चिंतपीन; वियारीने. चिंतवव करके; विचार વગેરેથી પિતાના તુલ્ય થાય તે પુત્ર; જેમ કેकरके. Thinking upon; having साहित्ययशानी हो । महायशा २. संपत्ति thought; having meditated और गुण श्रादि से पिता के समान पुत्र; जैसेupon. " अणुचीइ भासए सयाणमज्मे श्रादित्ययशा का पुत्र महायश राजा. लहइ पसंसणं " दस० ७, ५५; सूय. १, A son worthy of his father in १, ३, १३, wealth, merits etc. e. g. king अणुश्च. त्रि. (अनुच) उथु नहि ते. जो Mahāyaśa the son of Adityaऊँचा न हो. Not lofty. “अणुरे भकुए yasa. ठा० ४, १; (२) सश; सरगुं. थिरे " उत्स० १, ३०; पिं० नि० ३६४; समान; सदृश. similar. " सरिसे वस भाणुजाए " सू० प० १२; (3) पा अणुचाकुाय. पुं० (अनुचाकुचिक-न विद्यते गयेस. पीछे गया हुआ. followed; gone कुचश्चलनं यस्याः सा अकुचा, लिचमिच behind. पण्ह. १, २, शब्दमकुर्वाणा इत्यर्थः, अनुचा चासावकुचा चानुचाकुचा, सा विद्यतेऽस्येति तथा ) V अणुजाण. धा• I.(अनु+शा)आशावा; २०॥ ७२-५-युं य--परिस्पंह-हासतुं यासतुं, मेनु सावी. आज्ञा देना; छुट्टी देना. Topermit. આસન-શયા-પથારી ગુરૂ કરતાં ઉંચી નથી (२)मनुभहन सा; संभतिवी. अनुमोदन भने यसायमान नथा ते. गुरु की अपेक्षा करना; सम्मति देना. to consent. जिसका प्रासन-शय्या-बिछौना ऊँचा और अणुजाणइ. नाया. २, ५; निसी० ५, ८% चलायमान न हो. One whose seat, अणुजाणाइ. सूय० १,१,२,१% bed etc. are not higher than अणुजाणंति. दस० ६, १५; those of the preceptor and are अणुजाणामि. भग० १६, १3 motionless. कप्प. १, ५३ अणुजाणउ, भग० ११,१; अणुजाणह. प्रा. पिं०नि० ४६५; वव. अणुच्छिट्ट. त्रि. (अनुच्छिष्ट ) मेहुं हुं न&ि २, २६, दसा० १०, १; ते. अमनिया; झूठन नहीं. (Food etc.) अणुजाणिसा. सं. कृ. नाया० १ which is not stale or tainted प्रणुजाणित्तए. हे० कृ० ठा० २, १; (i. e. a remnant of what others अणुजाण. व. कृ. उत्त० ८, ८%3; have already eaten ). प्रव० ११६; अणुजाणावेडं.णि संकु.सु.च.२,१४२; अणुजत्ता. स्त्री० (अनुयात्रा) नीते; अणुजाणाविय. णि. सं. कृ. प्रव० ६८८% ५७. rj ते. निकलना; पीछे जाना. अणुजाणावित्तए. णि हे. कृ० वव०२,२६; Going after; starting. पिं० नि० अणुजाणावणा. स्त्री० (अनुज्ञापना) २०॥ ८८ मपानी ते. छुट्टी दिलाना. Causing Vअणुजा. धा० I. (अनु+या ) 4310; another to consent or permit. अनुसरवू. पीछे जाना; अनुसरण करना. To पंचा. ६, १३; follow; to go after. अणुजाणावेयव्व. त्रि. (अनुज्ञाप्य) मासा अणुजाइ. उत्त० १३, २३; લેવા યોગ્ય; જેની આજ્ઞા લઈ પ્રવર્તવું જોઈએ Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अणुजुत्ति ] ( १९७) [ अणुट्टिय - - - त. आज्ञा लेने के योग्य; जिसकी आज्ञा पाकर महावीरस्वामी की पुत्री का नाम; प्रियदर्शना कुछ किया जाय वह. ( One ) worthy का दूसरा नाम. Name of the of being asked permission to daughter of Mahāvira Svāmī; commence a work. प्रव० ६६० another name of Priyadarśaअणुजुत्ति. बी. (अनुयुक्ति) अनुगत-संगत na. " तीसेणं दो नामधिजा एवमा० युक्तिपूर्व हेतुगर्मित eid. संगत-युक्तिपूर्वक | अणुजाइ वा पियदसणाइ वा " आया० २, हेतु गर्भित रष्टान्त. A logically sound | १५, १७७, illustration to establish correct अणुज्जु. त्रि. (अनृजु) स२०-सीधा नाहिं inference. “ सम्वाहि अणुजुस हिं । ते; ४५टी स्वभावपाणी. कपटी स्वभाव वाता. अचयंता जवित्तए" सूय० १, ३, ३, १७; Crooked in nature: deceitful. (२) अनुड्स युति-त. अनुकूल युक्ति. पिं० नि० २८६; apt logical reasoning. सव्वाहिं अणुज्जुय. त्रि. (भनृजुक ) अस२०; सीधे। भणुजुत्तीहि मतिमं पडिलेहिया" सूय ० १, नहिते; it.कपटी; टेढ़ा.Not straight; ११,६; crooked in nature. उत्त० ३४, अणुजेट्ट. त्रि. (अनुज्येष्ठ-अनुगतो ज्येष्ठमनु- २५; परह. १, २; ज्येष्ठः) साया हो। पछी त्रीले नगरे | अणुट्ठाण. न० ( अनुष्ठान ) माया२; हियाहाय ते. सब से बड़े के बाद तीसरे नंबर का ४सा५. आचार; क्रियाकलाप. Performजो हो वह. Third in order from the ance; religious practices. ठा० ५; eldest. पंचा० ६, ४७, भग० २, १; आया० १, ६, ३, १८७; पंचा० अणुजोग. पुं ( अनुयोग) तीर्थ:२, २४२, २, ४०; प्रव० १६०;--गोयर. त्रि. ચક્રવર્તી વગેરેના અધિકાર જેમાં દર્શાવ્યા હતા (-गोचर) मनुहान-मायारना विषय. प्राचार તે અનુયોગ-દષ્ટિવાદને એક વિભાગ, કે का विषय. ( that ) which is a ो बास विश्छे य/ गयेर छे. तीर्थकर, subject or province of practice चक्रवती कुलकर आदि के अधिकारों का or conduct. पंचा० १६, ३८; जिसमें वर्णन था, वह अनुयोग-दृष्टिवाद का एक | अणुट्टिय. त्रि० (अनुष्ठित ) सायरेक्ष; सेवेस. विभाग, जिसका हाल में विच्छेद हो गया। सेवन किया हुआ. Performed; prac . A lost portion of Driştivāda | tised. “अहवा अवितहं णो अणुट्टियं" dealing with the functions of सूय० १, २, २, ३१; पंचा० ६, ४५; Tirthankaras, Kulakaras, Cha अणुट्टिय. त्रि. (अनुत्थित )सनलितियार kravartis etc. ठा० ४, १; થયેલ નહિ જ્ઞાન, દર્શન અને ચારિત્રના ઉદ્યોગથી अणुजोगि. पुं० (अनुयोगिन् ) नुअणुप्रोगि' २हित. ज्ञान, दर्शन और चारित्र के उद्योग श६. देखो “अणुभोगि" शब्द. Vide से रहित; जो तैयार नहीं हुआ हो; नहीं उठा "अणुभोगि". ठा. ६, ४; हुआ. Not arisen; not performing अणुज्जा. स्त्री० (अनुद्या ) महावी२२४ाभीनी vows etc. to secure right know शिनु नाम; प्रियदर्शनानु अ५२ नाम. | ledge, faith and conduct.आया० १, Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अणुडहमाण ] ( १९८) [ अणुराणयणा - ४, १, १२६; प्रव० १४७; दसा० ३, ३०; . Nasal melody; one of the six निसी० ६, ११; defects in singing. अणुजो० १२८; अणुडहमाण. व. कृ० त्रि. (अनुदहत्) अणुणेत्ता. सं० कृ. अ. (अनुनीय) हा ४२तो. दहन करता हुआ. Burning; पाभान; ध्यान परीने. पाकरके; ध्यान धरके. setting on fire. भग० १५, १; Having meditated upon; hav. अणुणइ. न० (अनुनदीक ) नही सभीये; ing obtained. . सम० ६; नही मध्ये. नदी के पास; नदी के बीच में. | अणुराणय-अ. त्रि० (अनुन्नत) मह सिताउन्नत Near a river; in the midst of नहिते; ग विनानी. मद रहित; जो उन्नत a river. अणुजो० १३१; न हो वह; गर्व रहित. Free from अणुणंत. व० कृ. त्रि. (अनुनयत् ) पोताना | pride; not conceited. “ एत्थवि मभिप्राय यावत-समवतो. अपना भिक्खू अणुण्णए विणीए"सूय० १, १६, ४; अभिप्राय प्रकट करता हुआ. Reasoning | दस० ५, १, १३, with; expostulating reconciling. V अणुराणव. धा० I. (अनु ज्ञा+णि.) मील "पुरोहियं तं कमसोऽणुणंतं, णिमंतयंतं च આદેશનો અમલ થયા પછી “ કરેલ પાઠધારી सुए धणेणं " उत्त० १४, ११; રાખ અને બીજાને ભણાવ” એવી રીતે શિષ્ય अणुणार. त्रि (अनुनादिन् ) ५६-५७। प्रत्ये ४३नोत्री माहेश याय ते. दूसरे मेवारीत मोसना२. ऐसा बोलना जो आदेश का पालन होजाने पर "किये हुए पाठ गूंज उठे या जिसकी प्रतिध्वनि हो. Speak- की धारणा रख और दूसरे को पढ़ा" इस प्रकार ing so as to start an echo. गुरु का शिष्य के प्रति तासरा आदेश होना. To "गजियसहस्स अणुणाइणा" कप्प. ३, order a disciple to hold and ४४; teach what he has learnt,(this अणुणाइत्त. न० (अनुनादिस्व) ५७-५७। comes after two previous ઉઠે એ અવાજ; સત્યવચનના ૩૫ orders ). (२) अनुभहन ४२. अनुमोदन अतिशयमानी मे४. ऐसी आवाज़ जो गूंज करना. to approve of. उठे सत्यवचन के ३५ अतिशयों में से एक. अण्णुणविज्जति. अणुजो २; A voice starting an echo; one अणुण्णवित्तु. सं० कृ० दस० ५, १, ८१; ८३; of the thirty-five Atiśayas अणुएणवि-वे-ता.सं०कृसम०३३; दसा०३, of truthful speech. सम० ३५; ३२, ३३; वव०७, १७,निसी० अणुणाइरित्त. नि. (अनूनातिरिक्त ) २, ५३; वेय० १, ३७; ३, २४; ન્યન કે અધિક નહિ; બરાબર પ્રમાણુ-માપ | अणुण्णविय. सं० कृ० दसा०३.३२: निसी सहित. न्यूनाधिकता रहित; बरोबर प्रमाण ५, २३; ओघ० नि० १७; माप सहित, Neither more nor श्राया० २, १५, १७६%3 less; proportionate. उत्त० २६,२८; अणुएणवित्तए. हे• कृ० वव० ५, १० अणुणास. पुं० (अनुनास) नामांथी आयु अणुएणवेमाण.व. कृ. ठा० ६; त; यनना हापमान में होप.नाक में से | अणुराणवणा. स्त्री. (अनुज्ञापना ) आशा, गाना; गायन के छः दोषों में से एक दोष. २१, आज्ञा; छुट्टी. Order; approval. Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रणुएणवणी ] ( १६६) [अणुत्तर अनुमोहन; संभति. अनुमोदन सम्मति. length wise like a sugar-ca ne. permission. प्रव० ६६; | पा० ११, अणुएणवणी. स्त्रो० ( अनुज्ञापनी ) वसति-/अणुतप्प. धा• I. ( अनु+तप् ) ५२ताव। भाननी२०० भागवानी भाषा. वस्ती-मकान કરવો; ધોખો કરવો; થયેલ ભૂલમાટે ખેદ मांगने की भाषा. Speech used in ४२३१. पश्चात्ताप करना; भूल के लिये खेद प्रकट asking permission for a house. करना. To repent. ठा० ४, १; दसा. ७, १६ अणुतप्पइ. क. वा० सूय० १, ४, १, १०; श्रणुराणा. स्रो० (अनुज्ञा ) अधि४२ सावा. अणुताव. पुं० ( अनुताप ) पथात्ता५. पश्चात्ताप. अधिकार देना. To invest with autho- | Repentance; remorse.“पच्छाणुताrity. “तिविहा अणुराणा प० तं० पायरिय- वे य तवप्पभावं" उत्त. ३२, १०४; पंचा० ताए उवज्झायत्ताए गणित्ताए” ठा० ३, / १५, ३; जीवा• ३, १; ३; (२) अनुभाहन हे संमति मा५वी; | अणुताव. त्रि. ( अनुतापक) ५थात्ता५ मासा. अनुमोदन करना; सम्मति देना; आज्ञा. ४२ना२; मे पामना२. पश्चात्ताप करने वाला. consent; approval of; order. Repentant; penitent. उस० १०, दस० ५., १,१६; ८३; अणुजो• २; अणुरणा-य, त्रि. ( अनुज्ञात ) मासा अणुताविया. स्त्री० (अनुतापिका ) ५२ने संताप सापेक्ष. आज्ञा दिया हुआ. Permitted; 8M.नार नाय.दूसरे को संताप कराने वाली ordered. प्रव.४४५; पंचा. ६,३१%3 ___ भाषा. Language giving pain to अणुराणायव्व. त्रि. (अनुज्ञातव्य ) माज्ञा others. " अणुतावियं खलु ते भासं भागवी; २० सेवी ते. प्राज्ञा मांगना; मंजूरी भासंति" सूय० २, ७, ७; . लेना. Asking permission. बव० ३, अणुत्तम.त्रि (अनुत्तम-न उत्तमा अनुत्तमाः) २८ उत्तम-श्रे४ नहि ते; दृष्टः नीय. दुष्ट; नीच. अणुतडभेद. पुं० (अनुतटभेद) म बांसने । Not best; wicked. पंचा० २, ३१; शीरपाथी १७ ५ तेपी शते 15 परतुने अणुत्तर. त्रि० ( अनुत्तर ) साथी श्रे४; प्रधान; थारपाथी ५।७ ५३ ते. वाँस को चीरने से जिस સર્વોત્તમ; સર્વોત્કૃષ્ટ; જેનાથી ઉત્તર–પ્રધાન तरह चिम्पाली हो जातो है उसी तरह किसी भी नथी तेवू. सब से श्रेष्ठ, प्रधान; सर्वोत्तम. वस्तु के चीरने से जो चीर हो वह. Best; highest. " केवलिस्स णं दस Lengthwise split like that in a श्रणुत्तरा पण्णत्ता, संजहा-अणुत्तरे नाणे bamboo. ठा० १०; अणुसरे सणे अणुत्तरे चरिते अणुत्तरे तधे" अणुतडियाभेय. पुं० ( अनुतटिकाभेद ) शे२९।- ठा० ५, १; भग० ६, ३१; १३, १; ને ચીરવાથી છતાં ઉતરે તેમ કોઈપણ ચીજની ! १४, ७, १६, ६; २५, ७, नाया०. १; छास उतरे ते जतनी द्रव्याने. सांठे को १४; दस ४, १६; २०, ६, १, १६; जं. चीरने से जिस तरह उसका छिलका निकलता प० २,३१, अोव०३४,४०; उत्त० २,३७, १०, है उसी तरह किसी भी वस्तु की छाल निकले ३५; दसा० १०, १, ११; आव० ४, उस जात का द्रव्यभेद. A variety of | ८; कप्प० ५, १०६; (२) पुं० विय, पै substance which is peeled off | यत २५दि पांय २मत्त विमान. विजय, Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अणुत्तर ] वैजयंत आदि पांच अनुत्तर विमान. the five highest heavenly abodes viz Vijaya, Vaijayanta etc. प्रवृ० ८३०; विशे० ६६७; भग० १, ५; उत्त० ३६, २१० : ( 3 ) पुं० सत्तर विभानवासी हेवता. अनुत्तर विमानवासी देव. deities residing in the above heavens. उत्त० ३६, २१० -उववाइय- श्र. पुं० ( - उपपातिक ) अनुत्तर વિમાનના દેવતામાં ઉપવાવાળા, અનુત્તર विभानना देवता. अनुत्तरविमान के देवों में उत्पन्न होने वाला; अनुत्तरविमान का देव. deities born among those of Anauttara heavens; gods of Anuttara Vimāna. "अस्थि णं भंते ! अत्तरोववाइया देवा, हंता अस्थि से केाद्वेयं भंते ! एवं दुबइ प्रणुत्तरोववाइया देवा भग० १४, ७; सम० ११००; जं० प० २, ३१; नंदी० ५३; कप्प० ७, २२५; भग० ५, ४, ६, १, ८, १२४, २१; नाया० ८; पद्म० १५; ठा० १, १; जीवा० 9;गइ. पुं० (-गति) सिद्धगतिने आप्त थयेस. सिद्धगति को प्राप्त. finally emancipat ed; Siddha. एस करोमि पणा तित्थयराणं प्रणुन्तरगईणं ( २ ) स्त्री० सिद्धगति. सिद्धगति. Siddha-hood; | final bliss; absolution. चं० प० ——णाणदंसणधर. श्रि० (- ज्ञानदर्शनवर) સર્વાત્તમ જ્ઞાન અને દર્શનના ધરનાર; તીર્થંકર, देवणी माहि. सर्वोत्तम ज्ञान तथा दर्शन को धारण करने वाले; तीर्थकर केवली आदि. possess ing absolute knowledge. e. g. Tirthankaras, Kevalis etc. “एवं से उदाहु अणुत्तरदंसी अणुत्तरणासण धरे " सूय० १, २, ३, २२; - पाणि. त्रि० (- ज्ञानिन् ) देवणी. केवली. 72 " te ( २०० ) [ श्रणुत्तरोववाइयदसा possessed of perfect and highest knowledge; a Kevali. उत्त० ६, १८, सू० १, २, ३, २२:- दंसि. त्रि० ( - दर्शिन् ) ठेवण दर्शनी. केवल दर्शन वाला. possessed of perfect and absolute right belief; a Kevali. उत्त० ६, १८ - विमाण. न० ( - विमान ) विन्न्य, वैन्यंत, भ्यंत, अपराન્તિ અને સર્વાર્થસિદ્ધ, એ પાંચ અણુત્તર विमान. विजय, वैजयंत, जयंत, अपराजित और सर्वार्थसिद्ध ये पांच अनुत्तर विमान. the five Anuttara heavens viz. Vijaya, Vaijyanta, Jayanta, Aparajita and Sarvarthasiddha. "पंच अणुत्तरविमाणा पण्णत्ता, तंजहा - विजये वैजयंते जयंते अपराजिए सम्बद्धसिद्धे य" भग० १, ५, ६, ५, १६, १६, ७ २५, ६; अणुओ० १०४; अणुत्तरग्गा. बी० (अनुतराध्या) वित्प्राग्भार पृथ्वी; सहमी पृथ्वी सिद्धिशिक्षा ईषत् प्राग्भार पृथ्वी; आठवीं पृथ्वी सिद्धशिला. A place called Iṣatprāgbhāra in which the Siddhas live; Siddhaśilā. “अयुत्तरमां परमं महेसी' सू० १, ६, १७; "" अणुत्तरोषवाइयदसा. बी० (अनुत्तरोपपातिकदशा) नवभा नंमरनां अंगसूत्र नाम, } भां જે મુનિએ અનુત્તરવિમાને ઉપજ્યા તેના ऋणु वर्ग छे; 'अणुत्तरोववाई' नामे नवभुं संग सूत्र नवे अंग सूत्र का नाम, जिसमें जो मुनि अनुत्तरविमान में उत्पन्न हुए हैं, उनके वर्णन के तीन वर्ग हैं; ' अणुत्तराववाई' नामक नवाँ अंगसूत्र. The ninth Angasūtra describing the three classes of saints born in Anuttara heaven. नंदी० ४४; सम ० १ अणुजो ० ४२; For Private Personal Use Only Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अणुदइ ] (२०१) [ अणुधुन - - अणुदद. त्रि. ( अनुदयिन् ) ६५ न ईशान इन चारों में से कोई एक विदिशा-कोना. પામનાર, ઉદયમાં ન આવનાર; જેનો ઉદય any of the intermediate नथी थयो तवी प्रति. उदय न पाने points of the compass. पाईणं परिणं वाला; उदय में न आने वाला; जिसका उदय वावि, उहं भयुदिसामवि " दस० ६, ३४; नहीं हुआ ऐसी कर्मप्रकृति. Not coming सूय• २, १, १७; प्रामा० १, १, १,२, to rise; (Karma) that has not अणुदिसी. स्त्री. ( अनुदिशा ) विहिशा; matured. भग० ११, १, ३५, १; सुरो कोना. An intermediate अणुदय. पुं०( भनुदय ) भनी वियत point of the compass. कप्प०६, ६१; मलाय. कर्म के विपाकोदय का प्रभाव. अणुदीरग. त्रि. (अनुदीरक) भनी ही२९!! Absence of the maturing of ४२ना२. कर्म की उदीरणा न करने वाला. Karma. क. गं. २, १३, Not forcing up Karma into अणुदिज्जंत. त्रि. (भनुदीयमान ) संत - maturity. भग० ११, १; २५, ६, ३५, १; तपर्यंत या न मावेलुं. अंतर्मुहूर्त- क. गं. ४, ६५; तक उदय में नहीं आया हुभा. Not भणुहिट्ट. त्रि. (अनुद्धिष्ट ) उद्देश हापरहित maturing or rising for an माला माहि. उद्देश दोष से रहित माहारादि. Antarmuhurta. विशे० ५३०; Food etc. free from the fault of अणुदिरण. त्रि० ( अनुदीर्ण ) नना being specially prepared. भग० ભવિષ્યમાં જેની ઉદીરણ થવાની નથી એવી ७, १; प्रति. नज़दीक के भविष्य में जिसकी ! अणुद्धरी. स्त्री० (अनुदरी-न उद्धर्तुं शक्येति) उदारणा न हो ऐसी कर्मप्रकृति. अंथवा; पानी मे त. कुंथु आदि सूक्ष्म Karna which is not to mature जीव विशेषः (भुम्मरण , पंजाबी). A variety in very near future. भग० १, ३; of minute insects, कप्प. ५,१३१; अणुदिय. त्रि० (अनुदित )यमा न मावेल. ६,४५; उदय में न भाया हुआ. Not risen;not | अणुद्धित. त्रि. (अनुवृत) मे 'अणुद्धिय' come to rise or maturity. क. प० ___ श६. देखो ‘अणुदिय' शब्द. Vide __ 'अणुद्धिय'. पंचा• १५, ३८, अणुदियह. भ. (अनुदिवसम् ) हिनप्रतिनि. अणुद्धिय. त्रि० ( अनुवृत ) ची नदि दिन प्रतिदिन. Day after day; every ___ढेसुं. बैंचकर नहीं निकाला हुआ. Not day. सु. च० १, ३०४; drawn out. श्रोध. नि. ८.४; प्रणुदिसा. स्त्री. ( अनुदिशा) पनी अणुधुत्र. त्रि० (अनूभूत-अनु पश्चादुद्भुत ५वी. यावजीवन की पदवी. Life-long मनूभूतम्)तपावीनेस रेख. तपाकर तैयार status or position. “ तीसे इसरियं किया हुआ. Made ready by heatविसं वा अणुदिसं वा" वव० ६, २०; ing. नाया० १; भग० ११, ११; जं. ५० (२)विदिशा; मुशी; अनि, नैऋत्य, वा५८५ ५, ११२; कप्प० ५, १०१;-- मुइंग. न. અને ઈશાન એ ચારમાંને ગમે તે એક (-मृदङ्ग) रेस भृग तैयार भुणे. विदिशा; अमि, नैऋत्य, वायव्य और / किया हुआ मृदंग. a kind of drum or २६ Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अणुधम्म ] ( २०२) [ अशुपरियट्ट tabor nmade ready for use. कप्प० । देवराव. दिलाना. To cause to be ५, ११० given. अणुधम्म. पुं० ( अनुधर्म ) मनु धर्म. अणुपइजा. वि. भाया० २, १, १, ५) अनुकूल धर्म. Conformable religion. | अणुपदावेइता, णि० सं० क. भग० ५, ६; सूय० १, २,१, १४:--चारि. पुं० (-चारिन्) अणुपहन. त्रि. (भनुप्रकीर्ण) ५२२५२ मी ती:हिना पक पेस धर्मप्रभाशे यासना२. यस. परस्पर में मिला हुभा. Mixed up तीर्थकरादि के प्ररूपित धर्मानुसार चलने वाला.. together. कप्प० ३, ४६; one conforming to the religion | अणुपंथ. न० ( अनुपथ) मार्ग-यनी सभीas expounded by Tirthankaras पे. मार्ग के समीप. Near a road. वेय. etc. “सि विरता समुट्टिया कासवस्स। ३, २६; अणुधम्मचारिणो" सूय० १, २, ३, २५; | अणुपन्त. त्रि. (अनुप्राप्त ) ५४ीथी प्रात /अणुधाव. पा. I. (अनु+धाव् ) पा७१ थयेस. पीछे से प्राप्त. Got after. “सिद्धि ५७१ . पीछे पीछे दौड़ना. To run | मग्गमयुपत्तो ” दस० ३, १५; नाया० behind; to run in the foot-- १; १२; १४; कप्प० १,१३, ५३; steps of. भत्ता ६५; अणुपपराण. त्रि० ( अनुपगम) ७५५५ नहि अणुधावा. प्रव० १५१७; येस. भनुपपश; जो उपपण नहीं हुभा हो. V अणुभव. धा० I. (अनु+ज्ञा ) साज सेवी.. Not arisen; not come to exist. आज्ञा लेना. To ark permission. दसा० १,१३, अणुभाचिय. सं. कृ. प्रव० ६४५; अणुपरियट्ट. धा० . ( अनु+परि+वृत्) अणुमविनु. सं० १० प्रव० १२५; म:; प्रभार ४२७. भटकना; भ्रमण अणुनवणा. स्त्री० ( अनुज्ञापना ) । करना. To wander. "मणुण्णवणा" २०६. देखा ‘भएणवणा' अणुपरियहइ. नाया० ३; ; भग० १,६; शब्द. Vide “ अणुण्णवणा". प्रव० ६६; २, १; जं० प० ७, १६२; अणुनवेयच. नि. (अनुज्ञापितव्य ) मी. अणुपरियति. सम० १३; उत्त० ८, १५; पा२ असावी. दूसरी बार भाज्ञा देना. सूय. १, १, २, ३२; १,६, Giving command for the second ११; जं. प०७, १४०; time. वेय० ३, २८; (२) मासा हे। अणुपरियष्टिजा. वि. भग० १८, ५ योय. आज्ञा देने योग्य. worthy of अणुपरियटिस्सइ-ति. भ. नाया० २६; being commanded. वव० ४, २१; १५; १७, १८; भग० १३, ६, अणुनाय. त्रि. (अनुज्ञात) निसंमत; अणुपरियहिस्संति. सूय० २, २, ८२; वीतरागे मासा सास. जिनसम्मत; वीतराग अणुपरियट्टिसा. सं. कृ. भग० ३, २, ६, भगवान द्वारा आज्ञापित. Permitted ५; १०; १, ३३, १८, ; by Tirthankaras etc. ठा. ३, ४; २०, ६; पत्र. ३६; ओव० पिं०नि० २५२; Vअणुपत्र. धा० 1. (अनु+प्र+दा) पाव; | अणुपरियडमाण. ३० कृ० सूय ० १, ७, है; Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अणुपरियट्टियव्व ] परियट्टियव्व. त्रि० ( अनुपरिवर्तितव्य ) પરિભ્રમણ કરવું; પરિભ્રમણ કરવા યોગ્ય. परिभ्रमण करना; परिभ्रमण करने योग्य. Wandering frequently; deserving of frequent wandering or transmigration. नाया० ६; अपरिहारि. पुं० (अनुपरिहारिन् - परिहारिणः - स्तोकं प्रतिलेखनादिषु साहाय्यं करोतीति परिहारी ) परिहार तयवाणी क्या क्यां જાય ત્યાં ત્યાં તેની પાછળ ક્ી તેને સહાય २नार साधु परिहार तप वाला जहां जहां जावे वहां वहां पीछे रहकर उसकी सहायता करने वाला साधु. An ascetic who accompanies and renders services to a Parihari saint. ठा० ३, ४; परिहारिम. पुं० ( अनुपरिहारिक ) 'अणुपरिहारि' श०६. देखो 'अणुपरिहारि' शब्द Vide 'अणुपरिहारि' प्रव० ६१५; क्व० २, ५. अपविट्ठ. ० ( अनुप्रविष्ट ) पाछ प्रवेश रेल. पीछे प्रवेश किया हुआ. Entered after; next. जं० प० ३, ५२ कम्प० ४, ८७; वव० ८, ११, 'अणुपव्यय. धा० I ( अनु + प्र+बज् ) કાઈની સાથે પ્રત્રજ્યા દીક્ષા લેવી અથવા अर्धना अनुरथी प्रवक्या सेवी किसीके साथ या किसीके अनुकरण से दीक्षा लेना. To follow another in taking Diksa. ( २०३ ) अणुपव्ययति. नाया ० ५; अणुपस्स. धा० I ( अनु + श् ) लेवु; हेवु. देखना. To see. पस्स. दसा० ५ ३१, अणुपस्सिा. सं० कृ० सूय० १, २, २, ५, अणुपस्सा व० कृ० उत्त० ६, १६; [ श्रणुपालणा अणुपस्सि. पुं० ( *अनुपश्यिन् - अनुदर्शिन् ). શુભાશુભ કર્યું અને તેના પરિણામને જોવા वाणी शुभाशुभ कर्म और उसके परिणाम को देखने वाला. ( One ) looking into good and evil Karmas and their results. "( विहुयकप्पे एयापस्सी आया ० १, ३, ३, ११७, १, "" ३, २, ७७; अणुपाश्र धा० II. ( अनु +पा ) पालुं पिलाना. To cause to drink. भगुपाएज्जा. वि० निसो० ७, २३; अपाण त्रि० ( अणुप्राण - प्रणवः सूचमाः प्राणाः प्राणिनो येषु ते अणुप्राणाः ) सूक्ष्म तुथी युक्त. सूक्ष्म जन्तुओं से युक्त Full of minute insects. " जययं विहरादि जोगवं, अणुपाणा पंथा दुरुतरा सूय० १, २, १, ११० क० ० ५ ७५; "" पाल धा० II. ( अनु +पाल ) निरंतर પાલન કરવું; નિરંતર સેવવું; રક્ષણ કરવું; न्या. निरंतर पालन करना: निरंतर सेवन करना; रक्षण करना; बचाना. To observe constantly; to protect constantly. अणुपालेइ. भग० २, १; अणुपालेमि. श्राव० ४, ८; अणुपालए. दस० ६, ४७; अणुपालिज्जा. वि० आया० १, १, ३, १६; दस० ८, ६१; अणुपालइता. सं० कृ० उत्त० २६, १; अणुपालेता. सं० कृ० श्रव० ४१; अणुपाक्षित्ता.” कप्प० ६, ६३. वव० ६,३७; पालिय" क०प०२, ६१; अणुपालेमाण. व० कृ० भग० २, ५; अणुपालंत. व० कृ० आव०४, ८, अणुपाला. स्त्री० ( *अनुपालना- अनुपालन ) સંકટ પડયે પણ લીધેલ પચ્ચખાણુ બરાબર For Private Personal Use Only Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ पालिय ] पाणयां ते. संकट आने पर भी ग्रहण किये हुए पचवाण का यथार्थ रीति से पालन करना. Steady observance of vows of abstinence in spite of difficulties. ठा०५, ३; - सुद्ध. न० (शुद्ध) प-यખાણુના એક ભેદ; દુકાળ, અટવી વગેરે અપવાદે પણ પચ્ચખાણુ બરાબર પાળવું તે. पञ्चखाण का एक भेद; दुष्काल, वन यादि में भी पश्चखाण का ठीक ठीक पालन करना. steady observance of the vows of Pachchakhana or abstinence even where exceptions are allowed, e. g. in famine etc. अ०५, ३; अणुपालिय. त्रि० ( अनुपालित) आत्म સંયમની અનુકૂલતાપણે पाणेसुं. आत्म संयम की अनुकूलतापूर्वक पाला हुआ. Observed consistently with self-restraint; e. g a vow. ठा०८; अपि न ० ( अनुपृष्ठ ) अनुभ; परिपाटी. अनुक्रम; परिपाटी Serial order. पिसाई सम० ४४; पुत्तिया बी० ( अनुपुत्रिका ) संतति संतति Progeny. नाया० १; अणुपुष न० (*अनुपूर्व धानुपूर्व्य ) अनुभ; परिपाटी अनुक्रम; परिपाटी. Serial order. सू० १, ११, ५; ओव० १०; नाया० १; ३; ४; ५; ६; १३; १४; भग० ११, ११; १३, ६; आया० १, ७,२, २०४, जं०प०४, ७४; असो. ० (श्रनुपूर्वशस्) अनुभप्रभाणे; अनु. अनुक्रमपूर्वक. In serial order. 6 " (208) आया० १, ६, १, १७२; उत्त० ३६, ४७; पुषी. स्त्री० ( श्रनुपूर्वी ) अनुभ; परिपाटी. अनुक्रम; परिपाटी Serial order. नाया०८ राय० ६८; उत्त०२, १; जं० प० ७, १३७; आउ० ६७; [ श्रणुत्पराण अणुपुवी. स्त्री० ( अनुपूर्वी ) नामनी એક પ્રકૃતિ, કે જેના ઉદયથી જીવ એક ગતિમાંથી બીજી ગતિમાં સિદ્ધિરીતે જઈ શકે છે. नामकर्म की एक प्रकृति, जिसके उदय से जीव एक गति से दूसरी गति में सीधे तौर पर जा सकता है. A variety of Namakarma by the rise of which a soul can pass directly from one state of existence into another; क० गं० १, २४; ४३; ५, १६; प्रव० १२७७; अणुपेत. व.कृ.त्रि (अनुश्रमाण) भिंतवतो. सोचता हुआ. Thinking; meditating. प्रब० ३६३; अप्पत. त० कृ० त्रि० ( अनुप्रददत् ) पावतो. दिलाता हुआ. Causing to be given. निसी० १, २६: अणुपपश्य. त्रि० ( धनूरपतित ) 3 डी गयेस; डेट यति उरेल. उड़ गया हुआ; ऊर्ध्व गमन किया हुआ; उड़ा हुआ. Flowu up; gone upwards. मागासेणुभो ललियचवल कुंडल तिरडी उत्त० ६, ६०, "" "" प्पथ. पुं० ( श्रणुप्रमन्थ - विरतितयाऽणुः स्वल्पोऽपि प्रगतो ग्रन्थो धनादिर्यस्य स तथा ) निर्ग्रन्थः परिय रहित-साधु. निर्मन्थ; परिग्रह रहित-साधु. One freed from even the slightest worldly possessions; an ascetic. ठा० ६; For Private Personal Use Only अणुप्पण्ण. त्रि० ( अनुत्पन्न ) वर्तमान સમયમાં જેનું અસ્તિત્વ નથી તે; ઉત્પન્ન ન थयेस. वर्तमान समय में जिसका अस्तित्व नहीं है वह; अनुत्पन्न; जो उत्पन्न नहीं हुआ है। वह. Not born; not existing. दसा० ४, ६१; विशे० ४१; Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अणुप्पदा ] ( २०५) [अणुप्पेह V णुप्पदा. धा. I. (अनु+म+दा) मा५g; प०३, ५४; नाया० १, २,५; Q. देना. To give; to bestow upon. ८; १४, १६; निसी• १६,१3 अगुप्पदाइ. निसी० १, २८; अणुप्पवेसेह. नाया० १६; भयुप्पदेजा. वि० वेय० ४, ११, १२; अणुप्पाविसह. नाया० १; अणुप्पदाउं हे• कृ. वव० २, २६; अणुप्पषिसंति. नाया० १, २, ८६; १६, अणुप्पदेमाण. व. कृ. वेय. ४, ११; । अणुप्पविससि. नाया० १६ अयुप्पदायव्य. त्रि. ( अनुप्रदातव्य ) धुं अणुप्पविसामि. भग० १५, १; नये; हेवा योय. देना चाहिये; देने योग्य. अणुप्पदिसे. वि. उत्त. २, १४; Worth being given. भग० २, ६; | अणुप्पविसेज्जा. वि. दसा. ७,१; अणुप्पयाहिणीकरमाण. त्रि. ( अनुप्रद- | स-से-ह. पा० नाया. ८; १४, १६; पिवीकुर्वत्) प्रक्षिा ४२तो. प्रदक्षिणा भणुप्पविसइत्ता. सं. कृ. नाया. १; २; करता हुआ. Circumambulating. ८; १४; १५; १६ भग. राय० १७३; भग० १, ३३; जं० ५० ३, ६८; ७,६; १५, १; V णुप्पवान. धा. II. (भनु+म+वाच् ) अणुप्पवेसेइत्ता. सं० १० नाया० १६; निर्धारी यां; ध्यान ६ वांय. ध्यान देकर | अणुपाविसइत्ता. सं. कृ. नाया० १; पढ़ना. To read attentively. अणुप्पवेसित्ता. सं. कृ. निसी० १, १०; भणुप्पवाएति. ० ५० ३, ४५; अणुप्पविसिता. सं. कृ. भग०३, ४, पाया. अणुप्पवाएमाण. व. कृ० जे० प० ३, ४५; २,,१, १५५; निसी० ५,३७, अणुप्पवाय-प्र. पुं० (अनुप्रवाद) नमा પૂર્વનું નામ વિદ્યાનુપ્રવાદ તેનું અપર નામ છે. अणुप्पविसामित्ता, सं. कृ. भग० १५, १; नवें पूर्व का नाम; जिसका दूसरा नाम विद्यानुप्र अणुप्पविस्सा. सं० कृ. सूय० १, १३, १७; वाद है. Name of the ninth Purva; अणुप्पविसित्तए. हे. कृ. नाया० ८, its other name is Vidyānupra- मणुप्पविसमाण. व. कृ. भग० १६, ६ vada.. नंदी० (२)मेना या पछी हे | अणुप्पसूय. नि. (अनुप्रसूत ) मे. जन्मा ते; अनुवाद. एक के कहने के बाद कहना; | हुआ. Born. श्राया०२, १,८, ४६; अनुवाद. speaking after. one has अणुप्पिय. त्रि. (अनुप्रिय ) अनुस; spoken सूय. २, ७, १३; भीभी. अनुकूल. Favourable; अणुप्पविट्ठ. त्रि. (अनुप्रविष्ट) प्रवेश रेस; agreeable "अन्नस्स पाणस्स इहलोपल-पेसेस. प्रवेश किया हुभा. Entered. इयस्स, अणुप्पियं भासति सेवमाणे" सूय. नाया. १; ८; १४, १६; १५; भग० ३, १; १, ७, २६; ८, ११, ११, १२, १; १५,१; १६,५६; निर० १, १; दस०६, २; वेय. १, ३७ / अणुप्पेह. धा• I. (अनु+प्र+ई) अनुप्रेक्षाV णुप्पविस. धा. I. II.(भनु+प्र+विश्) ચિંતવના કરવી; ભાવના ભાવવી; આલેચનप्रवेश ४२३॥; २२ ; we . प्रवेश मनन ४२. चिंतबन करना; भावना करना; करना; भीतर जाना. To enter.. आलोचन-मनन करना. To think; to अणुप्पविसइ. भग०७, १; १२, १,१५, १; meditate upon. राय० १७३, ओव० ३१; जं० । अणुप्पेहंति. ओव० २१; Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अणुप्पेहा ] (२०६) [ अयुबंधि अणुप्पेहा. स्त्री० (अनुप्रेक्षा.) भावना; विया२९||; चिंतन. चितवन; भावना; विचारणा. Meditation. भोघ. नि० भा० २६१; अणुजो० १३; भोव० २०; ठा० ४, १; भग. २५, ७; पिं० नि० ६६४; उत्त० २६, २; मणुप्पहि. त्रिं. ( अनुप्रेषिन् ) चिंतन- सालायन ४२ना२. चिंतन-पालोचन करन) art. One who thinks; one who meditates upon. उत्त० ५, ११, १३, १५, अणुफरिहा. स्त्री. ( अनुपरिखा ) पानी સમીપની જગ્યા; ખાઈની પાસેનું સ્થળ. खाई के समीप की जगह. A place near a ditch or a trench. वेय० ३, २६; अणुफास. पुं० (अनुस्पर्श) अनुमान; मलिमा. महिमा; महत्ता; बड़प्पन. Dignity; greatness. दस. ६, १९; मणुबंध. पुं० ( अनुबन्ध ) सतत; निरंतर; / अविछिन्न . सतत; निरन्तर; सदा; अविच्छिन्नता. Uninterruptedness; unbroken continuity. ओघ. नि. २३५; विशे० २५७०;-च्छेयण. पुं० (-च्छेदन ) मनु-संसारसंबंधने छेनार पाय; र्भ सपायवान उपाय. संसार सम्बन्ध के छेदने वाला उपाय; कर्मचय करने का उपाय. means of destroying Karma. " चित्ताणं कम्माणं चित्तोचियं होइ सवणुवाश्रो वि, अणुबंधछेयणाई सो उण एवंति णायन्वो” पंचा० १८, ४१; -भाव. पु. ( -भाव ) अनुभाव-२सरूपे भनी सत्ता. अनुभाव-रसरूप से कर्म की सप्ता. the state of Kurma matured into mild or strong results, पंचा० ५, ४;-भावविहि. पुं० (-भावविधि ) ५-याना परिणामाने निरंत२ | ८४ी रापवानी विधि. पञ्चखाण के परिणाम को निरंतर बनाये रखने की विधि. rules of steadily keeping up the thought-activity about Pachch khāna or abstinence. पंचा० ५, ४४, -~-साहग. त्रि० (-साधक ) अनुसंध. निरंत२५j साधना२. अनुबंध-निरन्तरता साधने वाला. one obtaining or trying to obtain continuity. पंचा० ८, ४८; --सुद्धिभाव. पुं० (-शुदिभाब ) निरंतर मना क्षयोपशमथा मानी निर्माता यायते. निरंतर कर्म के क्षयोपशम से आत्मा की निर्मलता जो हो वह. the purity of soul arising from constant subsidence and destruction of Karma. पंचा० ८, २७ अणुबंधणा. स्त्री० (*अनुबन्धना-अनुसन्धान) અનુસંધાન; ભલી ગયેલ વાતનું સ્મરણ કરી सांध मेगवी ते. अनुसंधान; जाँच; भूली हुई बात का स्मरण कर उसका सम्बन्ध मिला लेना. Establishment of proper contextual connection by recollection "तस्सेव पएसंतरणहस्सणुबंधणा घडणा" पंचा० १२, ४५; अणुबंधि. त्रि० ( अनुबन्धिन् ) तु; साथ. हेतु; साधक. A mark; a basis of proof or inference. ओव० २०; ( २ ) निरंत२ १२त्रादि विभाग ભેગા કરવાથી પડિલેહણમાં અનનુબંધી દોષ લાગે તે દોષ ટાળીને પડિલેહણ કરવું તે. निरंतर वस्त्रादि विभाग एकत्रित करने से पडिलेहण में जो दोष लगता है उस दोष को टालकर पडिलेहण करना. getting rid of the fault of putting together clothes etc. Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अणुबद्ध ] (२०७) [ अणुभाग without examining them with in anger. गच्छा. टी. ८२; care. ठा०६; अणुबूह. धा• I. II. (अनु+वृह) मारहे. अणुबद्ध. त्रि. ( अनुबद) सांधेस; निरंत२ | बोलना; कहना. To speak; to tell. अ& रेस. बांधा हुआ; निरन्तर ग्रहण किया अणुबूहह. भग० ११, ११; । हुप्रा. Tied; taken ceaselessly. __ अणुव्हेइ. नाया. १; सम० ११; (२) निरंतर; सतत; अव्यवछिन्न. अणुबूहमाण. व. कृ. नाया० १; निरंतर; सतत; अव्यवच्छिन्न. constant; | अणुष्भड. त्रि. (अनुद्भट ) मालमान ceaseless. परह० १, १, २, नाया। २हित. अभिमान से रहित. Free from २;(1)व्यात. व्याप्त. pervading. नाया० pride or conceit.. “अणुस्सुएणं २; (४) पूर्वसंचित, पवनयी पाये. जीवे अणुकंपए अणुब्भडे विगयसोगे" उत्त. पूर्वसंचित; द्वेषबंधन से बद्ध. fettered २६, २६, (२) २५ष्ट नहि ते; मुलुं नहि by the bond of hatred shown ते. जो स्पष्ट नहीं हो-प्रकट नहीं हो वह. in past life. उत्त० ४, २;-खुहा. स्त्री० not clear; not open. “ अणुब्भड(-चुधा ) सत्य-त भूम; तीन सुधा. बहुत पसत्थकुक्खि " जीवा० ३; ज्यादह भूख; तीव्र क्षुधा. sharp hungor. / अणुभव. धा० I. (अनु+भू ) अनुभy; " अणुबबखहापरद्धसीऊण्हतएहवेयणादुग्घट लोग. अनुभव करना; भोगना. घटियविवरणमुहविच्छविया '' पगह. १, अणुभवंति. भग० ११, १२; ३;-णिरंतर. त्रि. (-निरन्तर ) अत्यंत अणुभविउं. हे. कृ. उत्त० २०, ३१; निरंतर हमेश. सदा; हमेशह. incessant; अणुभवमाण. व० कृ० नाया० १३; constant. “अणुबदधिरंतरवेयणासु" | अणुभाग.पुं० (अनुभाग) भनी तित- तिमी, परह. १, १; तिव्ववेर. त्रि० (-तीव्रवर) તિક્તતર-વધારે તિકો, કટુ, કટુતર વગેરે निरंतरपणे तीन ३२ रामना२. निरन्तर રસ; કર્મના કંધમાં અધ્યવસાયાનુસાર જે तीव्र वैर रखने वाला. given to impla- २स १२ ते भविपा; परिणति. चर्परा, cable hostility. " अणुबद्धतिम्बवेरा, कडुआ वगैरह रस; कर्म के स्कन्धों में अध्यवपरोप्परं वेयणं. उदीरैति” परह० १, १; साय के अनुसार जो रस पड़े वह; कर्मविपाक; -धम्मज्माण, त्रि. (-धर्मध्यान-अनुवद्धं कर्मपरिणति. Results of Karma सततं धर्मध्यानमाशाविनयादिलक्षणं येषा with reference to their intenतेऽनुबद्धधर्मध्यानाः) धर्भध्यान थितवननी sity caused by the degree of अं२ सतत प्रवृति रामना२. धर्मध्यान passion. क. गं० ४, ८५; ५, १५; चिंतवन में निरंतर प्रवृत्ति रखने वाला. उत्त० ३३, २४; भग० १, ४; सम० ४; constantly engaged in religious सूय० २, ६, ३४; (२) अनुभाग; स्वमार. meditation.पराह०२,१;-रोसप्पसर. अनुभाग; स्वभाव. nature. क. प. त्रि. (-रोषप्रसर-अनुबद्धः सततमव्य- १, २४;-अप्पाबहुय. (-भल्पबहुत्व ) बहिनो रोषस्य प्रसरो विस्तारो यस्य અનુભાગ-રસ આશ્રી કર્મનું અલ્પ બહુત્વसोऽनुबद्धरोषप्रसरः) निरन्तर आधी. निरंतर પરસ્પર ઓછાવત્તારૂપે સરખામણી કરવી તે. क्रोधी; सदा क्रोध सहित. perpetually | अनुभाग-रस की अपेक्षा से कर्म का अल्प बहुत्व Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अणुभाग ] ( २०८ ) [ अणुभाग न्यूनाधिकरूप से परस्पर तुलना करना. weighing the comparative intensity of Karmic results. ठा० ४,२;-उदय. पुं० (-उदय) भने। अनुभाग-२सरूपेथत ६५.कर्म का अनुभागरसरूप से होता हुआ उदय. maturing of Karina in greater or lesser intensity. क० ५० ६, ५;-उदीरणा. श्री. (-उदीरणा)-मध्यमांसावर्भना રસની સાથે ઉદયમાં ન આવેલ રસને ! जयीन तेभा मेणवी मोग। त. उदय में पाये हुए कर्म के रस के साथ उदय में नहीं आये हुए रस को मिलाकर उसका फल भोगना blending the intensity of matured Karmas with that of unmatured ones and experiencing the results of this inodified intensity. ठा० ४, २; ----उदीरणोवक्कम. पुं० (-उदीरणोपक्रम)। ઉદયમાં આવેલા રસની સાથે સરનામાં રહેલા રસને ખેંચી દવાનો આરંભ કરે તે. उदय में आये हुए रस के साथ सता में रहे हुए रस को खींचकर उसके भोगने का प्रारंभ करना. beginning to experience the blended intensity of the matured and unmatured Karmas. ठा० ५, १;-कम्म. न० (-कर्मन् ) કમને રસ; તીવ્ર, તીવ્રતર, મંદ, મંદતર વગેરે प्रतिमांनी शुभ, अशुभ २स. कर्म का रस, तीव्र, तीव्रतर, मंद, मंदतर आदि कर्मप्रकृति में का शुभ अशुभ रस. greater or lesser intensity of the results of Karmas according to their nature. भग० १, ४;-णामानहत्ताउय. न० (-नामनिधत्तायुष्-गत्यादीनां नाम | कर्मणामनुभागवन्धरूपो भेदोऽनुभागनाम, । तेन सह निधसमायुरनुभागनामनिधत्तायुरिति ) नामभनी गति आदि प्रतिना અનુભાગબંધની સાથે આયુષ્ય કર્મને નિવડ બંધ કરો તે; આઉખાના બંધન એક मेह. नामकर्म की गति आदि प्रकृति के अनुभागबंध के साथ आयुष्य कर्म का घनिष्ट सम्बन्ध करना; आयुष्य कर्म के बंध का एक भेद. blending together the intensity of Nāmakarma with that of Ayusyakarma; a variety of the bondage of Ayuşyakarma. भग० ६, ८; सम-वंध. पुं० (-बन्ध) सं.२ तीन, तीतर आहि २सना पं. कर्म में तीत्र, तीव्रतर आदि रस का बंध. the intensity of the bondage of Karma according to the degree of pussion. ब. ४, २;-बंधहाण. न. (-बन्धस्थान ) अनुभागनां स्थान જે જે અધ્યવસાયે અનુભાગ-એક સમયના કાયસંબંધી અધ્યવસાયથી ગ્રહણ કરેલ કર્મપુળ નો રસસમુદાયનું પરિણામ થાય ते पायोइय२.५ मध्यवसायविशेष. अनुभाग बंध के स्थानक, जिन जिन अध्यवसायों से अनुभागबंध का एक समय के कषायसम्बन्धी अध्यवसाय से ग्रहण किये हुए कर्मपुद्गलों के रससमुदाय का परिणाम हो वह कषायोदयरूप अध्यवसायविशेष. thought-activity in the form of passion giving rise to greater or legser Karmic bondage. प्रव. १०६५;-संकम. पुं० (-सङ्क्रम) કર્મના રસમાં સંક્રમણ થવું તે; સંક્રમને मेड मेह. कर्म के रस में संक्रमण होना; संक्रम का एक भेद. transformation of Karmic results; a variety of Sankranma. क. ५० ५, ७१; Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अगुभाव ] (२०६) [अणुमाला -संतकम्म. न० (-सत्कर्मन् ) अनुभाग गुरु के बोलने के अनुसार बोलना; गुरु સંબંધી કર્મની સત્તા; કર્મના અનુભાગ- जैसे दूस्व, दीर्घ कहें वैसा ही. शिष्य का २सनी सत्ता अनुभाग सम्बन्धी कर्म की सत्ता; बोलना. Imitation of the accents कर्म के रस की सत्ता. existence of of a preceptor by a pupil. ठा. Karmic matter in relation to ५, ३; the intensity of bondage. क. अणुभित्ति. न. (अनुभित्ति ) भींत सभी प० ७, १; भीतनी पासे. दीवाल के समीप. Near a अणुभाव. पुं० (अनुभाव) प्रभावशति; wall. वेय० ३, २६; सामर्थ. प्रभाव; शक्ति. Power; prowess. अणुभूइ. न. (अनुभूति) अनुभव. अनुभव. सू०प० १; १६(२)सुम. सुख. glory; Experience. विशे० १६११; blessedness. सम० १०;(3)तीव, भाटરૂપે કર્મના રસનો અનુભવ કરવો તે રસરૂપે अणुभूइमय. त्रि. ( अनुभूतिमय ) अनुभव भन परिणाम-विपा. तीव्र, मन्दरूप से कर्म भय. अनुभवमय; अनुभव स्वरूप. Full of experience. विशे० १६११; के रस का अनुभव करना; रसरूप से कर्म का परिणाम-विपाक. the result of Karima अणुभूय. त्रि. ( अनुभूत ) अनुभव रेसः in greater or lesser intensity; अनुभवित; अनुभव किया हुआ. Expeexperiencing this result. पन्न rienced. अणुजो० १३०; भग. ६, ३३; २३; क. प० २, १; उत्त० ३४, ६१; नाया० १; -कम्म. न. ( कर्मन् ) अनुभाव- अणुमइ. स्त्री. ( अनुमति ) अनुमति-संभात; वि५५ रुपे हातुं . अनुभाष अर्थात् अनुभाहन. अनुमति; सम्मति; अनुमोदन. विपाकरूप से जिसका वेदन हो वह कर्म. Consent; approval. क. प० ५, २६; Karma experienced in result. अणुमहत्तो. श्र० ( अनुमतितस् ) अनुमति छ ठा० ४, ४; भा2. अनुमति होने से. Because of, अणुभासश्र. त्रि. (भनुभासक) गुरु पासे through, permission or consent. સાંભળીને પછી બોલનાર-ઉપદેશ કરનાર. पंचा० ४, ३६; गुरु द्वारा श्रवण करने के पश्चात् बोलने वाला-उपदेश करने वाला. Preaching अणुमग्गं. अ० ( अनुमार्गम् ) ५४ी; 451; 33. 13. Behind; in the wake of. after hearing from a preceptor. विशे० ३२१७ नाया. १८ अणुभासंत. व. कृ. त्रि. (अनुभाषमाण) अणुमग्गजाय-श्र. त्रि. ( अनुमार्गजात ) ५॥७॥ोसते. पीछे से बोलता हुआ. (One) पामेला लानामा हुन. पीछ से speaking after another has जन्मा हुश्रा; छोटा भाई या बहिज. Born spoken. पंचा० ५, ५; after; a younger brother or अणुभासणा. स्त्री०(*अनुभाषणा-अनुभाषण) sister. नाया. ८; १८; विवा० १; शुरु २५, ही हे ते प्रमाणे शिष्ये | अणुमण्णा. स्त्री. (*अनुमन्या-अनुमति ) मोक्ष त; गुरुना मोल्याप्रमाणे यसते. अनुमहिनासंमति. अनुमोदन. Consent; Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अणुमत ] ( २१०) [ अणुम्मुक approval. ( २ ) अनुभहनन्य से inference; knowledge got by १५. अनुमोदन से होने वाला एक दोष. syllogistic reasoning. भग० ५, ४; a fault incurred by showing अणुजो० १४५; ठा० ४, ३, विशे० १०; approbation. पिं० नि० १२८ -णिराकिय. त्रि. ( -निराकृत ) अणुमत. त्रिक ( अनुमत) अवशुए न्या अनुभानी नि।७२६१ ४२८. अनुमान से પછી પણ જેના ઉપરથી પ્રીતિ ન ઉતરે તેવું निराकरण किया हुआ. refuted by Ve; नित. अवगुण देखने के पश्चात् भी जिस inference. ठा० १०; पर से प्रीति कम म हो ऐसा; इष्ट, Desired | अणुमाणइत्ता. सं. कृ. अ. (अनुमीय) or liked inspite of faults. अनुमान रीन. अनुमान करके. Having भग० २, १; ओव. ३६(२) अनुस५- inferred. भग २५, ७, शाथी संभत; मान्य. अनुकूलता से सम्मत; अणुमाय-अ. त्रि० (अणुमात्र) अमात्र, मान्य. acceptable; agreeable, घj थाई. बहुत थोड़ा; नाममात्र. Very जीवा० १: little. “ अणुमायपि मेहावी, मायामोसं /अणुमन्न. पा. I. ( अनु+मन्य-मन् ) विवज्जए" दस० ५, २, ४६; ८, २४; संमति २१४५५; भान्य राम. सम्मति देना; अणुमुलंत. व. कृत्रि (अनुन्मुञ्चत्) Adardt; मान्य करना. To permit; to approve नडि मुस्ता; त्यायन ४२तो. न छोड़ता हुआ; of; to assent to. न त्यागता हुआ. Not abandoning. अणुमनसु. श्रा. सु. च० १, ३४१ उत्त० ३०, २३, अणुमनिस्था. भू. भग. ६,३३; नाया. अणुमेरा. स्त्री० ( अनुमर्यादा) नमानी १; १६ सभी५. नगर की मर्यादा-सीमा के समीप. अणुमय. त्रि. (अनुमत ) म अणुमत' Near the border of a town. वेय. श६. देखो “ अणुभत " शब्द. Vide | ३, २६; " अणुमत." नाया. १; भग० २, १; ६, णमोइय. त्रि. (अनुमोदित) अनुमति ३३, १५, १; पन्न० ११; सु० च० २, ७४; / આપી ઉત્સાહી બનાવેલ; ઉત્તેજિત કરેલ. वव० ३, ६; कप्प. ६, १६; जं. प० २, अनुमति देकर उत्साहित किया हुआ. उत्तेजित २०७ किया हुआ. Encouraged. आउ० ११; अणुमारण. पुं० ( अणुमान ) -६५ भान- अणुमायण,न०(अनुमोदन) तुओ'अणुमोयणा' म।२; घोडे। ५९गर्व. थोड़ा अभिमान; श६. देखो ‘अणुमायणा' शब्द. Vide योड़ा गर्व. Some little pride; a 'अणुमोयणा'. पंचा० ६, २८; पण्इ० १,३; little touch of pride. “अणुमाणं अणुमोयणा. स्त्री० (*अनुमोदना-अनुमोदन) च मायं च, तं पडिण्णाय पंडिए " सूय० અનુમોદન, સંમતિ; સહાનુભૂતિ; મદદ કરવી १,८, १५; ते. अनुमोदन; सहानुभूति; सहायता करना. अणुमाण. न० ( अनुमान ) हेतु-सिंगथी यतुं Approval; consent; sympathy. साध्यतुं शान; अनुमान सान. हेतु से जो पिं.नि. ६५ ११३; साध्य का ज्ञान हो वह; अनुमान ज्ञान. An ! अणुम्मुक्क. त्रि० (अनुन्मुक्त) भुयेट नहि; Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अणुय ] [ अणुलाव तनयेत नहि. नहीं छोड़ा हुआ; नहीं त्यागा | अणुरसिय. न० (अनुरसित) होटेथी हुआ. Not abandoned. पण्ह. १, ४, यो ७२ ते; श-अपात २ ते. अणुय. त्रि० (अनुग) मा 'अणुग' | जोर से पुकारना; शब्द करना. Crying श६. देखो 'अणुग' शब्द. Vide “अणुग”. | aloud; bawling out. नाया० ५; श्रोब० ४१; अणुराग. पुं (अनुराग ) अनुराग, प्रीति; अणुयत्तणा. स्त्री०(अनुवर्तना):-खान- प्रेम; सत्यन्त रेनेड. अनुराग; प्रीति; प्रेम નબળાને ઉપચાર કરે–સેવા કરવી તે; बहुत ज़्यादह स्नेह. Love; affection; अनुसपणे वर्तते. दुःखी-ग्लान या निर्बल भग० ६, ३३, राय. २२४; (२) वर्ष का उपचार सेवा-करना; अनुकूलतापूर्वक ७ि२म आहिना रंग. रंग; किरमची आदि बर्ताव करना. Serving the aflicted | का रग. colour. पम० २, sympathetic conduct. जर्जावा० १ | अणुरागय. न० ( अन्वागत -रेफ आगमिकः) अणुयत्तमाण. व० कृ• त्रि० (अनुवर्तमान) અનુકલ આગમન, અનુકૂલપણે આવવું તે. માન; અનુસરત; સ્વીકારતા; કબૂલ કરતો. अनुकूलतापूर्वक आना. Favourable मानता हुआ; अनुसरण करता हुआ; स्वीकार arrival; ugreeable arrival. "अणुकरता हुआ. Accepting; following; रागयं ते खंदया " भग० २, १; acknowledging. " छेदमणुयत्तमाणो अणुराय. पुं० (अनुराग ) मे 'अनुराग' गुरुजणाराहणं कुणइ " विशे० ५४५१; १६. देखो 'अनुराग' शब्द.Vide 'अनुराग'. अंत० ६, १५; नाया० ५; भत्त० ३२,रत्त. त्रि० (-रक्त) अणुयात. त्रि' (अनुयातृ ) पाना२; प्रेमयी रंगायेस. प्रेम से रंगा हुआ. full of अनुसरना२. पछि जाने वाला; अनुसरण करने (lit. coloured with)attachment. वाला. ( One ) who follows. भग० प्रव० ८२४; १२,१७ अणुराहा. स्त्री. ( अनुराधा ) अनुराधा नाम नक्षत्र. अनुराधा नाम का नक्षत्र. A conअणुयास. पुं० (अनुकाश ) विश-प्राशन। stellation named Anurādhā. विस्तार.. विकाश-प्रकाश का विस्तार. Expanse of light. नाया० १; सम० ४; सू० ५० १०; अणुजो० १३१; ठा. २, ३, जं० प० ७, १५५; अणुरंजिएल्जय. त्रि० ( अनुरञ्जित--स्वार्थिक अणुरूव. त्रि. (अनुरूप ) ; घटित; इस्लक प्रत्ययः) संयमयी रंगायेस. अथित; अनुस. योग्य; घटित; अनुकूल; संप्रदायपरंपरा से रंगा हुआ. Coloured उचित. Proper; it; agreeable. पिं० with traditional doctrine. जं. ५० नि० ४८६; नाया० १६; ठा० ६; विशे० भारत्त. त्रि. ( अनुरक्त) स्नेहा; अनु- १६२१% रासी; प्रेभी. स्नेहयुक्त; अनुरागी, प्रेमी. अणुलग्ग. त्रि. (अनुलग्न ) पा७ सागडं. Affectionate; loving. "अण्णमएण पाछे लगा हुआ. Attached behind. मरत्ता भएणमण्णहिएसिणो ” उत्त० १३, विवा०८; ५; ओव. सू. प० २०; नाया. ३, १४; अणुलाव. पुं० (अनुलाप ) वारंवार साखवू भग• १२, ६; ते; ५२॥ ३१ मार-24६१५ ४२३ ते. Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अलिप ] बारंबार बोलना; बारबार बात चीत करना. Speaking frequently. ठा० ७; Vयुलिप धा० I. II. ( अनु + लिम्पू ) सिंपवु गार रवी लीपना. To daub with cowdung; (२) विसेचन २ से २. विलेपन करना; लेप करना to smear. प्रणुलिंपइ. नाया० ५; अलिपेइ. जीवा० ३, ४; लिंपति नाया ० १; भग० ६, ३३; जं० प० २, २३; अगुलिप श्र० भग० १५, १; अलि पत्ता. सं• कुं० नाया० १५: भग० १५,१६ अगुलिं प्पेइत्ता. सं० कृ० भग० ६, ३३; or लिपिए. हे० कृ० ओ० १८; ३८; श्रकुर्लिपण. न० ( अनुलेपन ) मेवार सिंपेसी ભૂમિ ક્રીથી લેપવી તે; ફરી વિલેપન કરવું તે. एक वार लीपी हुई भूमि को फिर से लीपना; पुनः विलेपन करना. Daubing smearing again. पराह० २, ३; अणु लित्त. त्रि० ( अनुलिप्त ) यंहन वगेरेनु विक्षेपन रेल चंदन आदि का विलेपन किया हुआ. Besmeared; anointed. प्रो० २२; नाया० १ ५; कम्प० ४, ६२; - गत. त्रि० (- गात्र ) बेना गात्र--शरीर આ યવ ચંદનાદિથી વિલેપન કરેલ છે એવે. जिसके शरीरश्रवयव आदि चंदनादि से विलेपित हैं वह with limbs anoint - ed with fragrant unction. तंडुο अणुलिहंत. व० कृ० त्रि० ( अनु लिखत्) सुमन २तु;स्पर्श २तुं. चुंबन करता हुआ; स्पर्श करता हुआ. Touching; licking.; " गगणतलम खुलिहतसिहर सू० प० १८; ओव०३१; सम० प० २१३; राय ० ६६; नाया ० ५; भग०६, ३३; जं० प०५, ११७; अणुलू हेइता. सं० कृ० अ० ( अनुलुक्य ) शरीर सछीने, शरीर पोंछ कर Having ( २१२ ) >> [ पुलोम wiped the body, e. g. with & towel. भग० १५, १; अणुलेवण. न ० ( अनुलेपन) विलेपन; विलेयन धुं ते. लेप करना; विलेपन. Besmearing; anointing. ओव० २२; जं० प० पन्न० २; – तल. न० ( - तल ) इरी सीपेस अभि- भीन. फिर से लीपी हुई भूमि. ground which has been daubed again. मेयवसापूयरुहिरमंस चिक्त्तिल वित्तायुलेवणतला " सूय०२, २, ३६, अणुलोपत्ता. सं० कृ० अ० ( अनवलोक्य ) न लेने; यवसेोउन र्या विना बिना देखे; बिना अवलोकन किये. Without having seen. भग० ७, ७; अणुलाम न० ( अनुलोम्य ) भ. क्रमवार. Natural order. पंचा०१५, १६; "" अणुलोम त्रि० ( अनुलोमन् ) अनुस; भनने भतुं अनुकूल; मन को रुचने वाला. Agreeable; pleasing; in natural order. जीवा ० १, ३, ३: जं० प० २, ३१; नाया० १, ६; वव० १०, १; ० नि० ३६; पंचा० १५, १६, ओव० १०; (२) भाडामांडी अनुस खाने पुछते. आपस में अनुकूल करने के लिये पूछना. mutual consultation for coming to an agreement. ठा ६, १; - वाउवेग. त्रि० (- वायुवेग ) ना शरीरની અંદરના વાયુને વેગ અનુકલ છે તે; જેના પેટમાં ગુમાવાયુ નથી તે; જુગલ भनुष्य. जिसके शरीर के भीतर की वायु का वेग अनुकूल है वह; जिसके उदर में गुल्म वायु नहीं है वह युगल मनुष्य. free from unwholesome gases in the body; without vitiated windy humour in the stomach. जीवा ० १; For Private Personal Use Only Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ लोमइत्ता ] अणुलोमहत्ता. सं० कृ० अ० ( अनुलोम्य ) અનુકૂલ કરીને; પેાતાના પક્ષમાં લઈને. अनुकूल करके; अपने पक्ष में लेकर Having made agreeable; having taken on one's side. ठा० ६, १; अणुलोमविलोम पुं० (अनुलोमविलोम ) આવજાવ કરવી તે; જવું અને આવવું. आवागमन करना; जाना और आना. Going to and from. पंचा० १६, १८ अणुल्ल-य. पुं० (अनुलवक ) उन्ह विशेष. एक प्रकार का ज़मीकन्द A kind of bulbous root. उत्त० ३६, १२८ ( २ ) चंद्रिय वविशेष. दो इन्द्रियों वाला जीव विशेष. a variety of living being having two senses. उत्त ३६, १२८; अणुल्लग. त्रि० ( अनुवक ) भुखे । “अल्लम ” १६. देखो “ अगुल शब्द Vide अब " उत्त० ३६, १२६; अलाव. पुं० ( अनुल्लाप ) भाडो उल्लाप | मुत्सित शतिथी वर्णन ते. कुत्सित रीति सेखराब रीति से वर्णन करना. Contemptu - ous mention. ठा० ७, १; अल्लोय. पुं० ( अनुवक ) मे द्रिय व विशेष दो इन्द्रियों वाला जीवावशेष. A kind of living being having two senses. उत्त० ३६, १३० ; ( २ ) अंधविशेष. कंदविशेष. a kind of bulbous root. उत्त० ३६, १३०; अणुवहट्ठ. त्रि० (अनुपदिष्ट ) मायार्य परंपरा थी उपशेसुं नहि ते. जिसका आचार्य परंपरा से उपदेश न हुआ हो वह. Not taught traditionally by preceptors. ( २१३ ) क० प०५, २५; प्रव० १२२; अबुवडत. त्रि० (अनुपयुक्त ) उपयोग वगरनुं; उपयोय शून्य. उपयोग रहित. Careless; lacking in due attention. अजो० [ अणुवधाइय १४, भग० ५, ४; विशे० ४२; ओघ ० नि० १३; श्रणुवएस. पुं० (अनुपदेश) उपदेशनो अलाव; स्वभाव; निसर्ग. उपदेश का अभाव; स्वभाव; निसर्ग. Absence of teaching; nature as opposed to art. "निसर्गः स्वभावोऽनुपदेश इत्यनर्थान्तरम् " अणुजो० १५१ ठा० २, १; अणुवोग पुं० ( अनुपयोग ) उपयोगना भाव; उपयोग शून्यता उपयोग का अभाव; उपयोग शून्यता. Want of proper care or attention. "अणुवओोगो दग्यं” अणुजो० १३; ७२; ( २ ) उपयोगनो व्यविपय; भावशून्य भावशून्य. that which is not a province of Upayoga. जो० ७२; ( 3 ) निष्प्रयोजन; निष्ठा२णु. बेमतलब; निष्प्रयोजन; निष्कारण. without any purpose. पंचा० ३,३७; अणुवभोगि त्रि० (अनुपयोगिन् ) उपयोग निष्प्रयोजन. निकम्मा. उपयोग शून्य Unnecessary; useless; purposeless. पंचा० ३, ३७; अणुवकय. त्रि० ( अनुपकृत- उपकृतमुपकारो, न विद्यते उपकृतं येषां ते) के उपकार नथी ये ते. जिसने उपकार नहीं किया वह. Devoid of benevolent deeds. नाया० ३; ( २ ) जीलना उपहार नीये मावेश नहि ते. दूसरे के द्वारा उपकृत न हुआ हो वह. not under anybody's शून्य; obligation. विशे० २१४३; नाया० ३; |श्रणुवक्यंत. त्रि० (अनुपक्रान्त) निरा २ उरेल नहि जिसका निराकरण नहीं किया गया हो वह. Not repudiated. प्रोव० अणुवघा - य. त्रि ० ( श्रनुपघातिक ) यां સંયમ આદિની ધાત ન થાય તેવું સ્થળ. ऐसा स्थान जहां संयम आदि का घात न हो. (A For Private Personal Use Only Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अणुवकृणगाउस ] (२१४) [ अनुवम place ) secure against impedi- | अणुवणीय. त्रि. ( अनुपनीत ) सापेक्ष नहि ments to self-restraint. प्रव. ७१६; ते. जो सुपर्द न हुआ हो वह. Not handed उत्त० २४, १७, over. भग० ५, ६ अणुवट्टणगाउस. त्रि. ( अनुपवर्तनीयायुष्क) अणुवत्त. त्रि (अनुवृत्त ) मी वार प्रवृत्त જેના આયુષ્યનું અપવર્તન ન થાય તેવા દેવતા, थयेल. दूसरी वार प्रवृत्त. Re-engaged; ना२४॥ गेरे. जिनके आयुष्य का अपवर्तन occupied in doing again, fão न हो ऐसे देवता, नारकी आदि. (Gods; hell नि. भा. १८; beings etc.) whose life-term can- अणुवत्तमाण. व• कृ० त्रि० (अनुवर्त्तमाम ) not be reduced or transferred अनुसरतो. अनुसरण करता हुआ. क० ५० १, ७५ Following. भग० ११, ११; अणुवटुंत. त्रि० (अनुपतिष्ठत् ) धनसतुं | अणुवत्ति. त्रि. (अनुवर्तिन) अनुसरना२. सागुन ५७. मेल न खाता; घटित न | अनुसरण करने वाला. ( One ) who होता; ठीक न बैठता; संगति न खाता. | follows; following; a follower. Not fitting; not applicable. गच्छा० ५२; ओघ.नि. ४०१, अणुवत्ति. स्त्री० ( अनुवृत्ति ) गुरुनो मनोभाव. अणुबहावियश्र. नि. (अनुपस्थापितक) भाग ઈશિતાદિક ચેષ્ટાથી વર્તીને તેને અનુકુલ વર્તવું याश्विनी ७५स्थापना विधा पसरतो. दूसरे ते. गुरु के मनोभाव-इशारे आदि से जान चारित्र की बिना उपस्थापना किया हुआ. कर उसके अनुकूल बर्ताव करना. Shaping (One ) who has not been re- one's conduct by guessing the adınitted into the order of likes and dislikes of a precepmonkhood after a temporary tor from his actions etc. गच्छा. expulsion for a fault. वेय० ४, १३; अणुवद्विश्र. त्रि. ( अनुपस्थित) घायणमा પ્રમાદ કરનાર, ધર્માચરણમાટે તૈયાર ન થયેલ. अणुवत्तिय. सं. कृ. अ० (अनुवृश्य ) अनुसरीने. अनुसरण करके having धर्माचरण में प्रमाद करने वाला; धर्माचरण followed विवा० २, है के लिये जो तत्पर न हो वह.Negligent in religious observations; not अणुवधारिय. त्रि०( अनुपधारित) या२६५ न prepared for religious practices. रेस. धारण न किया हुआ. Not held; आया० १, ४, १, १२६; not put on. भग० १, १; । श्रणुवड्ड. धा० II.(अनु+वृध+णि.) पधार; अणुवम. त्रि० (अनुपम) अनुपम, उपमा वृद्धि ४२वी. बढ़ाना; वृद्धि करना. To २डित. उपमा रहित; अनुपम. Matchless; increase; to accumulate. incomparable. विशे० ३१८३; कप्प. अणुवड्ढेइ. भग० ५, ६; ३, ३७-सुक्ख. न० (-सौख्य) अनुपम अणुवढेमि. नाया० १; सुमा भारहित सुम; मोक्ष सुम. अणुवढेहि.आ. नाया. १४; उपमा रहित सुख; मोक्ष सुख. Matchless अणुबड्ढेस्सामि. भ. विवा० ७; happiness; perfect bliss. अणुषड्ढे इत्ता. सं० कृ• भग० ५, ६; नाया० १७, Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अश्वमा ] अणुवमा. स्त्री० ( अनुपमा) पाद्यविशेष; मिहाधनी येड लत खाद्य पदार्थ विशेष; मिठाई की एक जाति A kind of sweetmeats. जीवा० ३; अणुवमिय. त्रि० (अनुपमित ) उपमारहित; अनुपम, उपमा रहित; अनुपम Matchless. सु० च० २, ५१६; V अणुवय. धा० I . ( अनु + ज्) छ्०४; अनुसर; पण गति ५२वी. पीछे २ चलना; अनुसरण करना. To follow; to pursue. अणुवयामा उत्त० १३, ३०; अणुवयमाण. व० कृ० त्रि० ( अनुवदत् ) पाछथी भोलतो; परपुडे मोसतो. पीछे से बोलता हुआ; पीठ पीछे बोलता हुआ. Speaking in the absence of. आरंभट्ठी अणुवयमाणे हणमाणे घायमाणे आया० १, ६, ४, १८६; १६२; नाया० ; अवार. त्रि० (अनुपचार) उपचार - व्यवस्था रति अव्यवस्थित. Devoid of proper arrangement; out of order. प्रव० १५६; 66 ( २१५ ) "" अणुवरय. त्रि. ( अनुपरत ) पापथी - सावध વ્યાપારથી નિવૃત્તિ નહિં પામેલ; અવિરત युक्त. पाप से सावद्य व्यापार से निवृत्ति न पाया हुआ; अविरति सहित Not freed from sinful operations. पद्म० २२; ठा० २, १ आया० १, ४, १, १२६; भग० ८, १०; विशे० १३२५; ( २ ) निरंतर, मेश; व्यविरिछन निरन्तर; सदा constant; ceaseless. पिं० नि० ७१; सम० - कायकिरिया. स्त्री० (- काय क्रिया ) व्यविरतियो શરીરને વાપરવાથી લાગતી ક્રિયા-કર્મબંધ; अयिठीडियानो मेड ने अविरतिपूर्वक शरीर का उपयोग करने से जो कर्मबंध हो वह; कायिकीक्रिया का एक भेद. Kriya incurred by using the body [ अणुवसंत without self-restraint: a variety of Kāyiki kriyā. भग० ३, ३; दंड. त्रि० (-दण्ड) भन, वयन याने अयाना दंडथी निवृत्तिन येस. मन, वचन और काया के दंड से वृत्तनिवृत्ति न पाया हुआ not freed from austerities of mind, speech and body. श्राया० १, ४, १, १२६; अणुवरिं. अ० ( अनुपरि ) ५२ नहि ते; नये. नीचे. Below; not above. क० प० १, ६६; अवलंभ पुं० (अनुपलम्भ ) स्वसंवेननेो अभाव. स्वसंवेदन का अभाव Absence of experience. विशे० १६४; अणुवलेव त्रि० ( अनुपलेप ) लेपरहित. लेप रहित. Unsmeared परह० १, २; अणुववरणग. त्रि. ( अनुपपन्नक ) उत्पन्न थया नथी ते उत्पन्न नहीं हुआ हो वह Unborn; unproduced. भग० १४, १; अणुववाय. पुं० ( अनुपपात ) पासे न भेस ते. समीप में न बैठना. Not sitting in proximity. श्राणानिदेसकरे गुरूणमणुवबायकारए उत्त० १, ३;-कारअ. त्रि० ( -कारक ) गुर्वाहिनी पासे न सनार. गुरु आदि के समीप न बैठने वाला. not sitting in the proximity (eg. of a preceptor ). उत्त. "" " १, ३; अणुववेय. त्रि० ( अनुपपेत ) आप्त नहि थयेस. अप्राप्त; प्राप्त न हुआ हो वह. Not endowed with. पन्न० १७; ( २ ) युक्त नहि अयुक्त, unaccompanied with. जं• प०२, २२; अणुवसंत त्रि० ( अनुपशान्त ) उपशान्त थयेस नहि; अध्यभां यावे. उपशान्त नहीं हुआ हो वह; उदय में आया हुआ. Not subsided; matured into results. For Private Personal Use Only Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अणुवसु] ( २१६ ) [अणुवासिन भग. ७, १; ठा० ४, १; (२) पाय ते. अनुसार; अनुसरण क्रिया. Act of पाणी ना षाय पशभ्यानथी ते. कषाय following; pursuit. “ सहागुवाए वाला, जिसके कषाय उपशामत न हुए हों वह. रूवाणुवाए " उवा० १, ५४; पन्न. ३; १६, with passions unsubsided. (२)शारी. इशारा. sign. प्रव० २८५; "उवसंते चैव अणुवसते चैव " सूय० २, २, | अणुवाय. पुं० (अनुवात ) अनुएस वायु१; “ जहाअणुवसंतेय" उत्त० १६; ४३; । पवन. अनुकूल वायु-पवन. Agreeable अणुवसु. त्रि. (अनुवसु) रागवाणी; राग wind; favourable wind.जं.प०(२) सहित. सरागी; राग वाला. Attached અનુકલ વાયુ-પવનવાળો દેશ; જે દેશમાંથી to worldly things. (२) स्थविर, अनुइस वायु मावे ते. अनुकूल वायु वाला श्राव. स्थविर; श्रावक. a Jaina layman. देश; वह देश, जहां से अनुकूल वायु श्रावे. "धसु वा अणुवसु वा जाणितु धम्मं जहा country from which agreeable सहा" आया. १, ६, २, १८१ wind blows. भग० १६, ६; राय० ५६; अणुवहं. अ. (अनुपथम् ) भार्गनी सभी अणुवालय. पुं० (अनुपालक ) अनुपाल भानी पासे. मार्ग के समीप. In the नामे गोशालान भुम्य श्राव. गोशाला का vicinity of the road. " अणुपथमे अनुपालक नामक मुख्य श्रावक. Name of वास्मदवसथो भवतां वर्तेत" अाया० टी० १, the principal layman follower ८, १, १६८ of Gosāla. भग० ८, ५; अणुवहय. त्रि. ( अनुपहत ) २मनि माहिया अणुवासग. पुं० ( अनुपासक-न उपासकः नाशन पामेस. अमि आदि से नाश न पाया श्रावकोऽनुपासकः) अश्राव; श्री नहित. हुआ. Not destroyed by fire etc. जो श्रावक न हो वह. One who is not पंचा० ४, ३६; a Srāvaka "अणुवासगो नायगमनायगो श्रणुवहारिय. त्रि० ( अनुपधारित) यमi य" निसी० ८, १२, नति अवधारे३. हृदय में जिसकी अवधारणा न की हो वह. Not decided in the अणुवासणा. स्त्री. (अनुवासना ) यामानी imind. सूय० २, ७, ३८; નલીથી ગુદામાર્ગે પેટમાં તેલવિશેષ નાખવું ते. चमड़े की नली से गुदद्वार से पेट में तेल अणुवहास. त्रि. (अनुपहास) उपहास २हित; ivी भ२४रीन ४२ना२. उपहास रहित; आदिका डालना. Injection of a किसीकी हंसी न करने वाला. Not given particular oil in the stomach to jesting. पंचा० ६, ६) through the rectum by means of a leathern tube. नाया० १३; अणुवाइ. त्रि. (अनुपातिन् ) पाना२; अनुसरना२. पीछे जाने वाला; अनुसरण करने | अणुवासरं. अ. ( अनुवासरम् ) १२२०; वाला. ( One ) who follows. प्रतिनि. प्रतिदिन. Every day; daily. (२) २ना२. करने वाला.( one ) who प्रव० १५६६; does. "नो विभूसाणुवाई भवइ निमगथे" अणुवासि. त्रि. ( अनुवासित ) सं२४१२ उत्त० १६, ६; सम० ६; पडे पासित रेल. संस्कारों द्वारा वासित. अणुवाय. पुं० (अनुपात) अनुसा२; अनुसर| गन्ध युक्त किया हुआ. Perfumed e.g. Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अणुवाहण ] (२१७) [ अणुव्वाय with good deeds. जं० ५० ५, ११२; वियाने सोसार ५ भापासमितिना व्यापार. विशे० २६; विचार कर बोलनरूप भाषासमिति का व्यापार. अणुवाहण. न० ( अनुवाहन ) वाइनखिता ) careful speech. पण्ह ० २, २; यारी गरा. बिना वाहन का; बिना सवारी | अणुचीय. सं० कृ० अ० (* अनुविचिन्त्य ) तुम का. Without a procession of 'अणवीइ' १६. देखा 'अणुवीई' शब्द. vehicles etc. नाया. १५; ____Vide “ अणुत्रीइ." सृय० १, १०, १; अणुविग्ग. त्रि. (अनुद्विग्न ) शांत, प्रशान्त अणुवेदयंत. व. कृ. वि. ( अनुवेदयत् ) રૂપ, વ્યગ્રપણાથી રહિત, ઉગરહિત. | ___ अनुमयता; वह पामता; मागवतो. शान्त; व्यग्रता से रहित; उद्वेग से रहित । अनुभव करता हुआ; वेदना पाता हुश्रा. Free from worry; calm. " चरे मंद | Experiencing; feeling. भग• २५, मणुविग्गे, अविक्खित्तण चेयसा " दम० 3; गूय ० १, ५, १. १६ ५, १,२; अणुवलंधर. पुं०(अनुवलन्धर)३५.५२ तिना દેવનાના અનુયાયી- હુકમ ઉઠાવનારા નાગકુમાર अणुवित्ति. श्री. ( अनुवृत्ति ) प्रवृत्ति; नष्ट ननिता देवता. यलन्धर जाति के देवों के वरतुने प्रात ४२यानी लिया. इष्ट वस्तु को प्राप्त अनुयायी-आज्ञा मानने वाले नागकुमार जाति के करने की क्रिया; प्रवृत्ति. Effort; action देव. Deities of the Niga-kumāra to gain a desired object. विशे० species of gods, followers of १५६४ Velandhara gods. “कहणं भंते ! अणुविरइ. स्त्री. (अनुविरति ) शिवि२ति: अणुवेलंधरणागरायाणो पण्णत्ता ? गोयमा! श्र२:५६. देशविरति; श्रावकपन. Partial | चत्तारि अणुवेलंधरणागरायाणो पण्णता, self-control e. g. on the part तंजहा-ककोडए कहमए कइलासे अरुणप्पमें" of a Jaina lay man. क. गं० १, १८; जावा० ३, ४; सम० १७; अणुविवाग. पुं० (अनुविपाक ) अनुरू५ अणुवेह. पुं० (अनुवेध) डाय: मेवा५. संयोग; વિપાક; કર્મનું અનુરૂપ પરિણામ; કર્મપ્રમાણે जोड़; मिलाप, Meeting; contact. तेनु ५२.. अनुरूप विधाक; कर्म का अनुरूप पिं.नि. ५६; परिणाम; कमानुसार फल. Fitting अगुवेहमाण. व. कृ. त्रि० ( अनुप्रेक्षमाण) results of Karma. “ एवं तिरिक्खे | विया२ ४रतो; वियारता; भावना मारतो. मणुयामुरेसु, चउरत्तणं तं तयणुविवागं" सूय० विचार करता हुआ; भावना करता हुआ. १, ५, २, २५; Considering: meditating upon अणुवीइ.सं. कृ. श्र० (अनविचिन्स्य) सालो- “धणे उरालं अणहमाणे, चिच्चाए सोयं यान: विया२ शन; चिंतयात. आलोचना | । अणवेक्खमाणे " सूय० १, 10, ११; करके विचार करके; चिंतन करके. Having/ अणुव्वइय. त्रि. (अनुव्रतिक) महानतनी reflected upon. सूय० २, ३, ५७; दस० असाये मा-दानावन-२५जत संधी; ७, ४४; ५५; पगह. २, २; आया. १, १, सात ५. महावन की अपेक्षा से लघु व्रत; ३, २५; 1. ६, ५, १६४, २, ४, १, १३२; अणुवतहप. Relating to partial -समिइजोग. पुं. ( समितियोग ) vows. ओव० ३५; Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अणुग्वत्तिज्जमाण ] श्रणुव्वत्तिज्जमाण. व० कृ० त्रि० (श्रनुद्वर्त्यमान) ઉર્તન ન પામતા; મ્હાર લાવવામાં ત यावते. उद्वर्तन न पाता हुआ; जो बाहिर लाने में नहीं जाता हुआ. Not being drawn out. नाया० ३; अणुवय.न० (अणु-नु-व्रत) भावतनी अपेक्षाओ ન્હાનાં ત્રતા; શ્રાવકનાં પ્રથમનાં પાંચ વ્રતે. महात्रत की अपेक्षा से छोटे व्रत; श्रावक के प्रारंभ के पांच व्रत. The first five partial vows of a Jaina layman नाया० १२; आउ० ३; राय० २२३; ओ० ४१; पंचा० १, ७, १०, १७; भत्त० २६ - धारि. त्रि० (-धारिन् ) अत्रत घरनार; व्रतधारीश्राव व्रतधारी - श्रावक. ( a person ) observing minor vows; a Jaina layman (observing minor vows) ( २१८ ) प्रव० ६६७; अणुश्वयय. त्रि० ( अनुव्रतक ) खाज्ञानुस लाभ १२नार; पण व्यासनार प्राज्ञानुकूल काम करने वाला पीछे चलने वाला. Obedi - ent; following in the footsteps of नाया ० ३; व्या. स्त्री० ( अनुव्रता - श्रन्विति कुलाऽ नुरूपं व्रतमाचारोऽस्या इत्यनुव्रता ) पतित्रता स्त्री; पतित्रता धर्म पाणनार स्त्री पतिव्रता स्त्री; पातित्रत्य धर्म पालने वाली स्त्री. A chaste woman. "भारिया मे महाराय ! श्रणुरतामणुव्वया " उत्त० २०, २८; अणुवस. त्रि० (अनुवश ) वशथयेस. वशीभूत. Subdued; under the sway of. " एवं तुम्मे सरागञ्जा, श्रन्नमश्रमवसा सू० १, २, ३, १०; "2 छाणुध्वाण. त्रि० (अनुध्यान- अनुम्लान) :४५ स्निग्ध भने धणे लागे २भागे. कुछ स्निग्ध और अधिकतर कुम्हलाया हुआ. For Private Withered greatly but retaining some brilliance. थोघ० नि० ४८८ अणुविण त्रि० (अनुदिन) लुभे। "अणुविग्ग” - देखो “विमा" शब्द. Vide 'अणुविग्ग. 'नाया०; ६; दस०५, १,२; ६०; ८, ४३. अणसंगिय त्रि० (आनुषङ्गिक) प्रासंगि५; प्रसंगे आम थयेस. प्रासंगिक; प्रसंग में आया हुआ. Incidentally coming in; arising incidentally. पंचा०८, ४५; / अणुसंवर. धा० I. ( अनु + सम्+वर पाछ ३२; लट: परिभ्रम २. पीछे फिरना; भटकना; परिभ्रमण करना. To move after; to wander. [ अनुसज्जित्थ अणुसंचरइ. श्राया० १, १, १, ४, संचरति सू० १, १२, १४, श्रसंचरंत व० कृ० आया० १, १, १, ४, अणुसंवेयण. न॰ (अनुसंवेदन) पाछण वेध्युं ते; अनुलते. अनुभव करना; पीछे से संवेदनज्ञान होना. Feeling afterwards; experiencing. " श्रणुसंवेयामप्पा येणं जं हंतन्त्रं आया० १, ५, ५, १६४, अणुसंसर. धा० I. ( अनु + सम् + स्मृ ) स्मराय ३२ या ३२. स्मरण करना; याद करना. To recollect. " Personal Use Only अणुसंसरइ श्राया० १, १, १, ४, अगुसज्ज. धा. I. ( अनु + षज्) प्रसंग आम धवे।. प्रसंगप्राप्त होना. To arise as an incident or occasion. प्रसजति प्रव० ७६५; अणुसज्जणा. स्त्री० ( *अनुषज्जना- अनुषङ्ग ) અનુસરણુ કરવું; અનુવર્તન કરવું अनुसरण करना; अनुवर्तन करना Act of following. उत्त० २६, १७ अणुसज्जित्थ. त्रि ( अनुप्रक्तवत् ) 312 परंपराथी सायुं आवेस. कालपरंपरा से चला आया हुआ. Coming down from Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अणुसद्वि ] times immemorial. "छब्विा मणुस्सा असज्जित्था परणता भग० ६, ७; जं० "> प० २ २५ २६ अणुलट्ठि. स्त्री॰ ( अनुशास्ति ) सहगुगुनी સ્તુતિ કરવાને ઉપદેશ આપવા તે; સદ્ગુણની तारी ५२वी ते. सद्गुण की स्तुति करने का उपदेश देना; सद्गुल की प्रशंसा करना. Instruction to laud virtue; praising of virtue. “आहरण तड़ेसे चडविहे पत्ते, तंजहा अणुसहि उवालंभे पुच्छा हिस्सावयणे ” ठा०४, ३; (२) शियामा; ललाभगु. शिक्षा advice; exhortation. भत्त० ५.३; संत्या १०८ ( 3 ) होप दर्शावी शिक्षणुभाष ते. दोष दिखाकर शिक्षा देना instruction after pointing out faults. "faविहा अणुसट्टी पत्ता तंजहा श्रायासट्टी परासट्ठी तदुभयासट्ठी ठा० ३, ३, असमयं श्र० ( अनुसमयम् ) समय समय; प्रतिसमय प्रतिसमय: समय समय. Every time; from time to time. "अणुसमयं श्रविरहियं गिरंतरं उववज्र्ज्जति" भग० १, १ २४, १२, १६; ४१, १; क० गं० ५ ८२; प्रव० १२; १०२२; असय. पुं० (अनुशय ) गर्व मर. गर्व, अहंकार, घमंड. Pride; conceit. ( २ ) पश्चाताप पश्चात्ताप; पछतावा. repentance. पराह० १, १ 'अणुसर धा० I ( अनु + स ) अनुसर; पाण पाछण भासवु. अनुसरण करना; पीछे २ चलना; अनुगामी होना. To follow. अणुसरह विशे० १६१; अनुसरिता. सं० कृ० सू० १, ७, १६ अनुसर व० कृ० विंशे १६७ ; असत. व० कृ० गच्छा० ३०; अडसरमाय्य. व० कृ० सु० च० ३, ४: ( २१६ ) ܐ ܕ [ अणुलास अणुसरण. नं० (अनुस्मरण ) स्मरणु: भिंतवन. स्मरण; चितवन; याद. Meditation; remembrance. विशे० २६१; अगुसरिश्रव्व. त्रि० ( अनुसर्तव्य ) अनुसरवा योग्य. अनुसरण करने योग्य. Worthy of being followed. महा० प० ३१; असारया. त्रि० (अनुस्मर्तृ) पाणथी स्भरयु २२. पीछे से स्मरण करने वाला. ( One ) who remembers, recollects or meditates upon. विशे० ६२; अणुसार. पुं० ( अनुसार ) पाण धुं ते; सरणुं नावं अनुसर पीछे जाना; समान बनाना; अनुसरण करना. The act of following. विशे० १; नाया० १ ( २ ) परतंत्र प. परसन्त्रता dependence. विशे० १; अणुसार पुं० (अनुस्वार ) अक्षर 42 ટપકું-બિન્દુ; અક્ષરા ઉચ્ચાર કરતી વખતે नामांधी अवाज नउणे ते. अनुरवार; अक्षर के ऊपर की विन्दी; जिसका उच्चारण नाक से होता है. A dot over a letter representing a nasal sound. नंदी० ३८; विशे० ५.०१; अणुसार श्री. अ० ( अनुसारतस् ) अनुसारे; प्रमाणे. अनुसार. In pursuance of; in accordance with पंचा० २, ३६; अणुसारि त्रि० ( अनुसारिन् ) अनुसरनार; अनुगु ४२२. अनुयायी; अनुकरण करने वाला. ( One ) who follows; an imitator. पंचा० ३, ६ श्र० १६; अणुसास धा० I ( अनु +शास् ) शिक्षा કરવી; સત્તા ચલાવવી; અંકુશમાં રાખવું; शिामल हेवी शिक्षा देना; दंड देना; सत्ता चलाना; अकुंश में रखना; सीख देना. To For Private Personal Use Only Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अनुसासन ] ( २२०) [अप्रसेटि punish; to curb; to instruct. अणुसिट्ट. त्रि. (अनुशिष्ट) शिक्षा-शिमाअणुसासंति. उत्त० २७, १०; भय आपेस. शिक्षित; सममाया हुआ. अणुसासए सु० च०१, ३५७; Instructed; admonished. "तत्तण भणुसासयंति. "जे मे गुरुसययमणुसासयंति" | अणुसिट्टा से, अपडिलेण जाणया" सूय० १, दस० ६, १, १३, ३, ३, १४; परह. १, ५; अणुसासमि. सु. च० २, ३०२; अणुसिहि. स्त्री. ( अनुशिष्टि ) हिता पहेश; शिक्षा; मोघ. हितकारक उपदेश; अयुसासंमि. उत्त० २७, १०; शिक्षा; बोध. Good instruction; just अणुसासिउं. हे. कृ. सु. च० १, ३५०; advice. “अस्थधम्मगई नचं, अणुसिदि अणसासंत. व. कृ. उत्त० १,३८ सुणेह मे" उत्त० २०, १; अणुसासण. नं० ( अनुशासन ) शिक्षा; शि अणुसिण. त्रि. ( अनुष्ण) ९९ नलिते; ક્ષણ શાસન-આગમનું અનુસરણ જેમ शीत. ठंडा. Not hot; cold. क. गं. थाय तेम पद्देश मापवे ते. शिक्षा; श्रापम का अनुसरण जिस प्रकार हो उस प्रकार ! अणुसूय. त्रि. ( अनुस्यूत ) मगनी नेत्राये उपदेश देना. Spiritual instruction. २९स-j, भाई कोरे. दूसरे के आश्रय में " अशुसासणमोघायं, दुकडस्स य चोयण" रहा हुआ-जूं , खटमल आदि. Closely उत्त० १, २८, ६, ११; सूय० १, | attached to; woven with; e. g. २, १, ११, १, १५, ११; सम० ६; lice, bugs etc. सूय० २, ३, २४, नाया० १३; श्रणुसूयसा. न. (अनुस्यूतत्व) मीना अणुसासिअ. त्रि० (अनुशासित) ने शिम:- શરીરને આશ્રિને; પારકી નેશ્રા-અપેક્ષા. भ-शिक्षा सापामा पावते. जिसे शिक्षा दूसरे के शरीर का आश्रय करके; दूसरे की दी जाय वह. Instructed; advised. अपेक्षा. Having close connection admonished. “ अगुसासिओ न कुप्पि- with or dependence upon other ज्जा, खाते सेवेज्ज पंडिए” उत्त० १, ; पंचा० bodies; close connection with ६, १५ other bodies. सूय० २, ३, २४; अणसासिजत.व. कृ. त्रि. (अनुशास्यमान) | अणसेदि.स्त्री० (अनुश्रेणि) सधश्रशि: हानी शुरुथी शुभ र्यमा प्रेरणा तो. गुरुद्वारा श्रेणि-2 शिद्देशयति. लघु श्रेणि; छोटी शुभकार्य में प्रेरित किया हुआ. Being श्रेणि; आकाशप्रदेशपंक्ति. A small advised or instructed by a straight line parallel with preceptor. “अणुसासिज्जतो सुस्सूसई" east-west-north-south and up दस० ६, ४, १; and down, either way. भग० ३४, अणुसिज. धा. I. ( अनु+सृज् ) १; ( २ ) श्रेणि-माशप्रशस्ति, तेने અવિચ્છિમપણે રહેવું કાયમ રહેવું; ટકવું. અભિમુખ રહીને અનુકુલપણે ગતિ કરવી તે. अविच्छिन्न पनसे रहना; कायम रहना; टिकना. श्रेणि अर्थात् आकाशप्रदेशपक्ति के अभिTo remain constantly. मुख रहकर गति करना. moving in श्रणसिजिस्सइ. भ. भग० २०, ५ a straight line parallel with Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ मुसोय ] ( २२१) [ अणुहुन one of the three above-suid उत्त० ५, १३; (२) सालणेसुं. सुना हुश्रा. directions. भग० २५, ३; heard. सूय. १, २, २, २५; (3) भारत अणुसोय. न. (अनुस्रोतस्) नही पोरेन माहि पुराण. भारत आदि पुराण. a my प्रवाह ग. नदी वगैरह का प्रवाह; बहाव. thological work like Bhārata Acurrent of a river etc. ठा० ४,४; etc. सूय० १, ३, ४, ४; ---चारे. त्रि० (-चारिन् ) नही। प्रवास | अगुस्सुयत्त. न० ( अनुत्सुकत्व ) हिव्य भने अनुसारे यामनार भाव वगेरे. नदी के भानुषि मनोगमा निःरउता. दिव्य और प्रवाह के अनुसार चलने वाली मछलियाँ मानुषिक कामभोगों में निःस्पृहता. Freedom वगैरह. moving along with the from desire for celestial or current of a river e. g. fish etc. worldly enjoyments. “ सुहसाएणं ( ૨ ) અભિગ્રહવિશેષથી ઉપાશ્રય પાસેથી अणुस्सुयत्तं जणयति " उत्त० २६, २६; मस२ भिक्षा-जायरी १२नार साधु. V अणुहव. धा. I. (*अनु+भव-भू ) सतुअभिग्रहविशेष से उपाश्रय के समीप से भय; मगर. अनुभव करना; भोगना. To क्रमानुसार भिक्षा मांगने वाला साधु. (a experience. Sādhu ) starting to beg food अणुहवंति. सूय. १, १, १, २; from his lodging-place and pro- श्रणुहवित्तु. सं. कृ. सु. चः १. ३०६; ceeding to beg in the order of अणुहविडं. हे. कृ. पंचा० २, ४३; houses. ठा० ४, ४, अणुहवंत. व. कृ० मु० च० २, ५१६; अणुसोयमाण. व० कृ० त्रि० (अनुशोचत्) शो | अणुहव. पुं० ( अनुभव ) अनुभव. अनुभव. ४२तो. शोक करता हुआ. Grieving; Experience. पंचा० ३, २५;-सिद्ध. lanmenting. सु. च० ५, ८०; त्रि० (-सिद्ध ) अनुभवसि; अनुभवथीअणुस्सरि. त्रि० ( अनुसारिन् ) अनुसना२. सल्यासथी सि६ थये. अनुभवसिद्धः अनुभवअनुसरण करने वाला. ( One ) that अभ्यास से सिद्ध. proved by experifollows; following. भत्त० १७१; ence. पंचा० ३, २५; अणुस्सियत्त. न० (अनुत्सृतत्व) ताना अणुहविय. त्रि० ( अनुभूत ) अनुभव रे. मना4; मारनेसमाव; निरलिभानियाj. | __ अनुभव में आया हुआ. Experienced. उद्धतपने का-उइंडता का अभाव; अहंकार सु. च० १, १०५; का अभाव; निरभिमानीपन. Absence of | अणुहवियच. त्रि० (अनुभवितव्य ) अनुभव pride or conceit. उत्त० २६, ४६; ४२१॥ योय. अनुभव करने योग्य. Worthy अणुस्सुअ. त्रि. ( अनुत्सुक ) सु नहि ते; _of being experienced. मु० च० Giसापाथी २हित जो उत्सुक नहीं हो ४, २४१% वह उछृखलता रहित. Free from rest- | अणुहियासण. न० (अन्वध्यासन ) 431 २४ी less curiosity or eagerness. सहन ४२ ते. निश्चल होकर-अटल होकर सूय. १, ६, ३०; ___ सहन करना. Act of suffering braveअणुस्सुय. त्रि. (अनुश्रुत ) अवधारे. अव- ly and courageously. जं. प. धारित; निश्चित. Determined; fixed. | अणुहूश्र. त्रि. (अनुभूत ) मनुसय ४२४; Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अणुहो] (२२२) [ अणेग मनुमवेक्ष. अनुभव किया हुआ. Ex- | perienced. विशे० १७०३; Vश्रणुहो. धा. I. (अनु+भू) अनुभवयु भोगव यु. अनुभव करना; मोगना. To experienco; to feel. अणुहोति. पन्न० २ अणडंति. भग० ११, १; अणुहोह. श्रा० नाया० १; अणुहोहि. आ० भग ६, ३३; अणुहोहिइ. भ. नाया. १; अणूण. त्रि. (अन्यून ) न्यून-माई नलिते. कम न हो वह. Not less; not falling short of. क. प.१,७६; पिं०नि०२६८% श्रणेदिय.त्रि०(अनिन्द्रिय ) 'अणिदिय' श६. देखो " अणिदिय '' शब्द. Vide 'अणिदिय.' पन्न. ३; श्रणेक. त्रि. ( अनेक) मा 'अणेग' श६. देखो “ अणेग" शब्द. Vide "अणेग''. ठा० १, १; उत्त० ३६, ४८;-विह. त्रिक (-विध ) नाना२न; अने:वि५. नाना प्रकार का; अनेक प्रकार का. of various kinds.उत्त०३६,४८;-सिद्ध.पुं० (-सिद्ध) એક સમયે એક કરતાં વધારે સિદ્ધ થાય તે एक समय में एक से अधिक सिद्ध होना. | attainment of Siddhahood by more than one ata time. ठा० १,१; श्रणेकावाह. त्रि० (अनेकवादिन् ) मा. म.ने भानना२ पाही. बहुत श्रात्माएं मानने वाला वादी.(One) believing in the existence of many souls. ठा०८, १; अणेग. त्रि० ( अनेक ) अने, मेथी १५.२; घ. अनेक; एक से ज्यादह; बहुत. Many; more than one. “अणेगवंदाए" राय० । ४३, “अणेगसाहप्पसाहविडिमा " श्रीव. ५०; "प्रणेगरायवरसहस्साणुमायमग्गे" जं. प० ३, ५४; “ अणेगभूयभावभविए वि अहं" टा० १, १; नाया० १, ५, ७,८; १६; उत्त० ८, १८; भग० २, १; ५; ३, २, ५, २, ६, १; ६, ३३, १८, १०, २०, २, १०; विशे० ३१; पिं. नि. ५४; आया.. १, १, १, १; निर० १, १; दस० ५, २, ४३, जं० ५० ५, ११५;---कोडि. त्रि० (-कोटि) अने। नी पासे ધન અથવા કુટુંબિઓની સંખ્યા છે તે. जिसके धन या कुटुम्बियों की संख्या अनेक करोड़ है वह. possessed of crores in riches or in family connections. " अणेगकोडिकुटुंबियाइएणणिचुपसुहा " नाया. १; श्रोव०-खंडी. बी. (-खण्डी)ोभा नावाने भनेमारीमा हाय मेवी नमी. ऐसी नगरी जिसमें निकलने का अनेक खिड़कियां हों. a town with many exits. नाया०१८% विवा० १, ३;-गुण. पुं० (-गुण ) मनेमत गुप. अनेक - अनन्त गुण. many qualities or attributes. विशे. १३०; -~-चिन्न. न० (-चित्त ) मने मामांविचारमा सागेलुं वित्त. अनेकप्रकार के विचारों में लीन चित्त. mind plunged in many thoughts. “ अणेगचित्ते खल अयं पुरिसे "आया. १, ३, २, ११३; ---जम्म. न० (-जम्मन् ) अनंत म; अने। म. अनन्त भव; अनेक जन्म. many births. पंचा० ८, --जीव. त्रि. (-जीव)माघ-अने ८५छते; पृथ्यि, पाणी, अनि कोरे. जिसमें अनेक जीव हैं बह; पृथ्वी, पानी, अग्नि श्रादि. possessed of or containing many sentient beings; e. g. earth, water, fire etc. “पुढवीचितमंतमक्खाया, अणेगजीवा पुदो सत्ता" दस०४; भग. ११,१;-जोगं Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्ररोग ] ( २२३ घर. पुं० (- योगधर-योगः- सोराश्रवादि लब्धिकलापसम्बन्धः, अनेकाश्च योगाश्च, तथा, तान् धारयन्तीति ) ने सब्धिना धरनार; सम्धिसंपन्न. अनेक लब्धि का धारक; अनेक अनंत लब्धिसंपन्न. possessed of many spiritual attainments or powers. सूय० नि० १, १, १, १६; - भस. त्रि० ( - झष) विविध માછલી; નાની મ્હોટી અનેક માછલી. छोटी बड़ी अनेक मछलियां many kinds of fishes पह० १, १; - दंत त्रि० (-दन्त ) ने तया; यत्रीस होता. अनेक दांतों वाला; बत्तीस दांतों वाला having many toeth; having thirty-two teeth. तंडु • -- दव्यखंध. पुं० (- द्रव्यस्कन्ध) सथित, અચિત્ત અનેક દ્રવ્યનું બનેલ એક સ્કન્ધ; જીવના પ્રયાગ-વ્યાપરથી વિશેષરૂપ એક પરિણામવડે પરિણત–પરિણામ પામેલ સચેતન અને અચેતન દ્રવ્ય તે અનેકદ્રવ્ય ંધ. सचित, अचित्तरूप अनेक द्रव्यों का एक जीव के व्यापार से विशेषरूप एक परिणाम द्वारा परिणत सचेतन र अचेतन द्रव्य वह अनेकद्रव्यस्कन्ध. a body made up of sentient and insentient substances. विशे० ८६७ - पासंड. पुं० ( - पाषण्ड ) -नाना अरना पाड. नाना प्रकार के पाखंड. various kinds of false beliefs. " अणेगनासंडपरिग्गहिय" परह ० २, २; - बहुविविहवीसला. पुं० (-बहुविविध वस्रसा) अने:- नतीय यए! व्यक्ति रोहनी अपेक्ष. मे महु-धशुं-अतिવિવિધ ભિન્ન ભિન્ન જાતિની અપેક્ષાએ નાના પ્રકારનું વિસ્સા-સ્વભાવ; અર્થાત્ એક જાતીય मनेनतीय । स्वभाव. व्यक्ति अथवा भिन्न भिन्न जाति की अपेक्षा नानाप्रकार का स्वभाव. manifoldness of natu - res. जीवा० ३; - भव. पुं० (-भव ) अनेक लव अनेक भव-जन्म. many births. नाया ० ५; — भागत्थ. त्रि० ( - भागस्थ ) अने लागमां वहेथी शाय . अनेक भागों में जो विभाजित हो सके वह. divisible into many parts. भग० १४, ४; – भाव. त्रि० (-भाव ) अलावा; यडु पर्यायचा. अनेक भावों वाला; बहुत पर्याम वाला. of many qualities; having many modifications. भग० १४, ४ – रूव. त्रि० (- रूप) ने रूप- अारनं; विविध प्रकार. अनेक प्रकार का. of various kinds or forms. 'मुहुं मुहुं मोहगुणे जयंतं, अगरूषा समणं चरंतं उत० ४, ११; आया० १, ३, २, ७, ६; भग० ६, ६, ७, ६; - रूवधुणा. स्त्री० (:- रूपधुना ) पत्र सादे पडिलेडपाथी અથવા ત્રણથી વધારે વખત વસ્ત્રને ધુણાવવાથી લાગતા દે ષ; પડિલેહણના દોષના એક પ્રકાર. एक ही समय में अनेक वस्त्रों का एक साथ पडिलेह से जो दोष लगे वह ; पडिलेहण के दोष का एक भेद fault incurred by examining many garments at a time one or by examining more than three times. "एगा मोसा श्रणेगरूबधुणा” उत्त०२६, २७, - वरण. पुं० (--वर्ण) मने: वर्ण-रंगणा, घोणी माहि अनेक रंग काला, सफेद आदि. many colours; e. g. black, white etc. भग०६, ६; - वयणप्पहाण. पुं० ( - वचनप्रधान ) भने लामानो लसुनार, भुट्टी लुद्दी आषायां व्यवहार २१२. अनेक भाषाओं का जानकार; भिन्न भिन्न भाषाओं में व्यवहार करने बाला. ( one ) knowing many languages. जं० प० - वायामजोग्ग. त्रि० ( - व्यायामयोग्य ) अनेक अमरनी| उसरतने For Private Personal Use Only [ रोग " Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अपगंत ] (२२४) [नणेलिस यो५. अनेक प्रकार की कसरत के योग्य. points of view. सूय० टी० २, ५, ५; fit for many kinds of physical सम० exercise. कप्प० ४, ६१;-वाल. पुं० अणेगंतिग. त्रि० (अनेकान्तिक ) सायने भु (-व्याल) मने-संज्या व्यास-हिस अन्यत्र हेनार हेतु; व्यनियारी हेतु. साध्य गली ना१२. बहुत से व्याल-हिंसक को छोड़कर अन्यत्र रहने वाला हेतु; व्यभिचारी जंगली जानवर. many wild and हेतु. A middle term consistent carnivorous animals. " अणेगवाल also with the absence of the सयसंकणिजे यावि होत्था"नाया०२;-विह. ! conclusion; a deviating middle त्रि. ( -विध ) अने: तरे-- २i | term. विशे० २८३६; विविध प्रस२. अनेक प्रकार का. of | अणेगांतय. न. ( अनेकान्तिक) गुगा "श्रvarious kinds. सिद्धाणेग वहा घुत्ता, णेगतिग" श६. देखो “अणेगतिग"शब्द. तं मे कित्तयउं सुण" उत्त० ३६, ४६; पन्न. Vide “ अणेगंतिग." विशे० ५६; १; सयसहस्सखुत्तो. अ० (-शत- अणेगभूय. त्रि. (अनेकभूत ) अनेक ५सहस्रकृत्वा ) अने: सामा२; बाप १५त. १२. अनेकप्रकार; नानाप्रकार. Having अनेक लाख बार लाखों वार. lacs of times. ___ many forms; of many kinds. नाया. १६; भग० १५, १;-साहु. पुं० "अणेगभूयभावभविए अहं" "अणेगभूय (-साधु) भने साधु-मुनिमी. अनेक साधु; __ भावभविए भवं " नाया० ५; भग० १४, ४; बहुत से मुनि. many Sadhus or अणेगया. त्रि. ( अनेकता ) भने ४५. ascetics."अणेगसाहुपूइय" दस० ५, २, | __ अनेकपना; अनेकत्व. Plurality. दसा. ४३; -सिद्ध. पुं० (-सिद्ध ) से समये । १०,३; भने सि थाय ते. एक समय में अनेक | अणेगहा. अ. (अनेकधा) सने आरे; सिद्ध होना. many persons attaining घणी शत; पणे प्रारे. अनेकप्रकार से; बहुत to Siddhahood at a time. पन्न. तरह से. In many ways. सु० च० १४, १; नंदी० २१; ५०; प्रव० १०१२; पंचा० ५, ३०; अणेगंत. त्रि. (अनेकान्त ) अनिश्रय; मेxiत अणेगाह. न० ( अमेकाहन् ) पलायस. नहते. जो एकान्त न हो वह अर्थात् जो अनेक बहुत से दिन. Many days. निसी० १६, दृष्टि से देखा जा सकता है वह. Looking at | from various points of view.. अणेयाउथ. त्रि. (अनैयायिक-न्यायेन चरति सूय० टी० २, ५, ५; सम०-वाय. पुं० | । नैयायिकः, न नैयायिकोऽनैयायिकः) अन्यायी; (-वाद) परतुनुसान्त २५०५ न मानपुं| सहन्यायवृत्तिवाणी. अन्यायी. Unjust; તે; અનંત ધર્મવાળી વસ્તુનું અનેકાન્તપણે છે not impartial. “अपडिपुण्णे प्रणेप्रतिपादन ४२ ते. वस्तु का एकान्त स्वरूप याउए असंसुद्धे " सूय० २, २, ३२; न मानना; अनन्त धर्म वाली वस्तु का अनेकान्त अणेलिस. त्रि० (अनीदृश) मनन्यसदृश; स्वरूप प्रतिपादन करना. system of Jaina महितीय; अनुपम. अद्वितीय; अनुपम; सादृश्य logic by which things can be ___ रहित. Matchless; incomparable. explained from several different | “सव्वं नश्वा प्रणेलिसं" श्राया० १,७, ८, Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भूय ] १; १, ७, २, २०४; सूय० १, ६, १; ( २ ) ना देवु नहि विलक्षणु विलक्षण; असमान. dissimilar; different; strange. सू० १, १५, २६ भूय. त्रि० (अनेवम्भूत) वी रीतेनडि જેવી રીતે કર્મબાંધ્યા છે તેવી રીતે નહિ કિન્તુतेथी कुट्टी रीते. इस प्रकार नहीं; जिस रीति से कर्म बांधे हैं उस रीति से नहीं, किन्तु जो भिन्न रीति है वह Of a different manner or description; of a manner different from that by which Karma is incurred. " अणेवंभूयं पिवेयणं वेयंति भग०५, ५; असणा. स्त्री० ( श्रनेपणा ) प्रभावाहि होप सहित भेषणा- साहाराहिगवेषणा. प्रमाद आदि दोषों सहित एषणा - श्रहारादिगवेषणा. Lack of carefulness in receiving food etc. सू० १, १३, १७; नाया० ध० ३: ( २ ) शेषणा-गवेषणानो अभाव एषणा का अभाव; असावधानी absence of carefulness; negligence in proper examination e. g. of alms received. “पुसणमणेसं श्रालो एइ २त्ता " उवा० १, ८६ श्राव० ४, ५; अणेस जि. त्रि० ( अनेषणीय ) साधुने न इस्पे तेयुं; अपणु द्वेषथी हुष्ट थयेस; अनेपशु सुतु साधु के लेने योग्य न हो वैसा; किसी भी दोष से जो श्रग्राह्य हो चुका हो वह. Not fit to be taken by Sadhu; _contaminated. पूयं अणेसणिज्जं च, तं दिवं परिजारिया " सू० १, ८, १४; प्रय० ७६० ठा० ३, १; भग० ५ ५ ८, ६, १८, १०, नाया ० ५ वेय० ४, १३; आया० २, १, १, १; अणेसणीय. त्रि० (अनेषणीय) ओ 'अणेसणिज ०६. देखो 'असणिज ' शब्द. (6 ( २२५ ) ' For Private Vide श्रसणिज. " पंचा० १५, ३३; अणोउया. स्त्री० ( अनृतुका- न विद्यते ऋतुः-रक्तरूपः शास्त्रप्रसिद्धो वा यस्याः सा अनृतुका) ऋतु वगरनी स्त्री; २०स्वला नहि. ऋतुकाल रहित स्त्री; रजस्वला धर्म से रहित स्त्री. A woman not in menses; a woman before menstruation. ठा०५, २ अणोक्कंत. त्रि० ( अनुपक्रान्त ) निरा४२ मुरेंस नहि निराकरण न किया हुआ. Not settled; not decided. श्रोव णोगाढ. त्रि० ( अनवगाढ ) अवगाहन नहि रेस; अवगास नहि. अवगाहन नहीं किया हुआ. Not localised; not entered into भग० २५. ४; अयोग्य सिय. त्रि० ( अनवधर्षित ) नहि घसेस માટેલ રાખ વગેરેથી ધસી સાફ ન કરેલ. बिना मांजा हुआ; राख वगैरह से साफ न किया हुआ. Not cleansed. “ प्रणोवसिय मिलाए छायाए मंततो चेव समणुबन्दा जीवा० ३: अणोधार त्रि० ( श्रनवघातित ) न सेवेस; संत्र्या विनानुं असेवित. Unserved. बब ० २, २३ गोज त्रि० ( अनवद्य) निर्दोष निर्दोष; दोष रहित. Faultless; pure. नाया०८ श्रणोजा. स्त्री० ( श्रनवद्या ) महावीरस्वाभिनी पुत्री महावीरस्वामी की पुत्री The daughter of Mahavira Svami. " 66 [ श्रणोद्धंसिजमाण कप्प०५, १०३; अणोद्दवेमाण. व० कृ० त्रि० (अनुपद्भवत् ) उपद्रवन २तो. उपद्रव न करता हुआ. Not causing any trouble or injury. भग०८, ७, १८, ८ प्रणोद्धंसिजमाण. व० कृ० त्रि० ( अनुपध्वस्यमान ) भाडात्भ्यथी भ्रष्ट न थतो. माहात्म्य से भ्रष्ट न होता हुआ. Not degenerating Personal Use Only Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अणोम ] ( २२६ ) [अणोवहिल-म - or falling off from greatness. 12 जिसका वह. Endless; infinite. सूय. श्रणोम. त्रि. (अनवम ) भित्र्याइटि, अविरति १, १२, ६; माह भरना तुणे २ या छ ते; अणोवम. त्रि. (अनुपम ) अनुपम-५मा મિથ્યાત્વ, અવિરતિ આદિ કર્મબંધહેતુરહિત. | २हित; तुलनाहित. उपमा रहित; अतुलनीय. मिथ्यात्व, अविरति आदि कर्मबन्ध के कारणों | Matchless; incomparable."अतुल से रहित. Free from false belief, / सुहसागरगया अव्वावाहं प्रणोवमं पत्ता" attachment etc. आया०१,३, २, ११४; ओव० सम० ६; नाया० ८; पन्न. २; जं. —दसि.पुं० (-दर्शिन् )न्यूनःशी नलि; पूर्ण प० ३, ५४;-दसि. पुं० (-दर्शिन् ) श्य દૃષ્ટિવાળો; ઉચ્ચ જ્ઞાન, દર્શન અને ચારિત્રવાળો. शान, दर्शन अनेयारित्रवान्. उच्च ज्ञान, दर्शन पूर्णदर्शी; अन्यूनदर्शी; उच्चप्रकार के ज्ञान, और चारित्र वाला. ( one ) having दर्शन और चारित्र वाला. possessed of high knowledge, vision, and perfect knowledge faith and conduct, " अरतेपयासु अणोवमदंसी conduct. " अतरे पयासु अणोमदंसी णिसराणो पावहिं " आया० १, २, ३, ११४; णिसमो पावहिं कम्मेहिं कोहाइमाणं हणिया -सिरीअ. त्रि.(-श्रीक) अनुपम शाला य वीरे " पाया० , २, ३, ११४; पाj.अनुपम-उपमा रहित-अद्वितीय श्री-शोभा श्रणोमाणतर. त्रि. (अनवमानतर) अतिशय वाला.one haivug matchless beauधुटाछुटा; मतिसंधी-प्यासनहिते. बिल्कुल ty. "अणीवमसिरा दासीदासपरिवुडा" पृथक् पृथक्; बहुत फैला हुआ. Extremely नाया• 5;-सुह.त्रि० (-सुख) अतुर सुम scattered. भग० १३, ४; वाण. मोक्षसुख.haring highest,eterअणोरपार. त्रि. ( अनर्वापार ) ॥२५॥२ nal bliss, “ ठाणमणोवमसुहमुवगयाणं" पार्नुमार५२२हित: विस्तीर्ण. विस्तृत; सम. १; विस्तार्ण; आरपार रहित. Boundless; | अलोवमा. स्त्री० ( अनुपमा) सुमा-भिना extensive. “ प्राणोरपारं अागासं चेव ये त. मिठाई की एक जाति, A kind of निरालंबं" परह० १, ३, सूय. २, ६, ४६; sweetmeats. पन्न. १७ पंचा० १५, ४२; भत्त० १६५; | अणोवलेवय. त्रि. (अनुपलेपक) ५अणोवणिहिना. स्त्री० (अनौपनिधिकी) भवनथा२हित. कर्मलेप-कर्मबंधन से रहित. એક જ વસ્તુમાં–તેના કપિત અંશેમાં પર્યા- Free from Karmas. परह. १, २, ५ लाव-मनुभनी घटना; द्रव्य मानुपूर्वाना अणावसंखा. स्त्री० ( अनुपसंख्या) सन्नति २. एक ही वस्तु में या उसके कल्पित उपसंभ्या-ज्ञान; मज्ञान, अविधा. अज्ञान; अंशों में पूर्वीपररूप अनुक्रम की रचना; द्रव्यानु अविद्या. Ignorance; absence of पूर्वी का एक भेद. Due arrangement knowledge. "अगोवसंखाइति ते उदाहू, of the parts of a thing or sub- भटे सउभासइ अम्ह एवं" सूय० १, १२, ४; stance as conceived. अणुगो० ७२, | अणोवाहअ-य. त्रि० ( अनुपधिक) पाधि प्रणोवदग्ग. त्रि. (अनवदन) सन्-नलि રહિત; દ્રવ્યથી ઉપધિ-સુવર્ણાદિ ધન, ભાવથી मय-संत; संतानें--पनंत.अंत रहित; उपधि भाया पाय कोरे, तथा रहित. उपाधि अनंत; अन अर्थात् नहीं है अवदन अर्थात् अन्त । से रहित; द्रव्यरूप अर्थात् धनधान्यादिरूप Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अणोवाहणय ] ( २२७ ) [ अएण और भावरूप अर्थात् मायाकषायादिरूप उपधि _containing water. "एगं महं अगाभियं से रहित. Free from sources of अणोहियं छिनावायं दीहमद्धं" भग० १५,१; trouble such as wealth, passions | अण्ण. न. (अर्ण ) ; पाणी. पानी; जल. etc. पाया० १, ४, १, १२६ Water."अण्णवंसि महोहंसि" उत्त. ५,१७ प्रणोवाहणय. त्रि० (अनुपानस्क)।-५२मा | | अएण. न० ( अन्न ) लात मेरे धान्य; मना. रखित. लेडान ना२. बिना जूते का; जूता न चांवल वगैरह धान्य; अन्न. Corn, like पहिनने वाला. Bare-footed. भग० १,६; rice ete. नाया. १४; सूय० १,४, २, ६; अणेसि. त्रि० (अनुषित) निवास नलि रेस; ! (२) मान; भोइ कोरे पा२।४. भोजन; अव्यवस्थित निवास न किया हुआ; अव्यव- लड्डु आदि की खुराक. food e. g. स्थित. Not lodged; not settled. sweet balls etc. " अण्णं पभूयं "अयोसिए तकरिति णचा" सूय०१,१४,४; भवयाणमेयं" उत्स० १२, १०; (3) भिक्षा; अणोहंतर. त्रि. (अनोघन्तर ) से प्रारना । गोयरी. भिक्षा. begging of food etc. એને નહિ તરનાર; ૧ દ્રવ્ય ઓઘ- “ अन्नस्स अट्टा इह मागोपि" उत्त. નદીપૂર ૨ ભાવ એધ-આઠ પ્રકારનાં કર્મ १२, १; पंचा० १६, १०;--गिलायक. पुं. सयवा संसा२, तेनेन तरनार. द्रव्य, भावरूप (-ग्लायक) अन्न विना सानि पामना साधु; ओघ से नहीं तिरने वाला नदी आदि का पूर ભુખ્યા ન રહેવાથી અથવા અભિગ્રહવિશેષથી द्रव्य ओघ और कर्मरूप संसार भावोध सपारमा २माडा२ ४२ ॥२ सयु. बिना अन्न कहलाता है. Not able to cross the के ग्लानि पाने वाला साधु; भूख न रहा जाने से stream of a river or that of अथवा अभिग्रहविशेष से सुबह ही आहार करने Karmas. "अणोहंतरा एए णय अोहंतरि- arar y. an ascetic experiencing तए" आया० १, २, ३, २०; trouble in fasting; a Sadhu श्रणोहदृश-ट्टिअ. त्रि. (अनपघटक-ट्टिका. who takes food in the morning, अविद्यमानोपघट्टको यदृच्छया प्रवर्त्तमानस्य being unable to observe हस्तग्राहादिना निवत्तको यस्य तत्तथा ) fast. " जावइयंचणं भंते ! एणगिलायए ગમે તેમ વર્તતાં છતાં જેને હાથ પકડી समणे निगथे कम्मं णिजरेति' भग०१६,४; अपना२-२१७ना२ नथा ते. मन- पण्ह० २,१; ओव-जंभग. पुं० स्त्री० (-जमाना वर्तन करते हुए भी जिसका हाय म्भक) मा वातानी इस नमानी पडेली पकड़कर रोकने वाला कोई न हो वह. जत. जंभका देवों की दस जातियों में से पहिली Having no body to restrain in जाति. first of the ten kinds of spite of wanton conduct.' Jambhaki gods. “ अण्णजंभगा सा सुभद्दा अज्जा अणोहट्टिा अणिवारिया पाणभका" भग० १४, ८;-पाण. न. सच्छंदमई'नाया०१६;१८;विवा०२;नाया०ध. (-पान) मनपाणी. अन्नजल. food and अणोहिया. स्त्री० ( अनोधिका ) नोनी २६२ water. नाया० १६;-पुराण. न० (-पुण्य) પાણીનું કોઈ પણ સ્થાન નથી એવી અટવી. અનુકંપાભાવે અન્ન–ભોજન આપવાથી થતું ऐसा जंगल जिसमें पानी का एक भी स्थान पु५५; अन्नपु९५. दयाभाव से भोजन देने नहीं हो. A forest having no place | के कारण जो पुण्य हो वह. religious Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अरण ] merit acquired by giving food through charity. ठा० यमत्त. त्रि० ( - - प्रमत्त ) मात्रानो गृद्धि-सोपी. भोजन का लोलुपी. greedy of food. “श्रण्णप्पमत्ते धण मेसमाणे उत्त० १४, १४; - भोग. पुं० (-भोग) पाद्यसहि लाग्य पदार्थ खाद्य आदि भोग्य पदार्थ. materials of enjoyment consisting of food etc. भोगेहिं ले भोगेहिं " व० विहि. पुं० (-विधि ) અન્ન ઉત્પન્ન કરવાની, શાધવાની અને रांधवानी ला अन उत्पन्न करने की, साफ करने की और उसे सिझाने की कला. the art of producing, cleansing, or purifying and cooking food. श्रव• ४०; जं० प० २: नाया० १; श्ररण. त्रि० (अन्य ) पोतार्थी लिन्न; पोता शिवायः श्री. अपने से भिन्न: अपने सिवाय दूसरा, भिन्न. Another; different. नो श्ररणदेवे नो श्ररणेहिं देवारणं देवीश्रो अभि जुंजिय भग० २ १, ५, ३, ४, ५, ४, १५, १६ १६, ६, १८, २२:२०, १०; नाया० १ ५ ७ ८ १३; १४; १५; १६; श्र० १३ सू० १, १, २, १९ श्राया० १, १, १, ४, वव० १, २३, ५, ११:८, १२; जं० प० १, १४; विशे० ३४, ४६६; दसा० ६, ४; उत्त. त्रि० (-उक्त) अन्य - विपेन हेल-धन उरेल. श्रविवे 6. ( २२८ ) द्वारा कथित कहा हुआ. mentioned by others; e.g. by undiscerning men.ओव॰—गण्. पुं० (- गण) अन्य ग२छ. अन्य गच्छ. another order of saints. वव० ६, २०; -- गुण. त्रि० (-गुण-चेतन्यादन्ये गुणा येषां तान्यन्यगुणानि ) अयेतन; 3. अजीव जड inanimate; insentient. “पंचण्हं संजोए धरणगुणायं च aणाह गुणो " सूय० नि० ११, १, ७, [ श्र --दत्तहर. पुं० (- दत्तहर) मीन्न पक्षीश रेसी होय तेने रस्तामा सुंटनार दूसरे ने जो इनाम दिया हो उसे रास्ते में लूटने वाला. ( one ) robbing a person on the road, of a gift received by him.“अण्णदत्तहरे तेणे, माई कन्नु हरे सते" उत्त० ७, ५; धम्मिय. पुं० (- धार्मिक ) गृहस्थ; गृहस्थाश्रमी गृहस्थ; गृहस्थाश्रमा. a householder. ठा०३, ४:- परिभोग. पुं० (- परिभोग ) अन्य - अन्नपाणी शिवाय माहिम, स्वाभिमाहिनो उपभोग अन्नजल के सिवाय खादिम, स्वादिम आदि का उपभोग. enjoyment of objects other than food and water. पंचा० ५ ३५; - प्पमत्त त्रि० (-प्रमत ) અન્ય-સગા સંબન્ધીમાં આસક્ત થયેલ. अन्य - नातेदारों में आसक्त attached to others viz. relatives. " श्रराणप्पमत्ते घणमंसमाणे, पप्पोति मच्चु पुरिसो जरं च" उत्त० १४, १४:- लिंग न० (-लिङ्गः ) अन्यडिंग; नेतर सिंग - वेष अन्य लिंग; जैनंतर लिंग - वेष a non-Jaina characteristic mark. भग० २५, ६, ७; सम० प० २३१;- लिंगसिद्ध. पुं० (-लिङ्गसिड ) અન્ય- જૈનશિવાયના લિંગે-વેષે સિદ્ધ થાય તે. अन्यलिंग-जैनलिंग के सिवाय अर्थात् अन्यधर्म से जो सिद्ध हो वह. a non-Jaina who has attained to Siddhahood. पन्न० १;- ववएस. पुं- ( - व्यपदेश ) કૈાઈ વસ્તુ પોતાની હાય છતાં તે બીજાની માલિકની છે એમ કહેવું તે; સાધુ વ્હેારવા આવ્યા હોય ત્યારે પોતાની વસ્તુને બીજાને વ્યપદેશ કરવાથી સાધુ ન લ્યે . તેથી લાગતા पारमा प्रतनोत्रीने व्यतियार. किसी वस्तु के अपनी होने पर भी यह कहना कि वह दूसरे की है; साधु भिक्षार्थ आये हों तब अपनी वस्तु For Private Personal Use Only Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्ररणउत्थिय ] को दूसरे का व्यपदेश करना जिससे साधु न लें इससे जो बारहवें व्रत का तीसरा प्रतीचार लगता है वह. attributing falsely to another the ownership of a thing belonging to oneself; the third violation of the twelfth vow viz. telling this kind of lie to an ascetic. प्रव० २८७; - संभोरा त्रि० ( - साम्भोगिक ) अन्य બીજા ગચ્છના સાધુસાથે આહારપાણીના व्यवहारवाणे. अन्य गच्छ के साधुओं के साथ अन्न जल का व्यवहार रखने वाला. one who keeps relation os regards. food and drink with a Sadhu of another order. वव० १ ३७, उत्थिय. पुं० (श्रन्ययूथिक - जैनयूथादन्ययूथं सङ्घान्तरं तीर्थान्तरं तदस्ति येषां तेऽन्ययूथिकाः ) तीर्थान्तरीय; नेतरा नैनशिवायना भनान्तर- शाम्य, य२४, परिमाण, उपि, आवड, वृद्धश्रवड वगेरे. अन्यधमी; जैनतर; जैन सिवाय अन्य मतान्तर - शाक्य, चरक, परिवाजक, कपिल, आजीवक, वृद्ध, श्रावक आदि. One belonging to a non-Jaina creed such as, Sakya, Charaka, Parivrājaka, Kapila, Ajivaka, Vriddha-śrāvaka etc. CC तस्सणं गुण सिलयस्स चेइयस्स दूरसामंते बहवे अणउत्थिया परिवसंति " भग० ७, १०; 'अण्णउत्थियाणं भंते ! एवमाइक्खंति. एगेणं समएणं दो श्राउयाई पकरेइ "भग ० ३६; " श्रणउत्थियाणं भंते ! एवमाइक्खंति चलमा प्रचलिए जाव निजरिज्जमाणे श्रनिज्जिरणे” भग० १, १०; " राण उत्थियाणं...... एगे जीवे एगेणं समएणं दो किरिया पकरेह "भग० १, १०; " श्ररणउत्थियाणं भंते ... . कहनं समणाणं निग्गं ...... ( २२६ ) For Private था किरिया कज्जति ठा० ३,२; "अण्णउत्थियां भंते !... श्ररणे जीवे श्रएणे जीवाया" भग० १७, २,२, १, ५, ५, २, ७, १, १५, १; १८, ७; नाया ० ११; आया • २, १, १, ४, श्रांव ० उवा ०१; सम• १; १२, ३४; निसी० ३, ४; १२, १६ : - देवय न० ( - दैवत ) अन्यमतिमोमे माने रिडराहि हेव अन्यमतियों द्वारा मान्य हरिहरादि देव a god of nonJaina creeds e. g. Hari, Hara etc. उवा० १, ५८--1 - परिग्गहिय. त्रि० (- परिगृहीत) अन्य तीर्थियो ग्रहण रेल; अन्यमति पोतानुं री सील. अन्य धर्मावलम्बियों द्वारा ग्रहण किया हुआ; जिसे अन्यमतियों ने अपना कर लिया हो वह. adopted by followers of nonJaina creeds. उवा० १, ५८ अराणो. अ० ( अन्यतस् ) मी स्थ. दूसरे स्थान पर. At another place; else - where. नहु दाहामि ते भिक्खं, भिक्खू जायाहि श्रणश्रो” उत० २५, ६; नाया ० १ ; अरणतर. त्रि० ( श्रन्यतर) भुभे। "अरणयर" ६. देखो मरणयर शब्द. Vide "श्रराणयर." पन्न० २८ श्रव० १७; नाया• १४; अण्णतित्थिय. पु० ( अन्यतीर्थिक ) अन्य भति; અન્યદર્શની; જૈનેતરદર્શનવાળા. अन्य मतावलम्बी; जेनेतर दर्शन वाला A non-Jaina. सम०२६; - पवत्ताणुओग. पुं० (- प्रवृत्तानुयोग ) अवि शास्त्र; पापश्रुतविशेष. कपिलादिकों का प्रवर्ताया हुआ शास्त्र; पापश्रुतविशेष. a scripture taught by non Jainas like Kapila etc; a variety of tainted scripture. सम० २६; अण्णत्तभावणा. स्त्री० ( अन्यत्वभावना ) દેહથી આત્મા જુદે છે એમ ચિંતવન કરવુંभावना भावते. देह से आत्मा भिन्न है इस Personal Use Only अण्णत्तभावणा ] 6. Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अरणत्थ ] प्रकार की भावना करना Meditation upon the non-identity of the soul with the body. प्रव० ५८०; अण्णत्थ. पुं० ( अनर्थ ) अर्थथी विपरीत; अनर्थ. अर्थ से विपरीत; अनर्थ. Wrong interpretation; false meaning. भग० ७, २; विशे० २५; श्रएणत्थ. त्रि० ( अन्यस्त ) रामेस नहि. न्यास न किया हुआ; निक्षेप न किया हुआ. Not placed; not deposited. विशे० ६१६ अण्णत्थ. प्र० (अन्यत्र ) जीने स्यांड; शिवाय; वने दूसरे स्थान पर; सिवाय; छोड़कर. Elsewhere; barring; excepting. << अण्णत्थकस्थइ " विवा० २; प्रव० ८६२; अण्णत्थकत्थइ मणं प्रकुब्वमाणे " जो • २७; सू०प०२०, पन्न० ११; नाया ०५ - श्रणाभोग. पुं० (-अनाभोग) अनाभोग-अलपण! शिवाय. अनाभोग- अजानपन के सिवाय. Excepting ignorance or unconsciousness.“अण्णत्थाणाभोगेणं " आव ० ६, २: -- गय. त्रि० (-गत ) अन्यत्र - पीने स्थळे गयेस. दूसरे स्थान को गया हुआ. gone elsewhere. भग० ६, ६; अण्णत्थ. पुं० ( अन्वर्थ - अनुगतोऽर्थोऽन्वर्थः) વ્યુત્પત્તિને અનુસારે થતા અર્થવિનાને શબ્દ; જેમાં ઈન્દ્રના અર્થ નથી એવા કાઈ બાળકનું न्द्रि नाभ पाड्युं ते व्युत्पत्ति के अनुसार होने वाले अर्थ से शून्य शब्द जैसे कि किसी साधारण बालक का नाम 'इन्द्र रखा गया तो वहां इन्द्र शब्द का वह अर्थ घटित नहीं होता जो उस शब्द का वास्तविक अर्थ है. A word not bearing out its etymological significance; e. g. the name Indra given to a child not possessing the connotation ( २३० ) of the word Indra. पंचा० १२, १८; - जुय. त्रि० ( -युत ) व्युत्पत्ति अनुसार अर्थयुक्त. व्युत्पत्ति के अनुसार अर्थ वाला. hav ing a meaning bearing out the etymological sense. पंचा० १६, ३७; - जोग. पुं० (-योग) शब्द अने तेना अर्थन। अनुगत-व्युत्पत्ति अनुसारी संमन्ध. शब्द और उसके अर्थ का व्युत्पत्ति के अनुसार सम्बन्ध. the etymological relation of a word and its meaning. पंचा० १२, १८; अरणदा. अ० ( श्रन्यदा ) श्री । अणभां. और किसी समय में At some other time; at another time. भग० १६,५; राणमराण. त्रि० ( अन्योन्य ) अन्योन्य; पर२५२ श्री. परस्पर; एक दूसरे का. Mutual. " श्ररणमण्णमणुरत्तया अण्ण मरणमणुब्वया " नाया० २; " अण्णमरणं विजमाण विव 66 राय ० श्रया मरणं करेमाणे पारंचिए" ठा० ३, ४, जं० प० ३, ५६; " श्रराण मरणमखुरत्ता, श्ररण मरण हिएसिणो उत्त० १३, ५; अणुजो० ६७; भग० १, ८ २, ५; ३, १; ५, २, ६, ७, ६; ८, ६; ११; १०, १५, १; १८, ७; नाया ० १ ३; ५; ; ; १३; १४; १६; दसा ० १०, १;वव० ४, ५, ६८६; ५, ६, ७, १५; ओव० २७; ३६; निसी० ४, ६६, १४,५;--अब्भास. पुं० (-अभ्यास) अन्योન્ય અભ્યાસ કરવા તે; એક ખીજાને ગુણા २२ ते; प्रेम } ५x५ = २५ अन्योन्य अभ्यास का करना; एक दूसरे का गुणाकार करना. जैसे ५×५=२५; multiplication of a by the same number e. g. five into five. जो • ६७९ - श्रीगाढ. त्रि० ( - अवगाढ) परस्पर क्षीरनीरनी पड़े सवगाडीने रडेल. आपस में हिल मिलकर दूधपानी के समान मिलकर रहा हुआ. remaining in mutual contact like milk and wa For Private Personal Use Only [ श्ररणमरण " Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अरणमरण ] (२३१ ) [ अण्णयर ter. भग०१,६;-किरिया. स्त्री०(-क्रिया) वाला. state of bearing reciprocal હામ હમે એક બીજાના પગ પંજવા, પગ burden. भग० ५.३:-मखगय. त्रि. यावा, महन ४२j कोरे. परस्पर में एक दूसरे ( -अनुगत ) सेमीलने मनुदूमपणे के पैर दबाना, मर्दन करना श्रादि. reciprocal गेल. एक दूसरे से अनुकूलता पूर्वक मिला action, e. g. massaging feet हुश्रा. united in mutual interest. mutually etc."से भिक्खू वा भिक्खू- नंदी०-मसंपत्त त्रि०(-असम्प्राप्त)मेथी. णी वा अण्णमण्णकिरियं अज्झस्थिय संसेइयं જાને પ્રાપ્ત થયેલ નહિ; પરસ્પર એક બીજાને यो तं साइए णोतं णियमे से अण्णमण्णो साडेसनलि. एक दूसरे को प्राप्त नहीं हुआ हो पाए आमजेज वा पमजेज वा" श्राया० २, वह; परस्पर एक दूसरे से नहीं छुपा हुआ. १३, १७२;-गंठिय. त्रि० (-अथित ) ५२- | not in mutual contact. जीवा० ३; २५२ ४थी गुंथेलु; ५२२५२ वाj. परस्पर | समाउत्त. त्रि. (-समायुक्त) ५२२५२ में गांठ से गुंथा हुश्रा; परस्पर गठान वाला. संबंध युजन.पारस्परिक सम्बन्ध युक्त.related interwoven with knots. भग०५,३: mutually. भग० १, ६;-सिणेहपडि. -गुरुयत्ता. स्त्री० (-गुरुकता) ५२२५२ | बद्ध.त्रि० (-स्नेहप्रतिबद्ध) अन्योन्य स्नेहयुअ॒यवायी यस विस्तारीता. परस्पर में गुथने ત; એક બીજા સાથે વળગેલ–એટલે સુધી કે से जो विस्तीर्णता हुई हो वह. breadth got એક ચાલે તો તેની સાથે બીજાને પણ ચાલવું જ by intertwining one thing with ५. अन्योन्यस्नेहबद्ध; एक दूसरे के साथ स्नेह another. भग० ५,३;-घडत्ता. स्त्री० से इसप्रकार बंधे हुए कि एक चले तो दुसरे को (-घटता ) ५२२५२ समुयश्यना; ५२२५२ । भी चलनाही पड़े. bound by close ties of संबंध.परस्पर संबन्ध; परस्पर सामुदायिक रच- mutual love, so mucli, so that if ना. mutual formation of society; one walks the other also must interrelation. "अनमनसिणेहपडिबद्धा । walk in company.जीवा०३; भग०१,६; अण्णमएणघडत्ताए" जीवा० ३; भग० १,६; / अराणयकर. त्रि० (आश्रवकर) आश्रय ४२नार. --पुट्ठ. त्रि० (-स्पृष्ट) मे भीगने सरेस- __ श्राश्रव करने वाला. (One) who opens स्पर्श २१. एक दूसरे को छपा हुआ. in a door to the influx of Karma. reciprocal contact. भग० १, ६; भग० २५, ७, -~-बद्ध. त्रि० (-बद्ध) ५२२५२ गाढत२ मां- अरणयर. त्रि. (अन्यतर) भते से; अધેલ; જેમ જીવસાથે કર્મ અને કર્મ સાથે જીવી ने मार्नु अनेभानु चाहे जो अंडेश. परस्पर में बंधा हुआ; जिसप्रकार नाव | एक; दो में से या अनेकों में से कोई एक. One के साथ कर्म और कर्म के साथ जीवप्रदेश. of two or more. “अरणयरेषु अभियोin close inter-relation, e.g. the l गेसु देवलोगेसु देवत्ताए उववज्जइ" निसी० ४, soul with Karma and vice २१,१०,४; १२,१,८,१३, १२, १५,३५; versa. भग० १,६-भारियत्ता .स्त्री. ४०,१७,३३, भग०१,१383२,१२३,५ (-भारिकता-छान्योन्यस्य यो यो भारः स | ५, ६, ६, ५, ७, १; ७,८,३; १६, ६, २५, ६, विद्यते यत्र तनावस्तत्तथा) मे मीलना नाया० १; १५;१५; १६; वेय०४, १३,२६, ५, मार-मायाj. एक दूसरे का भार-बोझा । १३; सम० २८; अाया. १, १; १, २, ओव Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अरणयरग ] (२३२) [ अण्णाण - ३४; दसा. ६, ४, १०, ४ पन्न० २२ in another way. “अण्णहा लोग वव० १.११, ३७, १०, ११; कप्प० २, १५; मुवेहमाणे" पाया० १, ५, ३, १५४; नाया. -कुल. न० (-कुल) गमे ते मे स. दूसरा ६; १६; पंचा० १४, २२;-भाव. पुं० कुल-वंश. another family; any one (-भाव ) विपरीत भाव; सत्यने असत्य माfamily. दसा० १०, ४; नते. विपरीत भाव; सत्य को असत्य मानना. श्रणयरग. त्रि० (अन्यतर-क) नुस। “अरण ! regarding truth as untruth. यर" श६. देखो "अरणयर" शब्द. Vide भग० ३, ६;-वाइ. त्रि. ( -वादिन ) "अण्ण यर". दसा. ६,४ अन्यथावाही-असत्य मोसना२. अन्यथावादीअण्णया.अ०(अन्यदा) यारे मे समय; असत्य वोलने वाला. a liar; untruthful. पते. किसी एक समय में; कभी. At | नाया० ३; भग० १६, ६; some time or other. नाया० १: २: । राणाश्र. त्रि. (अज्ञात) न शामेल: ५, १६; भग० २, १; ३, १, ५, ४; विवा० १; अपरिस्थित. न जाना हुआ; अपरिचित. Not अण्णयाकयाई. अ. (अन्यदाकदाचित् ) known; unacquainted. ओघ. કેઈ એક વખત કોઈ એક સમયે ગમેતે ! नि० ६६; मे मते; अनिर्धारित समये. किसी एक | अण्णाइट्ट. त्रि. ( अन्वाविष्ट ) रताना समय में चाहे जिस एक समय में, अनिश्चित मावेशया व्याप थये ५-५२५२६ थयेस. देवता समय में. At some time or other; के आवेश से जो व्याप्त हो-परवश हुअा हा at an unfixed time. नाया० ५; ८; वह. Possessed, influenced, hy a. १२, १३, १४, १६; भग० ६, ३१; १५, १; | _spirit or deity. भग० १५, १; १८,६; एणव. पुं० (अर्णव ) समुद्र. (२) संसार. | अराणाउछ. पुं० (अज्ञातोज्छ) मुसो "अराणासमुद्र. संसार. Ocean. worldly ocean. यउंछ" श देखो. “अगणायउंछ" “अण्णवंसि महोहसि, एगे तिण्णे दुरुत्तरे” | शब्द. Vide “अण्णायउंछ". दसा० ७, १; उत्त० ५, १; विशे० ११२५; अण्णाएसि. पुं. (अज्ञातैषिन् ) गति, विता अण्णव. त्रि. (ऋणवत्) २७ भुं सोत्तर | આદિથી અજ્ઞાત થઇને આહારદિની એષણ भुत. २७ वा लोकोत्तर मुहूर्त. The કરનાર; પોતાનું માહામ્મન જાણતા હોય તેવા twenty-seventh Lokottara समामिक्षा ४२नार साधु. जाति, विद्वत्ता आदि Muhurta. जं. ५० न जताकर श्राहारादि की एषणा करने अण्णवालय. पुं० (पर्णपालक ) सेनामन। वाला;अपने महात्म को जो न जानता हो ऐसे कुल એક અન્યતીથિંક, કાલેદાયી ઈત્યાદિમાંને में भिक्षा ग्रहण करने वाला साधु. An asceमे. एक अन्यधमानुयायी का नाम; tic begging alms from families कालोदायी इत्यादेयों में से एक. A non- ignorant of his greatness Jaina of that name; one among and learning."suurger graag het Kalodayi and others. भग० ७, ८; . भिक्खू" उत्त० १५, १; उत्त० २, ३६; अण्णहा. श्र० (अन्यथा ) अन्यथा; अगर | अराणाण. न० (अज्ञान) अज्ञान; गा ; मा० शत; नहि ता; नलित२. अन्यथा; दूसरी | विपरीत भुद्धि विपर्यास. अज्ञान; अजानपन; तरह से; नहीं तो; या. If not; otherwise; | विपरीत बुद्धि. Ignorance; ne science. Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अण्णाण ] [एणाण - "भएणाणे तिविहे पएसते तंजहा-देस राणाणे सव्वगणाणे भावगणाणे " ठा० ३, ३; भग० ५, ७,८, १, २, ६, ३१, २६, १;नाया०५; ओव० २०; विशे० १०७; आव० ४, ८,-किरिया. स्त्री० (-क्रिया) ज्ञान પણે કરવામાં આવતી ચેષ્ટાથી લાગતી ક્રિયા भगंध; अज्ञानहियाने मेह. अज्ञान पूर्ण चेष्टा से होने वाला फर्मबंध; अज्ञानक्रिया का एक भेद. Karma arising from actions done in ignorance; a variety of Ajñāna Kriyā. ठा० ३, ३;-णिव्वत्ति. स्त्री० (-निर्वृत्ति) અજ્ઞાનની ઉત્પત્તિ; મતિ અજ્ઞાન, શ્રુત અજ્ઞાન અને વિબંગ એ ત્રણ અજ્ઞાનની નિષ્પત્તિ. अज्ञान की उत्पत्ति; कुमति, कुश्रुत और विभंग इन तीनों अज्ञानों की निष्पत्ति. rise of the three varieties of ignorance viz Mati, Sruta and Vibhanga ignorance. "कहविहाणं भंते ! अण्णाणणिम्वत्ति परणसा?, गोयमा!तिविहा प्ररणाणणिवत्ति पण्णत्ता, तंजहा-मइभरणाणणिम्वन्ति सुयश्ररणागाणिग्वत्ति विभंगरणाण णिब्वत्ति" भग०१६,८दोष. पुं०(-दोष) કુશાસ્ત્રના સરકારથી હિસાદિ કૃત્યોમાં ધર્મ બુદ્ધિ રાખવાથી લાગતો એક દષ; રૌદ્રધ્યાનનું त्रीoj सक्षण. कुशास्त्र के संस्कार से हिंसादिकृत्यों में धर्मबुद्धि लाने से जो दोष लगता है वह; रौद्रध्यान का तीसरा लक्षण. a sin arising from killing for religious purposes as a result of the teachings of false scriptures; the third variety of Raudradhyāna. ठा० ४, १; भग० २५, ७, -परीसह. पुं०(-परीषह) अज्ञान परिसह અજ્ઞાન એટલે વિદ્યા ન આવડવાથી થતું કષ્ટ ! सहन ४२jते. अज्ञानपरीषह; विद्या न आने से | होने वाले कष्ट का सहन करना. bearing without complaint troubles caused by ignorance; suffering without complaint the trouble of the sense of shame arising from the consciousness of want of learning. उत्त० २, ३, -फल. न० (-फन ) अज्ञानतुं ५८-सानाવરણરૂપ કર્મ; ધર્મગુરુ વગેરેની નિંદા કરવાથી બંધાતું જ્ઞાનાવરણીય કર્મ. अज्ञान का फल-ज्ञानावरणरूप कर्म; धर्मगुरु. वगैरह की निंदा से बँधने वाला ज्ञानावरणीय कर्म. Jnanavaraniya (knowledge obscuring ) Karma arising from censuring preceptors etc. "से नूणं मए पुव्वं कम्मारणाणफला कडा" उत्त० २, ३८;--लद्धि. सी० (-बधि ) અજ્ઞાનની પ્રાપ્તિ જ્ઞાનાવરણીય કર્મના यथाथती माननीप्रालि. अज्ञान की प्राप्ति; शानावरणीय कर्म के उदय से होने वाली प्रज्ञान की प्राप्ति. ignorance resulting from the maturing of knowledge obscuring Karma. भरणाणलडीणं भंते ! कइविहा पण्णता?, गोयना! तिविहा पएणता, मइअण्णाणलद्धी सुयमण्णाणलद्धी विभंगरणाणलद्धी" भग० ८, २, वाइ. त्रि. ( -वादिन् ) सज्ञानवाही-मजानનેજ શ્રેય માનનાર વાદી; જ્ઞાનમાં દોષ દર્શાपी अज्ञानतुं त्यापन ३२ना२. सज्ञान वादी; अज्ञान को ही श्रेय मानने वाला वादी; ज्ञान में दोष बतलाकर अशाव की स्थापना करने वाला. one establishing the superiority of nescience by pointing out the defects of knowledge. सूय० १, १, २, २३; गंदी० ४६;-सत्थ. न० (-शास्त्र) मशान शास्त्र; Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ एलाण्या ] ( २३४ ) [ अरणाय भारत, स, न सोधिशास्त्र | knowledge or science. भग• ३०, अज्ञानशास्त्र-भारत, काव्य, नाटक आदि लोकक १; टा० ४, ४, शास्त्र. secular science such as | अण्णाय. पुं० (अन्याय्य ) अन्यायी; न्यायthat of poetry, drama ete; | २हित. अन्यायी न्याय से रहित. Devoid science or knowledge not of justice; unjust. सूय. १, १३, ६ dealing with spiritual matters. -भासि. त्रि. (-भाषिन् ) अन्याययुक्त ठा०; मोसना२; भ म मोसना२. अन्याय धरणाया. स्त्री. (ज्ञानता ) मानता; युक्त दालन वाला. one who speaks सलगुपएं. अज्ञानता; अजान पन. Igno- without a sense of justice or rance. भग० १,६; सम० ३२, propriety. "जेविग्गहिए अरणायभासी" प्राणाणि. त्रि. (अज्ञानिन् ) मानी; | सूय. १,१३,६ Mणाया हितज्ञानथी २लित; ज्ञान- प्राणाय. त्रि. (अज्ञास) अगए; गया पाही. अज्ञानी; ज्ञान से रहित; अज्ञानदादी. पर्नु. बिमा जाना हुआ. Unknown; Ignorant; devoid of knowledge; | not known. अोथ. नि. १६, प्रव. professing the doctrine of ५८७; भग० ३, ७; १८,७-उंछ. पु. nescience. " अलाणी अण्णाणं (-उम्छ ) पश्यिय ४राच्या विना लिक्षा, विणइसा वेणइयवादी" सूय नि० १, १२, ७५२९५ वयेरे साधु सेवा ते. परि वय कराये ११८; पंचा० ११, २६; भग० १, ५, ८, २; बिना भिक्षा, उपकरण वगैरह का साधुद्वारा लिया ११, १; १८, १; २४, १; २६, १; सम०३०; जाना. accepting of alms & begging दसा. ६, ३०; of bowls by a Sãdhu as a strangभरणाणि-य. पुं. (अज्ञानिक) अज्ञानी; er. " अगणायउंछ पुलनिप्पुलाए "दत. જ્ઞાનહીન, જ્ઞાનમાં દેષ દર્શાવી અજ્ઞાનને જ १०, १६;-चरप्र. पुं० (-चरक ) अज्ञात श्रेय भाननार;. अज्ञानी; ज्ञान में दोष રહીને–રવજાત્યાદિ દર્શાવ્યા વિના ગવણું કરबतलाकर अज्ञान को ही प्रेय मानने वाला. ना२. अज्ञात रहकर-स्वजात्यादि प्रकट किये बिना Ignorant; devoid of knowledge; गवेषणा करने वाला. (one ) wandering one establishing the superio- about in search of alms incognirity of nescience by pointing to. ओक० ३८;-पिंड. पुं० (-पिएर) out the defects of knowledge or અજાણ્યા કુલની મિક્ષ અતિપ્રાન્ત તિક્ષા. science. भग० १, ८, २; सूय० १,१२, अज्ञात कुल की भिक्षा; अंतत्रान्त भिक्षा. alms २; अणुजो० ४१;-बाइ. पुं० (-वादिन् ) from an unknowu family." 4. અજ્ઞાનવાદી; જ્ઞાનમાં દેવ દર્શાવી અજ્ઞાનને જ राणायपिंडेण हियासएग्जा, णो पूपणं तवसा श्रेयरू५ भानना२ पाही. प्रज्ञान वादी; ज्ञान म भावहजा" सूय० १, ५,२७-सील. त्रि० दोष बतलाकर अज्ञान को ही श्रेयरूप मानने (-लिनोलो स्वभाव पंडितो पण नणापाला वादी. ( one ) maintaining onell श ते!. जिसका स्वभाव पाडत the superiority of nescience by भी न जान सकें एसे स्वभाव वाला. pointing out the defects of ( one ) of a temperament Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अण्णायया ] unknowable even by learned men. ( २ ) मे शील-झयर्य अंगीकार नथी थे। जिसने ब्रह्मचर्य अंगीकार नहीं किया वह. (one ) devoid of strict observance of chastity or continence. तायं अण्णायसीलां ( नारीणं ) " तंडु० अरणायया. स्त्री० ( अज्ञातता ) अज्ञात पहुं; યશ કીર્તિની વાંછાએ તપસ્યા વગેરેને પ્રકાશ ન २वे ते. श्रज्ञातपन; यशःवांर्ति की वांछा से तपस्या वगैरह का प्रकाश न करना. Remaining unknown; not disclosing one's penance etc. out of a desire for fame. सम०३२; मरणारंभणिवेित्ति बी० (अन्पारम्भनिवृत्ति ) ती हि आरंभनो त्याग खेती आदि आरंभ का त्याग. Giving up the pursuit of agriculture etc. which involves killing. “अण्णारं भणिवित्तीए अपणाहिट्ठणं चैत्र" पंचा० ७, ३३, परिणयाउत्त पुं० ( निकाल ) न्यसिंह નામે વિણકપુત્રની પુત્રી અન્નિકાને દેવદત્તથી થયેલ પુત્ર, કે જેણે તરુણાવસ્થામાં જાહ આચાર્યપાસે દીક્ષા લીધી અને થે!ડા વખતમાં આચાર્યપદ મેળવ્યું, વૃદ્ધાવસ્થામાં એક ઠેકાણે સ્થિરવાસ હતા. દુકાળ પડવ.થી શિષ્યાને ખીજે મેાકલી આપ્યા એક પુષ્પચૂલા સાધ્વી તેમને આહાર, પાણી લાવી આપતા તે સાધ્વીને કેવળજ્ઞાન ઉપજ્યું તે પણ વૈયાવચ્ચ કરતાં, જ્યારે આચાર્યને ખબર પડી ત્યારે તેની સેવા અટકાવી આ આચાર્યને ગા નદીનાવાથી ઉતરતાં નાવિકાયે નદીમાં નાખી દીધા, ત્યાં તેમને કેવળજ્ઞાન ઉપજ્યાનું કહે.भां छे. जयसिंह नामक वणिक पुत्र की पुत्री अनिका का देवदत्तद्वारा उत्पन्न पुत्र, जिन्होंने तरुणावस्था में जयसिंह आचार्य ( २३५ ) << For Private [ श्रखियाउच के पास दीक्षा ली थी और थोड़े समय में आचार्यपद प्रात किया. फिर वृद्धावस्था में एक स्थान पर स्थिरतापूर्वक निवास करने लगे. वहां दुष्काल पड़ने से उन्होंने अपने शिष्यों को दूसरे स्थान पर भेज दिया. एक पुष्पचूला नामक साध्वी उनके लिये श्राहारादि लाती थी. उस साध्वी को केवलज्ञान उत्पन्न हुआ परंतु तो भी वह साधु की वैयावृत्य करती रही. जब आचार्य को यह मालूम हुआ तब आचार्य ने उसे रोक दिया. इन श्राचार्य को नावद्वारा गंगा नदी पार करते समय नाविकों ने नदी में फैक दिया था. कहा जाता है कि, वहां उन्हें केवलज्ञान उत्पन्न हुआ. The son of Devadatta by Annikā, the daughter of a merchant named Jayasimha. He, in his youth, took Dikṣā from the preceptor Jayasimha and himself soon became a preceptor. In his old age he was living permanently at one place. Owing to famino he sent his disciples to another place. One female ascetic named Puspachula used to bring food and water for him. She attained to perfect knowledge yet she used to serve the preceptor when the latter came to know this he stopped her service. While this preceptor was crossing the Gangā river in a boat he was thrown into the water by the sailors, where, it is said he obtained perfect knowledge. संत्था० Personal Use Only Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अण्णुरण ] ( २३६) [भाहय अण्णुराण. त्रि. (अन्योन्य ) तुम। " अण्ण- done mutually. “अण्णोएणजणियं च मण्ण" श६. देखो “ अरणमएण" शब्द. होज्ज हासं" पण्ह० २, २;-पग्गहियत्त. Vide "अण्णमण्ण". कप्प० ३, ४६; न० (-प्रगृहीतत्व) १५ वायनी भने ५६ अराणूण. त्रि. (अनून-अन्यून)न्यूनताथा પદની પરસ્પર સાપેક્ષતા; પરસ્પર સાપેક્ષ रहित; पूर्ण. न्यूनता से रहित; पूर्ण. Com- વાક્ય બોલવાં તે; સત્યવચનના ૩૫ અતિશયplete; perfect, not wanting.नाया. मानी १७ मौ. वाक्य वाक्य की और पद पद की परस्पर सापेक्षता; परस्पर सापेक्ष अण्णेसण न० (अन्वेषण) तपासी ने वाक्य का बोलना; सत्यवचन के ३५ अतिशयों ते. गहरी जांच करना. Act of search- में से १७वां अतिशय. interdependence ing or looking minutely into. of sentences or words uttered; पंचा० १३, २५; utterance of inter-related अण्णेसि. त्रि०(अन्वेषिन् ) गवेषणा ४२नार; / sentences; the seventeenth of भागी ४२ना२. गवेषणा करने वाला; खोज the thirty-five Atiśayas of करने वाला; प्रार्थी. (One) who searches | truthful speech. सम० ३५, राय० after; one who solicits. " जे य | -समणुबद्ध. त्रि० (-समनुबद्ध ) ५२२५२ बंधपमुख्खममेसी कुसले पुण नो बढे नो मुक्के” | मंधायेस-नेयेस. परस्पर बंधा हुआ आया० नि० १, १, १, ६६; पाया० १, २, जुड़ा हुआ. inter-linked." अण्णोण्ण ६, १०२; समणुबद्धं णिच्छयतो भाणियविसयंतु" पंचा. अरणोरण. त्रि. (अन्योन्य ) तुम। “अण्णमराण" श. देखो " अण्णमण्ण" शब्द. अण्ह. न० ( अह-अहन् ) सि . दिन. Vide “ अण्णमएण ". विशे० ६१८ | A day. " पुन्वावग्रहकालसमयसि " पन्न० २; जं० प० ७, १४१;-अंतरिश्र. उवा० ६, १६४; त्रि० (-अन्तरित) मेसीनने आंतरे २७०. *अण्हय. पुं० (पाश्रव-अभिविधिना श्रौति एक दूसरे से अन्तर पर रहा हुआ. situat- श्रवति कर्म येभ्यस्ते पाश्रवाः) पार्नु ६२; ed at alternate intervals of भाववानो मार्ग; भय हेतु. पाप का each other.पंचा० ३, १६;-अणुगय. द्वार; कर्म आने का मार्ग; कर्मबंध का हेतु. त्रि० (-अनुगत ) अन्योन्य-मेमानने An inlet for the influx of Kaअनुसरीन २२१. एक दूसरे का अनुसरण rma; cause of Karmic bondage. कर रहा हुश्रा. situated in alternate परह. १, १; ओव. २०;-कर. पुं. succession. पंचा १८, ४५;-गमण. (-कर ) माश्र-भय ४२ना२; नवा त्रि० (-गमन ) ५२२५२ गमन ४२वा योग्य. उभ मांधना२. आश्रव-कर्मग्रहण करने वाला; परस्पर गमन करने योग्य. fitted for नवीन कर्म बांधने वाला. one who in mutual intercourse. “भरणो- curs fresh Karmas. ठा० ७, भोव. एणगमणं च होज्ज कम्मं " परह. २, २; -भावणा. स्त्री० (-भावना) आश्रवना -जणिय. त्रि० (-जनित) ५२२५२ रेस; અનિક ફલનું ચિંતવન કરવું તે; બાર ભાવના२वामरामे रेस. परस्पर किया हुआ. | मांनी सातभी भावना. पाश्रव के अनिष्ठ फल Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अहयंत ] ( २३७ ) का चितवन करना; बारह भावनाओं में से सातवी भावना. meditation upon the evils of Karmic inflow; the seventh of the twelve Bhāvanas. प्र० ५८०; अण्हयंत. व० कृ० त्रि० ( श्रश्नत्) लोन श्तो भोजन करता हुआ. Taking food; eating. तंडु० ओव० V रहा. धा० I . ( श्रा+श्रु ) याश्रव कुर्भसन्ध थवे । ते; अर्मनी याव थवी ते श्राश्रव होना; कर्म का आना. Inflow of Karmic matter into the soul. अरहाति श्रव० ३८; अण्हाणग. न० ( अस्नानक ) स्नान न ४२ ते स्नान न करना. Not bathing. भग० १, १; मोव ० अरहाराय त्रि० ( अस्नानक ) स्नानरहित. स्नान से रहित Bathless भग० १, ६; अतक्के माण. व० कृ०त्रि ० ( प्रतर्कयत् ) नान उरतो. कल्पना न करता हुआ. Not thinking about; not imagining. " परस्स लाभं श्रणासाएमाणे तक्केमाणे अपीहे - माणे " उत्त० २६, ३३; 46 तत्थ. त्रि० ( अग्रस्त ) त्रास न पाभेल. त्रास नहीं पाया हुआ. Not terrified; not frightened. एवं वृत्ते समाणे अभीए श्रतस्थे श्रणुविभ्गे” उबा० २,६६, नाया० ८ ६; तर पुं० तर - न तरितुं शक्यते इत्यतरः ) रत्ना६२, सागर, समुद्र, रत्नाकर; समुद्र. The ocean. प्रव० ४०१ ( २ ) त्रि. हुस्तर; तरवाने अशा दुस्तर; जिसे पार करना अशक्य हो वह insurmount - _able. " जे तरंति श्रतरं वणिया वा" उत्त० ८, ६; अतरंत त्रि० ( अतरत् ) रोगी; म्यान. [ अतहक्कार रोगी; उदास. Diseased; sickly; invalid. पंचा० ५, ४१; ( २ ) शम्य; असहि. अशक्य; सहनशीलता से रहित. incapable of endurance. सु० च० २, ५०४, अतरण. त्रि० ( * श्रतरण - ग्लान ) हुल; न. दुर्बल, कमजोर; ग्लानियुक्त. Feeble; sickly; lethargic. घ० नि० १४८; तव न० (तपस्) तपना अभाव. तप का अभाव. Absence of penance. “इसा अमरिस श्रतवो अविज्जमाया अहिरियाय ' उत्त० ३४, २३; "" श्रतवस्सि. त्रि० ( श्रतपस्विन् ) तपस्वी नहि; तपस्यान ३२नार. तप न करने वाला. (One) not practising penance. दसा • ६, २३, सम० ३०; अतसी. स्त्री० ( अतसी ) वनस्पतिविशेषः सीना छोड-जोड. अलसी का पौधा. A kind of vegetation; a linseed plant. पन० १; तह. न. ( तथ - श्रतथ्य ) असत्य भिध्या; असद्भूत; भुहु. मूंठ; मिथ्या; असद्भूत. A falsehood; a lie. " प्रणवज्जमतहं तेसिं, ण ते संवुडचारिणो सूय० १, १, २, २६; श्राया० १, ६, ३, १६१; १, ६, २, १८३; अतइक्कार. पुं० ( प्रतथाकार ) गुरुभे शिष्यने કંઈ આજ્ઞા કરતાં શિષ્યે ‘તેમજ કરીશ’ એમ शब्द प्रयोग न श्वा ते गुरु शिष्य को कुछ आज्ञा दे उस समय शिष्य का 'ऐसा ही करूंगा' ऐसा न कहना. Non-utterance of the words "I shall do so " on the part of a disciple in response to an order given by a preceptor. पंचा० १२, १७ For Private Personal Use Only " Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अतहास] (२३८) [ अतिंतिम अतहणाण. त्रि. (अतथाज्ञान- न विद्यते | of a different nature. “ भतारिसे यथावस्तु तथावानं यस्य तत्तथा) अयथार्थ | मुणी मोहंतरे " भाया० १, ६, १, १८०; नाना२; अज्ञानी. अयथार्थ जानने वाला; अतालिस. नि. (अतारश) ते १२नु अज्ञानी. Ignorant; possessed of | नलि; तेना नहि. उस प्रकार का नहीं; false knowledge. (२)न० मयथार्थ उसके समान नहीं. Of a different જ્ઞાન; અનેકાંતને એકાંતપણે જાણવું તે. nature; dissimilar. " अतालिसे से अयथार्थ ज्ञान; अनेकांत को एकान्तरूप से कुणई पोसं" उत्त० ३२, २६) जानना. incorrect knowledge. अतावक्खेत्त. न० ( प्रतापक्षेत्र) तानु क्षेत्र ठा० १०; ( 3 ) त्रि० प्रश्नोत्तरने पराम२ न नलित; रात्रि. ताप का प्रक्षेत्र; रात्रि. That जना२ १२७४. प्रश्नोत्तर को ठीक ठीक न which is not a province of जानन वाला पृच्छक. an inquirer sunlight; night. प्रव० ५२५; without a clear knowledge of questions and answers. भग०६,८; अति. अ० (अति) एं; अतिशय. ज़्यादह; बहुत. Very much; excessive. अताण. त्रि. ( अवाण ) बाय-२२९:हित. नाया. १; शरण रहित. Without protection. अतिउह. त्रि. (अतिवृत्त-अतिक्रान्तो वृत्ता. परह. १, १; दतिवृत्तः ) पोताना त्यने न जयनार. अतार. त्रि. (अतार ) तरवाने ५२७५; न अपने कृत्य को न जानने वाला. Ignorant तरीशाय तेविशास. दुस्तर; जिसका तैरना of the nature of one's own अशक्य हो वह. Insurmountable%3B actions " जंसि गुहाए जलणे तिउहे, too vast to cross. "अत्थाहमतारम अविजाणग्रो इज्झइ लुत्तपनो " सूय. १, पोरिधि सीप्रोदगम्मि अप्पाणं मयंति" ५, १, १२; नाया० १४; भग० ७, १; अतिंतिण. त्रि. (* प्रतिन्तिन) निराशनi अतारग. पुं० (अतारक)तरी न ४५ કારણો હોવા છતાં કચવાણ રાખી જેમ તેમ तेर अगाय पाली बगेरे. जिसका तैरना नमोसना२ साधु. निराशा के कारण होते हुए असंभव हो वह; अगाध जल आदि. In भी कुछ का कुछ न बोलने वाला साधु. ( A possible to cross; e.g. unfathom Sidhu ) not losing control of able water etc. नाया. ६ speech in spite of reasons for अतारिम. त्रि. (अतारिम ) मुश्तीथा तरी disappointment. "अतिसिखे प्रचवले, शाय तेय; दुरी २५। यो५. कठिनता भष्पभासी मियासणे" दस०८, २६; (२) से तैरा जा सके वह. Difficult to swim વચન સાંભળીને પણ શાંતિ રાખી બબડાટ ન across. "एते संगा मणुस्साणं, पाताला व ४२ना२. कटु बचन सुनकर भी शान्ति रखकर अतारिमा ,, सूय० १, ३, २, १२; बड़बड़ाहट न करने वाला. keeping quiet अतारिस. त्रि० ( अतादृश ) तेन को नहि and not losing control over तेना सर नलि; तेथा विलक्षण. उसके speech in spite of bitter words. समान नहीं; उससे विलक्षण. Dissimilar; | "जिणवयणरए अतितिणे" दस०६, ४, ५; Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अतिकाय ] ( २३६) [ अतित्ति श्रतिकाय.त्रि०(भतिकाय) जुमे “अइकाय" 'अइच्छिय ' श६. देखो 'अइच्छिय' शब्द. श६. देखो 'भइकाय' शब्द. Vide'अइकाय'. | Vide “अइच्छिय". ओघ. नि. ४१४; भग० १५, १; उत०७, २१; अतिकिलिह. त्रि० (प्रतिक्लिष्ट ) अत्यंत अतिताणागह. न० ( अतितानगृह) नानां भलीन नेशयुत. अत्यन्त मलीन. क्लेरायुक्त પ્રસિદ્ધ ઉચાં ધર, કે જેનગરમાં પેસતાં એકદમ Highly perturbed or agitated. या सावे. नगर का प्रसिद्ध ऊंचा घर, जोकि, क. प. ६, २०; नगर में प्रविष्ट होते ही एक दम दिख जाय. श्रतिवंत. त्रि. (अतिक्रान्त ) सतात-भूत A lofty & conspicuous building मां ययेस. अतीत-भूतकाल में हो चुका | in a town. ठा. २, ४, हुआ. Past; gone by. " जे य बुद्धा | अतितिक्ख. त्रि. (अतितीपण ) अतितीक्ष्य प्रतिवंता, जे य बुद्धा प्रणागया " स्य. १, पतीपो. बहुत ज़्यादह तीक्ष्ण. Very pungent or sharp. भग० १६, ४; अतिकम. पुं० ( अतिक्रम ) । 'श्रइकम' अतितेपा. त्रि. (* अतितेजा) यानी श६. देखो “ अइक्कम' शब्द. Vide त्रिनुं नाम. चतुर्दशी की रात्रि का नाम, " अइक्कम". भग० ७, ६; सूय० १, ८, २०; The night of the fourteenth अतिक्ख. त्रि. (प्रतीषण ) ती नलि ते. day of a month, so named. जं. तिमुं-सन्त नहित. जो तीक्ष्ण न हो वह; प० सू० ५० १०; कठोर न हो वह. Not sharp; not अतित्त. त्रि. (अन्त) असंतपी; मतृत; severe. पंचा० १६, १;-तुंड. त्रि. संतो५ पामे: नलि: H ययेद नहि. संतोष (-सुण्ड )नी यांय तीक्ष्ण-सत-हिन न पाया हुअा; असन्तुष्ट; तृप्त न हुआ हो वह. नयी तेवा पक्षी. जिसकी चोंच कठिन या Unsatisfied "फासे प्रतित्ते य परिग्गहेय" तीक्ष्ण न हो ऐसा पक्षी. a bird without उत्त० ३२, ८१; "अतित्ता कामाणं "पराह. sharp or hard beak. पंचा० १६, t; १, ४;-लाभ. पुं० (-लाभ) संतोषने प्रतिगच्छमाण. व० कृ• त्रि. ( अतिगच्छत् ) साल नलि; असंतोय; अतृप्ति. असन्तोष; अतिम ५२; बंधन ४२तो. अतिक्रमण- अतृप्ति; संतोष की प्राप्ति न होना. lack of उलंघन करता हुआ. Transgressing; contentment or satisfaction. violating. निसी० ६, ८; नाया० १; "संभोगकाले य अतित्तला." उत्त. ३२,२८% अतिगमण. न० (प्रतिगमन) नुस। “ अइग- | अतित्ति. स्त्री० (अतृप्ति) असंतोष; अतृप्ति. मण" श६. देखो 'अइगमण' शब्द. असंतोष; तृप्ति का अभाव. Want of conVide “अइगमण". नाया० २; tentiment or satisfaction. उत्त. अतिगय. त्रि० ( अतिगत) आत ययेस. प्राप्त ३२, ८०,-लाभ. पुं० (-लाभ ) संत५. हुप्रा. Obtained; got. नाया० १; नी साति; असंतापनी सास. संतोष की अतिचार. पुं० (अतिचार) मे अइयार' प्राप्ति न होना; असंतोष का लाभ-प्राप्ति. श६. देखो " अइयार" शब्द. Vide | absence of satisfaction or con "अड्यार". परह. २, १; आव० १, १; tentment. “ संभोगकाले य अतिति अतिख्छिन. त्रि. (*मविक्रान्त) शुभ लाभे " उत्त० ३२, ८०; Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रतित्थ 1 ( २४० ) अतित्थ न० ( चतीर्थ ) तीर्थं रे तीर्थ स्थाय्या પહેલાંને સમય અને તીર્થવ્યવòદ્ર થયા પછીતેા સમય; તીર્થ-સંઘસ્થાપનાને અભાવ. तीर्थंकर के द्वारा तीर्थस्थापित होने के पहिले का और तीर्थविच्छेद के पीछे का समय; तीर्थ- संघस्थापना का अभाव. Time preceding the establishment of Tirthas or orders of community by Tirthankara & also the time succeeding their break-down, भग० २५, ६, ७; नाया० १३ पन्न० १; सिद्ध. पुं० (-सिद्ध ) તીર્થંકરે સંધસ્થાપના કર્યાં પહેલાં અથવા તીર્થં વ્યવÛદ થયા પછી સિદ્ધ થાય તે; તીર્થને અભાવે સિદ્ધ થાય તે, જેમ મરુદેવી માતા वगेरे. तीर्थंकर के संघ स्थापन करने के पहिले या तीर्थ विच्छेद होने के बाद सिद्ध होना; तीर्थ के प्रभाव में सिद्ध होना; जैसे कि, मरुदेवी आदि. one who became Siddha when the orders of community were not founded or had suffered a break-down, e. g. Marudevi etc. पन० १; श्रुतित्थगर. पुं॰ ( श्रुतीर्थकर ) तीर्थ१२ नहि તે; તીર્થંકરની પદવી ન પામનાર કેવળી; गौतमस्वामी वगेरे. जो तीर्थंकर न हो वह; तीर्थंकर की पदवी न पाने वाला केवली; गौतम स्वामी वगैरह. One not entitled to be called Tirthankara e. g.; a Kevali; Gautamasvami etc. पन्न० १; सिद्ध. पुं० ( - सिद्ध) तीर्थ २ प પામ્યા વિના સિદ્ધ થયેલ, ગાત મ સ્વામી આદિ. तीर्थंकर की पदवी पाये बिना जो सिद्ध हुए हों वे; गौतमस्वामी आदि. one who has | attained salvation without being Tirthankara; e. g. Gauta masvāmi etc. पन० १; नंदी ● अतित्थयर. पुं० ( श्रतीर्थंकर ) तीर्थं५२ नहि पशु तीर्थकर ने देवणी वगेरे. तीर्थकर नहीं किन्तु उनके जैसे केवली आदि A person who is not a Tirthankara but who is like one; oga Kevali. प्रव० ४७६; [ अतिपास 7 "C श्रतिदुक्ख न० (अतिदुःख) भुमे । “अइदुक्ख " शह देखो ' इदुक्ख शब्द Vide अदुक्ख " " पिहिया व सक्खामो अति दुक्खेहिमगसंफासा " आया० १, १, २, १४; - धम्म. पुं० (-धर्म ) अत्यंत दुःख आपવાના જેને ધર્મ-સ્વભાવ છે તે; જ્યાં નિમિષ માત્ર પણ વિશ્રાંતિ નથી તેવાં નરકાદિ સ્થળ. अत्यन्त दुःख देने का जिसका स्वभाव है वह; जहाँ निमिष- क्षणमात्र भी विश्रान्ति नहीं है ऐसे नरकादि स्थान. that, the nature of which is to give extreme pain (hell etc., in which there is acute and incessant misery). सया य कलु पुर्ण धम्मठाणं, गाढोवणीयं श्रतिदुक्खधम्मं” सू० १, ५, १, १२, अतिधुत्त. त्रि० ( अतिधूत - श्रतीव धूतमष्ट प्रकारं कर्म यस्य सोऽतिधूतः ) सारे र्भी; महुस भ. कर्म के बहुत भार से युक्त; बहुल कर्मी. Heavily loaded with Karmas. अभिकूरकम्मे खलु श्रयं पुरिसे प्रतिधुते " सूय० २, २, ३२; प्रतिपंडुकंबला. स्त्री० ( अतिपाण्डुकम्बला ) જુ " श्रइपंडुकंबलसिला देखो 'अइपंडुकंबलसिला' शब्द Vide 'अइपंडुकंबलसिला. 'ठा० २,३; अतिपास. पुं० ( प्रतिपार्श्व ) लुभे। अइपास ६. देखो 'अइपास' शब्द. ६. "" "" Vide 'अइपास'. सम० प० २४०; ८८ For Private Personal Use Only " Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अतिप्पर ] अतिप्पए. श्र० • (अतिप्रगे) परे। डी. प्रातःकाल; In the early भोर; बिल्कुल सुबह. dawn प्रोघ० नि० ४१४; अतिष्यंत व० कृ० क्रि० (अतृप्यत्) अधरातुं; तृप्तिन पातु. तृप्ति न पाता हुआ. Insatiate; unquenching. "तं चिय श्रइप्पमाणं, भुंजइ जं वा प्रतिप्पंतो "' fto fo ६४७; श्रतिप्पण्या स्त्री० ( श्रतेपनता - श्रतेपन ) પસીને વળે,લાળ ઝરે, આંસુ ખરે તેવાં રુદનનાં કારણે દૂર કરવાં તે; આંસુ ઝરે તેવું રુદન ન २ ते रुदन के ऐसे कारणों का दूर करना जिनसे पसीना निकले, लार टपके और सू गिरें; ऐसे रुदन का न करना जिसमें आंसू गिरें. Removal of the causes of bitter weeping accompanied with perspiration, and dropping "" of saliva and tears; not to weep with tears dropping. भग० ७, ६; श्रतिप्पयंत. व० कृ० त्रि० ( अतृप्यत् ) भुमो "अतिप्पंत " शह देखो" प्रतिपंत शब्द. Vide " श्रतिप्पंत. दसा० ६, २७; प्रतिप्पसंग पुं० ( प्रतिप्रसङ्ग) लुभे । “अइप्पसंग ६. देखो " इप्पसंग शब्द. Vide" अप्पसंग " पंचा० १०, २१; अतिबल. त्रि० ( अतिबल ) अतिपूणवान्. बहुत बलवान्. Very powerful. सम• प० २३५; अतिमंच. पुं० ( श्रतिम) लुभे। " श्रइमंच " श६, देखो अइमंच " शब्द. Vode 66 66 " ( २४१ ) ܕ ܕ ܕ ܕ 'श्रइमंच. " जीवा० ३; अतिमहिच्छ. त्रि० ( श्रतिमहेच्छ ) धो संतोषी; मोटी छावा बहुत असन्तुष्ट; बहुत बड़ी इच्छा वाला. Extremely ambitious; highly discontented. पराह० १, ३; ३१ प्रतिमुच्छिय. त्रि० ( प्रतिमूर्च्छित ) मो मुच्छिय " शह देखो " श्रइमुच्छिय " शब्द. Vide "श्रइमुच्छिय." परह ० १ ३; प्रतियर धा० I ( श्रति+चर् ) उलंधन ३२; अति भणु ५२पुं. उल्लंघन करना; अतिक्रमण करना. To transgress; to violate. 46 श्रतियरंति सूय० २, ७, ६६ अतिराउल न० ( अतिराकुल- अतिशयोरै: समृद्धिरस्ति यत्र तच्च तत् कुलञ्चेति ) यतिसमृद्धिवानुं ग बहुत बड़ी समृद्धि वाला कुल. A very opulent family. पन० ११; [ अतिवश्चंत अतिरित्त त्रि० (अतिरिक्त) लुभे। “अइरित्त" १६. देखो इरित्त शब्द. Vide "इरित. " भग० २५, ३ सूर्य० २, ६, १५; -- सेज्जासणि. पुं० [स्त्री० (- शय्यासनिक ) भर्यांहाथी अधि शय्या पाट पाटा વગેરે રાખનાર; અસમાધિનું ચેથું સ્થાનક सेवनार साधु मर्यादा से अधिक शय्या, पाट श्रादि रखने वाला; असमाधि का चौथा स्थानक सेवन करने वाला साधु ( one ) who keeps bedding wooden seats etc. in excess of the prescribed limit. सम ० २०; ** "" अतिरेग. त्रि० ( अतिरेक ) लुओ " अइरेग शु*६. देखो “श्रइरेग” शब्द. Vide“ अइरेम.” For Private Personal Use Only भग० २४, १; अतिल्लिय. त्रि० (अतैल ) तेलना अंश विनानु. तेल के अंश से रहित. Free from oil. तंडु० अतिवश्चंत व० कृ० त्रि० ( प्रतिव्रजत्) अतिशय न्तो गति उरतो. अतिशय गमन करता हुआगति करता हुआ. Walking moving too far. जीवा ० ३; Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अतिवय ] V अतिवय. धा० I उ; अतिक्रमण ( अति + बज् ) उल्लंघन २. उल्लंघन करना; अतिक्रमण करना. To transgress; to violate. प्रतिवयति. पग्६० १, १; प्रतिवाति त्रि० (श्रतिपातिन् ) । 'अइवाइ' ६. देखो इवाइ शब्द Vide 66 "" 66 17 ܕܕ श्रइवाइ. सूय० १, ५, १, ५; श्रतिविज्ज. त्रि० ( श्रतिविद्य) लुओ " अइविज्ज" श०६. देखो “ अइविज्ज" शब्द Vide 'अइविज . " " तम्हातिविज्जं परमंति यच्चा” आया० १, ३, २, १११; १, ४, ३, १६६; अतिवेलं. अ० ( अतिवेलम् ) भुखे । “अइवेलं " शह देखो श्रइवेलं शब्द Vide श्रइवेलं. सूर्य० १, ६, २६; १, १४, २५; प्रतिसंकिलेस. पुं० ( श्रुतिसंक्लेश ) अत्यंत वित्तनी भसीनता. चित्त का बड़ा भारी मैलापन. Extreme impurity or turbidity of the mind. पंचा० १५, ६, प्रतिसेस. त्रि० ( प्रतिशेष ) । "इसेस" शब्द. देखो इसेस " शब्द. Vide "इसेस. ठा०५, २ श्र० १०; भग० ११, ६; प्रतिहि पुं० ( अतिथि ) अभ्यागत; मोन्न वते यावे प्रा. श्रभ्यागत; भोजन के समय आया हुआ पाहुना; मिहमान. A guest; a mendicant who comes at dinner time. ( २ ) ने सावधानी तिथि २२ नयी सेवा साधु, जिसके आने की तिथि नियत नहीं है ऐसा साधु. a Sadhu whose date of arrival is not fixed आया ० १, ८, ४, ११; अणुत्त० ३, १; आउ० ५; ठा० ५ ३; नाया० १२; - पूया. स्त्री० ( - पूजा ) अतिथिनी पूलसत्कार-परेशागत -यारी - णरहास. अतिथि क्वा सत्कार hospitality निर० ३ २; " 66 c ( २४२ ) " 66 ܕ ܕ For Private [ श्रतीय भग० ११, ६, संविभाग. पु० ( - संविभाग ) શ્રાવકનાં બાર વ્રત પૈકી બારમું વ્રત; જમતી વખતે પેાતાના ભાનમાંથી અમુક ભાગ अतिथिने यापवानी लावना लाववी ते श्रावक के बारह व्रतों में से बारहवाँ व्रत; भोजन करते समय भोजन में से अमुक भाग अतिथि को देने की भावना करना the last of the twelve vows of a Jaina layman; the earnest wish at the time of dinner, that a portion of it might be given to a guest. भग० ७, २; श्राउ० ५; श्रतीत. पुं० ( श्रतीत) भूताण. भूतकाल. The past. भग० १२, ४; नाया० ७; विशे० ४१; – श्रद्धा. स्त्री० (श्रद्धा) मनंતા પુદ્ગલપરાવર્તનપ્રમાણે અતીત-ભૂતકાળ, अनन्त पुद्गलपरावर्तन के अनुसार अतीतकाल. past time viewed from the point of changes in infinite particles of matter; i. e. time connected with past changes. अणुजो० ११५; – णिमित्त न० (-निमित्त) अतीत-भूतानुं निमित्त अतीत- भूतकाल का निमित्त instrumental cause of past time. निसी ० १३, १५; अतीय. पुं० ( अतीत ) भुखे । “अतीत" श०६. देखो " अतीत " शब्द. Vide " प्रतीत. " अजो० १४७; नाया ० १ भम० १, ६; ( २ ) त्रि• भूतअणनं. भूतकाल का. of the past. सूय० १, २, २, ५ - श्रद्धा. स्त्री ० ( - श्रद्धा ) अतीताण; भूतअण भूतकाल. past time; the past. प्रव० १०५३; - वयण. न. ( - वचन ) अतीतवथन - भूत કાળવાચક પદ—જેમ કે કર્યું, ખાધું, પીધું वगेरे. भूतकालवाचक शब्द, जैसे कि, खाया, पिया, किया आदि a word inflected Personal Use Only Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अतीरंगम ] (२४३) [ अत्त in the past tense; e. g. did etc. | अतुल. त्रि. (अतुल ) नी तुलना न ४२] पाया. २, ४, १, १३२; शा५ सयुमतुल्य; असाधा२९, अनुपम; प्रतीरंगम. त्रि. ( अतीरजम) ती२- or- जिसकी तुलना न की जा सके वह. Incom २ असमर्थ; संसारने नलि पलायना२. / parable; extraordinary. सम० ३०; संसार के तीर पर-किनारे पर पहुंचने में | पराह० १,१; असमर्थ. Unable to reach the अतो. अ० (अतस्) मेथी; अहिंथा; अनाथा. opposite shore, e.g. of worldly इससे; यहांसे. Hence; from the existence. आया० १, २, ३, ८०; place; therefore. " अतोपरं तुम अतीव. अ. (अतीव) मति; ; अतिशय. जाणासि" नाया. १६; दसा० २,८; ६, १; अत्त. त्रि. (श्रान-श्रा-अभिविधिना प्रायते बहुत; ज्यादह; अतिशय. Excessively. भग० २,१; नाया० ११; । दुःखात् संरक्षति सुखं चोत्पादयतीत्यानः ) अतुच्छ. त्रि० ( अतुच्छ) तु-७ नहि ते; S२; दु:५ ७२ना२; सुप आपना२. दुःख हरने वाला; सुखप्रद. (One ) removing श्रे४; प्रधान. जो तुच्छ न हो वह; उदार; श्रेष्टः मख्य. Not mean or insignifi inisery and giving happiness. “णेरहाणं भंते ! किं अत्ता पोग्गला अणता cant; high. पंचा० ७,२४;--भाव. पुं. पोग्गला? वा" भग० १४, १; (-भाव) या भाव; प्रधान-श्रे४ मार; Sal२ता. ऊंचा भाव; श्रेष्ठ भाव; उदारता. high अत्त. पुं० (श्राप्त-प्राप्तिर्हि रागद्वेषमोहानामै कान्तिक श्रात्यन्तिकश्च क्षयः सा यस्यास्ति or liberal feeling; nobility; स प्राप्तः ) यथार्थी ; रागपाहि सर्व excellence. पंचा० ७, २४; દેવરહિત, નિર્દોઆગમના પ્રણેતા; अतुहि. स्त्री० ( अतुष्टि ) असंत५; अभि. वीतराग. यथार्थदशी; रागद्वेषादि सब असन्तोष; तृप्ति का न होना. Dissatisfac- दोषों से रहित; निर्दोषागम का प्रणेता; tion; discontent. " अतुट्ठिदोसेण वीतराग. One absolutely free दुही परस्स, लोभाविले प्राययई अदत्तं " from love, hatred etc.; one with उत्त० ३२, २६; perfect vision of truth; an अतुरिय. त्रि. ( त्वरित ) ताणु नहि. author of faultless scriptures; धीमुं. जो जल्दी वाला न हो वह; ठंडा; धीरे । one devoid of passions. सूय० १, धीरे काम करने वाला. Slow; not fast. ६, ३३;-पन्नेसि. त्रि. (-प्रशान्वेषिन्" उड्ढे थिरं अतुरियं, पुव्वं चेव " प्राप्तो रागादिविप्रमुक्तस्तस्य प्रज्ञा केवल उत्त० २६, २४; नाया० १; भग० २, ज्ञानाख्या तामन्वेष्टुं शीलं येषां ते तथा ) ५, ७, १०; कप्प. १, ५-भासि . त्रि. સર્વજ્ઞની ઉક્તિનું અન્વેષણ કરનાર. (-भाषिन् ) शांतिथी मोसनार; तथा सर्वज्ञ की उक्तियों की खोज करने वाला. नहि सोलना२. शांति से बोलने वाला; बोलने (one ) who searches into (i. में शीघ्रता न करने वाला. speaking e. reflects upon ) the words or without haste. “श्रतुरियभासि विवेग | sayings of the omniscients. "वीरा भासि समियाए" आया. २, ४, १, १४०; | जे अत्तपन्नेसी" सूय० १, ६,३३;-मुक्ख. Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अत्त ] ( २४४) [अत्त पुं० (-मुख्य ) आत पुरुषोभा भुन्या त्रि० (-मति-प्राः प्रार्तध्याने मतिर्येषां ते पणज्ञानी. आप्त पुरुषों में मुख्य; केवलज्ञानी. | तथा ) आतध्यानमा नेमेस. आर्तध्यान ono chief among persons with À ofta. engaged in painful perfect knowledge; a Kevali. meditation. श्राउ. तंडु० अत्त. पुं० ( आत्मन्) 64; मात्मा; येतन अत्त. वि० (प्रात्त) ग्रह रेस; २वीरे. पक्षर्थ. जीव; आत्मा; चैतन्य पदार्थ. A soul; ग्रहण किया हुआ; स्वीकृत. Taken; acce a living being. विशे० ७५७; १३४३; pted. ठा० २,३, नाया० १;-परणह. पाया० १, ६, ५, १६५; उत्त० २, १७, पुं० (-प्रज्ञाहन् ) पोतानी : ५२नी सात दस०८, ३०; नाया० ५; १४; १६; भग. ગ્રહણ કરેલ અથવા આસ-હિતકર બુદ્ધિને २, १, ३, १, ३, ६, १०, १२, २; १७, ४; હણનાર; આત્મસંબંધી પ્રજ્ઞાને હણનાર-હરા- पन्न. १५; (२) पोते; गते; पंडे. स्वयं; वनार; ५।५ श्रमप्यतुं में सक्षप. अपनी या खुद. one's self. ओव० ४१; नंदी. दूसरे की आत्त-ग्रहण की हुई या आप्त-हितकर (3) खलाव; अति. स्वभाव; प्रकृति. बुद्धि को हनन करने वाला; आत्मसम्बन्धी nature. अत्साणं. द्वि० ए० गच्छा० ४६; प्रज्ञा को हनन करने वाला; पाप श्रमण का एक अत्तणो. १० ए० गच्छा. १३;-श्रागम. लक्षण. ( one ) destroying one's पुं० (-पागम ) तीर्थ:२नी अपेक्षासे भून own or another's (श्रात्त)acquired, सूत्रपा; मत्तागम. तीर्थंकर की अपेक्षा से Or ( प्राप्त ) wholesome inte मूल सूत्रपाठ; प्राप्तागम. the older or llect; (one ) repudiating spir original Jaina Sūtra; the Attāitual wisdom; ( a mark of a sinful ascetic). "अहम्मे अत्तपण्ण हा" gama. भग. ५, ४;---उक्करिस. पुं. उत्त० १७, १२; (-उत्कर्ष ) अभिमान मात्मस्वाया. श्रत्त. त्रि०(आर्त ) पारित; दु:मी; tणा आभिमान; आत्मप्रशंसा. pride; selfगयेस. पीडित; दुःखी; घबराया हुआ. applause. “ तम्हा अत्तुक्करिसो, वजेयम्वो A.flicted; troubled. सूय० १, ३, जतिजणेणं " सूय नि० १, १३, १२६; १, ६; उत्त० ६, १०, ओव. २०;-गवे -उक्कोसिय. पुं० (-उत्कर्षिक-श्रात्मोसणया. स्त्री० (*गवेषणता-गवेषणा) मात त्कर्षोऽस्ति येषां ते प्रात्मोत्कर्षिकाः ) वि४ દુઃખી–ગરીબ માણસોની વેષણ કરવી તે; वानप्र२५. गर्वयुक्त वानप्रस्थ. a proud કાણું દુઃખી છે? તેનું દુ:ખ કેમ દૂર થાય ? એમ hermit.ओव०-उवणीय. पुं० (-उपनीशा५ ४२वी ते. दुःखी मनुष्यों की खोज करना; त) दुराग्रह री पोताना मत स्थापन दुःखी कौन है ?, उसका दुःख किस तरह दूर કરવો તે; જેમ જીવ હણવા નહિ તે બરાબર. हो सकता है ? इस प्रकार खोज करना. In- પણું પાપીઓને તો હણવાજ જોઈએ vestigation into the causes and ઇત્યાદિ પિતાના મતમાં દેવ આવે તેવી cures of distress; finding out रीते ५२मतनुं त्यापन ४२Qते. दुराग्रह means and ways to remove पूर्वक अपने मत का स्थापन करना, जैसे जीवtheir distress. भग० २५, ७-मइ. । हिंसा करना नहीं परंतु पापी को तो मारना ही Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रत ] १, चाहिये इत्यादि; अपने मत को दोष लगे इस प्रकार दूसरे के मत की उत्थापना करना. establishing one's own tenet by specious and perverse reasoning; refuting the opponent's doctrine by arguments damaging to one's own doctrine. ठा० ४, ३; उवमा स्त्री० (-उपमा ) પોતાની ઉપમા; આત્મતુલના; પેાતાસાથેની सरजामणी. अपने आपकी उपमा आत्म तुलना self-comparison. सूर्य • ११, ३३; —कड. त्रि० ( - कृत ) पोतानुं श स्वीडअरेल; पोतानुं रामेस अपना बनाकर स्वीकार किया हुआ; अपनाकर रखा हुआ. accepted as one's own. भग० १, ६; १७, ४;– कम्म न० (-कर्मन् ) पोतानुं हुश्चरित -हुष्कृत्य. अपना दुश्चरितदुष्कृत्य. one's Own wicked action.“णिच्चुग्विग्गो जहातेणो, अत्तकम्मेहिं दुम्बई ” दस० ५, २, ३६; (२) नेनाथी આત્મા કર્યું કરી લેપાય તેવું કાર્ય; આધાर्भी माहाराहि. ऐसा कार्य जिससे आत्मा कर्मों से लिप्त हो; श्रधाकमी आहार आदि. action causing the inflow of Karma; accepting Adhakarmi food etc. दसा० ६, ६ - गवेस. त्रि० ( - गवेषक ) आत्मचिंता - गवेष थे।६. आत्मा की खोज करने वाला. (one ) meditating upon the nature of the soul. दसा० ६, ३१; ( २ ) ( श्रात्मानं चारित्रात्मानं गवेषयतीति) यरित्रात्मानो गवेष - शोध६. चारित्रात्मा की शोध करने वाला. ( one) meditating upon the nature of the soul and right conduct. तिगिच्छं नाभिनंदेजा, संचिउत्त० २, ३२; – गवेसि. "" खेत्तगवेसए [ अत "C त्रि० ( गवेषिन् ) आत्मानी गवेषणाशोध २नार; यात्भार्थी आत्मा की शोध करने वाला; आत्मार्थी.(one) meditating or reflecting upon the nature of the soul, दस० ८, ५७ – गामि. पुं० (-गामिन् ) आत्माने प्राप्त કરવા मोक्षमार्गमां यासनार भुनिः भुभुक्षु आत्मा को प्राप्त करने के लिये मोक्षमार्ग में चलने वाला मुनि; मुमुक्षु a sage striving after final emancipation. मुसं न बूया मुणी त्तगामी” सू० १, १०,२२, - छह. पुं० ( - षष्ठ ) सूयगडांगसूत्रना પહેલા અધ્યયનના પહેલા ઉદ્દેશાના પાંચમા અર્થાધિકાર, કે જેમાં પાંચ ભૂત અને છઠ્ઠા આ त्मानं निरूपण छे. सूयगडांग सूत्र के पहिले अध्याय के पहिले उद्देशे का पाँचवाँ अधिकार, जिसमें पंचभूत और छठे आत्मा का निरूपण है. the fifth subject of the first subdivision of the first chapter of Suyagadanga dealing with the five elements and the soul. अछट्टो पुणो श्राहु, श्राया लोगे य सासए" सू० १, १, १, १५ - ताण. न० ( - त्राण ) आत्मरक्षा; आत्मानुं रक्षण. आत्मरक्षा; आत्मा का रक्षण protsction of the soul. सूय० १, ११, ३२; --दुक्कड न० (-दुष्कृत ) पोतानुं दुष्कृत्य. अपना दुष्कृत्य one's own evil action. “ संपराइय शियच्छंति, अत्तदुक्कडकारिणी " सूय० १, ८, 5; -ater. पुं० (-दोष ) पोतानो होप- प्याभी अपना दोष; निजकी त्रुटि. one's own fault. सम• ३२; भग० २५, ७, — दोषोवसंहार. पुं० ( - दोषोपसंहार ) पोताना होषाने दूरકરવા-અટકાવવા તે; ૩૨ યોગસંગ્રહમાંને वीशमो योगसंग्रह अपने दोषों का दूर ( २४५ ) ८८ For Private Personal Use Only Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रत ] करना; ३२ योगसंग्रहों में से इकवीसवाँ योगसंग्रह. removing one's own faults; the twenty-first of the thirtytwo Yogasangrahas. सम० ३२; - पराणेसि पुं० ( - प्रज्ञान्वेषिन् - श्रात्मनः प्रज्ञामन्वेष्टुं शीलं यस्य स तथा ) आत्मज्ञानના શેાધક; આત્મહિતની ગવેષણા કરનાર જીવ. श्रात्मज्ञान की शोध करने वाला; आत्महित की गवेषणा करने वाला जीव. (one) seek ing after the knowledge of the soul for one's spiritual evolution. वीरा जे अत्तपणेसी, धितिमता जिइंदिया " सूय० १, ६, ३३; - परहह. पुं० ( - प्रश्नहन् - आत्मनि प्रश्न श्रात्मनस्तं हन्तीत्यात्मप्रश्नहा ) आत्म સંબંધી પ્રશ્નને હણનાર-ઉડાવનાર; પાપશ્રમक्षण. आत्मसंबन्धी प्रश्र का हनन करने वाला; पापश्रमण का एक लक्षण. one who evades a question relating to the soul; a mark of Pāpaśramana. अहम्मे प्रत्तपराहहा उत्त० १७, १२; - लद्धिय. पुं० ( - लब्धिकश्रात्मन एव सत्का लब्धिर्भक्तादिलाभो वा यस्यासावात्मलब्धिकः ) पोतानी लम्बिवाओ. आत्मलब्धि वाला; निज की लब्धि वाला. (one) possessed of one's own Labdhi or attainment. पंचा० १२, ३५; - लाभ. पुं० (-लाभ ) स्वरूपनो साल. स्वरूप का लाभ. attainment of (one's own) real or essential form or nature. क० गं० २, २६: – संपग्गहिय. त्रि ० ( - संप्रगृहीत ) हरे अर्थभां पोतानी ઉત્કૃષ્ટતા—શ્રેષ્ઠતા બતાવનાર; આત્મપ્રશંસા नुं मे २२. प्रत्येक कार्य में अपनी श्रेष्ठता बताने वाला; आत्मप्रशंसा करने वाला given to self-praise in all matters. "नय भ ( २४६ ) दस ० ६, ४, १; वह श्रत्तसंपग्गहिए -सम. त्रि० ( -सम આત્મતુલ્ય; પોતા समान; आत्भवत्. श्रात्मतुल्य; अपने समान; आत्मवत् like one's self'; equal to oneself. " त्तसमे मसेज्ज छप्पिकाये" दस० १०, १, ५ – समाहिश्र. पुं० (-समाधिक) स्वपक्षनी सिद्धि अश्वामाटे પણ મધ્યસ્થપણે રહી પરતે દુઃખ ન ઉપજાवते. स्वपक्ष की सिद्धि करने के लिए भी मध्यस्थभाव से रहकर दूसरे को दुःख न उपजाना. not defending one's own side for fear of giving pain to others. “ कुजा अत्तसमाहिए " सूय० १, ३, ३, १६; -- समाहिश्र - य. त्रि० ( समाहित ) सहा स्वउपयोगमा भेडायेस; निर्विदपसभाधियुक्त सदा आत्मोपयोग में लगा हुआ; निर्विकल्पसमाधियुक्त absorbed in Nirvikalpa meditation i. e. one in which there is no distinction between the knower and the known. एवं त्तसमाहियअणिहे " आया० १, ४, ३, १३५; हिय. न० (-हित ) आत्महित; आत्मानुं हितश्रेय. आत्मा का हित कल्याण. well-being of the soul; one's own welfare. दस० ४; अत्तग. त्रि० ( श्रात्मग- श्रात्मनि गच्छतीत्या c त्मगः) आंतरि; यात्मि. आन्तरिक; आत्मिक. Inward; relating to the soul. चिच्चारण अत्तगं सोयं " सूय० १, ६, ७; अत्तः पुं० ( श्रात्मार्थ ) आत्मानो अर्थस्वर्ग, मोक्षाहि आत्मा का अर्थ-स्वर्ग, मोक्ष आदि. Final goal of the soul such as heaven, emancipation from births etc." इह कामनियट्टस्स, श्रतद्वे नावरज्झइ ” उत्त०७, २६; ( २ ) पोताना For Private Personal Use Only و [ अत्तट्ठ 6C Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अत्तट्टिय ] (२४७) मतसम; स्वार्थ. अपना मतलब; स्वार्थ. self- अत्तरण. न० (आस्तरण) पथारी५२८४वाinterest. “ अत्तट्ठा गुरुथो लुद्धो, बहुपावं | नु वस्त्र; माछा बिस्तर के ऊपर ढांकने का पकुवइ ” दस० ५, २, ३२; वस्त्र;चादर. A bed-cover. विशे०२३२२; अत्तट्टिय. त्रि. (आत्मार्थिक-प्रात्मार्थे भव- अत्तवं. पुं० (आत्मवत् ) सामान उपयोग मात्मार्थिकम् ) पोतानेमाटे; पोतानी Mत वाणी; सारयेत साधु. आत्मोपयोगी; सावधान भाटे. अपने लिये. For one's own | साधु. (One) self-restrained; (one) person. “ अत्तट्टियं सिद्धमिहेगपक्खं " | reflecting upon the soul; e. g. उत्त० १२, ११; (२) पोतानुं रेस; सी- | a Sadhu. " भासं निसिर अत्तवं" रेस. अपना किया हुआ; स्वीकृत. accepted दस० ८, ४६; (२) पायी आत्मा. as one's own. पाया. १, ६, १, १; । कषाय रहित आत्मा. soul free from अत्तता. स्त्री० (भात्मता-प्रात्मनो भाव प्रात्म- | Kasāya or evil passions. ता) सामान मस्तित्व; अपनी याती. 'अत्तवतो' ष० ए० ठा० ६, १; श्रात्मा का अस्तित्व; Existence of the | अत्ता. पुं० (आत्मन्) आत्मा; 94. आत्मा; जीव. soul; state of being of the soul. Soul. पिं० नि० भा० ४; ( २ ) पोताना रेस भनु परिणाम. अपने | अत्ताण. त्रि. ( अनाण) त्रा-श२ एरहित; कर्मों का परिणाम. result of तो ४२१४ नहोय ते. त्राण-शरणone's own Karma. " इह खलु अत्त- रहित; जिसका कोई रक्षक न हो वह. Deताए तेहिं तेहिं कुलेहिं अभिसेएण संभृता" fenceless; destitute of refuge; अाया. १, ६, १, १७६; helpless. पराह० १.१; विवा अत्तत्तासंवुड. त्रि. (आत्मात्मसंवृत-श्रात्म- अत्तीकर. ना० धा. II.(प्रात्मी+कृ) पोतान्यारमना संवृतः ) सामावरे आत्मामा । नु ४३ से; पोताना ३५०मा से. अपना सीन थयेस. आत्मा के द्वारा आत्मा में लीन. बना लेना; अपने कब्जे में लेना. To take Absorbed in the contemplation possession of; to make one's own. of one's own soul. भग० ३, ३, अत्तीकरेइ. पिं० नि० ११२; निमी० ४, १; अत्तत्थ. त्रि. ( अत्रस्त) त्रास वार; भय अत्तीकरत. व. कृ. निसी० ४, १; वगरना; त्रास पाभेर नहि. त्रास रहित; भय अत्तेय. पुं. (आत्रेय ) मात्रेय-ऋषि. श्रात्रेयरहित; त्रास नहीं पाया हुआ. Not terrifi- | ऋषि. The sage Atreya. विशे० ed; without fear;not frightened. नाया०६; १५; IV अत्थ. धा•I. (प्रास्) मेस'. बैठना.To sit. श्रत्तय-अ.पुं०(श्रात्मज) छ। हीरे; पिताना प्रत्याहि. आ० नाया. १; पीथी पथयेश पुत्र. लड़का; पिता के वार्य Vत्थ. धा. I. ( अस् ) थy; डा. से उत्पन्न पुत्र. A son. ठा० १०; भग० होना. To be; to exist.. ९, ३३; ११, ६, नाया० १, २, ७, ८,६; अत्थि . ओव० १५; नाया. १; २; ८3; १६, १२; १४; १६; १८, विवा० १; निर. १, १; भग० २, १; ५, ६; १८,८; अत्तया.स्त्री०(आत्मजा) ही पुत्री.लड़की;पुत्री. अत्थु. ओव० १२; जीवा० ३, ४; A daughter. नाया• ८; १४; विवा० १ | अत्थ. न. (अस्त) माथभते; मश्य यj; २७६६ Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अत्थ ] (२४८) [ अत्थ ચંદ્ર, સૂર્ય વગેરેનું દેશાંતર-ક્ષેત્રાંતરમાં જવું તે. अस्त होना; अदृश्य होना; चन्द्र, सूर्य आदि का क्षेत्रान्तर में जाना. Setting; disappear-1 ing; e.g. of the sun, the moon | etc. सू० ५० १,२,३; जीदा० ३; दसा०७,१; | अत्थ. न० (अन) ५४वानां स्यीया२-ती२ वगेरे. फैंकने का अस्त्र; तीर वगैरह.Anissile;e.g. an arrow etc.पण्ह० २,२; विशे० ३०१६; अत्थ. अ० (अत्र ) लि; अंखि हा. यहां. Here ; in this place. भग० ८, १; | पन्न. २; अत्थ. पुं० (अर्थ) धन; द्रव्य; संपत्ति परिग्रह. धन; संपत्ति; परिग्रह. Wealth; riches. ओव० ३२; सू०प० २०; परह ० १,२; भग० १२,६; सु.च. १०,६५; भत्त०१०३;नाया० १; १४; १८; उत्त० ३२, १०७; (२)सभीना ५जनारू ५ पर्वत; भेरु पर्वत. लक्ष्मी का भंडाररूप पर्वत; मेरु पर्वत. the Meru mountain, treasure of immense wealth. सम० १६; (3) तात्पर्य; मतम; सारांश; भावार्थ. तात्पर्य; मतलब; सारांश. meaning; gist; sense. ओव० ४०; उत्त० १, २३, ३२, ३, नंदी. ४०; विशे० १०३६; ( ४ ) शहना अभिधेय; वाच्यार्थ; विषय. शब्द का वाच्यार्थ; विषय. the expressed meaning of a word. विशे. १०७१; १३६६; ओव० १६; भग० ५, ४, ८, ८,२५,७; पिं० नि० ६७; १२६; १६०; (५) अपेक्षा अपेक्षा. standpoint; expectation; relation. जावा. १; (१) पदार्थ अनिसाय पर्थ. पदार्थ; अभिलाप्य पदार्थ. a substance. विशे० १२८; १०३७; (७) शाहि पांय वि५५. शब्दादि पांच विषय. the sense-contacts. पन्न० १५; विशे. १७६; (८) मोक्ष, परमार्थ. मोक्ष. immortality. दस० ५, २, ४३; -अत्थि. त्रि० (-अर्थिन् ) धननी माँ; धनना याय. धन का अर्थी; धन का याचक. needy of wealth; (one) begging money. भग० १५, १;-अत्थिय-श्र. त्रि० (-अर्थिक ) । “अस्थअत्थि" श६. देखो “अत्थअत्थि" शब्द.vide 'अत्यत्थि.' नाया. १; बं० ५० ३, ६७-अभिमुहः त्रि. ( -अमिमुख) अर्य अखए ३२वामां तु२. अर्थ ग्रहण करने में चतुर. clever in grasping meaning. विशे० म०;-अभिसंकि. त्रि० (-अभिशकिन् ) धननी याहुना-२७ ४२ना२. धन की चाहना करने वाला. (one) longing for wealth; ( one ) desirous of getting wealth. नाया० १८; ---अलिय. न० (-अलीक) द्रव्यनेमाटे मोल ते. द्रव्य के लिये असत्य बोलना. telling a lie for the sake of wealth. परह. १, २;-श्रवग्गह. पुं. (-अवग्रह ) पार्थन। द्रियानी साथे २५४ संध थाय ते; भतिज्ञाननी से मे. पदार्थ का इन्द्रियों के साथ स्पष्ट सम्बन्ध होना; मति ज्ञान का एक भेद. connection of an organ of sense with its object; a variety of Matijñāna, preto 9; सम० २८-श्रादाण. न० (-श्रादान ) દ્રવ્યઉપાર્જન કરવાના કારણરૂપ અષ્ટાંગ નિમિત્ત; આઠ પ્રકારના નિમિત્ત પ્રકાશવા તે. व्रव्योपार्जन करने के कारणरूप अष्टांग निमित्त. interpreting any or all of the eight varieties of signs and omens with a view to earn money. ठा० ३, ४-श्रालोयण. न० (-अालोचन ) अर्थनु मादायन ४२jचिंतन ५२y ते. अर्थ का आलोचनचितवन करना. reflecting upon the Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ग्रन्थ ] ( २४६ ) meaning of पंचा० ३, ६ - उग्गहपुं० (- अवग्रह ) व्यंन्नाव पछी अर्थनं સામાન્યપણે ગ્રહણ કરવું તે; પાંચ ઇંદ્રિય અને મનસાથે પદાર્થના વ્યક્ત સંબંધ થાય તે. व्यंजनावग्रह के पश्चात् अर्थ का सामान्यतया ग्रहण करना; पांच इन्द्रिय और मन के साथ पदार्थ का व्यक्त सम्बन्ध होना. percep tion of a determinable senseobject; the definite connection of the sense-object with five sense organs and the mind. सम• ६, नंदी ० २७; क० गं० १, ५ उग्ग्राहण. न० (- अवग्रहण ) रीना ने निश्चय अश्व ते. करनी-कर्म के फल का निश्चय करना determining about the results of actions. भग० ११, ११: - श्रोग्गड. पुं० (- श्रवग्रह ) पांयद्रिय मने મનની સાથે પદાર્થોને રસંબંધ થતાં જે प्रथम सामान्य जोध थाय ते. पांच इन्द्रिय और मन के साथ पदार्थों का सम्बन्ध होने पर जो प्रथम सामान्य बोध होता है वह. the first perception of a determinable sense-object due to the connection of the object with the five sense-organs and the mind. कप्प० १, ७; विशे० २६५; भग० ८, २ ठा०२, १;- श्रोग्गहण. न० ( - श्रवग्रहण ) इसनिश्चय फल का निश्चय. certainty about result भग० ११, ११; -- कंक्खिय. त्रि० ( - काङ्चिन् ) अर्थ--धननी आांक्षा तृष्णावा. धन की तृष्णा वाला. desirous of, hankering after, wealth. भग० १, ७; १५, १:- कर. त्रि० (-कर ) धन भेजवनार. धन उपार्जन करने वाला; द्रव्य संपादन करने वाला. one, acquiring we ३२ For Private [ अत्थ alth. वव० १०, ४; - - कहा. स्त्री० (कथा) અર્થ-દ્રવ્યસંબંધી કથા, જેમ કે દ્રવ્ય વિનાને मनुष्य तृष्ण तुझ्यछे त्याहि धन संबंधी कथा, जैसे कि, धनहीन मनुष्य तृण के समान है इत्यादि. talk obout wealth ; e.g. talking about the miseries of poverty. ठा० ३, ३ - कामश्र- थ. त्रि० (-कामक- अर्थे दृष्ये कामो वाम्दामात्रं यस्याऽसावर्थकामकः ) द्रव्यनी बांच्छना पाणी द्रव्य की चाह वाला. desirous of wealth. भग० १, ७; —– गवेसण्या. स्त्री० (* - गवेषणता - गवेषणा) धननी गवेषणाशोध १२वी ते. धम की खोज करना search after wealth. भग० १५, १ – गवेसि. त्रि० ( गवेषिन् ) घननी गवेषणा - शोध २२. धन का अन्वेषण - खोज करने वाला. ( one ) searching after wealth. भग० १५, १;--ग्गहण न० (-ग्रहण ) અર્થ-પદાર્થનું જ્ઞાન; પદાર્થને નિશ્ચય કરવા ते. अर्थ-पदार्थ का ज्ञान; पदार्थ का निश्चय करना knowledge of the meaning of a word or words etc. विशे० ७; -जाय न० (-जात) द्रव्यना अमार-मीन, गरास, मनवर वगेरे. द्रव्य का भेद-जमीन, जागीर, पशु आदि. different forms of wealth; e. g. land, animals etc. वेय ० ० १०, १८ पंचा० १०, ३३; - जोगि. त्रि० (-योनि) पैशानी उत्पत्तिनां स्थान; पैशा भेजववाना उपाय धन की उत्पत्ति का स्थान; धन उपार्जन करने का उपाय means of gaining money. तिविहा श्रत्थजोणी पन्नत्ता, संजहा- सामे दंडे भेए " ठा० ३, ३; - य. पुं० (- नय) अर्थप्रधान नय; अर्थनी माश्रय ४२नार-नैगम, संग्रह, व्यवहार भने ऋसूत्र से यार नय. अर्थप्रधान नय; अर्थ का आश्रय लेने वाले नैगम, संग्रह, व्यवहार Personal Use Only Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अत्थ ] ( २५० ) [अत्थ और ऋजुसूत्र ये चार नय. standpoint relating to the object congidered. It is the collective name of four standpoints viz Naigama, Sangraha, Vyavahāra and Rijusutra. "नैगमाद्याश्चत्वारोऽप्यर्थनया अर्थमेव प्राधान्येन शब्दोपसर्जनमिच्छन्ति" सूय० टी० २, ७, ४०;-णिउर. पुं० (-निकुर ) ८४ et अर्थनिरागमा आणविशेष. ८४ लाख अर्थनिकुरांगप्रमाण कालविशेष. a period of time measuring eighty-four lacs of Arthanikuranga. जीवा० ३, ४; जं. प० २, १८-णिउरंग. पुं० (-निकुरागनिपूराङ्ग ) ८४ सास नलिनप्रमाण आण विशेष. ५४ लाख नलिनप्रमाण कालविशेष. a period of time measuring eighty-four lacs of Nalinas. जीवा० ३, ४;-दंड. पुं० (-दण्ड) शरी નિર્વાહ અર્થે કર્મ બંધ થાય તે સ્વાર્થે દંડાવું તે. शरीरादि के निर्वाह के लिये कर्मबंध होना; स्वार्थ के लिये दंडित होना. Karma arising from actions done to support one's body etc. प्रव० ८२६; पएह ० ३, ५;-धर. त्रि. (-धर) शास्त्राने। अर्थ धरनार; अर्थवेत्ता. शास्त्र का अर्थ धारण । करने वाला; अर्थवेत्ता- (one)well-versed in the meaning of Sastras. ठा० ३, ३;-निज्जयश्र. त्रि. (-निर्यापक ) નયપ્રમાણુ લાગુ પાડી સૂત્રના અર્થને નિર્વાહ ४२ना२. नय प्रमाण को अन्वित कर सूत्र के अर्थ का निर्वाह करने वाला. (one) explaining the Sūtras with logical reasoning of stand points. दसा. ४, ३१;-पज्जय. पुं० (-पर्याय) अर्थन। मे शिनु प्रतिपादन १२२ पाय; अर्थ: ५ ५५. अर्थ के एक देश का प्रतिपादन करने वाला पर्याय अर्थरूप पर्याय. a modification explaining a part of a substance. विशे० ३६८;-पय.न. (-पद) “GIE, વ્યય અને દૈવ્યયુક્ત સત્ ” ઈત્યાદિ અર્થ अतिपा-प्रधान ५६. उत्पाद, व्यय और ध्रौव्य युक्त पदार्थ होते हैं" इसप्रकार अर्थ का प्रतिपादन करने वाला-प्रधान पद. a term such as one conveying the meaning of a substance with the three attributes of creation, sustained existence and destruction. प्रथ० १५१७;-पिवासिय, त्रि० (-पिपासित) धननी तृपयावाणी; धन भगवाने मातुरथये. धन की तृष्णा वाला; धन प्राप्त करने के लिये आतुरित. greedy; thirsty of wealth. भग० २, ७; १५, १;-पुहुत्त न०(-पृथुस्व-पृथु-विस्तीर्ण तस्थ भावः पृथुत्वम् , अर्थस्य पृथुत्वमर्थपृथुखम् ) याहि पार्थना पिरता२०५ श्रुतशान; सामान्य श्रुतमान. जीवादि पदार्थों का विस्ताररूप श्रुतज्ञान; सामान्य श्रुतझान. Srutajñāna consisting of a detailed description of Jiva or soul and other categories. "जं वा अत्थेण पुढं अत्थपुहसंति सम्भावो" " अत्थपुडुत्तस्स तेहि कहियस्स ” विशे. १०७२;-भाव. पु. ( -भाव) शहना अर्थमा लाव-उपयोगवाते. शब्द के अर्थ में भाव का जोड़ना. associating action or use with the meaning of a word. “ सदस्थभावा णिनोगेणं " पंचा. ३, ४५;-मास. पुं० (-माष ) भास; સોનું, રૂપું જોખવાનું ૮ રતિ ભારનું એક વજન. माशा; सुवर्ण तोलने का ८ रत्ती भर का एक Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रत्थ] ( २५१ ) [अत्थंग arz. a measure of weight equal opulence or magnificiance of to eight Rattis; ( one, Ratti- wealth. विवा० १; नाया० ८; १३; about two grains). नाया० ५; भग० -संपयाण. न० (-सम्प्रदान) अर्थ-धननु १८, १०,-लाभ. पुं० (-लाभ) धनने हान हे त. धन का देना; धन दान करना. साधननी प्राप्ति. धन का लाभ; धन की प्राप्ति. gift of wealth. नाया० १६;-सत्थ. acquisition of wealth. भग० ११, न० (-शास्त्र) अर्थशास्त्र, पैसे पी ११; नाया. १;-लाह. पुं० (-लाभ) રીતે ભેગો કરવો તેની રીતિ બતાવનાર શાસ્ત્ર, घननी प्राप्ति. धन की प्राप्ति. acquisition अर्थशास्त्र; धनसंचय करने की रीति बताने of wealth. कप्प. १, ८-लुन्छ. त्रि. वाला शास्त्र. science of wealth; poli(-लुब्ध) द्रव्यती साससापागा; द्रव्यतुध; tical economy. सु० च० ४, ३१३;राय. द्रव्यना साली. द्रव्य का लोभी; द्रव्य की २०६;-सत्थकुसल. त्रि० (-शास्त्रकुशल) लालसा वाला. greedy of wealth. अर्थशास्त्रमा उशक्ष-हुशीयार. अर्थशास्त्र में भग० १५, १;-बायग. न० (-वाचक) निपुण-कुशल.well-versed in political અર્થવાચક પદ, જેમ કે વૃક્ષ છે, ઘટે છે economy. जं. प. ३-सार. पुं. पत्याहि. अर्थवाचक पद; जैसे वृक्ष है, घट है (-सार) प्रधान धन; ४७ या सार आदि. a complete or inflected द्रव्य तत्वमास प्रधान धन; नक्दमाल; रोकर word expressive of a meaning. धन. cash money; essence. नाया। विशे० १००३;-वि.त्रि० (-वित्) शार्थ- २;-सिद्धि. स्त्री० (-सिद्धि) आर्य सिदि. नेताना२. शब्दार्थ को जानने वाला. know- कार्यसिद्धि; मतलब का पूरा होना. accoming the meaning of words. पिं० | plishment of object. गणि० ५० १; नि०भा० १;-विणिच्छय. पुं०(-विनिश्चय)। नाया० ८-सुगण. त्रि० (-शून्य ) अर्थ हार्थना-यथार्थ निश्चय. पदार्थ का यथार्थ । पारनु; निरर्थ. अर्थ रहित; निरर्थक; बिना निश्चय. correct and well-establish-1 मतलब का. useless; meaningless. ed meaning of scripturall ठा० १,१; words, categories etc. “बहुस्सुअं| अत्थो . अ. (अर्थतस् ) मर्यनी अपेक्षासे; पज्जुवासिज्जा, पुच्छिजस्थविणिच्छयं” दस० अर्थथी; अर्थाश्री; अर्थरूपे. अर्थ की अपेक्षा ५, ४४;-व्वावण. पुं० (-न्यापन) सर्व से; अर्थ से; अर्थरूप से. In the form of अर्थप्रत्ये व्यात थन२. सब अर्थों में व्याप्त meaning: from the point of होने वाला. pervading the whole meaning. “सो होइ अभिगम, सुयनाणं Artha i.e. meaning etc. विशे०८६ जेण प्रत्थो दिटुं"उत्त०२८, २३; नाया० १; ---संजुत्त. त्रि. (संयुक्त) अर्थसहित) | प्रव० ६७० सार्थ. अर्थसहित; सार्थक. accompanied | अत्थंग. पुं० (अस्ताङ्ग) मरतक्षेत्रमा गई with meaning. “ विउलं अत्थसंजुत्तं, योवीसीना ५६२मा तीर्थ६२तुं नाम. भरत कित्तइस्सं सुणेह मे " दस० ५, २, ४३; क्षेत्र की गत चौवीसी के १५ वें तीर्थकर का -संपया. स्त्री० (-सम्पदा ) धननी वैमरा नाम. Name of the 15th Tirthaघननी सं५. धन का वैभव; धन की संपदा. iikara of Bharata. Ksetra Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रत्थंगय] [अत्थरग in the past Chovisi. प्रव. २६२; नादि में रहता हुआ. Sitting; residing श्रत्थंगय. त्रि. (अस्तङ्गत ) साथभेला; सरत in such places as a cemetry थयेला. अस्तंगत; अस्त हो चुका हुआ. Set; etc. "तस्थ से अस्थमाणस्स, उपसग्गाe.g. the sun, the moon etc. भिधारए ” उत्त० २, २१; भग० ७, “ अस्थंगयाम्म प्राइचे, पुरत्थाय अणुग्गए " | १; ८,४; दस० ८, २०, त्थमित्र. त्रि० ( अस्तमित ) मस्त पामेल; अत्यंत. व कृत्रि० (अस्तमयत् ) मायमतो; | साथभेस; सूर्य माथभी गयेस. अस्त प्राप्त संरत यता- पामती. अस्त होता हुआ. अस्त हुआ. Set; e.g. the sun. वेय. Setting. " अत्यंतंमिय सूरंमि, पाहारेइ ५, ६; विशे०१५६५ोघ. नि. ५०७; सूय. अभिक्खणं " उत्त. १५, १६% १, २, २, १४;-उदिय. त्रि० (-उदित) * अत्थक्क. न. (अनवसरे) अवस२ विना; જે આથમીને પાછા ઉગ્યા હોય તે; અર્થાત્ मत २. विना अवसर के, बेमौके, હીનકુળમાં જન્મી મહત્પદ મેળવ્યું હોય Atan improper time; too early त; म ७२४शी भुनि. अस्त होकर फिर or too late.मु. च. २, ३८०; उदय होने वाला; अर्थात् हीनकुल में उत्पम अत्थग्य. वि. (अर्थघ्न ) अर्थनी हानि ४२नार. होकर महत्पद प्राप्त करने वाला; जैसे कि, हर अर्थ की हानि करने वाला. Destructive efir yra. rison after having set; of Artha i.e. wealth etc. 190 i.e. a person of low birth नि० ३४; rising to greatness,liko the sage अत्यणघरग. पुं० ( प्रास्थानगृहक ) wii Harakesi. ठा० ४, ६;-अथमिय. सावता सुभेमेसेअवां ५२. ऐसा घर त्रि. (-अस्तमित) सायमीत पुन: साथमेश जहाँ देवगण आकर मुख पूर्वक बैलें. A હોય તે અર્થાત હીનકુળમાં ઉત્પન્ન થઈ પુનઃ house worthy of abode for એવા દુષ્કર્મ કરે કે મરીને દુર્ગતિમાં ચાલ્યો gods. राय० १३६ M५- ससुरिया साई. अस्तंगत अस्थमण. न. (अस्तमन ) सूर्यन पायम होते हुए फिर अस्त होना, अर्थात् हीन कुलमें ते सुपर्नु सरत थj ते. सूर्य का अस्त होना. उत्पभ होकर फिर इस प्रकार के दुष्कर्म करना The setting of the sun. राय० ६२; जिरासे दुर्गति प्राप्त हो. जैसे कालसूरिया नामक जं. प० ७, १३६; सम० १६;-मुहुत्त. न. कसाई. set once more i.e. a person (-मुहूर्त ) सूर्यास्त थवानुं मुहूर्त-वमत. born in a low family and ensurसूर्यास्त होने का मुहूर्त-समय. time of ing the same kind of birth by sunset. भग० ८, ८, evil actions like the butcher अत्थमय. न. (अस्तमय) सूर्यकोरेनुं मरत | Kālasūriyā. JTO 8, }; g-2श्य थयुं ते. सूर्यादि का अस्त । अत्थमे. धा• I. ( अस्त+इण् ) साथम; होना. Setting of the sun etc. भग. सरतपाम. अस्त होना. To set (as २, १०; opposed to“ to rise "). अस्थमाण. व. कृ. त्रि. (*यासीन) असतो; अस्थमेइ. प्रय० ५८८ श्मशानाहिमा पास ४२ते. बैठता हुश्रा; श्मशा- | अत्थरग. न० (पास्तरक) २२७६; Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अत्थरग] ( २५३) [ अस्थापति , आच्छादन; चादर. A cover- मान५); सास्था; &ा. जिनशासन ing ; a bed-cover. नाया. १; जीवा. के प्रति श्रद्धा रखना; आस्था रखना. ३, ४; भग० ११, ११; Faith; reverence; 0. g. for अत्थरग. त्रि. ( अस्तरजम् ) निर्म; २१०७. Jainism. जीवा० १3B निर्मल स्वः साफ. Free from dirt | अस्थाण. न० ( प्रस्थान ) विषय; 24प्रसंग. pure." अत्थरयमिउमसूरगोत्थय" भग० अप्रसंग. Anything inappropriate. ११,११७ विशे० ६७१, अत्थरण. म०(पास्तरण ) मा.आच्छादन; | अत्थाण. न. (अास्थान) समार; . पर्दा. A covering; a bed-cover. सभागृह; सभास्थान. A council hall; भोघ.मि. ७२ a meeting-house. सु. च० २, ३६६; अत्थरय. न० (मास्तरक) मे “अत्थरग" अत्थाणी. स्त्री. (प्रास्थानी ) समा; मे. श६. देखो “ अत्थरग" शब्द. Vide सभा; बैठक. A meeting. पिं० नि० ८८; "अस्थरग." नाया. १; जीवा० ३, ४; प्रत्थात्थमणपविभत्ति. पुं० (अस्तास्तममभग० ११, ११; कप्प० ४, ६३, प्रविभक्ति ) भा यंद्रमा, सूर्य मायभवाना अत्यन्वण. पुं० (अथर्वण) अयशुनाभे यार દૃશ્ય બતાવવામાં આવે અને એક નાટય वेभाना मे ६. चार वेदों में से अथर्वण પ્રકાર; દેવતાના બત્રીસ પ્રકારના નાટકમાં नामक एक वेद. the Atharvans नयभो ४२. एक प्रकार का नाटक, जिसमें Veda; one of the four Vedas. सूर्य, चंद्र के अस्त होने का दृश्य बतलाया जाय; "जाव अस्थम्वणकुसले यावि होत्था'' विवा. देवताओं के बत्तीस प्रकार के नाटकों में से है वें १, ५; नाया० ५; १६; भग० ६, ३३; प्रकार का नाटक. A variety of drama अत्थसिद्ध. पुं० ( अर्थसिद ) संदीपना exhibiting scenes of the setting ઐરાવતક્ષેત્રમાં આવતી ઉત્સર્પિણમાં થનાર suu and moon; the ninth of मीन तीर्थ४२. जम्बूद्वीप के ऐरावतक्षेत्र में | the thirty-two kinds of dramas आगामी उत्सर्पिणी में होने वाले दूसरे तीर्थकर. | of gods. राय० १२; The future second Tirthankara अत्थाम. त्रि. (अस्थामन ) शारीरि: पर of the coming Utsarpiņi in the २डित; सामान्य शक्ति नी. शारीरिक Airāvata Kşetra of Jambū- | बल से रहित; सामान्य शक्ति रहित. Physi. dvipa. नाया० ८; सम० प० २४३; (२) _cally weak. नाया. १;८; १३; १६; १८%; पक्षना शमा विसर्नुसत्त२ नाम. पक्ष के १६; भग० ७, १; दसवें दिन का लोकोत्तर नाम. name of the अत्थावत्ति. स्त्री० (अर्थापत्ति) प्रत्यक्षा प्रभा10 th day of a fortnight in the ણથી જણાયેલ અર્થ જેના વિના ઉપપન્ન ન Lokottara world. “ अस्थसिद्ध अभि- થાય, તેવા અદષ્ટ અર્થની કલ્પના કરવી તે जाते अचासणे य संतजए" सू०प० १०; अर्यापत्ति, म " पीनो देवदत्तो दिवा न १४; जं. ५० ७, 1५२; भुक्ते " मे पायमा वित्तनुं पुष्ट५ रात्रि भत्था. स्त्री. ( प्रास्था ) forशासनप्रत्ये । मेसिन विना पन नथी, तथा रात्रिभोजननी Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अत्थाह ] ( २५४) [ अस्थि ३८५ना याय ते अापत्ति. प्रत्यक्षादि अगाध; बहुत ऊंडा-गहरा. Very deep. प्रमाणों से परिज्ञात अर्थ जिसके बिना उपपन्न unfathomable. भग० १,६८, १ न हो ऐसे अदृष्ट अर्थ की कल्पना, जैसे मोटा | नाया० ६; १४; १६; पिं० नि० ३३२; ताजा देवदत्त दिन में नहीं खाता, परन्तु भोजन अस्थाहिगार. पुं. (अर्थाधिकार ) ५४२९५ बिना मोटा ताजा हो नहीं सकता तो रात में વગેરેનું અભિધેય-વિષયઉપક્રમનો એક ભેદ. अवश्य खाता होगा, ऐसा कल्पना करना अर्था- प्रकरण वगैरह का विषय; उपक्रम का एक पत्ति है. An inference used to ac- भेद. The subject or topic of a count for an apparent inconsis. chapter etc.; a sub-division of tency. e. g. from the sentence Upakrama. " अहवा उवक्कमे छम्बिहे “Fat Dovadatta does not dine पएणत्ते, तंजहा-माणुपुब्बी नाम पमा by day” the inference is that णं वतन्वया भत्थाहिगारे; समोभारे " he dines by night. पिं० नि० ४५७; अणुजो० ७०; ५८-जाणभ. त्रि० पंचा. ४,३६-दोस. पुं०(-दोष) ri ( *-ज्ञायक) अर्थन २१०५ परामर અર્થપત્તિથી અનિષ્ટપણની પ્રાપ્તિ થાય ત્યાં સમજનાર એટલે સુધી કે તે અર્થના लागतो सूत्रनो मेष. नोम " ब्राह्मणो न ઉપયોગમાં તન્મય બની જાય; દાખલા તરીકે हन्तव्यः"ये सूत्र मन्यु डाय ते पाही न એક માણસ “ધર્મ” શબ્દના અર્થમાં ઉપમારો ત્યારે અબ્રાહ્મણ-ક્ષત્રિયાદિકને મારવાનું ગવંત હોય, ધર્મનું સ્વરૂપ બરાબર સમજતો અર્થોપત્તિથી આવી પડે છે, કે જે અનિષ્ટ હોય તે તે માણસને શબ્દાદિ નયવાળા ધર્મ છે, માટે ત્યાં અર્થપત્તિ છે. સૂત્ર રચનામાં તરીકે ઓળખે અથવા “ધર્મ' કહી બોલાવે. ते दोष नये. अर्थापत्ति से होने अर्थ का स्वरूप यहाँ तक ठीक ठीक समझने वाला दोष-सूत्रदोष, जैसे कि, “ ब्राह्मणो न वाला कि, उस अर्थ के उपयोग में तन्मय हो हन्तव्यः " अर्थात् ब्राह्मण को नहीं मारना जाय; उदाहरणार्थ एक मनुष्य "धर्म" शब्द के चाहिए, यह एक सूत्र बनाया, परंतु अर्थापत्ति अर्थ में इतना उपयोग वाला हो और वह धर्म से इसका यह अर्थ भी होता है कि, ब्राह्मण का स्वरूप इतना ठीक ठीक समझता हो कि, को नहीं मारना चाहिये पर क्षत्रियादि को उस मनुष्य को शब्दादि नय वाले धर्मरूप ही मारना चाहिए, ऐसा अर्थ अनिष्टकारक होने सममें और "धर्म" कह कर उसे बुलावें. से यह एक दोष है, जो अर्थापत्ति के कारण (one ) thoroughly knowing the होता है, इस दोष को सूत्र रचना में न आने देना meaning and so much absorbed चाहिए. a faulty construction of in it that he is unable to peran aphorism involving by Ar- ceive any thing else properly. thāpatti, an undesired result अणुजो० १४८; 8.g. "a Brahmana should not | अस्थि. अ० (अस्ति) के विधमान; हयाbe killed", here the inference तिभा. है; विद्यमान; मौजूद. Being%3 viz. a non-Brahmana may be ___existent; so it is. " अस्थिणं killed, is involved. पंचा० ४, ३६; भंते, जीवाणं पाणाइवाएवं किरिया अत्थाह. त्रि० ( अस्ताध ) 04 . | कजह " प्रोब० ३४, भग० १, Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अधि ] [अस्थिकाय १;६१०; २, १; ३, २, ५, ६; १८, ३; दस | ous of ; covetous of. ओव० ३२; ५, २, २७, १०, १, ७; अणुजो० ८०; सू. अत्थि. पुं० (अस्थिक) मसी पाणु क्ष. प० २०; नाया. १; २; ८; १४; १६; (२) विशेष; अगत्थियार्नु 3. बहुबीज वाला वृक्ष૬ધર્માસ્તિકાય આદિના પ્રદેશ–સૂક્ષ્મ विशेष. A kind of tree with many संश. धर्मास्तिकाय आदि का प्रदेश. atomic seeds. ( २ ) न० ते उन ५८. बहुबीज portions of Dharmāstikāya etc. वाले वृक्ष का फल. a fruit of the above(૩) પજવણુ સત્રના ત્રીજા પદના એકવીસ- said tree. दस० ५, १, ७३; जीवा० १; મા દ્વારનું નામ, જેમાં ધર્માસ્તિકાય આદિ पन० १; भग० २२, ३, ७ द्रव्यर्नु मात्र व्युं छे. पन्नवणा श्रथिउद्देसय. पुं० ( अस्त्युद्देशक ) भगवती सूत्र के तीसरे पद के २१ वें द्वार का नाम, સૂત્રના ૨૦ મા શતકના બીજા ઉદ્દેશાનું નામ. जिसमें धर्मास्तिकायादि छः द्रव्यों का अल्पा- भगवती सूत्र के २० वे शतक के दूसरे उद्देशे बहुत्व दिखाया गया है. name of the का नाम. Name of the second Uddtwenty-first Dvāra of the third eśā of the twentieth Sataka Pada of Pannavaņā dealing of Bhagavati Sutra. भग. २०,२; with the six substances such as अस्थिकाय. पु. ( अस्तिकाय ) घारितय Dharamāstikāya eto. qrao ; मादि पान्य द्रव्य; अस्ति-प्रश, 14-सभूलअस्थि. त्रि. ( अर्थिन् ) पनि श्रीमंत. પ્રદેશના સમૂહપ કાળ શિવાયના પાંચ દ્રવ્ય, धनवान. A wealthy man.पंचा० १०,२६ तेमा यार स सने १. धर्मास्तिकाय (४) सूत्र ने मर्थन जना२ शुरु. आदि पांच द्रव्य; अस्ति-प्रदेश, काय-समूह सूत्र और नर्थ को जानने वाला गुरु. ( one ) प्रदश के समूहरूप काल द्रव्य के सिवाय अन्य knowing a Sūtra and its mean- पांच द्रव्य, जिनमें चार अजीव और एक ing; e. g.npreceptor. विशे० १४४६; 17 &, One of the five embodied अत्थि. न० (अस्थि) . हती. The bone. substances viz Dharma, Adhaप्रव० १३८४;-खंड. न० (-खण्ड) जाने। rma, Akasha, Pudgala and ४४. हही का टुकड़ा. a piece of bone. Jiva. " चत्तारि अधिकाया अजीवकाया प्रव० १३८४; -मिज्ज. न० (-मज्जा ) पन्नत्ता. तंजहा-धम्मत्थिकाए अधम्मत्यिकाए उनी भिलाहट्टी की मजा. the marrow अागासस्थिकाए पोग्गलस्थिकाए' ठा० ४, of the bones. दसा. १०, ८; ४; सूय. २, ३, २३; पन्न० १५; सम० ५; पाथिभ. त्रि० ( भास्तिक ) 04, २५804,२वर्ग, भग० २, १; १०, ७, ६; २५, ४;-धम्म. न२४, भाक्ष माहिने मानवाया। मास्ति पुं० (-धर्म ) अस्तिय५ ध; गतिमा जीव, अजीव ,स्वर्ग,नरक, मोक्ष प्रादि का अस्तित्व સહાય કરનાર ધર્માસ્તિકાય૫ દ્રવ્યધર્મ. मानने वाला; आस्तिक. (One) believing अस्तिकाय रूप धर्म; गति में सहायता करने in the existence of soul, heaven, वाला धर्मास्तिकाय रूप द्रव्यधर्म. a. subhell, absolution etc. ठा० ४, ४ stance which is the medium of अस्थिश्र. त्रि. (अर्थिक ) irj; अर्थी; motion to soul and matter. सास. इच्छा बाला अर्थी; लालची. Desir-| ठा० १०; प्रव० ६७४; Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अस्थिक्क ] ( २५६ ) [ अस्थिर अस्थिक. न. (प्रास्तिश्य ) आस्ति ; | अस्थिया. स्त्री (अस्तिता ) अस्तित्व का ७५, १००, २१, २२॥हिन भानवां ते. ___५. मौजूदगी; अस्तित्व. Existence. आस्तिकपन; जीव, अजीव, स्वर्ग, नरक आदि विश० १७२१ का मानना. Belief in the existence अत्थिर. त्रि. ( अस्थिर ) अपरिचित. अपof soul, non-soul, heaven etc. रिचित; बिना पहिचान का. Unacquaintपंचा० १०,६; ed:unfamiliar."अस्थिरस्स पुग्वगाहियस्स अस्थिस. न० ( अस्तित्व ) अस्तित्व; विधमा | वत्तणा जं इह थिरीकरण" पंचा० १२, ४५; नप; वा; याती. मोजूदगा; विद्य- (२) 4215; जीवमत यालेनहि मे. मानता.Existence."से णूणं भंते ! अस्थित्तं ज़्यादह समय तक न टिक सकने वाला. not अस्थित्ते परिणमइ" भग० १, ३, lasting. भग० १, ;-छक. न. अत्थिनत्थिप्पव्वाय. पुं०( अस्तिनास्तिप्रवाद)। (-पटक ) अस्थिर, अशुभ, हुमंग, दु:२५२, અસ્તિનાસ્તિ નામનો ચોથો પૂર્વ દિપૂર્વ- અનાદેવ અને અજસકીર્તિ એ નામ કર્મની શાસ્ત્રમાંનું એક, જેમાં અસ્તિત્વ, નાસ્તિત્વનું छ प्रतिमानो समुदाय. अस्थिर, अशुभ, विवेयन बास तेना विछे थये। छे. अस्ति दुर्भग, दुःस्वर, अनादेय और अयश कीर्ति नास्ति नामक चौथा पूर्व; चौदह पूर्वो में से एक इन नाम कर्म की छः प्रकृतियों का पूर्व, जिसमें अस्तित्व, नास्तित्व का विवेचन समुदाय. the group of the six था. हाल में उसका विच्छेद हो गया है. The varieties of Nāmakarma viz. fourth Pūrva of the scriptures, Asthira, ASubha, Durbhaga, one of the fourteen Purvas Dusvara, Anādeya and dealing with existence aud non Ayasakirti क. गं. १, २८;-णाम. existence. It is no longer ex. न० (-नामन् )ना यथी आन, सांप tant; सम० १४; १८; नंदी० ५६; प्रव. વગેરે શરીરના અવયે અસ્થિર મળે તે નામ ७१६; अर्भनीय अति. नामकर्म की एक प्रकृति, अथिनिऊर. पुं० (मर्थनिपूर ) नुमा “प्रस्थ जिसके उदय से कान, अांख वगैरह शरीर के णि उर" श५-६. देखो “ अत्थणिउर" शब्द. अवयव स्थिरता रहित हो. a variety of Vide " अथणिउर." अशुजो० ११५; Nāmakarma maturing into unभग० ५, १; steadiness of eyes, ears etc. क. अस्थिनिऊरंग. न. (अर्थनिपूराङ्ग) मे गं० ५, ६-तिग. न० (-त्रिक) अस्थिर भत्थणिउरंग" श६. देखो “ अत्थाणिउरंग" નામ, અશુભ નામ અને અયશકીર્તિ નામ शब्द. Vide "अत्थणिउरंग." भग० ५, १3 से त्रय नाम भनी प्रति. अस्थिर नाम, अमुमो० ११५; अशुभ नाम और अयशःकीर्ति नाम ये नामकर्म अत्थिभाव. पुं० (अस्तिभाव ) विद्यमानपY; की तीन प्रकृतियां. the group of the मस्तित्व. विद्यमानपन; अस्तित्व. Exis- three varieties of Nāmakarma tence; (२) सत्यार्थ; विधमान परतु. viz Aśubhanāma, Ayasakīrti. सत्पदार्थ; विद्यमान वस्तु. an existing nama and Asthiranāma. क. प. thing. भग० ७, १०; ओव० ३४; । २, १०२;-दुग. न० (-द्विक ) अरियर Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अस्थिवाय] ( २५७ ) [ अदंड નામ અને અશુભનામ એ નામકર્મની બે एक. One there is; some one. प्रति. अस्थिरनाम और अशुभ नाम ये भग०२, १३, ३, ५, ४, ६, ५,८,१०; १८, नामकर्म की दो प्रकृतियां. the group ८, २०, १;८; २६,१;नाया. 1; १५; १६; of the two varieties of Nāma- जं० ५० ५, १२७; karma viz Asthiranāma and | अत्थेरय. पुं० (प्रास्तरक ) नितुं. बिस्तर. ASubhanāma. क. गं० २, ७, A bed. नाया० १; अत्थिवाय. पुं० ( अस्तिवाद ) समानुं | अथ. अ० (अथ ) पछी; पथात; या. पीछे; अस्तित्व स्था५-भ आत्मा छ, अर्भ पश्चात्. Afterwards. सू० प० १०; छे, मोक्ष छ, भोक्षन पाय छेत्यादि सत् अथव्वणवेय. पुं० (अथर्वणवेद) सो “अत्यपार्थनुं सत्य अने शशशृंग, ५०५ मादि व्वण" श०६. देखो “ अत्थव्वण " शब्द. असत्पदानुसत्य सी॥२ ते. सत्पदार्थों | Vide “अत्थव्वण". भग० ६, ३३; नाया० का अस्तित्व स्थापन करना; जैसे कि, श्रात्मा । ५; कप्प० १,६; है, मोक्ष है, कर्म है आदि सत्पदार्थों का सत्व | अथिर. त्रि० ( अस्थिर ) मे “ अस्थिर" और आकाशकुमुम, बंध्यापुत्र आदि अस २६. देखो 'अस्थिर' शब्द. Vide 'अस्थिर'. त्पदार्थों का असत्व स्वीकार करना. Doc- सूय० २, ६, २, सम० २८; भग० १,६%3; trine accepting the existence सु. च. १०,६५; पन्न. २३; क. गं० १, of realities like soul, Karma, २७, २, ३२;-पासण. न० (-श्रासन ) absolution etc. "पत्थि लोए अलोए बात सासन. हिलता हुआ आसन. वा, येवं सन्नं निवेसए । अत्थि लोए अलोए वा, an unsteady seat."अथिरासणो कुक्कुएवं सन निवेसए" सूय० २, ५, १२; इए, जत्थ तत्थ निसीयइ " उत्त० १७, १३; अत्थुय. त्रि० (प्रास्तृत ) मियावे. बिछाया | अदंड. पुं० ( श्रदण्ड ) हिंसा कोरे घना हुआ. Spread. विशे० २३२१; नाया० અભાવ; મન, વચન અને કાયાના પ્રશરત ગ; १३; १७ हिंसा वगैरह के दंढ का अभाव; मन, वचन और Vत्थुव. धा. I.( प्रा+स्तु ) A५y; काया का प्रशस्त योग. Absence of such ५यारी पाथरवी. बिछाना; बिस्तर करना. Bins as killing etc.; pure, sinless To spread ; e.g. a bed. operations of mind, speech and अस्थुम्बइ. क. वा० विशे० २३२१; body. “एगे अदंढे" सम० १; (२) ६अस्थुवंत. व. कृ. विशे० २३२१; सकतनी अभाव. सज़ा का अभाव. absence अत्थेगा-य. त्रि. (सन्स्येकक) छेसा of punishment. भग० ११, ११; मे४. हैं कुछ. Some there are. "अत्थे -~~-कुदंडिम. न. (-कुदरिडम ) नुस। गइया समाउया समोववरणगा अत्धेगइया " अदंडकोदंडिम " श६. देखो ‘अदंडकोसमाउया विसमोववरणगा अत्थेगइया विस- दंडिम' शब्द vide 'दंडकोदंडिम'. भग. माउया समोववरणगा प्रत्येगड्या विसमाउया ११, ११–कोदंडिम. त्रि. (-कुदण्डि. विसमोववरणगा" भग० १, २; १६, ३, म-दण्डलभ्यं द्रव्यं दण्डः, कुदण्डेन नितं भत्थेगा-य. त्रि. (अस्स्येकक) छे ४ कुदण्डिमं सन्नास्ति यत्र तत्तथा ) अ५२२५ से; गते । . है कोई एक; कोई भी प्रभारी ते 3, १५२५ २ता माछ। Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अयंतधुवणय ] (२५८) [अदत्त पत्ता : ते १६, नेनो यां मना अदक्खु. भू. प्र. व. “ भदक्खुकामाइ होय ते. अपराध के अनुसार दंड, दंड कहलाता रोगवं" सूय० १, २, ३, २; भग० ५, है और कमती बढ़ती कुदंड कहलाता है, इन ४; १४, ३; दोनों का जहाँ अभाव हो वह. absence अदरखु. त्रि. ( अदृष्ट ) भामर्शन हुँ of disproportionate punishment. दृष्टि.अवाग् दशन; संकुचित दृष्टि.Shortness " अभडप्पवेसं अदंडकोदंडिम" भग० ११, of vision. “ अदक्मू व दक्खू वाहियं " ११; जं० प० ३, ६८, कप्प० ५, १०१; सूय० १, २, ३, ११; अदंतधुवणय. न० ( अदन्तधावनक ) तुम। अदक्खु. त्रि. (अपश्य-पश्यतीति परयो न "अदंतवण" श६. देखो “अदंतवण" शब्द. Vide “अदंतवण". “अण्हाणयं पश्योऽपश्यः ) अन्धा मांधी. अन्या. भदंतधुवणयं अच्छत्तयं " भग० १, १; Blind. सूय० १, २, ३, ११; अदंतवण. त्रि. (*अदन्तवन-अदन्तधावन) अदक्खु. त्रि. (अदक्ष ) अनिपुष्ट; मुशक्षદતધાવન-દાતણ કરવાનો જેમાં નિષેધ છે તે होशियार नहि ते. चातुर्य रहित; निपुणता दंतधावन-दतून करने का जिसमें निषेध है राहित. Inexpert; not proficient. ar. Prohibiting the cleansing of सूय० १, २, ३, ११;-दंसण. त्रि. teeth, T. &; (-दर्शन ) असशासनना अनुयायी; अदसण. न. (अदर्शन ) शनी अभाव; सन्यभति; अन्यशनी. असर्वज्ञ द्वारा प्ररूमानते. दर्शन का अभाव; आँखों पित शासन का अनुयायी; अन्यमतावलम्बी. following a creed founded by से न देखना. Not seeing; not being soen. " असणं वेव अपत्थणं च" उत्त. non-omniscient persons; non३२, १५; (२)त्रि० हरीन-ष्टिविनाना; सध Jaina. “ सबहसु अदक्खुइसणा" सूय. १, २, ३, ११; मी. दृष्टि रहित; अंधा. blind. ( निद्राना श्यवाणी. थिणद्धि निद्रा के उदय , अदकखुव. त्रि. (अपश्यवत् ) अंधतुस्य; aralone overpowered by Thiņa मानवी: शियन नगुना२. अंधे के ddhi Nidrā; a somnanbulist. (४) समान; कार्याकार्य न जानने वाला. Like a दर्शन-सभडित करना; मिथ्यात्वी. सम्यक्त्व blind man; without discrirniरहित; मिथ्यात्वी. heretic. प्रव० ७८७. nation. सूय०१, २, ३, ११; श्रदंसणिज्ज. त्रि.( प्रदर्शनीय )न्ने। साय| नदश्चा. सं० कृ० अ० (भदत्वा ) धान या नलिन ५वा योय. देखने के अयोग्य. विन!; नहि मापीने. दान किये बिना; विना Unfit to be seen. " कयरे तुम इय दिये. Without having given. i. e. अदंसणिज्जे" उत्त. १२,५; in charity. ठा० ३, २, अदक्ख. त्रि. (अदक्ष ) असमनु. बे श्रदत्त. त्रि० ( अदत्त ) मी); सीधा समझ; मूर्ख. Stupid; foolish. पिं०नि० वगर्नु; महीधेj. बिना दिया हुआ. Not १०६ given. उत्त० ३२, २९; परह. १, ३, Vश्रदक्खु. धा• I. (दृश्) हेमयु; पुं. देखना. भग०८, १;-श्रादाण. न० (-मात्राम) To see; to observe. गुमा अदिएमादाण' श६. देखो 'अदिण्णा Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ भवि दायण" शब्द. Vide " श्रदिण्णादाण". ठा० १, १; - आहार. पुं० (- श्राहार) हीधा विनानुं बरनार - मोरनार यो२. बिना दिये ग्रहण करने वाला; चोर. a thief. " श्रदत्ताहारो वा से अवहरति रायाणो वा से विलुपंति आया० १, २, ३, ८०, हर त्रि० (- हर ) अणुट्टीधुं हरनार-थोरना२. बिना दिये लेने वाला; चोर. (one ) who steals; one वामां भावी होय तेवुं नगर वगेरे. ऐसा नगर वगैरह जहाँ लेन देन करने की रोक टोक की गई हो. ( a city etc. ) in which exchange is prohibited. भग० ११, ११, कप्प ० ५, १०१; अदिज्जमाण. त्रि० ( अदीयमान ) नहि यातुन हेातुं नहीं दिया जाता हुआ. Not being given. पिं०नि० ५०८; who takes away without being | श्रदिट्ठ. त्रि. દષ્ટ ) નહિ જોએલું; નહિ given. उत्त० ७, ५; अदग्भ. त्रि. *) 24404; ej; अति अनल्प; अल्प नहीं हो वह बहुत. Not little; much; excessive. जं० प० - - वाह. त्रि० ( - वाह - श्रभ्रमनस्पं वहतीत्यभ्रवाह: ) घोमोले उपाडी नार - घोडा वगेरे. बहुत भार उठाने वालाघोड़ा, गधा आदि carrying heavy load; e.g. horses ete. “अदब्भवाहं अमेलनयणको कासियबहल पत्तलच्छं गेलं. नहीं देखा हुआ; नहीं जाना हुआ. Unseen; unknown. सूर्य०२, ७, ३८; भग० १, ६; ३, ७, १८, ७, ( २ ) न० पूर्वमनां 5. पूर्वजन्म का कर्म. Karmas of the past life. नंदी० -- दोस. त्रि० (-दोष श्रेष्ठ दोष लेवामां न साध्य होय ते. जिसका कोई दोष देखने में नहीं आया हो वह ( one whose fault is not seen; free from any fault brought to notice. नाया ० १६; - धम्म पुं० (-धर्म ) मे श्रुतधर्म यारित्रधर्म भोगण्या नथी ते जिसने श्रुतधर्म या चारित्रधर्म नहीं पहिचाना वह. one not familier with principles of scriptures or of right conduct. "अदिधम्मे विणए अकोविए" दस० ६, २, २३; दसा० ४, ७७; -- फल. त्रि ० ( - फल ) જેનું પ્રયેાજન જોવામાં ન આવ્યું હોય તે. जिसका प्रयोजन देखने में न आया हो वह. of unseen purpose. दिट्ठादिफलमे पंचा० ७, २१; -लाभिश्र - य. पुं० (-लाभिक ) पूर्वे न જોએલ-અપરિચિત દાતાર આપે તેજ લેવું એવા અભિગ્રહથી ગવેષણા કરનાર ( સાધુ ). अपरिचित दाता दे तो ही लेना, इस प्रकार के अभिग्रह से गवेषणा करने वाला ( साधु ). one, e.g. a Sādhu in quest of 66 " श्रदम्भ ] ( २५६ ) जं० प० श्रदा. सं० कृ० अ० ( श्रदस्वा ) न आपीने न देकर Having not given ; without having given. पंचा० १५, ३६; अदास्य. त्रि० ( अदारुक ) लाउडा वगरनु; अष्४रहित. काष्ठ रहित. Without wood; devoid of wood. तंडु● अदिर. पुं० (अदिति ) लुओ " अइइ " शह. देस्रो 'इइ' शब्द. Vido इइ . ' सू० प० १०; अर्दित. व० कृ० क्रि० ( अददत् ) नहि आपतो. नहीं देता हुआ. Notgiving. “ तस्सावि संजमो से, अर्दितस्स वि किंचणं " उत्त ६, ४०; दस० ५, २, २८; अदिज्ज. त्रि० ( श्रदेय ) न देवा येोग्य. न देने योग्य. Unfit to be given पिं० नि० ૪૬૬ ( ૨ ) જ્યાં લેતી દેતી કરવાની મના For Private Personal Use Only Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रदि ] alms with a VOW to accept them from strangers only. ओव० १६; पह० २, १; - सेवग पुं० (-सेवक ) દેશપાર થયેલ સેવક; સ્વામિને માં ન तावनार सेव. देश से निकाला हुआ सेवक; मालिक को मुख न दिखाने वाला नौकर an exiled servant. " तं गच्छंतु णं देवाणुपिया ! पंच पंडवा दाहिणिल्लं जेयालिं तत्थ पंडु महुरं पिवेसेतु ममं श्रदिसेवगा भवंतुत्तिकछु नाया० १६ - हड. त्रि० (-हृत ) हीटानगर रेल. बिना देखे लिया हुआ. accepted without being seen. ( २६० ) श्राव० ४, ५; श्रदिराण. त्रि० ( अदत्त ) स्वाभी, तीर्थ २ કે ગુરુની રન્ન વિના લીધેલું; અણુદીધેલું. स्वामी, तीर्थंकर अथवा गुरु की आज्ञा बिना लिया हुआ. Notgiven; got without the permission of a preceptor, Tirthankara etc. “ श्रदि सेवि प्रपिवित्तए" श्र० ३४; " श्रदिराणं भुंजामो “ श्रदिणं साइजामो भग० ८ ७ श्रोत्र० ३४; दिण्णादान न० ( श्रदत्तादान ) अत्ताद्दान; અણુદીધેલું લેવું તે; ચારી; પાપનું ત્રીજું स्थान विना दिया हुआ लेना; चोरी; पाप का तीसरा स्थानक. Theft; the third Sthānaka of sin सम० २१; श्रोत्र० ३४; पण्ह० १, ३; वेय० ६, २; नाया० ३; ५; भग०८, ५ १२, ४, १६, ३; दसा० २, १५; १६; पन्न० २२:- वत्तिय पुं० ( - प्रत्ययिक - अदत्तादानं स्तेयं तत्प्रत्ययिको दराङ्कस्तथात) अदृत्तवस्तु ग्रह उखाथी आत्मा | દંડાય તે, તેર ક્રિયાસ્થાનકમાંનું સાતમું ક્રિયાस्थान वस्तु ग्रहण करने से आत्मा का दंडित होना; तेरह क्रियास्थानकों में से सातवाँ क्रियास्थानक. sin incurred by the soul for dishonest gain, theft [ अदिन्नवित्ति etc; the seventh of the thirteen Kriyāsthānakas. "अहावरे सत्तमे किरियाठाणे श्रयिणादाणवत्तिएत्ति श्रहिजइ " सूय०२, २, १५ सम० १३; - विरइ. स्त्री० ( - विरति ) सत्ताहाननी निवृत्ति; महत्त वस्तु खानी त्याग श्रदत्तवस्तु ग्रहण करने का त्याग. abstaining from taking things not given; abstention from dishonest gain. महा० प० ७; - वेरमण. न ० ( - विरमण ) અદત્ત વસ્તુ લેવાને ત્યાગ; ત્રીજું વ્રત; તે જો સ્થૂલ વિરમણુ હોય તે શ્રાવકનું ત્રીજું અણુવ્રત અને સર્વથા વિરમણ હોય તે साधुनुं त्रीभुं भडावत दत्तवस्तु लेने का त्याग; तीसरा व्रत; यदि स्थूल विरमण रूप हो तो श्रावक का अणुव्रत होता है और सर्वथा विरमरारूप हो तो साधु का तीसरा महाव्रत होता . the third vow viz abstention from taking things not given; abstention from dishonest gain, partial in the case of a layman and total in that of an ascetic. परद्द ० २, ३; अदिति पुं० ( श्रदिति ) लुभे अइइ ६. देखो “अइइ” शब्द. Vide " श्रइइ.' अणुजो० १३१; जं० प०७, १५७; अदिन्न. त्रि० ( अदत्त ) “दिए 'श. देखो “अदिण्ण" शब्द. Vide " अदिण्ण. ' आया० १, ७, १, १६६, भग० १, ६; ६; निसी० ४, १७; भत्त० १०४; अदिन्नवित्ति स्त्री० ( श्रदत्तवृत्ति ) पोताने } " પરને અર્થે અણુદીધું લેવાની વૃત્તિ; સાતમું हिया स्थान अपने या औरों के लिये बिना दिया हुआ ' लेने की वृत्ति; सातवाँ क्रियास्थानThe 7th Kriyasthānaka ( source of incurring Karma ) क. For Private Personal Use Only "" " Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दादाण ] viz desire or inclination to take ( for oneself or for another ) what is not given. प्रव० ८३३; दिनादाण न० ( अदस्तादान) लुभे । “अदिराणादान ०६. देखो “दिखादान" शब्द. Vide " प्रदिण्णादान. " दस० ४; आव ० ४, ७; आया ० १, १, ३, २६ – वत्तिश्र. न० ( - प्रत्ययिक ) सातभुं द्वियास्थान; यह त्ताहान-थोरी १२वाथी, वाथी ने उरतां रुडु लागुनाथी सागती हिया. सातवाँ क्रियास्थानक; अदत्तादान - चोरी करने, कराने और करते हुए का अनुमोदन करने से होने वाला कर्मबंध. Karma incurred by committing theft, causing another to commit theft or در approving of theft. सम० १३; सूय ०२, २, १५; अदिस्स. श्रि० ( २६१ ) श्रदृश्य ) हेपाय नहि मे अदृश्य अदृश्य; नहीं दिख सके ऐसा. Invisible. पच्छुने आहारनीहारे, अ. दिस्से मंसचक्खुणा" सम ०३४; " अदिस्साणं भूयाणं, श्रासी तत्थ समागमो” उत्त० ३३, २० ; प्रव० ४४७; विशे० १७४६; सु०च० ३,३१; अदिस्समाण. त्रि० ( श्रदृश्यमान ) लेवामां नया दिखने में नहीं आता हुआ. Being unseen ; invisible. श्राया० १, १, ५, ८८; प्रदीप त्रि० ( अदीन ) हीनता - गरीमाई रहित. दीनता रहित. Not poor. "सीलवंता सविसेसा, अदीया जंति देवयं "नाया ०८ दस ० ५,२, २६; प्रोघ • नि० ५३७; उत्त० ७,२१ - चित्त त्रि० (चित्त) म्होटा भनवाणी; प्रसन्न चित्तवाले. उदार मन वाला; प्रसन्न चित्त चाला. magnanimous; of a blithe, sanguine temper; cheerful. पंचा० १८, ३६; ~ मणस. त्रि० ( - मनस् ) 24 [ दुक्खया होटा भनवाणेो; असन्न मनवाणे उदार मन वाला प्रसन्न मन वाला. magnanimous ; high-minded ; of blithe, sanguine spirits. " मायने असणपाणस्स, श्रदणमणसो चरे" उत्त० २, ३-वित्ति. त्रि० (-वृत्ति ) हीनवृत्ति वगरनो दीनवृत्ति रहित not mean or poor in spirits. दस० ६, ३, १०; श्रदीण सत्तु पुं० ( प्रदीनशत्रु ) गुरुहेशना हस्तिनागपुर नगरना रान्मनुं नाम कुरुदेश के हस्तिनागपुर नगर के राजा का नाम Name of a king of Hastinagapura, a city of the country called Kuru. “ श्रदीणसस्तुस्स रगणो धारणी पामोक्खाणं देवीसहस्सं श्रोरोहेयावि होत्था" त्रिवा २,१; ठा० ७, १; नाया० ८; ( २ ) पुं० २२ भा तीर्थ २ना त्रीन्न पूर्वभवनुं नाभ. २२ वें तीर्थंकर के तीसरे पूर्वभव का नाम name of the third past birth of the twenty-second Tirthankara. सम० प० २३० ; ( 3 ) संपा नगरीना बित શત્રુરાજાને અદીણુશત્રુ નામે યુવરાજ−કુમાર. चंपा नगरी के जितशत्रु राजा के युवराज का नाम. name of the heir apparent of Jitasatru, king of Champā city. नाया० १२; For Private अदु. अ० ( अथ ) पछी पश्चात् ; माह. पीछे पश्चात् ; अनन्तर; बाद. Afterwards. 64 अदु पोरसिं तिरियं भिति " आया० १, ६, १, ५, सू० १, २, २, २, अदुक्ख न० ( अदुःख ) दुःमनो अभाव. दुःख का अभाव. Absence of misery. भग० १, १०; अदुक्खणया. स्त्री० ( *श्रदुः खनता - दुःख ) हुपी न थवं ते; हुन वेयुं ते. दुःखी म होना. Not suffering misery. Personal Use Only Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अदुक्खमसुहा ] ( २६२) [ अदुस्समारण non-endurance of misery. 17870 sin. दस० ७, ५५; परह. २, १; पंचा० ४, ३६; जं० प० २, ३१; अदुक्खमसुहा. स्त्री. ( अदुःखसुखा ) भां अदुत्तरं. १० (प्रथोत्तरम्) अया, वे पछी. દુ:ખ નથી તેમજ સુખ નથી એવી સ્થિતિ. +अथवा इसके बाद.xOr;hence forward. ऐसी स्थिति जिसमें दुःख, सुख न हो. A ___अदुसरं चणं गोयमा! पभूणं चमरे प्रसुरिंवे" feeling free from pain as well भग०३, १; ७, ६, प्रदुत्तरं वयं मम समहा as pleasure. "नेरझ्याणं भंते! किं दुःक्खं । निग्गंथा" नाया० १,२,१६; जं. प. २, ३६; वेयणं वेयंति सुहं वेयणं वेयंति अदुक्खमसुहं | अदुत्तरंचणं. अ. ( * अवोत्तरचणं) जुमे। वेयणं वेयंति ? " भग० १०, २, " श्रदत्तरं" श६. देखो “अदुत्तरं" शब्द. अदुक्खावणया. स्त्री. (*अदुःखापना-अदुःखा- | Vide “ अनुत्तरं." भग० ३, १; ७, ६; पन)ोधने दुः५ नमा५युत; आप भी अदुयं. अ. (अद्रुतम् ) विनंये; तापणे याय सेवां साधन। म न २ ते. किसीको । नहि. विलंब पूर्वक; शीघ्रता से नहीं. Without दुःख न देना; ऐसे साधन खड़े न करना जिन _haste. भग० ७, १; परह. २, १; से किसीको दुःख हो. Not giving अदुयत्त. न. (अद्रुतत्व) सत्य क्यनना 34 pain to any body; non-injury. अतिशयमांनी २७ मा अतिशय. सत्य भग० ३, ३; वचन के ३५ अतिशयों में से २७ घाँ अतिशय. The twenty-seventh of अदुक्खि. त्रि० ( श्रदुःखिन् ) सुमी; हुयी the thirty-fivo Atisayas or २हित. सुखी; दुःख से रहित. Not miserable; happy. भग० ७, १; १४, ४; supernatural manifestations of truthful speech. सम० ३५; अदुगुंच्छिय-अ. त्रि. (*अजुगुप्सित) पनि अदुवा. अ० (अथवा) अथवा; 41. या; अथवा. निहत; उत्तम. अनिन्द्य; उत्तम. Such as Or (an alternative conjunction). would not excito disgust or दस० ५, १, ७५, ६, २; भग० २, ३, ११, censure; excellent. “ कुलेसु अदुगु १; २१, १; ३५, १; उत्त० १, १७; २, च्छिएसु" आया० २, १, २, ११; १२; पाया० १, १, ३, २६; १, ६, २, १८३; अदु४. त्रि. (* अदुष्ट-अद्विष्ट ) ३५-अमाध १, ६, ४, १६१; सूय० १, ४, १, २१; रहित. द्वेष-ईषी रहित. Not envious दसा. ६, ७ or jealous. परह० २, १; अदुस्समाण. वकृ.त्रि. (अद्वेष्यत्) ३५ नति अदुट्ठ. त्रि. ( अदुष्ट) ५२लित; ५-५।५ । २तो. द्वेष नहीं करता हुआ. Not hostile; पसरली.दोष रहित. Free from fault or not hating. सूय० १, १२, २२; नोट-टारे “अथापरम्" सेम संस्कृत अनुवाद (छ. ५५ तेना ४२ता “अथोत्तरम्" માં વર્ણ સાધચ્ચે વધારે હોવાથી તથા અર્થ પણ વધારે બંધ બેસતો હોવાથી તે સ્વીકાર્યું છે. ___+ नोट--टीकाकारने 'अथापरम्' इस प्रकार संस्कृत पर्याय दिया है, परन्तु उससे 'अथोत्तरम्' में वर्णसाधर्म्य अधिक होने से तथा अर्थ भी अधिक संगत होने से ऐसा किया है. ___x Note-This appears preferable to the commentator's rendering "श्रथापरम्" Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अदूर ] ( २६३ ) अदूर. त्रि० ( दूर ) पासेनुं; ननु. समीपवर्ती नजदीक का. Not far off ; in the vicinity. कप्प० ४, ६३; भग० २, १; निसी० २,४५. (२) न० पासे; नः समीप, नज़दीक. vicinity; neighbourhood. जं० प०५, ११२; नाया० २; १२; १४; अंत० ६, ३; भग० १, १२, १३,५; ५, ६; --- आगय. त्रि० (-भगत) ५ वेस; पासे यावे. नज़दीक आया हुआ; समीप आया हुआ. situated in the vicinity; not far off. " अदूरागए बहुसंपत्ते अद्वाणपडिवर अंतरापहे वहइ" भग०२, १; - सामंत. पुं० ( - सामन्त ) व्यतिहूर ઋતિનજીક નહિ એવા પ્રદેશ-ઉચિતપ્રદેશ. ऐसा प्रदेश जो न तो बहुत दूर हो और न बहुत पास हो. region at a moderate distance. नाया ० १ ३; १२; १४; १६; राय० १००; अंत० ६, ३; ओव० भग० १, १; २, १; ४.; ५, ६, ७, ६ १०; ६, ३३; १८, ७ प्रदूसिय. त्रि० ( अदूषित ) हूप वगरनं. दूषण रहित. Free from fault or blemish. पंचा० ६, २०; ग्रह. पुं० ( अई अयंते गम्यतेऽनेनेत्यर्थः ) २५. आकाश. The sky. भग० २०, २; अद्द· त्रि० ( आई ) लिनु; सीसुं; सज्ज. भींजा हुआ; गीला; सजल. Wet; moist. पन्न० १७, ओघ ० नि० ३६; राय० ५०; ओव० २२; -चंद्रण. न ० ( - चन्दन ) श्रीसुं व्यधन-सुप हरा चंदन; बिना सूखा हुआ चंदन. green sandalwood; sandalwood-unction. " अड़चंदणाणु लित्तगत्ता इसिसि - लिंपुप्फष्पगासाई सुहुमाई अकिलिट्टाई बत्थाई पवरपरिहिया " ओव० २२; अइज न० ( आर्द्रकीय ) सूयगडांगसूचना બીજા શ્રુતસ્કંધના ઢ્ઢા અધ્યયનનું નામ, કે [ ब्रह्मकुमार જેમાં આર્દ્રકુમાર મુનિને ગેાશાલા વગેરેની साथै वाह थयो छे तेनुं वर्णन छे. सूत्रकृतांग सूत्र के दूसरे श्रुतस्कंध के छठे अध्याय का नाम, जिसमें आर्द्रकुमार मुनि का गोशाला घगैरह से जो विवाद हुआ है उसका वर्णन है. The sixth chapter of the second Śrutaskandha of Sútrakṛitānga treating of the discussion between Ardrakumāra and Gośala etc. सूर्य० २, ६, ५५; सम• २३; अणुजो ० १३१; अद्दगकुमार. पुं० ( श्राद्वैककुमार ) याद પુરના આકરાજાને આર્દ્રક નામે કુમાર, કે જેને અલયકુમારે મેળેલ બક્ષીશ ઉપરથી જાતિસ્મરણ જ્ઞાન ઉત્પન્ન થતાં, પોતાની મેળે દીક્ષા લીધી. તે પછી મહાવીરસ્વામી પાસે જતાં, રસ્તામાં ગેાશાલાને સમાગમ થતાં, તેની સાથે ધણા વાદ થયા છે. ગેાશાલાના આક્ષપાના ઉત્તર સારી રીતે આપ્યા છે. તેને વિસ્તાર બીજા શ્રુત र ुधना छड़ा अध्ययनभां छे. आईकपुर नगर के श्राईक राजा का आर्द्रक नामक कुमार, जिसे कि, अभयकुमारद्वारा भेजे हुए पारितोषिक पर से जातिस्मरण ज्ञान उत्पन्न हुआ और अपने आप दीक्षा ली. उसके बाद महावीर स्वामी के पास जाते समय रास्ते में गोशाला के मिलने पर उससे बहुत विवाद हुआ और उसके आक्षेपों का उत्तर अच्छी तरह से दिया. इसका विस्तृत वर्णन दूसरे श्रुत स्कंध के छठे अध्याय में है. Ardraka, son of Ardraka king of Ardrakapura got the knowledge of birth-recollection ou the occasion of a present sent to him by Abhayakumara and became a monk. On his way For Private Personal Use Only Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अद्दगपुर ] (२६४) [ अहिजमाण to a visit to Mahāvīrasvämi सू० ५० १०; अणुजो० १३१; सम० १; he met Gośālā and a long विशे० ३४०८; जं० प० ७, १५५; discussion took place between *अद्दाग. पुं० (आदर्श ) अशो ; प; them in which he answered or सारसी; तsal. काँच; दर्पण." a looking rather refuted all the objecti- glass; a mirror. " अहायं ons raised by Gośālā. This पेहमाणे मणुस्से किं श्रदायं पेहति"पन्न. १५; is related in the sixth chapter नंदा० ५४; अणुजो० १६; (२)२५टि भपि. of the second Srutaskandha of स्फटिक माण.crystale. अोघ० नि० २१५; Suyagadanga. सूय० नि० २, ६, १९२; -पसिण. पुं० (-पश्न ) प्रश्नविधाविशेषअहगपुर. न० (श्राईकपुर), सेनामर्नु अनार्य જે વિદ્યાવડે અરીસામાં દેવતાનું આહ્વાન દેશનું પ્રાચીન નગર, કે જ્યાં આદ્રકુમારનો કરી તેની મારફત જવાબ અપાવવામાં આવે. -म था तो. अनार्यदेश का प्राचीन नगर, प्रश्वविद्याविशेष, जिसके द्वारा दर्पण में देवता जहाँ आर्द्रकुमार का जन्म हुआ था. का आव्हान करके उसके द्वारा प्रश्न का उत्तर An ancient city of the Anarya दिलाया जाता है. the science of gettcountry-the birth-place of | ing questions answered by a Ardrakumāra. सूय नि० २,६, १६२: । deity invoked in a niirror ( २ ) अद्दमुच्छा. स्त्री० ( प्राईमूर्छा ) विशेष. ! પ્રશ્નવ્યાકરણનું અરીસાના પ્રશ્નવિદ્યાવાળું कन्दविशेष. A variety of bulbous આઠમું અધ્યયન, કે જે હાલ વિકેદ થઈ ગયેલ root. भग० ७, ३; छ. प्रश्नव्याकरण के दर्पण का प्रश्नविद्या वाला अहव. त्रि० (अद्रव ) नलि मागेलुं. बिना गला श्राठवाँ अध्ययन, जिसका वर्तमान में विच्छेद हो हुआ. Not melted. प्रव० १०७;-दहि. गया है. the eighth chapter, which न० (-दधि) ५५ लि ५२५२ १/भी is now extinct, of Prasna Vyaगये। डि. गाढ़ा दही. Fully eurdled karņa dealing with the above ( and so solid ) nmilk. प्रव० २०७; science. ठा-१०-समाण. त्रि.(-समाअहव्व. न० (अद्रव्य ) केपी शाह ) દર્પણની પેઠે સાધુ ઉપર નિર્મલ ભાવ રાખી द्रव्यता अभाव. रुपये आदि द्रव्य का अभाव. तेना हिताहितने विना२ श्रायः. दर्पण के Want of, lack of wealth; e. g. समान साधु के ऊपर निर्मल भाव रखकर money etc.पंचा० ३, ३६; उसके हिताहित को दिखलाने वाला श्रावक. Vश्रद्दह. धा• II. ( प्रा+दह ) ५५g; ng. (a layman ) pointing out with तलना; पकाना. To bake; to fry. transparent love and honesty. अहहेइ. उवा० ३, १३२; things beneficial or other. अहहेमि. उवा० ३, १२६; १३५, ४, १४७; wise, to a monk. ठा० ४, ३, ७, २२७ श्रदाय.न (आदर्श) मे "श्रद्दाग" श६. देखो श्रद्दा. स्त्री० (पार्दा) आद्रा नक्षत्र. आर्द्रा नक्षत्र. “श्रद्दाग' शब्द. Vide"अदाग."पन्न. १५; The constellation Arda. “दो | अद्दिज्जमाण. त्रि. (श्राीयमान ) स्नेही अहा खलु" ठा० २,३; "अदा खलु नक्षत्ते” माई-म यतुं; स्नेहा. स्नेह से के'मल Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ महिस्स] ( २६५) [ अद्ध होता हुआ; स्नेहाई. Melting with affection; tender with affection, आया. १, ५, ३,१५५; महिस्स. त्रि. (प्रहश्य ) साणे नेवामा न मावे ते. जो देखने में न पावे. Invisible. प्रव० १०४०; अद्ध. पुं० (अध्वन् ) मार्ग; २२ता. रास्ता; मार्ग. A road ; a way. नाया० १४; भग०२, १; २५, ५; उत्त०६, १३; सूय०१, १,२,१६; अद्ध. न० ( श्रद्ध) अर्थ, मधु; मे सरमा बाग द्वितीयांश.प्राधा; दो समान भाग; द्वितीWİTT. A half; one of two halves. " भद्धंगुलसोणिको जेटुप्पमाणो असी भरिणमो" जं. प. ३; ओव. १०; अणुजो० ११; उत्त. २६, ३५, ३४, ३४; पन. २; सम. १; पिं०नि०६४३,६५०; राय०५३ भग. १, ६, ७, २, ५, १०३, २, ५, ७, १; २०, २; निर० १, १;- ाढय. पुं० (-पाठक) आ-भगवद्देशमा प्रसि भान. विशेष, तेना अधै। भाग मगधदेश में प्रसिद्ध आढक नामक मापविशेष का आधा हिस्सा. half of an Adhaka, a measure of weight current in the Magadha country. राय० २७२;-पासण. न० (-प्रासन ) अासन; मधु आसन. अर्धासन; भाधा श्रासन. a half-seat. नाया. १; १४;-उह. त्रि. (*-चतुष्क) H131 ; fic ata. three and half. "अधुट्ठामो कुमारकोडिनो" नाया. १६; पणह० १, ४,जीवा०३,३;नंदी. ५०; विशे. ५१३; नाया. ध० २; निर० ५, १; प्रव० १०६८;-उरुग. न० (-उरुक ) सापाने સાથળપર ધારણ કરવાનું વસ્ત્ર; સા વીના २५ 8५४२मान से. साध्वी का कटिपर धारण करने का वस्त्र, साध्वी के २५ उपकरणों में से एक उपकरण. a loin-cloth of a nun; one of the twenty-five articles permitted toanun. प्रव. ५४१;मोघ नि०६७६;-करिस.पुं० (-कर्ष) એક પલનો આઠમે ભાગ; મગધદેશમાં પ્રસિદ્ધ मे रो तस. एक पल का भाठवाँ हिस्सा; मगधदेश में प्रसिद्ध एक प्रकार का माप. a measure of weight current in Magadha,equal to the eighth of a Pala. अगुजो० १३३;-कविह. पुं० ( -कपिस्थ ) सतुं - घायु. कबीट फल का प्राधा हिस्सा. ( form of ) half a wood-apple. “भद्धकविट्ठसंठाणसंठिय"सू०प०१०; जं०५० ७, १६५;--काय. पुं०(-काय ) मधु शरीर; शरीरन। अर्ध भाग. शरीर का प्राधा हिस्सा. half of a body. राय०११८-कुडव. पुं० (-कुडव ) “ अद्धकुलव" श६. देखो ‘अद्ध कुलव' शब्द. vide "अद्धकुलब". राय०-कुलव. पुं० (-कुरुव) भगवशि પ્રસિદ્ધ ધાન્યને એક માપ-માનવિશેષ. मगधदेश में प्रचलित धान्य का एक मापविशेष. a measure of weight current in Magadha. राय०-कोस. पुं. (-क्रोश) । श-18 मे २ धनुष्य प्रमाण अगा3; मे मा. भाधा कोस; एक हजार धनुष्यप्रमाण क्षेत्र एक माइल. a mile ; half of a Krosa ( two miles). जं० प०-घडय. पुं० (-घटक) भधै। 431. आधा घडा. half a pot. " घडए य भघडए य कलसए य" उवा. ७, १८४;-चंद. त्रि० (-चन्द्र) अर्धयन्द्रा४।२. अर्धचन्द्राकार. of the shape of half-imoon. सम० प० २१३; (२) वि. शेष. प्रहविशेष. a particular planet. जीवा० ३,३;(3) अर्धयन्द्र मानी सी-4गयीयi. अर्धचन्द्र के आकार की सीढ़ी. Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रद्ध ] moon. a stair-case of the form of half मणिकणगरयणथुभियविडंकजालखचंद" नाया० १; परह ० १ १ – चक्कवाल. न० (- चक्रवाल) गतिविशेषमां अर्ध पडे मेवी गति गतिविशेष; अर्धचक्राकार में होने वाली गति semi-circular inotion. ठा० ७; - चक्कवाला. स्त्री० (-चकवाला ) अर्ध-गोण आकार भेली, अर्ध गोलाकार श्रेणी a semi-circular line. भग० २५, ३;३४, १, ठा० ७; चक्कि. पुं० (- चक्रिन् ) पर्ती उतनी रधी सत्ता होय ते वासुदेव. चक्रवर्ती की अपेक्षा आधी सत्ता वाला. one whose power is half that of Chakravarti; a Vāsu - deva. क० नं० १, १२ – छिकडक्ख. न० (- अक्षिकटाक्ष ) अर्धी भारती ते; अउटाक्ष. आधी आँख का मारना; आधा काक्ष. a glance with half an oye. " प्रद्धच्छिक क्वचिट्टिएहिं लूसमाणा जीवा ० ३ - जाम. पुं० ( - याम ) अध पोर. आधा प्रहर half a Prahara ( a Prahara=3 hours ). गच्छा ० ३; - जोयण न० (-योजन ) मे गाउ; अ न दो कोस; श्रधा योजन half & Yojana ( eight miles) ; four miles. निसी० ११, ३, वेय० ४, ११, १२; जं०प० १, ४; – ह. त्रि ० ( - अष्ट ) साग सात; ७. साढ़े सात seven and a half. भग० ११, ११; - हम त्रि० (-अष्टम ) साडा सात; जा. साढ़े सात seven and a half, “अद्धद्धमाण य राइंदियाणं च किंतां "ठा ६, कप्प० १, ८ जं० प० २, ३१; – ट्ठमसय न० ( - श्रष्टमशत ) साडा सात से साढ़े सात सौ; ७५०. seven hundred and fifty; 750. कप्प० ६, १६५: ----णाराय. न० ( नाराच अर्द्ध ना ( २६६ ) "" 27 For Private [ श्रद्ध "3 राचमुभयतो मर्कटबन्धो यत्र तदर्द्धनाराचम् ) જેને એક પડખે મર્ચંટબન્ધન અને ખીજે પડખે ખાલી હાય તેવું હાડકાનું બંધારણ; છ संध्यणुभानुं यथुं संघयण. जिसके एक ओर मर्कटबन्धन और दूसरी ओर खील हो, ऐसा शरीर की अस्थियों का संगठन; छः संहननों में से चौथा संहनन. a physical constitution in which the boneshave become partially loosened and so deprived of their strength; the fourth of the six varieties of bone-structure. क ००१, ३८ठा ०६, १ -- गारायसंघयण न० ( - नाराचसंहनन ) लुभेो“अद्धणाराय” ६. देखो' अद्धणाराय शब्द. vide " श्रद्धणाराय. " जीवा ० १; - तुला. श्री० ( तुला ) पन्यास पलनी અધતુલા; પ્રાચીન સમયમાં મગ દેશસિદ્ધ तोसविशेष. पचास पलों की अर्धतुला; प्राचीन समय में मगधदेश में प्रसिद्ध एक माप a measure of weight prevalent in the Magadha country equal to fifty Palas. अणुओ० १३३; — ते रस. त्रि० (-त्रयोदश) साडामा२; १२ ॥ साढ़े बारह twelve and a half विवा • १, भग० ३, ७, १०, ६; सु० च० ३, २०; प्रव० १८४; जं० प० ४, ७४ - अ. न. ( - अर्द्ध. ) अर्द्धानु- अर्थ; या भाग; थोथे। लाग. श्रा का आधा; पाव हिस्सा ; चौथाई. a quarter; half of a half; a fourth. भग० १४, ६; पिं० नि० ६४३; क० प० १, ७७; -- नवम. श्रि० ( - नवम ) साठी मा. साढ़े आठ. eight and a half. कृप्प ० १, २, ७, २२७ – पंचम त्रि० (-पश्चम) साडा यार; ४ ॥ साढ़े चार. four and a half. भग० १४, ६; पन्न० ४; जीवा० १: - पंचममुहुत. न. ( - पचममुहूर्त ) मा सुद्धि पुनमे Personal Use Only Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अद्ध ] ( २६७) [ अद्ध ૧૮ મુર્તનો દિવસ હોય ત્યારે સાડા ચાર મુહર્ત ઘડી પરિમિત એક પ્રહર થાય તે; हिवसनीयोथे। लास. आषाढ सुदी १५ को १८ मुहर्त का दिन होता है, तब साढ़े चार मुहूर्त६ घडी परिमित जो एक प्रहर होता है वह; दिन का चौथाई भाग. the fourth part of a day, equal to four and a half Muhurtas, taking the whole day to consist of eighteen Muhurtas as on the full-moon day of Asadha. "जयाणं भंते ! उकोसिया प्रद्धपंचममुदुत्ता दिवसस्स राइए वा | पोरिसी भवइ " भग० ११,११;-पल. न० (-पल ) ये प्रिमाणु; २ ५६. आधा पल; दो कर्षप्रमाण. a measure of weight equal to two Karșas. अणुजो०१३३;-पलियंका.लो० (-पर्यङ्का) અડધી પલાંઠીએ બેસવું તે; એક પગ સાથળ ઉપર અને એક પગ જમીન ઉપર મુકવું તે. आधी पालकी मार कर बैठना; एक पैर जांघ पर और एक ज़मीन पर रखकर बैठना; प्राधा पद्मासन. a sitting posture with crossed legs, one touching the ground and the other resting on the thigh. टा. ५, १;-बल. न. (-बल ) ( ०५१. श्राधा बल. half the strength. क. गं० १, १२-भरद्द. पुं. (-भरत ) सतना अध। मास. भरत खण्ड का आधा हिस्सा. half of Bharatakhanda. " अदभरहस्स सामिका भीरविस्तिपुरिसा" पण्ह० १, ४; जं० प. नाया० १६;-भरहप्पमाण. त्रि० (-भरतप्रमाण) मरतक्षेत्रनुं अर्ध प्रमाण; अर्धा सरतक्षेत्रमाणे. भरतक्षेत्र के आधे हिस्से जितना. of the measure of half of Bharatakhanda.ठा. ४, ४;-भरहः । प्पमाणमेत्त. त्रि. ( -भरतप्रमाणमात्रअर्धभरतस्य यत्प्रमाणं तदेव मात्रा-प्रमाणं यस्य स तथा) "श्रद्धभरहप्पमाण" श६. देखो “ अद्धभरहप्पमाण" शब्द. vide " अद्धभरहप्पमाण ". " भदभरहप्पमाणमत्तं बॉदिविसेणं विसपरिणयं" ठा. ४, ४;-भार. पुं० (-भार ) १७धे। मार; तासविशेष. आधा भार; तोलविशेष. & particular measure of weight. अणुजो० १३३;---मंडल. न० (*-मण्डन) भंसने। म भाग. मण्डल का आधा हिस्सा. a semi-circle; a hemi-sphere. सू० प० १;-मागह. त्रि० (-मागध ) विशेष. गृहविशेष. a kind of house. जीवा० ३, ३; -मागही. स्त्री० (-मागधी-मागध भाषालक्षणं किञ्चित् किञ्चित प्राकृसभाषालक्षणं यस्यामस्ति सा, अर्द्ध मागध्या इति व्युत्पश्याऽर्धमागधी ) प्रातभापानी એક પેટા ભાષા, કે જે મહાવીર સ્વામીના વખતમાં મગધદેશના અર્ધ ભાગમાં બોલાતી હતી અને જે ભાષામાં તીર્થકરોએ ઉપદેશ આપ્યો છે તે ભાષા; જૈન આગમની भू मा. प्राकृतभाषान्तर्गत एक उपभाषा, जो कि, महावीरस्वामी के समय में मगधदेश के आधे हिस्से में प्रचलित था और जिस भाषा में तीर्थकरों ने उपदेश दिया है; जैनागम की मूल भाषा. one of the varieties of the Prākrita language current in half of the Magadha country in the time of Mahāvīrasvāmī; the original language of Jaina. scriptures. " भगवं चणं अद्धमागहीए भासाए धम्ममाइक्खा "सम. ३४; “ अदमागही भासा भासिजमाणा विसिजई" भग० ५, ४; पन्न० १; अोव०३४; Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रद्ध] (२६८) [ प्रद्धद्धा - -माणिप्रा. स्त्री (-माणिका) अर्धा भायी समयंसि सुत्तजागरा श्रोहीरमाणी मोहीમાણીનું દ્વિતીયાંશ; ધાન્યના માપવિશેષ. रमाणी" भग० ११, ११; विवा० २, १; माधी मानी; धान्य का मापविशेष. half a / -विसुद्ध. त्रि०(--विशुद्ध ) १२धु शुद्ध अने Mani; a measure of weight | स२धुं शुक्ष. श्राधा शुद्ध और आधा अशुद्ध. for corn. अणुजो० १५३;-माणी. स्त्री partly correct and partly in(-माणी) अर्धा भाणी; १२८ सप्रमाण. correct; partly pure and partly आधी मानी; १२८ पलप्रमाण. a measure impure. क.गं० १,१४;--याली.स्त्री० of weight equal to 128 Palas. (-वैताली ) वैतानि विधाने समावनारीअणुजो० १३२;~-मास.पुं० (-मास) म पावनारी विधा. वैतालिक विद्या को दबाने भास; पक्ष. अर्ध मास; पक्ष; पखवागा. halfa वाली विद्या.an art enabling one to month;a fortnight.विशे०६१०, दसा० । counteract Vaitālika-Vidyā i.e. ६,४;भग०१५, १; प्रव० १३२४;-मासि- science dealing with ghosts, अ-य. त्रि० (-मासिक) पाक्षि; पक्षसंधी.. magic etc. सूय० २, २, ३०;-सम. पाक्षिक; पक्षसम्बन्धी. fortnightly."प्रद्ध- न० (-सम) मे ५२मा सरमा अक्षर हाय मासिए कत्तरि मुंडेत्ति ! " कप्प० १, ५७ / सनेमा स२५न डाय तेा. एसा छन्द, (२) पाक्षि त५, ५४२ दिवसा मेगा ७५- जिसके दो चरणों में तो समान वर्ण हो और पास ४२वा ते; ५५३॥ीमा त५. पाक्षिक । दो चरणों में असमान वर्ण हो. aciass of तप; पंद्रह दिन का इकट्ठा उपवास करना. meters in which the first and continuous fast of fifteen days. third and the second and fourth " मासद्धमासिएणं तु, माहारेण तवं चरे " lines have the same syllables उत्त० ३६, २५३; भग० २५, ७, ओव०१६; . and Ganas. अणुजो० १२८; ठा० ७; -रजियापुं०(-राज्यक) मई २४५jी ; ! अद्धद्धा. स्त्री० (*अद्धादा-श्रद्धाया अदा मई २०यने भाक्षिा. प्राधे राज्य का स्वामी. श्रद्धाद्धा) सि या त्रिनो मेलामा प्रहर Owner of half a kingdom. " ताणं कोरे. दिन या रात्रि का एक भाग; प्रहर अहं तुम भद्धरजियं करिस्सामि " विवा० वगैरह. A part of a day or a night; 4;-रत्त.न० (-रात्र) मधशत; मध्यरात्रि. e.g. a Prahara etc. पन० ११; भाधी रात; मध्यरात्रि. midnight.; mid- ठा० १०; प्रव० १००; -मीसय. न. night time. सु० च• १०, ७३; भग. (-मिश्रक) हिवस रात्रि साश्री भिलाषा ११, ११;नाया०१;८; १८; ठा० ४, २; निसी० બોલવી, જેમ પહોર દિવસ ચડ્યો હોય છતાં १६, ८;-रत्तकाल. पुं० (-रात्रकाल ) કહેવું કે બપોર તે થઈ ગયા ઇત્યાદિ; સત્ય અર્ધ્વરાત્રિને સમય; મધ્યરાત્રને વખત. भूषा मापाने मे २. दिन और रात्रि के भाधी रात का समय; मध्यरात्रि का समय. संबंध में मिश्रित भाषा बोलना, जैसे कि, प्रहर midnight time. नाया०८;-रत्तकाल- दिन चढ़ा हो तो यह कहना कि, दुपहर हो गया, समय. पुं० (-रात्रकालसमय ) मधी इत्यादि सत्यमृषा भाषा का एक भेद. speech शतना समय; मध्यरात्रिनी पत. आधी रात which is a mixture of truth का समय.midnight time."मदरसकाल- and falsehood in relation to-day Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अपेडा ] and night; e.g. saying that it is mid-day when it is not yet midday; a variety of speech partly true and partly false. ठा० १०; अपेडा. स्त्री० ( अद्वेपेटा ) साधु गृहस्थनां ધરાની ચારે દિશામાં ચાર પંક્તિ કલ્પી, તેમાંથી બએ પંક્તિને છેડે વ્હારે, વચમાં ખાલી રાખે તે; ગેાચરીની આડવીથીમાંની છઠ્ઠી वीथी. गोचरी की आठ वीथियों में से छठी वीथी; जिसमें साधु गृहस्थ के घरों की चारों दिशाओं में चार कल्पित पंक्तियां बनाकर उनमें से दो दो पक्तियाँ छोड़कर भिक्षा ग्रहण करता है. A way of begging alms in wich a Sadhu the dwellings of householders into four imaginary lines and begs food from the ends of every two succeeding lines; the sixth of the eight Vithis (modes or paths of movement) of Go chari ( proceeding to alms ). ठा० ६, १; दसा ० ७ १ प्रव० ७५५ अद्धसागर. पुं० ( श्रद्धासागर ) श्रद्धा સાગરોપમ; દશ ફ્રોડ અધા પડ્યે પમ રમત - કાળવિભાગ; કાર્યાસ્થતિ અને કર્મસ્થિતિમાં सागरोपमा उपयोग थाय छे. श्रद्धासागरोपम; दस करोड़ श्रद्धा पल्योपम परिमित कालविभाग; कायस्थिति और कर्मस्थिति में इस सागरोपम का उपयोग होता है. Addha Ságaropama; lo x crore x Addha Palyopama of time; (this Sagaropama of time is used as a unit in calculating the duration of Kayasthiti and Karmasthiti) “सुहुमेण उ श्रद्धसागरस्स मायेणं सव्वजवाएं " प्रव० १०४४; अद्धहार. पुं० ( अर्द्धहार ) नवसरे। द्वा ( २६६ ) [ अहार जीवा ० ३; गणाभां पश्वानुं याभरष्यविशेष. नौ लड़ाहार; नौ लबों का हार; गले में पहिरने का एक आभरण. A kind of necklace. कप्प० ४, ६२; ओव० २७; जीवा० ३, ३; भग० ११, ११; राय० १८६३ जं० प० ५, ११६; निसी० ७, ८ दसा० १०, १ ( २ ) थे नामनो भेउ द्वीप समुद्र इस नाम का एक द्वीप और एक समुद्र name of an island and a sea. जीवा ० ३ - श्रोभास. पुं० ( - अवभास ) भे नामनो द्वीप ने ये समुद्र. इस नाम का एक द्वीप और एक समुद्र name of an island and a 988. - श्रभासभह. पुं० (- अवभासभद्र ) અર્ધહારાવભાસ દીપા અધિપતિ દેવતા. दारावभास द्वीप का अधिपति देव. the presiding deity of the Ardhaharävabhāsa Dvipa. जीवा० ३; - श्रोभासमहाभद्द. पुं० (- अवभासमदाभद्र ) अर्धद्वारामास द्वीपना अधिपति हेवता अर्थहारावभास द्वीप का अधिपति देव. the presiding deity of the Ardhahārāvabhāsa Dvipa. जीवा ० ३; -- श्रोभासमहावर. पुं० (-अबभासमहावर ) अर्धद्वारायलास સમુદ્રને अधिपति देवता. अर्धहारावभास समुद्र का अधिपति देव. the presiding deity of the Ardhahārāvabhāsa ocean. जीवा० ३; - श्रोभासवर. पुं० ( - अवभासवर ) अर्धदारावलास समुद्रने! अधिष्ठाता देवता अर्धहारावभास समुद्र का अधिष्ठातृ देव. the presiding deity of the Ardhahārāvabhāsa ocean. जीवा० ३;- भद्द. पुं० ( - भन ) सर्द्धदार हीयनों अधिपति देवता अर्धहार द्वीप का अधिपति देव. the presiding For Private Personal Use Only - Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( २७० ) श्रद्धा ] deity of the Ardhahāra Dvipa. ६, १३, ओव० ३६; ४३; भग० १५, १; जीवा ० ३; -- महाभद्द. पुं० ( - महाभद्र ) | श्रद्धा स्त्री० ( * श्रद्धा ) भूत, भविष्य मने अर्धद्वार द्वीपनो अधिपति देवता अर्धहार द्वीप का अधिपति देव. the presiding deity of the Ardhahāra Dvipa. जीवा० ३; – महावर. पुं० ( - महावर ) અર્જુહાર સમુદ્ર અને અહહરવર સમુદ્રને अधिपति देवता. श्रर्द्धहार समुद्र और अर्द्ध हारवर समुद्र का अधिपति देव. the presiding deity of the Ardhahāra and Ardhahāravara oceans. जीवा० ३; - वर. पुं० (-वर ) सारसमुद्र अधिकाय हेवता. अर्धहार समुद्र का अधिष्ठातृ देव. the presiding deity of the Ardhahāra ocean जीवा ० नामनो द्वीप ते मे समुद्र एक द्वीप और एक समुद्र का नाम name of an island; also, the name of an ocean. जीवा० ३;- वरभद्द. पुं० (-वरभद्र ) अर्धहारवर द्वीपना धिता देवता. वर्तमान अण भूत, भविष्य और वर्तमान काल. Time, past, present and future. अणुजो • ३७; भग० ७, २; १६, ८ श्र० ४३ ; ( २ ) आज यश्री मिश्र વચન ખેલવું, જેમ રાત છતાં કાઇને કહેવું કે “ઉર્ફે દિવસ ઉગી ગયા;” મિશ્રભાષાને नवभार मिश्रभाषा का ६ वाँ प्रकार काल के बारे में मिश्र वचन कहना, जैसे रात रहते हुए भी कहना कि, "उठ उठ दिन निकल आया. " the 9th variety of speech partly true and partly false; viz that relating to time; e. g. saying to another "Get up, it is day" while yet it is night. प्रव० ६०० – श्रवमिय न० (- औपम्यऔपम्यमुपमा पल्यसागररूपा सरप्रधाना श्रवा - कालोऽद्वपम्यम् ) पोयम, सागપમ આદિ ઉપમ!કાળ; ઉપમા વિના જેનું ३ ( २ ) से गुन घडे तेथे आज पल्योपम. सागरोपम आदि उपमाकाल; उपमा के बिना जिसका ग्रहण न हो सके वह काल. long periods of time such as Palyopama Sagaropama etc. which are used as units to convey the idea of a certain period "दुविहे श्रद्धोमिए पद्मत्ते, तंजहा- पलिश्रोषमे चैव सागरोवमे चैव " ठा० २, ४; - काल. पुं० (- काल ) सूर्ययावाणा समयक्षेत्र - अढीद्वीयभां वर्ततो अण सूर्य क्रियाविशिष्ट समय क्षेत्र - अढाई द्वीपवर्ती काल. time in Samayaksetra ( i. e. Adhi-Dvipa ) marked by the motion of the sun e.g. setting, ३; हारवर द्वीप का अधिष्टातृ देव. the presiding deity of the Ardhahāravara Dvīpa. जीवा० - वरमहावर. पुं० ( वरमहावर ) अर्ध डारवर समुद्रनो अधिष्ठाता देवता. अर्धहारवर समुद्र का अधिष्टातृ देव. tho presiding deity of the Ardhahāravara ocean जीवा० ३; - वरवर. पुं० (-वर वर ) महारवर समुद्रनो अधिपति देवता. अर्धहारवर समुद्र का अधिपति देव. the presiding deity of the Ardhahāravara ocean. जीवा० ३; श्रद्धा. स्त्री० (अध्वन् ) भार्ग; २स्तो. मार्ग; रास्ता. A road. “ श्रंधो अंधं पहं सिंतो, [ श्रद्धा Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अद्धा ] ( २७१ ) [ श्रद्धाउ-य -छेत्र. पुं० (-च्छेद) भनी स्थिति ५ (-मिश्रिता ) मा “ अद्धामीसय " श६. ४ामनेछे६- ६; स्थितियात. कर्म की देखो “ श्रद्धामीसय " शब्द. vide “प्रद्धास्थितिरूप काल का उच्छेद; स्थितिघात. the मीसय". पन० ११;-रुव. न० (-रूपwearing out or destruction of अछा कालः, तस्य रूपं स्वभावोऽद्धारूthe time which constitutes पम् ) । २५भार. काल का स्वभाव. the duration of Karma ( from nature of time. पंचा० ५, ३; the point of view of its being -समय-अ. पुं० (-समय ) जाने। worked off ). क. प. ४, ३२; विमान्य- मां जी। अंश. काल का -पश्चक्खाण. न० (-प्रत्याख्यान ) अविभाज्य-विभाजित न हो सके ऐसा सूक्ष्म ની મર્યાદા બાંધી પચ્ચખાણ કરવાં તે નોકા- अंश. the smallestindivisible part રસી, પિરસી વગેરેનાં પચ્ચખાણ; પચ્ચખાણ- of time. अणुजो० ६८; भग. २, १०; नाशिभ २. काल की मर्यादा बांधकर (२) वस्तुतुं परिवर्तन ४२नार से द्र०५; प्रत्याख्यान करना; नोकारसी, पोरसी वगैरह का ७ द्रव्यमान नामे मे द्रव्य. वस्तु का प्रत्याख्यान प्रत्याख्यान का १० वाँ प्रकार. परिवर्तन करने वाला एक द्रव्य; छः द्रव्यों में से taking a vow i. e. Pachcha- काल नामक एक द्रव्य. tinne, regarded khāņa for limited periods as one of the six substances; of time; o. g. Pachchakhā nag a substance which is the known as Nokārasi, Porasj, cause of changes in things. उत्त० etc. ; (This is the 10th variety ३६, ६; अणुजो० १३१, पन्न. १; भग. of Pachchakhāna ). प्रव० २०१; १०, १, ११, १०; २५, ४; -पज्जाय. पुं० (-पर्याय ) ने पर्याय. श्रद्धाउअ-य. पुं० न० (श्रद्धायुष् ) प्रधान काल का पर्याय. modifications of | આયુષ્ય, મનુષ્ય અને તિર્યંચનું આયુષ્ય કાળtime. ठा० ७–परिवित्ति. स्त्री० પ્રધાન છે, એટલે કે એક ભવ થયા પછી પણ (-परिवृत्ति) गर्नु परावर्तन. काल का કોઈને પુનઃજ ભવ પ્રાપ્ત થતાં મનુષ્ય કે તિર્યંચનું परावर्तन. turning back of the आयुष्य इशया वहाय छे-बागवाय छे. काल wheel of time. क. प. ५, ३४; प्रधान आयुष्य; मनुष्य और तिर्यच का आयुष्य -मीसय. न० (-मिश्रक ) stण याश्री कालप्रधान है अर्थात् एक भव पूर्ण होने पर સત્યમૃષા ભાષાને એક પ્રકાર; જેમકે દિવસ किसीको पुनः वही भव प्राप्त होने पर मनुष्य હોય છતાં “ઉતાવળ કરો, રાત પડી ગઈ” એમ या तिर्यंच का आयुष्य फिर से भोगना पड़ता हेत. काल का आश्रय कर सत्यमृषा भाषा . Life period of human beings का एक भेद; जैसे दिन होने पर भी यह कहना and animals. In case of their कि, 'जल्दी करो रात होगई.' a kind of re-birth in the same class their speech in relation to time half life-period is the same. “दोरणं true and half false; e.g. saying प्रद्धाउए परणसे. तंजहा-मणुस्साणं व that it is night when it is yet पंचिंदियतिरिक्खजोणियाणं वेव " ठा० day time. ठा० १.;-मीसिया. स्त्री० | २, ३, ४; Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रद्धारा ] अद्धाण. न. ( अध्वान ) प्रयाप्य ४ ते; भुसरी ४२वी ते मुसाफिरी करना; यात्रा करना. Travelling. " प्रदुधाणेहिं सुहेहिं पातरासेहिं जेणेव साबाडवी चोरपडी तेथेव उवागच्छ ” विवा• ३; ( २७२ ) श्रद्धाण. पुं० ( अध्वन् ) भार्ग; रस्ता. मार्ग, रास्ता. A road; a way. वेय० १, ४५; ओव० ३८; गणि० १४; नाया ० १४; १५; वव०८, ४; १३; प्रव० ५१६६ - गमण. न० ( - गमन) भार्गभां पंथ उरते; बिहार ४२वे ते. विहार करना travelling on foot ( by an ascetic ). “गण्यत्थ श्रद्धाणगमणे यो कप्पड़' ओव० - पडिवरण. त्रि. ( - प्रतिपक्ष ) भागने पाभेल; पंथे पडेल. रास्ते लगा हुआ; मार्गप्राप्त on the road भग० २, १; श्रद्धापलिय न० ( श्रद्धापल्य) भेड लेना લાંખા,પહેાળા અને ઉંડા કુવા વાળાગ્રંથી ભરેલા હાય, તેમાંથી સે સેા વરસે એક વાળાગ્ર કાઢતાં भेटला वमतमां माली थाय तेटसो वमत. एक योजन का लम्बा, चौड़ा और ऊंडा बालाभों से भरा हुआ कूप हो उसमें से सौ सौ बरस में एक २ बालाम निकालने में जितना समय लगता है उस समय का नाम. a pit one Yojana in length, one Yojana ( i. e. eight or nine miles) in breadth and one Yojana in depth is to be filled with the finest points or ends of hair. At the close of every period of 100 years one point of hair is to be taken out. The time required to empty the whole pit in this way constitutes the division of time known as Addha-Palya प्रव० १०३७; [ अधुष श्रद्धापल्ल न० ( श्रद्धापल्य ) लुग्यो " अद्धापलिय २०६. देखो ! श्रद्धापलिय " शब्द. Vide "नापलिय." प्रव० १०४३; श्रद्धामलय न० ( नर्द्धामलक ) भारी भरनु भोर अथवा पी. खारी जुवार के मोर. The blossoms of the Juvara having a saltish taste. प्रव० २२४; अखिर. श्री० ( अति ) अधीरा धीरन्ना भाव. धैर्य का अभाव; अधीरता. Lack of patience. पिं० नि० ४८७; चट्ट त्रि० (अर्द्धचतुर्थ ) साय. साढ़े तीन. Three and a half कप्प० ६, १६४; - सय न० (-शत ) साडा भय से साढ़े तीन सौ; ३५० three hundred and fifty; 350. कप्प ० ६, १६४ अधुव. त्रि० ( ध्रुव ) अधुव ६. देखो "प्रभुव" शब्द. Vide "अधुव". श्रव० १४; परह० १, ३; क० गं० ४, ७; क० प० ७, १६ – उदया. श्री० (-उदया ) જેને ઉદય વિચ્છિન્ન થયા પછી પણુ દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાળ, ભાવ અને ભવરૂ પહેતુના સાંનિધ્યથી पुनः उदय थाय सेवी प्रति जिसका उदय विच्छिन्न होने के बाद भी फिर द्रव्य, क्षेत्र, काल, भाव और भवरूपहेतु के सान्निध्य से उदय हो ऐसी कर्मप्रकृति a variety of Karma coming again into rise through the vicinity of contributory causes like substance, space, time etc.; & Karmic variety of an uncertain period of maturity; & variety of Karmic ( Prakriti ) nature. Though the development of it is at a stand still, yet on account of its close contact with substance, space, time and دو For Private Personal Use Only "" "" Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अधरण ] (२७३ ) [ अधम्म the desire for worldly exist सोमायसीन. निन्ध निन्दा का पात्र; सौभाग्य ence, it matures again क. गं. होन. Blameworthy; unfortunate. "अधरणा सूलग्गभिन्नदेहा" पण्ह० १, ३; ५, ७-बंधिणी. मो० (-बन्धिनो ) " नरगा उबढ़िया अधण्णा ते विय दीसंति" मुमो अधुवबंधी ' श. देखो ‘अधुव परह. १, १; नाया० २; ६; ११; राय. बंधी' शब्द. vide “ अधुवबंधी. " २७६; पंचा• ६, २५, निर० १,.; .५.२७ १०२१ सतकम्म. न. | अधम. त्रि. (अधम ) ; नायु, दुष्ट. (-सत्कर्मन् ) अध्रुव सत्तायाणा में; रे अधम नाच; दुष्ट. Mean; low; wicked. કદાચ બંધાય કદાચ ન બંધાય એવી કર્મ- "अहो बयह कोयं. मासेणं प्र अति. अध्रुव सत्ता वाला कर्म; कदाचित् बंध उत्त• १, ५४ अधम्म. . ( अधर्म ) स्थितिहेतुभूत होने वाली और कदाचित् बंध न होने वाली અધર્માસ્તિકાય; છ દ્રવ્યમાંનું બીજું દ્રવ્ય. कर्मप्रकृति. a Ka rmic variety स्थितिहेतुभूत अधर्मास्तिकाय, छः द्रव्यों में which may or may not come से दूसरा द्रव्य. One of the six into existence. क. प. २, ७२; Dravyas which is a cause or rather a source of rest to soul -सक्कम्मिया. बी. (-सस्कमिका ) and matter. " एगे अधम्मे" सम० १; ध्रुव सभनी प्रतिपक्ष प्रति. ध्रुव सत्कर्म उत्त० २८, ७; ३६, ५; भग० २०, २; पन० की प्रतिपद प्रकृति. a Karmic variety १; ठा०७; (२)मिथ्यात्व, अविरति, प्रमाद, contrary in nature to Dhru કાય અને અશુભયોગરૂપ કર્મબંધ કારણભૂત vasatkarma. क. प० २, ३७, मात्मपरिणाम. मिथ्यात्व, अविरति, प्रमाद, -सत्तागा. बी० (-सत्ताका )नी सत्ता कषाय और अशुभयोगरूप कर्म बंध कारणभूत आत्मपरिणाम. thoughtકોઈ વખતે હેય કઈ વખતે ન હોય એવી activity of the soul consisting धर्मप्रति. ऐसी कर्मप्रकृति, जिसकी सत्ता of false belief, passions etc. किसी समय में हो और किसी समय में न हो. causing Karinic bonds. " यस्थिa variety of Karma with धम्मे अधम्मे वा, णेवं सनं णिवेसए" सूय. uncertain periods of existence. २, ५, १४; दसा. ६, ४; (3) सावधानुक. गं० ५, १; साहण. न० (-साधन) ४ानरू५ पा५. सावद्यानुष्ठानरूप पाप. મનુષ્યજન્મ વગેરે અનિત્ય સાધન; અધ્રુવ sinful performance. “ अधम्मेण हेतु. मनुष्यजन्म आदि अनित्य साधन; वेव वित्तिं कप्पेमाथे विहरह" नाया. मध्रुव हेतु. transitory, uncertain १८; (४) अयमर्थन सोण, गाय नाम. means of accomplishment like अब्रह्मचर्य का सोलहवाँ गौण नाम. the birth in the human body etc. sixteenth description of unchasपंचा० १२, ४०; tity. पण्ह. १, ४-अणुय. त्रि. अधएण. त्रि. (अधन्य ) नि.ध; नि-पात्र | (-अनुग ) अपने अनुसना२. अधर्म का Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अधम्म ] अनुसरण करने वाला. following sinful Ways. भग० १२ २ नाया० १८; विवा० १; - खाइ. त्रि० ( - ख्याति ) संधर्मित ती ज्याति-असिद्धि होय ते. जो “अधमी” के नाम से प्रसिद्ध हो वह notorious as a sinful person. भग० १२, २; विवा० १; खाइ. त्रि० (-ख्यायिन् ) अधर्मनुं साध्यान-प्रतिपादन १२नार. अधर्म का प्रतिपादन करने वाला ( one ) proaching sin. नाया० १८; भग० ३, ७; दसा० ६, ४, विवा० १;-जीवि. त्रि० ( - जीविन् ) अधर्मवृत्तिथी भवनार अधर्म वृत्ति से जाने वाला. earning livelihood by sinful moans. दसा• ६, ४; - जुत्त. न० (-युक्त ) तद्दोष उहादरणुनो એક પ્રકાર, કે જે સાંભળવાથી શ્રાતાને અધર્મ शुद्धि थाय तद्दोष उदाहरण का एक भेद, जिसके सुनने से श्रोताओं में अधर्मबुद्धि उत्पन्न होती हैं. an illustration breeding heresy in the mind of the hearer. ० ४, ३-स्थिकाय पुं० (- अस्तिकाय ) અને પુદ્ગળની ગતિ અટકાવવામાં-સ્થિતિ કરવામાં હાય આપનાર દ્રવ્ય; છ દ્રવ્યમાંનું અધર્માંस्तिद्वाय नामे श्रीभुं द्रव्य जीव और पुद्गल की गति का अवरोध करने का कारणभूत द्रव्य; छः द्रव्यों में से दूसरा द्रव्य one of the six Dravyas or substances which is a medium of rest to soul and matter. अम्मत्थिकारण भंते ! जीवाणं किं पवत्तइ ? " भग० १३,४,“अधम्मत्थिकायस्स गं भंते! केवइया अभिवयता ? " भग० २०, २; भग० २, १०; ७, १०; सम ० ५ अणुजो० ६७; १३१; राय ० २७५ - दाण न० (-दान ) अधर्म પાલક દાન; અધર્મી-પાપીને અપાતું દાન, કે જે ( २७४ ) 46 For Private धर्मने उत्तेन आये ते अधर्मपोषक दान, मी को दिये जाने वाला दान, जो कि, अधर्म को उत्तेजन दे. charity encouraging or promoting sin. १०; - दार न० (-द्वार ) यावद्वार; પ્રશ્નવ્યાકરણુસૂત્રનું પ્રથમ ६२. आश्रव द्वार; प्रश्नव्याकरणसूत्र का प्रथम द्वार. the first Dvara of the Sūtra called Praśna-vyakarana; door for the inflow of Karma. “पढमं अधम्मदारं संमसप्तिमि पराह०१, १ पक्ख. पुं० (-पक्ष ) द्वियावाही, अम्यिावाही, અજ્ઞાનવાદી, વિનયવાદી વગેરે પાખંડી; અધર્મपक्ष. क्रियावादी, अक्रियावादी, अज्ञानवादी, विनयवादी आदि पाखण्डी; अधर्मपक्ष. & heretic;e.g. Kriyāvādī, Akriyavādi, Ajñānavādi, Vinayavādi etc. सूर्य ० २, २, ३५ – पजरपण. न० ( - प्रजनन ) लोडअम अधर्म उत्पन्न करनार, लोगों में अधर्म उत्पन्न करने वाला propagating heretical creed amongst people. राय ० - - पडिमा स्त्री० (-प्रतिमा ) अधर्मप्रतिज्ञा; अधर्मप्रधान प्रतिमाशरीर अधर्मप्रतिज्ञा; अधर्मप्रधान शरीर. & sinful vow; a body full of sin. एगा अधम्मपडिमा जंसि श्राया परिकिलेसत्ति १, १; - पलज्जरण. त्रि० ( - प्रर अन-न धर्मे प्ररज्यन्ते ये ते) अधर्मभां रंन्न थनार; अधर्मप्रेमी अधर्म से प्रसन्न होने वाला; अधर्मप्रेमी. sin-loving. नाया० १८; विवा० १; दसा ० ६, ४; - पलोइ . त्रि ( - प्रलोकिन्न धर्ममुपादेयतया प्रलोकयति यः स तथा ) अधर्म उपायरुये न्नेनार. अधर्म को ही उपादेयरूप से देखने वाला. (one) preferring sin to piety etc. नाया० १८; विवा० १; दसा० ६, ४; -राह. 46 Personal Use Only " ठा० [ अधम्म. "" Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अधम्मि ] (२७५ ) ( অবিল त्रि. (-रागिन् ) अधर्मनी रागी; अधर्म का ओंठ. the lower lip. "श्रोयविय प्रेभी. अधर्म का प्रेमी. sin-loving, सिलप्पवालबिंबफल सरिणभाधरुट्टा" नंदी. attached to sin. दसा. ६, ४ | --गमण. न० (-गमन) अधोगति वा-समुदायार. त्रि. (*-समुदाचार-समा- ना २. अधोगति में ले जाने के कारण. चार -अधर्मास्मकः समुदाचारः सप्रमोदो cause of fall or degradation. वाऽऽचारो यस्य स तथा ) यास्त्रिया विस; "तहा गवालीकं च गरुयं भणंति अधरगमणं" દુરાચારી, અધર્મના આચરણમાં મગ્ન રહેનાર. पण्ह ० १, २; अधर्माचरण में मग्न रहने वाला; दुराचारी. अधरिम. त्रि. ( अधरिम-अविद्यमानं धरिम engrossed in vicious practices; मृणद्रव्यं यस्मिस्तत्तथा ) यां भभुर steeped in vice. नाया० १८; विवा० વખત માટે કોઈએ કોઈની પાસેથી કરજ લેવું १;-सीलसमायार. त्रि. (-शीलसमा- નહિ કે તે સંબંધી તકરાર કરવી નહિ એવો चार ) अधर्मर ५ स्वभार अने माया२ छे હુકમ ફરમાવવામાં આવ્યો હોય તેવું નગર नोतात. जिमका अधर्मरूप स्वभाव और कोरे. ऐसा नगर वगैरह, जहां यह श्राज्ञा दी आचार है वह. of sinful nature and गई हो कि, अमुक समय तक कोई भी किसीके conduct. दसा० ६, ४; पास से कर्ज न ले और न उस सम्बन्ध में अम्मि . वि. ( भधर्मिन् ) धर्महीन; अधी. झगड़ा करे. (A city etc.) in which धर्म हीन; अधर्मी. Sinful; irreligious. exaction of money due or सम० ३०;-जोय. पुं० (-योग ) निमित्त, quarrel about it is prohibited ५२४२९५ आदि प्रयोग ४२० ते. निमित्त, for a time. भग• ११, ११; नाया० १; वशीकरण मादि प्रयोग करना. practis- कप्प० ५, १०१; ing such arts as fascination | श्रधरी. स्त्री० (अधरी) वाटयानी ७५२; etc. सम. ३० २२. खरल. A. stone mortar. अधम्मिटू. त्रि. (-अधर्मिष्ठ-अतिशयेन धर्मी " श्रधरीसंठाणसंठिया दोवि तस्स पाया " भर्मिष्ठो न धर्मिष्ठोऽधर्मिष्ठः ) अतिशय अधी; उवा०१,६४;-लोह. पुं० (-लोष्ठ) वाट वानीभतिनिय भ ४२ना२. अतिशय अधर्मी; सानो पथरे।, योरसीया. बाटने का गोल बहुत निर्दय कर्म करने वाला. Highly पत्थर. a round flat stone used sinful; doing highly wicked to pound substances as in a deeds. नाया० १८; विवा० १; mortal'. “ अधरीलोटसंठाणसंठिमामो अधम्मिय. त्रि. ( अधार्मिक ) अयथा पाएसु अंगुलियो" उवा० १, ६४; पर्तना२; अधी; पापी; असंगति. अधर्म- अधारणिज. त्रि० (अधारणीय) अमुमत मय वर्ताव करने वाला; अधर्मी पापी. Sinful; માટે પરસ્પર કરજની લેતી દેતી યા તે સંબંધી impious. नाया० १८; विवा० १; ठा० તકરાર કરવાની જ્યાં મના કરવામાં આવી ४,१; डोय तेवू नगर वगेरे. अमुक समय तक अधर. त्रि. (अधर ) नायेनु. नीचे का. परस्पर ऋण लेने देने या उस संबंधी झगड़ा The lower. जं. प. नंदी-उठ्ठ. करने की जहाँ मनाही की गई हो ऐसा नगर पुं० (-पोष्ट ) नाये। हो. नीचे | वगैरह. (Acity etc. ) in which IY Oo. Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अधि] (२७६ ) [ अधिगरणिया payment of debt or quarrels desire for spiritual knowledge arising in connection with it excited by the teaching of a are prohibited for a time. areto preceptor; a variety of. Samyak१; विवा० ३ (२) प्राण धारण ४२पाने । tva. प्रव० ६७०;-सम्मदंसण. न. અસમર્થ, જીવનયાત્રા-નિવહ ન થઈ શકે છે (-सम्यग्दर्शन ) गुरुन। पशि सभा तj. प्राण धारण करने में असमर्थ; जीवन | थयेस सभ्यर्शन-तत्वोध. गुरु के उपदेश से यात्रा-निर्वाह न कर सकने योग्य. incapable | उत्पन सम्यग्दर्शन-तत्वबोध. right of maintaining life. नाया० ८; १३; | beliefcaused by the sermon of a १६: भग० ७, ६; preceptor. "अभिगमसम्मदंसणे दुविहे अधि. उप० (अधि) अधि:५८. अधिकता; पएणते, तंजहा-परिवाई चेव अपरिवाई अधिकस्व.An indeclinable showing चेव" ठा० २, १; addition, excess ete. भग. १, १; अधिगय. न. (अधिकृत भावे क्तः) अधि:२. अधिकरण. न० ( प्रधिकरण ) स; ४००यो. __ अधिकार. Fitness by reason of कलह, झगड़ा. Quarrel. दसा० ४,१०५; qualifications; authority; सम० २०; (२) मे२९ बार सोनीj governing influence. पंचा०६, ३६; मे ५४ार्नु साधन. लुहार अथवा सुनार का | अधिगय. त्रि. ( अधिगत ) तामा एक ओज़ार. anvil. भग० १६, १; (3) मावेस. जाना हुआ. Known; underकृषि आदि सामर्नु साधन-धीया२. कृषि | stood. पंचा० १, ३६; आदि भारंभ के साधन. an implement | अधिगरण. न० (अधिकरण ) मे 'मधिof agriculture. “ जीवेणं भंते ! अधि- करण ' श६. देखो ' अधिकरण' शन्द. करणे किं प्रायप्पमोगणियात्तिए ? " ! Vide “ अधिकरण ". भग० १६, १; भग० १६, १; -किरिया. बी. (-क्रिया) अधि४२९५Vअधिगम. धा• I. ( अधि+गम् ) ए. આરંભ, સમારંભના હથીયાર-તલવાર આદિ जानना. To know ; to come to निभित्तथा सागती लिया- . अधिकरणknow. प्रारंभ, समारंभ के मोजारों के निमित्त से होने अधिगम्मइ. क. वा. विशे० २२; वाला कर्मबंध. Karma due to the अधिगम. पुं. (अधिगम) गुरुना अपहेश use of implements of injury, समाथा ये माध. गुरु का उपदेश सुनने killing etc; e.g. a sword otc. से जो बोध हुआ हो वह. Knowledge “ अहिगरणकिरिया पवत्तगा बहुविहं derived from the teaching of अनत्थं अवमई अप्पणो परस्स य करेंति" a preceptor. ठा. २, १;-रुड. पुं. पराह० १, २, बी० (-रुचि-अधिगमो विशिष्टं ज्ञानं तेन अधिगरणिया. स्त्री० (*प्राधिकरणिकारुचिः-तस्वाभिलाषा यस्याऽसौ तथा )। प्राधिकरणिकी-अधिक्रियते नरकादिष्वात्मा ગુરુને બધા સાંભળી થયેલ તત્ત્વજિજ્ઞાસા ! येन तदधिकरणं कलहः खड्गादिकं वा तत्रसममितता मे, २. गुरु के उपदेश से भवा तेन वा निवृत्ता प्राधिकरणिकी ) नेश उत्पन्न तस्वजिशासा; सम्यक्त्व का एक भेद. | सानिi सापन Sni :२वायी जाती Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रधिगरणी ] दिया; अधिम्रशिडी डिया. क्लेश अथवा हिंसादिक के साधनों को खड़ा करने से होता हुआ कर्मबंध; अधिकरणिकी क्रिया. Karma due to the manufacture, storing up etc. of implements of conflict, injury, killing etc. " अहिगरणियाणं भंते! किरिया कदविहापण्णत्ता ?, मंडियपुत्ता ! दुविहा संजोयणाहिगरण किरिया य निव्वत्तणाहिगरण किरिया य" भग० ३, ३; पन० २१; सम० ७; ठा० २, १; अधिगरणी. बी० ( अधिकरणी ) मेरा. निहाई. An anvil. ठा० ८, १ –संठिय त्रि० (-संस्थित) मेराने मारे रहेस. निहाई के आकार में स्थित anvil-shaped; ठा. 5, १; - साला. स्त्री० (- शास्ता ) લેહારની ાડ; જ્યાં લેાકું ડાય તે ધર. लुहार की दुकान, जहाँ लोहे की चीजें बनाई जाती हैं. a smithy. भग० १६, १; अधिगार. पुं० ( अधिकार ) व्यापार व्यापार. Activity; business. " अहिगारो तस्स बिजएणं आया - नि० १, २, १, "1 .. [ अधो "" अधुव. त्रि. ( अध्रुव ) व्यनिश्वस; यस; अस्थिर. अस्थिर; चंचल. Unstable ; inconstant; impermanent. " अधुवा अणियया असासया सडपडणविद्धंसणधम्मा कामभोगा नाया० १; अधुवधणधरणको सपरिभोगविवज्जिया " परह ०१, ३; "प्रधुवे असासयंमि” उत्त० ८, १; दस ० ८, ३४; भग० ६, ३३; श्राया० १, ५, २, १४७; दसा० १०,६;—अश्चित्ता. श्री० (अचित्ता) ધ્રુવઅચિત્ત દ્રવ્યની વર્ગા પછીની અવ अमित्त पुगजनी वर्गणी ध्रुव श्रचित्त द्रव्य की वर्गणा के बाद की अवचित्त पुद्गल की वर्गणा. material molecules of impermanent lifeless objects. क० प० १, १६; —बंधी. स्त्री० (-बन्धिनी) > યુગલ પ્રકૃતિમાંથી એકતા બંધ થતાં ખીજીના બંધ ન થાય તે, જેમ હાસ્ય અને રતને બંધ થતાં શાક અને અરિતને બંધ ન થાય તે. जिस युगल प्रकृति में से एक का बंध होते हुए दूसरी का बंध न हो, जैसे हास्य और रति का बंध होते हुए शोक और अरति का बंध न हो वह. mutually exclusive pairs of Karmic nature e.g. the pair of the two sentiments of humour ( laughter ) and love excludes that made up of grief and ennui क० गं० ५, ४; सत्ता. स्त्री० (सत्ता) ने प्रकृतिनी सत्ता अपने सर्वान होय ते. जिस कर्मप्रकृति की सत्ता जीव को सदा न हो वह, Karmic influence which does not always accompany the soul o गं० ४, ६; १६६; प्रव० ८४; अधिय. त्रि० ( अधिक ) प्रभुं; वधारे; व्यधि. बहुत अधिक. More; additional. सू० प० १; अधीर त्रि० (अधीर ) बुद्धिरहित; धी२०४ वरना. बुद्धि रहित. धैर्य रहित. Foolish; lacking in patience उत्त० ८, ६; - पुरिस. पुं० ( पुरुष ) हिम्मत वगरना भागुस; महशक्तिवान पुरुष साहस रहित मनुष्य हीनशक्ति वाला पुरुष. a devoid of courage; a feebleminded person. " नो सुजहा श्रधीरपुरिसेहिं " उत्त०, ६, man ( २७७ ) "" अधो. श्र० (अधस् ) नीयुं. नीचे. Below ; beneath. नाया ० २१ For Private Personal Use Only Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अधोगामि] ( २७८) [ अनादेज्ज अधोगामि. त्रि. (अधोगामिन् ) पाशीना उत्साही. आलस्य रहित; उत्साही. Not प्रवानी पेठे मो-जीये ना२. पानी के lazy; energetic. “जुजे अनलसो धुवं" प्रवाह के समान नीचे जाने वाला. Down- दस० ८, ४३; rushing like a torrent of water. / अनवरयं. श्र० ( अनवरतम् ) सतत; निरंतर. निसी० १८, ११; सतत; निरंतर. Constantly; ceaseअधोहि. पुं० (अधोवधि-परमावधेरधोवर्य- ___lessly;uninterruptedly.पंचा०१,५०; वधिर्यस्य सोऽधोवधिः) ५२मावधिथी उत-अनह. न० (*अनह-अक्षत-निर्विघ्न ) विन २ता मरना अवधिज्ञानवाणे।७५. परमावधि गरनु. विन्न रहित. Unobstructed; से नीचे की श्रेणी के अवधिज्ञान वाला जीव. A ___unopposed; unfettered. सु० च० १, soul falling short of the highest | १०५: Avadhijināna. " अघोहिसमोहएणं | अनाउत्त. त्रि० ( अनायुक्त) उपयोग गर्नु. चेव अप्पाणेणं पाया आहेलोगं जाणइ ” उपयोग शून्य.Careless; inattentive. ठा० २, २, ओव० २०; अनंत. त्रि. (अनन्त ) मनन्त-५।२ पर्नु अनागय. त्रि. (अनागत) सावता नु. हैन पार पापी शाय नलिते. अनन्त; / भविष्य काल संबंधी. Future;belonging अन्त-पार रहित. Endless; infinite. ____to the future. निसी० १०, ८; दस० १, २, १६;--हिय. न. (-हित) अनागार. पुं० न० (अनाकार ) ३१२-मेहसन्त पने हित; मोक्ष. अन्त रहित- विशेष चातुं. आकार-भेद रहित. Shapeशाश्वत् हित; मोक्ष. external bliss ; less; without any difference salvation. दस. ६,२,१६;--हियकाम. " भनागारोवउत्ते बंधइ" भग० ६, ३, त्रि० (-हितकाम-अनन्तहितं मोक्षं कामय- अनाण. न० ( अज्ञान) नुसो “ अणाण" त इति ) मेक्षिनी २७। ४२ना२. मुक्ति की २५-६. देखो “श्रणाण " शब्द. Vide कामना करने वाला. (one) desirous of " प्रणाण". क. गं० ३, १८;-तिग. न. eternal bliss or final emancipa- (-त्रिक) त्र मसान; मति, श्रुत सनेविसंग tion. दस०१, २, १६, से विपरीत शान. तीन अज्ञान; मति, श्रुत अनन्न. त्रि. (अनम्य-न अन्योऽनन्यः ) अन्य- और विभंग ये तीन विपरीत ज्ञान. the मिन नहते. जो भिन्न-दूसरा न हो वह. group of three kinds of igno Not different; not other than; rance viz Mati, Śruta and identical; without a second. Vibhanga. क. गं. ३, १८; पिं० नि. १५०% अनाणत्त. त्रि (अनानात्व-न विद्यते नानात्वं अनल. पुं० (अनल) नि; आ. अग्नि येषां तेऽनानात्वाः)नाना लाव-मेह-२हितार श्राग. Fire. सु० च० १, २;-सेवा. विनानु. भेद रहित. Undifferentiated; स्त्री० (-सेवा) अनिनु सेवन. अग्नि का सेवन. homogenious. " एगविहमनाणत्ता, resorting to fire; making use सुहुमा तत्थ बियाहिया" उत्त० ३६, ७७; of fire. प्रव. ५२५; अनादेज. त्रि० ( अनादेय ) नाममनी अनलस. त्रि. (अनलस ) मासस्यरहित; से प्रति, ना यथी ७वे उस Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अनावाह] ( २७६) [ अनिगिण हितरी वय ५९ आध २१।५।२ रे न अनि . त्रि. (अनियत) नियत-नियम भने पतभास ५५५ ति२२४१२ ४३ छे. २हित. अनियमित; नियम रहित. Without नाम कर्म की एक प्रकृति, जिसके उदय से fixed rules or principles. विशे० ।। जीव के द्वारा प्रतिपादित हितकर वचनों को | अनिअट्टिबायर. पुं० (अनिवृतिबादर) षायभी कोई अंगीकार न करे और उपकृत पुरुष भी ના અષ્ટકને ખપાવવાના આરંભથી અને घृणा करे. A variety of Nimakarma નપુંસકવેદના ઉપામથી માંડી બાદ લોભby the rise of which a person's ખંડને ખપાવે કે ઉપશમાવે ત્યાં સુધીની words even though wholesome स्थितिमा नव गुशावर्तत। ७५. कषाय are not trusted or are derided के अष्टक का क्षय करने के आरंभ से और and disregarded. पन्न० २३; नपुंसकवेद के उमशम से लेकर बादर लोभअनाबाह. त्रि.(अनावाध) नुसा“अणावाह" खंड को क्षय करे या उपशमित करे वहाँ श६. देखो 'अणाबाह ' शब्द. Vide तक की स्थिति में नवें गुणस्थान में विद्य" प्रणाबाह." श्रोघ. नि. ३७; मान जीव. A soul in the ninth Guअनाय. त्रि० ( अज्ञात) गुसे। “अणाय " nasthāna when eight of his २६. देखो 'अणाय' शब्द. Vide passions begin to be wholly " अणाय.” विशे० २६६; ४८५; destroyed, he begins to feel अनायभासि. त्रि. ( अन्यायभापिन् )। soxless, and his greed of a याता न्याय५ि३६ सासना२. यद्वा तद्वा grosser nature is destroyed or न्यायविरुद्ध बोलने वाला. Speaking subsided. सम० १४, recklessly and without regard | अनिअम. पुं० (अनियम ) अनियत्ति; असंto justice. “जे विग्गहिए अनायभासी, यम. असंयम. Absence of control न से समे होइ अझंझपत्ते" सूय० १, १३, ६; over senses; attachment to अनायरं.व० कृ० त्रि० (अनाचरत् ) नहि माय२ worldly objects. क. गं० ४, ५४; तो. नहीं आचरता हुआ. Not practising; अनिकेत. त्रि. (अनिकेत) ५२मा२२हित. अnot performing. पंचा० ११, ३६; निकेतन; बिना घरबारका. Houseless; possessionless. उत्त० २, १६% अनारिय. त्रि. (अनार्य ) यो 'अणा अनिक्खिप्त. त्रि. ( अनिक्षिप्त ) निरंतर; रिय' श६. देखो ‘प्रणारिय' शब्द. Vide यशु; भयो पाउया विना निरंतर; लगातार. “अण्णारिय." अाया. १, ४, २, १३३; । Continuous; uninterrupted. अनाविल. न० ( अनाविल ) । “ अणा “ छठें छटेणं अनिक्खित्तेणं तवोकम्मेवं " विल" श६. देखो “अणाविल" शब्द. ओव० ४०; भग० २, ५; ३, १, ५, Vide "प्रणाविल." सूय० १, २,२, १४; निर० ३, ३, अनासन्न. त्रि० (अनासम्म ) आसन्न-1 | अनिगिण. पुं० (अनग्न ) ४६५५क्षनी शमी नहित; ६२वती. दूरवर्ती. Not in the જાત; અનગ્ન-નગ્નપણને ટાળનાર-વસ્ત્રાદિક vicinity; situated at a distance. मापना२ ४८५क्ष. कल्पवृक्ष की दसवीं प्रव. ७१७; जाति; नग्नता को दूर करने के साधनरूप Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अनिग्गह] (२८०) [पनियाण - वनादिक देने वाले कल्पवृक्ष. Tenth | वापिस आना नहीं होता वह; मोक्ष. Final variety of Kalpavrikșa remov- 1 emancipation; lit. that from ing nudity by yielding clothes which there is no return. श्राया. etc. सम० १०; १,४, ४, १३७; अनिग्गह. पुं० ( अनिग्रह )न्द्रियाने मुमा अनियह त्रि. (मनिवृत्त) निवृत्ति पामेल राभाशते; धन्द्रियने अधीन. इन्द्रियों को नहि. निवृत्ति नहीं पाया हुआ. Unabवश न कर सकने वाला; अजितेन्द्रिय.Want stained. " इह कामानियहस्स, अत्त? of control over the senses; lack भवरज्मइ " उत्त० ५, २५; of self-restraint. उत्त. ११, २, अनियहि. न० (अनिवर्तिन्-अनिवृत्ति)मा अनिच्च. त्रि. ( अनिस्य) अनित्य; अस्थिर. 'अणियष्टि' श६. देखो 'अणियहि' शब्द. चलायमान; अस्थिर. Transient; transi. Vide" अणियहि".क. प. २, ६७,४, tory; not permanent. दस.८,५६; २४; क. गं. २, २, ५, ७; विशे० १२०६; अनिजिएण. त्रि० (भानजर्णि)नि रेखा -बायर.पुं० (-मादर ) । "णियहिનહિ; આત્મપ્રદેશથી કરીને દૂર થયેલ નહિ. बायर" श६. देखो " अणियहिबायर" शब्द. आत्मप्रदेश से जो पृथक् न हुआ हो वह; जिसकी vide 'प्रयियहिवायर'.क. गं०६,५०; क० निर्जरा नहीं हुई हो वह. Not worked | प०२, ४३; off by Nirjarā. भग० १, १०; अनियट्टिकरण. न. ( भनिवर्तीकरण ) श्रनिज्जूढ. त्रि. (अनि!ट) हुँ ४६पेनो “ अणियटिकरण " श६. देखो छत 32ी नलिसापे. पृथक् माना 'अणि यष्टिकरण' शब्द. Vide “प्रणियद्धिहुआ होने पर भी पृथक् नहीं किया गया हो करण". विशे० १२०३ वह. Imagined as separate but | अनियत्त. त्रि. ( अनिवृत्त ) निवृत्ति नखि not actually divided in fact. / पामेला असि. निवृत्त नहीं हुआ. Not वेय. २, १८% retired from; not turned away अनिट्ठ. त्रि. (अनिष्ट) Uष्ट नहित, अशुभ. fronm. उत्स० १४, १४; अनिष्ट; अशुभ; अभद्र. An evil; any अनियय. त्रि. (अनियत) नियत नहित. thing not desired. भग० २०, १; } अनियत; नियत न हो वह. Unsettled. अनिदा. स्त्री० (अनिदा) गुमे। 'अणिदा', उत्त. ६, १७, प्रव. ५५०;-वित्ति. १. देखो । अणिदा ' शब्द. Vide | त्रि० (-वृत्ति ) भनियत-मप्रतिम "मणिदा." पन्न० ३५; भग० १६, ५; कृत्ति-विखार ३२ना२. अनियतवृत्ति से विहार अनिमिस. पुं. (अनिमिष) भांपना - करने वाला. roaming or wandering १२सन मारवा ते. अांख का पलक न मारना. from place to place unrestrainAbsence of the twinklings ed or unchecked. प्रव० ५५०; of the eyes; winklessness. भग. | अनिया.स्त्री० (अनिदा) तुम्मे। 'अणिदा'श६. देखो 'अणिदा' शब्द. Vide “ अणिदा." अनियट्ट. पुं० ( अनिवर्त ) यांची श पिं.नि. १०३, निवर्तमानू नयी त; भोक्ष. जहाँ से फिर | अनियाण. त्रि. (अनिदान ) ४२९j ५६ Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अनिरुद्ध ] (२८१) [ अनिहत न मानार; निया विनाना; बाकी सनी past Chovisi ( cycle of time ). सामना विनानी. भावी फल की कामना नहीं | प्रव० २६१ करने वाला; निदान रहित. Free from | अनिला. स्त्री. ( अनिला ) मेवीशमा तीर्थ५२desire of the fruits of actions. મુનિસુવ્રતસ્વામીની પ્રથમ સાધ્વીનું નામ. "अनियाणे अकोउहले जे स भिक्खू" दस० । २१ वें तीर्थंकर-मुनिसुव्रतस्वामी की प्रथम १०, १, १३; भत्त० ३०; साध्वी का नाम. Name of the first अनिरुद्ध. पुं० (अनिरुद्ध ) अधुनमारनी female ascetic disciple of Muni વૈદર્ભી રાણીને પુત્ર, કે જે તેમનાથપ્રભુની ! Suvrata Svāmi, the 21st પાસે દીક્ષા લઈ, બાર અંગને અભ્યાસ કરી, | Tirthankara. प्रव० ३१०; से १२सनी Heral , शत्रुकन्य पर्वत अनिव्वाण. न० (अनिर्वाण) मतृप्तिमसंतोष. ७५२ मे भासने संथारे श सि यया. अतृप्ति,असन्तोष. Absence of contentप्रद्युम्नकुमार का वैदी रानी से उत्पन्न पुत्र, जो ment. " अयसो य भनिग्वाणं, सयपं च नेमनाथप्रभु के पास से दीक्षा लेकर, बारह असाहुया" दस० ५, २, ३२, ३८ अंगों का अभ्यास कर और सोलह वर्ष तक अनिव्वुड. त्रि. (अनिवृत) ५३याशिल प्रव्रज्या का पालन कर शश्रृंजय पर्वत पर | था परियत-मयित ये नाम सन्मित्त. एक मास का संथारा कर सिद्ध हुभा. The अग्नि आदि से जो चित नहीं हुआ हो वहा son of Vaidarbhí the queen of सचित. Not made lifeless by fire Pradyumnakumāra who took ete; having life."उछुखंडे अनिव्वुरे" Dikşā from, Nemanātha,studied दम०३, ७; twelve Angas, observed ascetic अनिसह. त्रि. (अनिसृष्ट) जुमे। "अणिस?" ism for sixteen years and obtain श६. देखो “ अणिसट्ट" शब्द. Vide od salvation after a months' | ___ "प्रणिसट्ट." पंचा. १३, fasting on the Satrunjaya, अनिस्सि . त्रि. (अनिश्रित ) निश्राmountain, ( २ ) संतसूत्रना योया બીજાની મદદ મેળવવાની ઇચ્છા વિનાને. मना मा अध्ययनद्नाम. अंतगड सूत्र के दूसरे की सहायता प्राप्त करने की इच्छा रहित. चौथे वर्ग का ८ वाँ अध्याय. name of the Self-reliant. दस० १, ५; सम० ३१; eighth chapter of the fourth दसा. ४, ४१; ५२;-वयण. त्रि० section of Antagada Sūtra. (-वचन ) रामदेपनी निश्रा खितना चयन परह. १, ४, अंत. ४, ८3; हेय ते. रागद्वेष से रहित वचन कहने वाला. अनिल. पुं० (अनिल ) पवन; वायु. वायु; हवा. (one) whose speech is free from Wind. भग० ५, १; ७, ६; दस० १०,१, | passion or hatred. प्रव० ५५१%; ३; क. गं. ४, १३; (२) लरतक्षेत्रना / अनिहत. त्रि० (अनिहत) निरुपम 24योपासीन। सत्तरमा तार्थ२र्नु नाम. भरत યુષ્યવાળો જેનું આયુષ્ય ગુટે નહિ-કોઈથી क्षेत्र की गत चौवीसी के १७ वें तीर्थकर का पाय नल मेवा. अखंड भायु वाला; जिसकी नाम. name of the 17th Tirthan- श्रायु किसीसे भंग न हो वह Indestructkara of Bharatakse tra in the ible. सम० ५० २३५; Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अनिहुत ] (२८२) [ अन्न अनिहत. त्रि. (भनिभृत) अनुपशान्त. परिययम भावगुं. अनुभूत; परिचित. अशान्त.Not calmed; not quieted; Experienced; familiarly known. not peaceful. परह. १, ३; अणुजो० १३०; अनी. न० ( भनीक ) सैन्य; ११४२. सेना.. अनुरत्त. त्रि. ( अनुरक्त ) मनु२०ी; मास An army. कप्प० २, १३;-अहिवइ. त भी.अनुरागी; प्रेमी. Full of attachपुं० (-अधिपति ) सेनानी नाय. सेना का ment to or love for, सु. च. १, नायक-अधिपति. commander of an २७६; army. कप्प० २, १३; अनुलेवरणतल. न० (अनुलेपनतह) मे अनीसा. स्त्री० (अनिश्रा) ना-मानी 'अणुलेवणतल ' है. देखो 'अणुलेवण अपेक्षाना समाप. दूसरे की अपेक्षा का अभाव. तल' शब्द. Vide 'मणुलेवपतक्ष' दसा. Solf-reliance; self-help. fofo १४५; | अनुलोम. त्रि. (अनुलोम) मे 'अणुअनीहारिम. न. ( भनिहारिम ) मे लोम' श६. देखो 'अणुलोम' शब्द. Vide "भणीहारिम" श६. देखो 'श्रणीहारिम' "अणुलोम. " वव. ८,१५; परह० १, ४; शब्द. Vide “अणीहारिम." भग० २, १; / अनुलोमेयच. त्रि. (अनुलोमिप्तण्य ) अनु. अनुच. त्रि. (अनुच्च ) -यथा मपभूल्य दूसना ते. अनुकूल करना. Making અને ભાવથી ગુરુના આસનથી ઉચું નહિ. agreeable. वव० ८, १०; द्रव्य से अल्पमूल्य और भाव से गुरु के आसन/अनुसास.धाI(अनु+शास्) मनुशासन से ऊंचा न हो. Less in value and not | २; शिक्षा सावी. अनुशासन करना; शिक्षण more elevated from devotional ___दना. To teach ; to instruct. point of view than the seat of अनुसासंति. उत्त. १, २७, a preceptor. उत्त० १, ३०; अनेरइभ-य. त्रि० ( अनैयिक ) ना२४॥ शि. अनुप्पन्न. त्रि० (अनुत्पन्न) 47स नहि ते. वायना; ना२४था लिन. नारकी के सिवाया उत्पक्ष नहीं हुआ. Not produced; not | नारकी से भिन्न. Not Naraki; other born; not created. निसी० ४, २२; than Naraki, भग०४, ६, ६, 13 अनुप्पयाहिणीकरमाण. व• कृ० त्रि. (भनु- अन्न. न. (अन्न) अना; या. अनाज. प्रदक्षिणीकुर्बत् ) मासपास प्रक्षिा Corn; grain. राम. २४१;-जीविय. रतो. आस पास प्रदक्षिणा करता हुआ. (--जीवित-अमेन जावितं प्राणधारणं यस्याCir-cum ambulating; moving ऽसावजीवितः) सनने साधारे बनार. round an object. राय० ६७; अन्न के आधार से जीने वाला. depending अप्पविसित्ता. सं० कृ० अ० (अनुप्रविश्य) on food for life. राय० २४१; प्रवेश शने. प्रवेश करके.. Having | श्रन्न. त्रि. (अन्यत् ) तुम।' भएण' श६. entered."से अनुप्पविसित्ता गामं वा जाव देखो 'अण्ण' शब्द. Vide " अण्ण." रायहाणं वा " अाया० २, ७, १, १५५; राय. १९) दस० ४, ५, २, ३६, ६, १२६ अनुभूय-अ. त्रि. (अनुभूत ) अनुलपयु; ५, १६; अणुजो० १३०; नंदी. स्व. ४३; Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अन्नउत्थिय ] (२८३) [ अन्नयाकयाई उत्त० १, ३३, १, ४२, ३०, २५; सु. च. -वेव. पुं० (-देव) अन्य भतना हेप-प्रमा, ४, १५१; विशे० १५४, पिं० नि० भा० ४; | वि अभूति. अन्यमत के देव. a. god -धम्मिम. त्रि. ( -धामिक) भिन्न of a different (i. e. heretical) पवान; विधा. मन्यधर्मा; विधम्मी. creed; e. g. Brahmā, Vişņu following another religion; etc. प्रव. १५१%8 belonging to a different creed. | श्रवतिथि . पुं० ( अन्यतीर्थिक ) नेत२, ओघ० नि० १५;-भव. पुं० (-भय ) जैनेतर. A non-Jaina. प्रव. ६५१; मामय. दूसरा भव. another birth. अनत्त. न. (अन्यत्व) अन्यमाना क. प. ६, १०;-मण. त्रि. (-मनस्) सस संबंधी परतुत: पोताथाछ मेम भी त२५ लता मनवाणी. जिसका मन त्यतत. अन्यत्व भावना. Meditation दूसरी ओर भटकता हो वह. having upon the fact that all relatives mind wandering elsewhere. etc. are in reality unconnected पाया० १, १, ३, १५, लिंग. पुं० न० with one's soul प्रव० ५७६; (-लिङ्ग) सन्यदर्शनीना १. अन्यदर्शन अन्नत्थ. अ० (अत्यत्र) तुम अण्णत्थ'श६. वाले का वेप.non-Jaina in dress etc. देखो 'अण्णत्थ'शब्द. Vide "अण्णत्थ'.सू. उत्त० ३६, ४६; प्रव० ४७६;-वेलचरग. प०१; पिं०नि० १०८; २८३; ओघ• नि. ७८%; पुं० (-वेलाघरक) नोनी व वाताने सु० च० ४, १९८; लिक्षा ४२वान। अलि ५२ना२ साधु. भोजन अनमन. त्रि. (अन्योन्य) नुस। अण्णमण्ण' का समय निकल जाने पर भिक्षा लाने का श६.देखो अण्णमरण'शब्द. Vide"भरणअभिग्रह रखने वाला साधु. a Sadhu, मरण." ठा० २, ३; नाया. ८, राय. ४२; bogging food after the time of वेय. ४, २; dinner has passed. ठा० ५, १; अन्नयर. त्रि. (अन्यतर) गुमे। 'अरायर' -संभोइय. त्रि. (-साम्भोगिक) भिन्न श६.देखा परणयर शब्द. Vide'पएणयर'. साभा-यारीवाणी ( साधु ). भिन्न सामाचारी आया० १,६,२, १८३२, ५,१,२४५; दस. वाला साधु. (an ascetic) differing in ४, ६, ७, १६; ३३, ६०; सूय० १, २, २, religious practices. पंचा० ५, ४१; ४; उत्त०३०, २२; जीवा० ३,३; निसी. भन्नउत्थिय. त्रि. (अन्ययूथिक) से 'अण्ण उत्थिय' श६. देखो 'भरणउत्थिय' १, १०;सु.च० २,६०१; क. गं. २, २२; शन्द. Vide " भरणउत्थिय" सम० ३४; ५, ८७; क० प० २, ५३; कप्प० ४, ७६ नाया० ११; आया• २, १, १,४; ओव० ४०; दसा० १०, ३; जं० प० २, २१; अनतर. त्रि० (अन्यतर ) गुसो 'अएणयर' अनया. अ. (अन्यदा ) नु। “अएणया" श६.देखो ‘भएणयर' शब्द. Vide "भएण श६. देखो 'अण्णया' शब्द. Vide 'अरबपर." दस०४, ६, ७ मा'. ओव. ४०; पिं. नि. ८४; सु. १० १, अतिथि. त्रि.(अभ्यतीर्थिन् ) सन्यतार्थी; ४२; दसा० १०, १; भनेत२मतावलंमी. अन्य तीर्थी; जैनेतर अनयाकयाई. प( भन्यदाकदाचित् ) मतानुयायी. A non-Jaina. प्रब ० ६५.१; / गुथे। 'प्रणयाकयाई' २०४. देखो 'भएणया Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भनव ] (२८४) [प्रमिय कयाई"शन्द.Vide "भरणयाकयाइं." जं. અજ્ઞાનને જ શ્રેય માનનાર વાદી, કે જેના ૬૭ ५० ३, ४३; भग० ७, ८ २ छे. अज्ञान को ही श्रेष्ठ मानने वाला अन्नव. पुं० ( मर्यव) अभु, हरीयो. समुद्र; वादी, जिसके ६८ प्रकार हैं. one who सागर. Ocean. उत्त• १०, ३४ holds that ignorance alone is अन्नहा. अ. (अन्यथा) नुमा 'अएणहा' the highest bliss. (there are 67 स६. देखो भरणहा शन्द.Vide 'अण्णहा'. varieties of this tenet). प्रव. १२०२;-वाइ. नि.(-वादिर)"मसानप्राया• १, २, ५, ६१, १, ५, ६, १७०; થીજ શ્રેય થાય છે, જ્ઞાનમાં તકરારો થાય છે, सूय• १, १, ३, १४; उत्त० २८, १८; विशे. पुरे पुरु ज्ञानाने यतुं नयी, मधुरा १८७, सु. च. ४, २४०; क. गं.१,२१% જ્ઞાનથી અનેક મતે થાય છે, માટે જ્ઞાન २६; २,८ મેળવવું નહિ.” એમ માનનાર એક વાદી. अन्नाहि. भ. (अन्यत्र) मी रयणे. दूसरी जगह. "प्रज्ञान से ही कल्याण होता है, ज्ञान में झगड़ा In another place ; elsewhere. हो जाता है, पूर्णशान किसीको होता नहीं, " प्रमहं गच्छे” प्रव० ६०२; अधूरे ज्ञान से भिन्न २ मतों की उत्पति होती अनागय. त्रि. (अन्वागत) युत, नेयेस. है, इस लिये ज्ञान प्राप्त करने की आवश्यकता मिला हुअा; जुड़ा हुभा. Joined; con- नहीं है। ऐसा मानने वाला एक वादी. (one) nected. आया० १, ५, ३, १५५; who believes that knowledge is अन्नाण. न० (अज्ञान) । 'अण्णाण' श. a curse and that ignorance is bliss सूय० २, २, ७६ देखो 'मराणाण' शब्द. Vitle "श्ररणाण". प्रव० ४५७; भग. १,; उत्त० १८, २३; अनाय. त्रि. (भज्ञात) पश्िियत. अपरि चित; बिना पहिचान का; बिना जाना हुआ. ----परिसह. पुं० (-परिषह ) साना मसावे यतुं अष्ट सहन ४२चुंते. ज्ञान के प्रभाव Not known ; unfamiliar. दस० १, से होने वाला कष्ट सहन करना. endur ३, ४;--उच्छ. पुं० (-उन्छ) । ance of the dis-comforts of 'अराणायउच्छ' . देखो 'अण्णायउंच्छ' ignorance. सम० २२; शब्द. vide 'अण्णायउंच्छ'. दस० १,३,४; १०,१,१६;-एसि. पुं० (-एषिन् ) अशात अन्नाणया. स्त्री० (अज्ञानता-अज्ञान) महान थाहारनी गवेष। ४२ ना२. अज्ञात होकर ता; AM५. अज्ञानता; अजानपन. माहार की गवेषणा करने वाला. one who Ignorance. सूय० २, ७, ३८; seeks food incognito. उत्त• १५, 1; अन्नाणि. त्रि. (अज्ञानिन्) जुमे। 'अण्णाणि' -चरअ. पुं०(-चरक) मा अण्णायचरम' श६. देखो 'अण्णाणि' शब्द. Vide २६. देखो 'अण्णायचरअ' शब्द. vide "अण्णाणि". दस० ४, १०; विशे० ३१८; 'अण्णायचरम'. ठा० ५,१; भत्त० ८१%3 अन्निापुत्त. पुं० (अर्णिकापुत्र) से प्राचीन अनाणिय. त्रि. (भज्ञानिक ) सभ्यातान घायार्यतुं नाम. एक पुरातन धर्माचार्य. २हित; सज्ञानी. सम्यगज्ञान से रहित; Name of an ancient religious अज्ञानी. Ignorant; devoid of right preceptor. संस्था० ५६; knowledge. सूय० १, १, २, १५(२) अनिय. त्रि. ( भन्वित ) युता सहित. युक्त; Page #365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अमेस (२८५) [ अपक्क साहित. Joined to; accompanied Vide " अप्पइट्टाण". जीवा० ३; ठा. with. सूय० १, १०, १०; ५, ३; पन.२; Vअनेस. धा. I. (अनु+ए) अन्वेषण अपइट्ठिय. त्रि० (अप्रतिष्ठित ) नुमा "अप्प४२ऍ; शधियु; तपास १२वी. अन्वेषण करना; इट्ठिय" श६. देखो "अप्पइट्टिय" शब्द. खोजना; शोध करना. To inquire after; Vide " अप्पइटिय". ठा. ४, १; to search; to scrutanize. अपहरणपसरियत्त. न. (भप्रकीर्णप्रसतरव) अन्नेसिं. वि. श्राया० १, १, ७, ५६; मी "अप्पइराणपसरियत्त" श६. देखो "अप्पइएणपसरियस्त" शब्द. Vide "प्र. अनेस. त्रि. (अन्वेषक) अन्वेषया-तपास। ४२नः२. खोजी. One who looks into प्पाण्णपसरियत्त ". सम. ३५; * अपउल्ल. त्रि० (अपक्व) पाणु न6ि; कचा; or inquires into. प्रव० ६४२; न पका हुआ. Unripe ; raw. पंचा० अनेसण. न० ( अन्वेषण ) गवेषयु; तपासj; १, २२; मो. खोजना; शोध; अन्वेषण. Inquiry; अपएस. त्रि. (अप्रदेश) प्रशहित; संश search. विशे० १३८१; વગરનું અવયવ વિનાનું, જેના વિભાગ પડી अनेसि. त्रि. (अन्वेषिन् ) मा “अराणेसि" सनहिते; ५२मा कोरे. प्रदेश रहित; श६. देखो “ अपणेसि" शब्द. Vide"म अवयव बिना का; अविभाजित- परमाणु एपेसि". पाया० १, २, ६, १०२, १, ५, वगैरह. Indivisible; e.g. an atom. २, १४६; भग. ५, ७, ८, ६, ४, २०, ५; ठा० ३,२ अन्नोन्न. त्रि० (अन्योन्य ) "अण्णोरण" -ट्ठया. स्त्री. (-अर्थता) सशपयनी 4. श६. देखो "अरणोगण" शब्द. Vide पेक्षा. अप्रदेशत्व की अपेक्षा. stand point " प्रगणोरण". पिं० नि० ५६;-पवेस of indivisibility. भग. २५, ४; पुं० (-प्रवेश) मे भागना शृंमा अपश्रोस. पुं० (अपद्वेष-अपगतो देषोऽपद्वेषः) संबंध. एक दूसरे का शृंखलाबन्ध सम्बन्ध પને અમાવ; અમસૂરિપશુ, મધ્યસ્થપણું. connection as of the links of a द्वेष का अभाव; अमात्सर्यभाव; माध्यस्थ chain. क. प० १, ४; भाव. Absence of malice; neutraअन्हाणय. पुं० (अस्नामक ) मे " अ- lity. पंचा० ३, ४८; रहाणग" श६. देखो " अण्हाणग" शब्द. | अपंडिय. त्रि० (अपरिडत) भूर्म; अगाए. Vido " अण्हाणग". भग० १,६; मूर्ख; अज्ञानी. Ignorant; stupid. अपन. त्रि. (अपद ) ५ वरनु; अति विना- . च० ४, १८; नावगेरे. बिना पैर का; गति रहित वृक्षा- अपक्क. त्रि० (अपक्व ) मनिाहियापुरे पुरु दिक. Devoid of feet; devoid of पास नह; आयु. अमि आदि से बराबर नहीं motion; e.g. trees etc. भग० १८, पका हुआ; कचा. Not well cooked; ४; पिं० नि. ७६; पाया. १, ५, ६, raw. परह. २, ५; प्रव. २८२;१७०; अणुजो० ६१; --ओसहिभक्खणया. स्त्री० (-पोषधिभअपहाण. पुं० ( अप्रतिष्ठान ) मा “श्र- पणता ) अनि आ७ि५२ ५४व्या विना प्पइट्ठाण" श.. देखो " अप्पइवाण" शब्द, અનાજ ખાવું તે શ્રાવકના સાતમા વ્રતનો પ્રથમ Page #366 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अपक्खगंगाहि ] ( २८६ ) व्यतियार अनि आदि द्वारा बिना पकाया हुआ अन्न खाना; श्रावक के सातवें व्रत का प्रथम अतिचार eating uncooked raw food; the first partial violation of the seventh vow of a layman. उवा' १, ५१; अपक्खग्गाहि. प्रि० ( श्रपरग्राहिन्-न प गृजातीयपक्षग्राही ) शास्त्रमाधित पक्ष पेंन्यनार नहि; अपक्षपाती. शास्त्रबाधित पक्ष का आग्रह न करने वाला; अपक्षपाती. Importial; not specially advocating any cause दसा० ४, १०५; or ठा ०६; अपक्खेवग. त्रि० (अप्रक्षेपक) भार्गनी वस्थे मेनुं द्रव्य परार्ध गयुं होय ते. मार्ग के बीच में ही जिसका धन खर्च हो चुका हो वह. (One) whose money has been spent up in the midst of his travel. नाया० १५; अपगंड. त्रि० ( अपगण्ड - अपगतं गण्डं दोषो यस्मात्तदपगण्डम् निर्दोष होपरहित. निर्दोष; दोष रहित. Innocent; faultless. ( २ ) पीना ई. पानी का फेन. foam of water. (6 सुसुक्कसुकं श्रपगंड सुकं " सू० १, ६, १६ अपञ्च. पुं० ( अप्रत्यय ) अप्रतीति व्यविश्वास अविश्वास. Disbelief; distrust. पण्इ० १, २, अपचक्खाण. पुं० न० ( अप्रत्याख्यान ) 4 ચખાણુ-ત્યાગ—વિરતિપરિણામને અભાવ. पचखाण-त्याग - विरतिपरिणाम का अभाव. Not taking the vow of giving up or abstaining from. भग. ६, ४; ( ૨ ) દેશવરતિપરિણામને અટકાવનાર અપચ્ચખાણાવરણીય કષાયની थोडी. देशविरतिरूप परिणाम को रोकने उपाय; For Private [ अपच्चक्खा वाला कषाय; अपश्चवखारणावरणीय कषाय की चौकड़ी. a sort of moral uncleanliness which is an obstacle to the vow of partial abstinence from. पन० १४;- फलाय. पुं- ( - कपाय ) मावशीय उपाय हो, मान, માયા અને લાભ: ના ઉદયથી દેશવિરતિષિરलाभ न भावे, वी षायनी थोडी अप चखाणावरणीय कषाय-क्रोध, मान, माया और लोभ; जिसके उदय से देशविरतिरूप परिणाम न हो सके. Kagaya which prevents one from the vow of Pachchakhāņa or abstaining from certain kinds of enjoyment or_gratification. भग० ६, ३१; --किरिया. स्त्री० (-क्रिया) परमाणुત્યાગ ન કરવાથી લાગતી ક્રિયા-કર્મબંધ; अपस्याद्विया. त्याग न करने से होने वाला कर्मबंध; अपचखाण क्रिया. Karmns resulting from non-abstinence. "पाकिरिया दुविहा प० सं० जीव अपच अजीव अपच "" ठा • २, 1; "श्रपच्चक्खाणाकरियायां भंते ! कस्स कज्जइ ? गोयमा ! अनयरस्स वि अपचक्खाणिस्स पद्म० २२; १७; " से सूयं भंते । सेठिस्स य तयस्स किवणस्स खतियस्स य समा चैव श्रपचक्या एकिरिया कजइ ? " भग० १, २, ६, ७, ८; - - कोह पुं० (-क्रोध ) ने होध ઉત્પન્ન થયા પછી તલાવની કાટપેડે એક વરસસુધી ભૂંસાય નહિ અને કાઈ પણ પચ ખાણુ આવવા દ્યે નહિ તે; પચ્ચખાણાवरीय प्रेषि. अपचखाणावरणीय क्रोध, जो उत्पन्न होने के बाद एक वर्ष तक न छूटे और न कोई पच्च खाण - त्याग वग़ैरह होने दे. anger lasting long and obstructing the vow of abstinence. Personal Use Only " Page #367 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अपच्यखाणि ] (२८७) [ अपच्छिम म. ४, 1;--णिवत्तिय. त्रि० (-निर्वति- synonymous word for Adattaत ) अविरतिपरिणामयी नियन-ययेस. dina. परह. १, ३-कारग. त्रि. प्रविरतिपरिणाम से निष्पन्न-उत्पन्न. (-कारक) विश्वासघाता; सरोसे ना२. resulting from the absence of विश्वासघाती. comniitting breach the row of abstinenve. भग० ६, ४ . of trust. पण्ह० १, २; अपच्चखाषि. नि. (अप्रत्याख्यानिम्) ५२-५- अपच्छण्ण. त्रि. (भप्रच्छन) गुस नहि माशु-त्यागन २२; पिरतिलित. पचखा- । प्रगट; छातुं नहि. विना छिपा हुआ; प्रकट. पा-त्याग न करने वाला; विरति रहित.Devoid | Manifest; not concealed. भग. of the vow of abstinence. भग० १५, १; ६, ४, ७, २; अपच्छाणुतावि. त्रि. ( अपश्चात्तापिन् ) અપરાધ આલેચીને પશ્ચાત્તાપ ન કરનાર; अपच्चक्लापिया. बी. (*अप्रत्याश्यामिका ગુરૂની સમીપે દેવની આલોચના કરી રાજી की) ५५२या निमित सामती या यना२. अपराध की आलोचना करके पश्चात्ताप न भग-५. अपच्चखाण के निमित्त से होने वाला करने वाला; गुरु के समीप दोष की आलोचना कर्मबंध. Karma due to absence करके संउट होने वाला. Not repenting of the vow of abstinenco. HTT* aftor confession of faults to a Guru; feeling delighted after अपच्चक्खाय. त्रि. (घायाख्यात ) मेरे confongion of faults to a Guru. त्याग नथा याते; नतो. जिसका त्याग भग २५,७ नहीं किया हो वह. Not given up; not अपच्छायमाण. व० कृ० वि० (अप्रच्छादयत) renounced. भग० ८, ५; नाया० १६; छुपायता; छातुं न रामतो. नहीं छुपाता सूय. २, ४,१; हुआ. Not concealing. " अणिण्हवअपच्चभिजाणमाण. व. कृ० त्रि. (भप्रत्यभि- माया अपच्छायमाणा जहाभूयमवि जानत्) 'माते नया ५२मा छ' ओभ - तहमसंविद्धं एयभट्ट माइक्खन " नामा० १; एता; तेने ते पे - ngal. 'यह वह अपच्छिम. त्रि. (अपश्चिम-न विद्यते पश्चिमी नहीं है किन्तु दूसरा है' इस प्रकार जानता हुआ; ऽस्मादित्यपश्चिमः) साथी २४५ नोना ५७। उसे उस रूप से न जानता हुआ. Not re नया ते; अंतसमयनु; मा५२. सब से cognising; not able to identify. माखिर का; अंतिम. Last; final. भग०६, " तत्तेणं सा दोवई देवी......पडिबुद्धा ३३, २०,५; सम. ७: ओव० ३४, नंदी. समाणी तं भवणं असोगवणियं च भ स्थ०२; नाया० १;-मारणंतियसंलेहणा. पञ्चभिजाणमाणी" नाया. १६; श्री. ( -मारयान्तिकसंलेखना-मरणमेअपचय. पुं.(अप्रत्यय) असत्यतुं नाम. बान्तो मरणासः, तत्र भवा मारणान्तिकी, असत्य का एक नाम. Disbelief. परह० १, संलिख्यते कशीक्रियतेऽनपा शरीरकपाया२; (२) मताहानतुं सत्तर नाम. श्रदत्ता विकमिप्ति संसना सपोविशेपनपणा दान का सत्रहवाँ नाम. a variety of सतः कर्मधारयः ) भरणसभा-अंतरमते falsehood; the seventeenth કષાયને ઉપશમાવી દેહની મૂરછ ટાળી Page #368 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अपज्ज ] ( २८८ ) वामां आवतुं तयविशेष-संथारे. मृत्यु के समय कषाय का उपशमकर और देह में मूर्छा न रखकर जो तपविषेश किया जाता है वह - संथारा an austerity prac tised at the approach of death, consisting in assuaging evil passions and giving up food and water etc. उवा० १, ७३; भग० ७, २; अपज्ज. त्रि० (अपर्याप्त ) पर्यामनुं हुं रूपनाम अपर्याप्त का छोटा नाम An abbreviation of 'अपर्याप्त.' क० गं० १, २०; ३, १३; -- बायर न० (- बादर ) बाहर भेजेंપ્રિયને અપર્ધામા; જેણે પર્યાપ્ત પૂરી નથી भांधी व जाहर खेडेंद्रिय. जिसने पर्याप्ति पूरी न बांधी हो ऐसा बादर ऐकेन्द्रिय. an undeveloped one-sensed Jiva (living being) with a gross body. क० गं० ४, १०, -- सन्नि त्रि० (-संशिन् ) સંની પંચદ્રિયો અપર્યાપ્ત; અપર્યાપ્ત સંરી. अपर्याप्त संज्ञी, संज्ञी पञ्चेन्द्रिय का अपर्याप्त.an undeveloped five sensed rational living being. क० गं० ४, ७; अपज्जग. त्रि० ( अपर्याप्त ) पर्यामी; જેણે મહારાદિ છ પર્યાપ્તિમાંની પર્યાપ્ત પુરી नथी री ते जिसने आहारादि छः पर्याप्तियों में से पर्याति पूरी न करा हो वह Undeveloped; ( the soul) that has not developed the six Paryaptis viz Ahāra etc. क० प० २, ५३; अपज्जत. त्रि० ( पर्याप्त पर्याप्तयो विद्यन्ते यस्य सोsपर्याप्तः ) अपर्याप्ति-नामर्मना ઉદયથી આહારાદિ પર્યાપ્તિ બાંધીને પુરી કરી ન હોય તે; તે એ પ્રકારના હાય-એક લબ્ધિ અપર્યાપ્તે બીજો કરણઅપર્યાપ્તે, જે પોતાની [ अपज्जन्त જાતિ યોગ્ય પતિ પૂર્ણ કર્યા વિના મરણુ પામે તે લઘ્ધિ અપર્યાપ્તે અને જેણે હજી પમિ પૂર્ણ કરી નથી પણુ અવશ્ય પૂર્ણ કરી પર્યા થશે તે કરણુપર્યામા; દરેક જીવ ઉત્પન્ન થવાને પહેલે અંતર્મુહુñકરણઅપર્યાપ્ત थाने पर्याप्त थाय छे. अपर्याप्ति--नामकर्म के उदय के कारण आहारादि पर्याप्ति का बंध करके जिसने उन्हें पूर्ण न किया हो वह उसके दो प्रकार होते हैं-एक लब्धि अपर्याप्त, दूसरा करणअपर्याप्त. ओ अपनी जाति योग्य पर्याप्ति पूर्ण किये बिना मरण को प्राप्त हो वह लब्धि पर्याप्त और जिसने अभी पर्याप्ति पूर्ण न की हो पर अवश्य पूर्ण करके पर्याप्त होगा वह करण पर्याप्त. प्रत्येक जीव उत्पन्न होने के पहिले अंतर्मुहूर्त्त तक करणअपर्याप्त अवस्था में रहकर फिर पर्याप्त होता है. (A soul) without a full development of the characteristics of the body into which it is to incarnate. It is of two sorts : ( 1 ) Labdhi-Aparyāpta i. e. dead in an Aparyapta state; ( 2 ) Karana - Aparyāpta i. o. sure to attain to the Paryapta state. भग० ४ ४ ८ १ २ २४, २०; ३३, १; पद्म० १; नंदी० १७; क० गं० २, ३३; ३, १०, ४, ५, प्रव० ११६५६ (२) पूर्ण; पूर्ण नहि ते जो पूर्ण न हो वह. imperfect. " सव्वं पि ते अपजन्तं, नेव ताय्याय तं तव उत्त० १४, ३६; राय ० २५७; – णाम. न० ( - नामन् ) नामर्मनी એક પ્રકૃતિ, કે જેતા ઉદયથી જીવ પેાતાને યેાગ્ય પર્યાપ્તિ પૂર્ણ કરવામાં સમર્થ થતા નથી. नामकर्म की एक प्रकृति, जिसके उदय से जीव अपने योग्य पर्याप्ति पूर्ण करने में समर्थ नहीं होता. a variety of Nima " For Private Personal Use Only Page #369 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अपज्जस्तग] (२८६ ) [ अपडियक Karma by which the soul Not serving; absence of worremains Aparyapta. क. गं० २,३३; ship. नाया० १३: अपज्जत्तग. त्रि. ( अपर्याप्तक ) गुम अपडिकम्म. न. ( अप्रतिकर्मन् ) तुये। “ अपज्जत " श६. देखो " अपजत्त" " अप्पडिकम्म" श६. देखो 'अप्पडिकम्म' शब्द Vide “ अपज्जत्त ". “ दुविहा शब्द. Vide "अप्पटिकम्म". पन. २; ५; नेइया पगणता, तंजहा-पजत्तगा व अप- अपडिकंत. त्रि. (प्रप्रतिक्रान्त) ष-मतिजत्तगा चेव जाव वेमाणिया" भग०८, १; यारथी नित्ति पाभेद नलि. दोष-अतिचार १६, ३; २५, १; पन्न० १; २३; क. प०१, से निवृत्ति नहीं पाया हुआ.Not abstained ६८; ठा० २, २; from sins or faults. दसा० १०, ३; भपज्जत्तय-अ.नि(अपर्याप्तक) नुमा अपडिक्कम. पुं० (अप्रतिक्रम) मे "अप्प " अपज्जत्त " श६. देखो “ अपज्जत्त " डिकम्म" श६. देखो 'अप्पडिकम्म' शब्द. शब्द. Vide " अपजत्त". भग० ६, ३; Vide “ अप्पडिकम्म". भग० २, १; २४, १; १२; ३४, १; सम० १४; २५, ७ अपज्जत्ति. स्त्री. (अपर्याप्ति) पर्याप्तिनी अपडिक्कमित्तु. सं० कृ. 4. (मप्रतिक्रम्य ) અપૂર્ણતા; પિતાના સ્થાન મેગ્ય પર્યામિ બાંધી मिनदीने. प्रतिक्रमण किये बिना. पूरी न डाय ते. पर्याप्ति की अपूर्णता; | Without having performed अपने स्थान योग्य पर्याप्ति बांधकर उसे पूर्ण | Pdaikamana ( repontanro for न किया हो. State of being Aparya- ! sin ). उत्त० २६, २२; pta, भग० १८, १; अपडिग्गहा. स्त्री० ( अपतद्ग्रहा) धाता अपज्जवसिय अ. त्रि. (प्रपर्यवसित ) रेनु કર્મપ્રકૃતિમાં બીજી પ્રકૃતિના દલિયાનું સંકपर्यभान छ। नयीते; अनंत. जिसका अंत भए न थाय ते प्रति त्यारे 'अपतद्ग्रहा' नहीं वह; अनंत. Endless; infinite. કહેવાય, જેમ સંજવલન કષાયની ચેકડીની " एस्थणं सिदा भगवंतो सादिया अपजाव એક સમય ઉણી ત્રણ આવલકાની સ્થિતિ सिया चिटुंति" पन. २; आया० १, ७, १, शेष २७ त्यारे ते 'अपतद्ग्रहा' वाय. जिस १t; ठा• २, १; भोव० ४३; भग० २, १; बंधती हुई प्रकृति में दूसरी प्रकृति के दल-ससूह संक्रमण नहीं होता तब वह प्रकृति 'श्रपतग्रहा' ६, ३, ८, २, ८, २५, ३, उत्त० ३६, ८ इस नाम से कही जाती है, जैसे-संज्वलनकषाय अपज्जवसियत्त. न० (भपर्यवसितत्व) संत की चौकड़ी की एक समय न्यून तीन आव२खितप ; अनंत५. अन्त रहितपना; अन लिका की स्थिति शेष रहे तब वह 'अपतद्ग्रहा' न्तत्व. Infinity; endlessness. विशे० कही जाती है. That Karmic nature २१३१; or Karma into which another अपज्जुदास. पुं० ( अपर्युदास ) भनिषेध. Karmic nature or Karma canनिषेध रहित. Non-prohibition; ub- not be transformed while the sence of prohibition. विशे० १८३। former is yet being shaped. क. अपज्जुवासणा. स्त्री० (अपर्युपासना ) पर्यु- प० २,५; पासना- सैन ४२१ ते. सेवा न करना. | अपडिचक. त्रि. ( अप्रतिचक्र) शुओ'अप्प. Page #370 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अपडिपण ] ( २६० ) [ अपडिलेहण डिचक्क ' श६. देखो 'अप्पडिचक्क' शब्द. अपडिवद्ध. त्रि० ( अप्रतिबद्ध ) विषयमा Vide"अप्पडिबक्क". नंदी. स्थानना प्रतिथी २लित. विषयभोग या अपडिराण. त्रि० (अप्रतिज्ञ ) २५-नलि-प्रतिज्ञा-- | स्थान के प्रतिबंध से रहित. Unrestraiનિયાણું; નિયાણું ન કરનાર; કરણીનું ફલ ned; e.g. in sensual pleasure, भाभी लेनार नहि. प्रतिज्ञा न करने वाला; __movement in space etc. “अपकर्म के फल की चाह न रखने वाला. डिबद्धो अनलो ब्व " पण्ह० २, ५; ठा० Not desiring the fruits of ४, ४; जं० प० २, ३१;-विहार. पुं. Karma. सूय. १, २, २, २०; (२) (-विहार) प्रतिय-व्याहि अलि सहित ક્રોધાદિના આવેશમાં “અમુકને મારીશ, અમુ विहार. प्रतिबंध-द्रव्यादि अभिष्वंग रहित કનું અનિષ્ટ કરીશ” ઇત્યાદિ પ્રતિજ્ઞા ન કરનાર. विहार. movement unfettered कोधादि के आवेश में किसीका अनिष्टादि करने by attachment to wealth etc. की प्रतिज्ञा न करने वाला. one not प्रव० ७७६; swearing to kill or injure an अपडिवद्धया. स्त्री० (अप्रतिबद्धता) मे। other in a fit of rage. आया. १, " अप्पडिबद्धया" श६. देखो “ अप्पडि. २, ५, ८८; १, ७, ३, २०६; ( 3 ) २ ५ बद्धया " शब्द, Vide " अप्पडिबद्धया." २खिन. रागद्वेष रहित. free ft)}}} attach उत्त० २६, ३० ment and hatired. तत्तेणं अणुसि- अपडिबुज्झमाण. व० कृ. त्रि० (अप्रतिबुध्यट्रा ते अपडिगणेण जाणया " सृय० १, मान) शान्तन समात; यार । ३. ३, १४; रतो. शब्दान्तर को न समभाता हुआ; धारणा अपडिराणवित्ता. सं० कृ० अ० (प्रतिज्ञाप्य) न करता हुआ. Not grasping the माना साधा विना. अाज्ञा लिये बिना. import of a word. जं० ५० ३, ६७; Withivut having taken permis- भग० ६, ३३; sion. कप्प. ६, ५.२; अपडियार. पुं० ( अप्रतिकार ):मना 8५।अपाईपुराण. त्रि० ( अप्रतिपूर्ण ) २५५श; यो समाय. दुःख के उपाय का अभाव. तु, गुदीन. अधूरा; तुच्छ; गुण रहित. Absence of remedy for misory. Imperfect; mean; devoid of पंचा० २, १०; merit. सूय० २, २, ५७; अपडिपूयश्र. त्रि. (अप्रतिपूजक ) मे अपडिलद्ध. त्रि० (अप्रतिलब्ध) प्रात 'अप्पडियन' श६. देखो ‘अप्पडिपूय अ' थयेस; नहीं पाया हुआ; अप्राप्त. Not re ceived; not obtained. "अपडिलद्ध शब्द. Vitlo “ अप्पडिपृय ". दसा. t, २०; २१; सम्मत्तरयणपडिलंभे" नाया० १; अपडिपरमाण. व. कृ. वि. ( अप्रतिपूरयन्त ) अपडिलेस्स. त्रि० (अप्रतिलेश्य ) नुसे। सामान ४२तो; पुश्वार । ४२तो. साबित नहीं "अपडिलेस्स” श... देखो "अप्पडिलस्स" करता हुआ. सिद्ध नहीं करता हुआ. Not शब्द. Vitle " अप्पडिलेस्स." श्रोव० proving; not adlucing evidence. | अपडिलेहण. न० ( अप्रतिलेखन ) पउिलेख चय०६,२; ४२५ ते; नरेने नडिते. पडिलेहण Page #371 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अपडिलेहणा ] ( २६१ ) [ अपडिविरश्र-य न करना; दृष्टि से नहीं देखना. Not exaniin- पुं० (-दुष्प्रतिलेखितशय्यासंस्तारक ) १५ing; not inspecting. श्राव. ४, ६; માં સુવાની પથારી ને પડિલેહવાથી અથવા अपडिलेहणा. स्त्री० (अप्रतिलेखना ) सांप સારી રીતે પડિલેહણ ન કરવાથી પિવામાં લાગ न त. आँखों से नहीं देखना. Not | તો અતિચાર શ્રાવકના અગીયારમા વ્રતને examining; not inspecting. / प्रथम अतिया२. पोषध में सोने का बिछौनाकप्प. ६, ५३;-सील. त्रि. (-शील) विस्तरा अच्छी तरह पडिलेहण न करने से मेनेनेने यावानी 2५ नथी ते. जिसे जो दोष लगता है वह; श्रावक के ग्यारहवें व्रत देखकर चलने की आदत नहीं है वह. | का प्रथम अतिचार. partial violation used to walk without carefully of Poșadha vow accruing to inspecting. कप्प. १, ५३; a layman through not examinअपडिलेहिय. त्रि. ( अप्रतिलेखित ) ७वनी ing or properly not examining २क्षामाटे ३ नेमेस-पासे। नलि. his bel; the first partial जीव की रक्षा के लिये आँखों से नहीं देखा हुआ. violation of the eleventh vow Not examined with a view tol of u layan. उवा० १, ५.५.; the protection of lives. उवा० १,५५; अपडिलोमया. स्त्री० ( अप्रतिलोमता ) २५नु-----दुप्पडिलेहियउच्चारपासवणभूमि. । all. अनुकूलता. Favorableness; स्त्री० ( -दुष्प्रतिलेखितोच्चारप्रस्रवणभूमि- agreeableness. भग० २५, ७; अप्रत्युपेक्षिता जीवरक्षार्थ चतुषा न निरीक्षिता | अपडिवजवित्ता. सं . कृ. अ. (अप्रतिपथ) दुष्प्रत्युपेक्षिताऽसम्या निरीक्षिता पुरीषमूत्र २ ४ नि. अंगीकार किये बिना. निमित्तं भूमिः स्थरिडलं ततः कर्मधारयः )| Without having accepted. पोपामा 4-11--12, सधु-नान-शा५ ५२- वव०६, २०; पानी भूमि नवायी अथ। सारी शतेन अपडिवाइ. त्रि० (अप्रतिपातिन् ) 24 डिया જેવાથી પાવામાં લાગતે અતિચાર, શ્રાવકના | सा-युंजय नलिते-क्षासमति, 4 अगाया२मा प्रतने त्रीले मतिया२. पोषध- ज्ञानकोरे. जो उत्पन्न होकर कभी नष्ट न व्रत में शौच, पेशाब करने की भूमि न देखकर हो ऐसा क्षायकसम्यक्त्व, केवलज्ञान आदि. उन क्रियाओं के करने से जो दोष लगता है Not passingaway; permanentवहः श्रावक के ग्यारहवें व्रत का तीसरा ly remaining 0. g. Kevala-- अतिचार. sin arising from cast- Jhana ete. ठा० २, १; (२) न० २१ ing away or laying down feces, જ્ઞાન ઉત્પન્ન થાય ત્યાં સુધી રહેવાવાળું અવધિurine etc. without examining शान. केवलज्ञान उत्पन्न होने तक रहने वाला or properly examining the अवधिज्ञान. Avadlhijināna. lasting ground, during the time of till omniscience is attained to. Poşadha vow of a layman; "से किं तं अपडिवाइ यं श्रोहिनाणं" नंदी. the third partial violation of the विशे० ७०३; eleventh vow of a layman. उवा० | अपडिविरअ-य. त्रि. ( अप्रतिविरत ) १, ५५;-दुप्पडिलेहियसिज्जासंथारय.। शुगी "अप्पडिविरय " श६. देखो “ अप्प Page #372 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अपशिसलाण ] ( २९२) [ अपदम डिविरय" शब्द. Vide “ अप्पडिविरय." | अपडिहट्ट. सं० कृ० अ० (अप्रतिहस्य) पार्छ दसा० ६, १; ४; या विना. पाछे दिये बिना. Without अपडिसंलीण. त्रि. ( अप्रतिसंलीन ) ऐ having given back. वेय. ३, २२; ઈદ્રિઓ અને કષાયનો નિગ્રહ નથી કર્યો તે. निसी० २, ५६; जिसने इन्द्रिय और कषाय का निग्रह नहीं | अपडिहय. त्रि० (अप्रतिहत) मे 'अप्पकिया वह. Having passions and | डिहय' श६. देखो 'अप्पडिहय' शब्द. senses uncontrolled. “ चत्तारि Vide “ अप्पडिहय."नाया. १६; उत्त० अपडिसलीणा प० त० कोइअपडिसंतीणे | ११, २१; भत्त. ८०; मा० मा. खो. अपडि. '' ठा० ४, २; | अपडिहारय. त्रि. (अप्रतिहारक ) सपाढी“ पंच अपडिसंलीणा प० तं० सोइंदियनप- यास-पणिने । न माया योग्य सेन, डिसंजीणे जाव फासिंदियभपडिसलीणे" संथारे। वगेरे. मालिक को पीछे न देने योग्य ठा० ५, २; शय्या, बिस्तर आदि. Unfit to be reअपडिसुणण. न० (अप्रतिश्रवण ) गुरुना। turned to the owner'; e.g. bed, વચન સાંભળ્યાં હતાં તે વચનને ગણકારવા bed-cover ete. आया. २, २, ३; નહિ તે; ગુરુની આજ્ઞાને સ્વીકાર કરી જવાબ अपडीकार. त्रि. (अप्रतीकार) प्रती२नवाण।ते. गुरु के वचन सुनकर भी उन्हें ઈલાજ વગરનો; રક્ષણના ઉપાય વિનાને. न गिनना; गुरु की आज्ञा मानकर उत्तर न प्रतीकार रहित; रक्षा के उपाय बिना का. देना. Not giving a response to Ir-remediable; having no the order of a preceptor i. e. means of protection against not signifying acceptance of " किं ते सीउएहतराहवहवेवणं अपडीकारlhis order in words. प्रव० १३०; अडविजम्मणा" पण्हः १, १; अपडिसुणित्ता. सं० कृ० अ० ( अप्रतिश्रुत्य ) अपढम. त्रि. ( अप्रथम ) प्रथमता२खित; જેમાં પ્રથમપણું નથી તે; અનાદિ; શરુઆત गुमा “ अप्पडिसुणेत्ता " श६. देखो विनानु. प्रथमता रहित; श्रादि रहित; अनादि. " अप्पडिसुणेत्ता " शब्द. Vide “अप्प Having no beginning. भग० १८, डिसुणेत्ता." दसा० ३, १४, १५, २०; २१; १; ३५, ३; ( २ ) प्रथम-पडे नलि; अपडिसेवय. पुं. स्त्री. ( अप्रतिसेवक ) laj, aloj वगेरे. प्रथम-पहिला न हो वह અતિચાર આદિ દેવને ન સેવનાર; દોષ ન अप्रथम कहलाता है अर्थात् दूसरा, तीसरा सगाउना२. अतिचार आदि दोषों को न लगाने आदि. not first; e.g. second,third बाला. One, not incurring sins etc. क. गं. ५, १६, ठा० २, १; भग० like those of partial violation २५, ६;-खगइ. स्त्री० (-खगति ) पतिetc. भग० २५, ६, ७; વિહાગતિ ચાલવું, તે ચાલ બે પ્રકારની છે अपडिसेह. पुं० ( अप्रतिषेध ) निषेधन ४२वे। શુભ અને અશુભ તેમાંની અપઢમ-બીજી અને ले; २५८४५ नहि. निषेध न करना. रोक शुभ-मप्रशस्त पिलायोगति. वह विहायोगति टोक का अभाव. Non-obstruction; जो दूसरी प्रकार की अर्थात् अशुभ है, क्यों not stopping. पंचा० ६, ३६; । कि, विहायोगति शुभ और अशुभ इस तरह दो Page #373 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अपढमसमय ] ( २६३) [ अपत्त प्रकार की होती है. the second of the पर चढ़े एक से अधिक समय हुआ हो वह. one two kinds of Vihāyogati viz.(1) | after whose starting on the good and (2) bad; gait or move- path of destruction of impure ment of a bad kind.क. गं० ५,५५, passions more than one Samaya अपढमसमय. पुं० ( प्रथमसमय ) प्रथम have elapsed. ठा० ८;~सजोगि समय नलि; मान्ने, त्रीले समय कोरे. प्रथम भवत्थ. पुं० (-सयोगिभवस्थ)ले सन्ने-- समय नहीं; दूसरा, तीसरा आदि समय. ગિભવસ્થ થયે–તેરમે ગુણહાણે ચડ્ય એકથી Samaya or unit of time other वधारे समय या छे ते. जिसे सयोगिभवस्थ than the first. भग० ३५, ५; ठा० २, हुए-तेरहवें गुणस्थान पर चढ़े एक से अधिक २;-उववरणग. त्रि० (--उपपलक )ने समय हुश्रा हो वह. one after whose ઉપયે એકથી વધારે બે, ત્રણ આદિ સમય reaching the thirteenth Guņaयया य ते. जिसे उत्पन्न हुए एक से अधिक sthāna ( Sayogibhava ) more अर्थात् दो तीन भादि समय हुए हों वह. (one) than one Samaya have elapsed. after whose birth more than ठा० २, १;-सिद्ध. पुं० (-सिद्ध ) सि one Samaya liare elapsed. પર્યાય-સિદ્ધપણુના બીજા, ત્રીજા આદિ સમય"णेरइया दुविहा पमत्ता, तं० पढमसमयो- માં વર્તમાન સિદ્ધભગવાન; જેને સિદ્ધ થયાને ववरणगा अपढमसमयोववरणगा जाच वेमा- मेथी थारे समय यय। छे ते. सिद्धपर्याय णिया" ठा• २, २;--उवसंतकसाय. पुं० के दूसरे तीसरे भादि समय में वर्तमान सिद्ध स्त्री० (-उपशाम्तकषाय)ोने मेथी बधारे- भगवान ; जिसे सिद्ध हुए एक से अधिक समय બે, ત્રણ આદિ સમય કપાય ઉપશમાવ્યાને-ઉ- हुआ हो वह. one after whose at५शभरणीस यायानेच्याछेते. जिसे पाय tainment to Siddhahood more का उपशम किये एक से अधिक अर्थात् दो, than one Samaya have elapsed. तीन समय हुए हैं वह. one after whose पन्न. १;-सुहमसंपरायसंजम. पुं० assuaging of impure passions (-सूचमसम्परायसंयम ) ने सक्षमसंपराय more than one Samaya have સંયમ પ્રાપ્ત કર્યો–દશમે ગુણઠાણે ચળે એકથી elapsed. ठा. ८;-एगिदिय. पुं. वघारे समय थया डाय ते. जिस सूक्ष्मसांप( -एकेन्द्रिय) वने मेन्द्रिय प्रात रायसंयम प्राप्त किये- दशवें गुणस्थान पर चढ़े थै मेथी पधारे समय यया छे ते. जिस एक से अधिक समय हुभा हो वह. one जीव को एकेन्द्रियत्व प्राप्त किये एक से अधिक after whose attaining to the समय हुआ है वह. (a soul) after whose tenth Gunasthāna ( Saksmabecoming one-sense-organed samparāya Samyama ) more more than one Samaya have than one Samaya have elapsed. elapsed. ठा० १०;-क्खीणकसाय. ठा०८; पुं० बी० (- क्षीणकषाय) ने पाय क्षय 2- अपत्त. त्रि. (अपात्र) अयोय; पत्र-साय क्षपीये २५ मेथी वधारे समय या नहि. अयोग्य; पात्र-योग्य नहीं. Unfit; हाय ते. जिसे कषाय को क्षय किये-क्षपकश्रेणी | unworthy. निसी० १६, २२; Page #374 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अपत्त ] ( २६४) [ अपत्थ अपत्त. त्रि (अप्राप्त ) पामेल न९ि; प्रात न अपत्ति. स्त्री. (अप्राप्ति) २५प्राप्ति. अप्राप्ति. अरेस. प्राप्त नहीं किया हुआ; नहीं पाया हुआ. Not getting; non-acquisition. (One ) not in possession of; } क० गं० २, १३; ianothind not obtained. नाया. पत्निग त्रि. (प्रीतिक ) प्रीतिवरनं. ६; भग० १८, १;-कारि. न. (-कारिन् । प्रीति रहित.Devoid of pleasure. पंचा. સ્વવિષય સાથે સંબંધ પામ્યા વિના વિષયને ७, १०;-रहिय. त्रि. (-रहित) सप्रीति ગ્રહણ કરનાર ઇકિયે; આંખ અને મને. २खित. अप्रीति हीन. free from dis. अपने विषय के साथ संबंध हुए बिना विषय | pleasure or disgust. पंचा० ७, १०; को ग्रहण करने वाली इन्द्रियां-आँख और मन. अपत्तिय. त्रि. (भपात्रिक) ने साधार an organ of sense which be नथी ते. जिसे कुछ अाधार नहीं है वह. comes conscious of its object Help-less; supportless. भग० without actual touch; i.e. the १६, ४; eye and the mind. विशे० २४५; अपत्तियंत. त्रि. (* असंघटित-अप्राप्त ) न -जोवणा. स्त्री. ( -यौवना ) योवन અવસ્થાને ન પ્રાપ્ત થયેલ સ્ત્રી; કુમારિકા, पामती; न भगतो. प्राप्त न होता हुप्रा: नहीं मासा. यौवनावस्था को अप्राप्त स्त्री; कुमारिका; मिलता हुआ. Not obtaining; not being obtained. सु० च० १०, ३८; बाला. a young girl; a maiden. ठा• ५, २;-विसय. न० (-विषय-अप्रा | अपत्तियमाण. व. कृ. वि. ( अप्रतीयत ) तोऽसम्बद्धो विषयो ग्रामवस्तुरूपो अस्प तद પ્રતીતિ-વિશ્વાસ ન રાખતા; ભરોસે ન રાખતો प्राप्तविषयम् ) सायन्द्रिय; द्रिय | विश्वास न रखता हुआ. Not believing; વિષયને પામ્યા વિના વિષયને ગ્રહણ કરે તે - ! not putting trust in. भग० ३, . भां५ २५ने भन. अप्राप्तकारी इन्द्रिय; जो १; ६, ३३; १५, १; नाया० १५; १६; इन्द्रिय विषय को प्राप्त किये बिना विषय को अपत्थ. त्रि० (अपथ्य) अ५५; शरीनी अतिथी ग्रहण करे वह आँख और मन. an organ प्रतिस-मानकोरे.पथ्यरहित भोजन;शरीर of sense which becomes con- की प्रकृति से विरुद्ध भोजन आदि. Unwholescious of its object without some; e.g. food etc. “अपत्थं अंबगं actual touch; i.e. the eye and the भुच्चा, राया रजं तु हारए” उत्त० ७, ११; पंचा० mind. "लोयणमपत्तविसयं मणो न्व जम ८, १०; १५, ४०;-अयण. त्रि. (-अदन) गुग्गहाइ सुणति " विवा० १, २; विशे० પધ્ય-હિતકર ભજન વિનાને; સંબલ २.६ વગરનો; પરભવમાં સુખ આપે તેવા સુકૃત્ય अपत्तजात. त्रि. (प्रपत्रजात) ने पामे। पिनाना. हितकर-पथ्यरूप भोजन रहित; पर नथी मापी (पक्षीनु पच्यु. जिसे पंख नहीं भव में मुख देने वाले सुकृत्य से रहित. deआये ऐसा पक्षी का बच्चा. An unfledged stitute of wholesome food; debird. " जहा दियापोत्तमपत्तजातं, stitute of good actions which सावासगा पवित्रं मममाणं " सूय० १, would give happiness in the next १४, २, | birth. नाया. १५;-पत्थिन. त्रि. Page #375 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अपत्थण ] ( २६५) [ अपमज्जणासील (-प्रार्थित-अपथ्यं प्रार्थितं येन स तथा) ४२. देष न करता हुआ. Not hating; सपथ्य-अनिष्टने ना२. अपथ्य-अनिष्ट not despising. अंत• ४; की इच्छा करने वाला. desirous of अपदेस, पुं० (अप्रदेश ) निन्ध प्रदेश-२यण. (things) unwholesome or evil. निन्द्य स्थल. A bad place ; an inजं० प० ३, ४५; निर० १, १; ___famous quarter. पंचा० ७, ११; अपत्थण. न० (अप्रार्थन ) २७ - ४२वी अपदवंत. व. कृ. त्रि. (भपद्रवत्) भ२९५ ५। ते; प्रार्थनाने। समार. इच्छा का न करना; | भता. मरण पाता हुआ.Dying; departप्रार्थना का अभाव. Absence of prayer | ing the world. भग० २, १; or desire. “अदसणं चेव अपत्थणं च" अपप्पकारित. न. (अप्राप्यकारिस्व) विषयउत्त० ३२, १५; ગ્રાહ્યવસ્તુના સ્થળપ્રયે ગયા વિના વિષયને अपत्थिय. त्रि० (अप्रार्थित) छेतुं; न પરિચ્છેદ કરનાર ઈદ્રિયોને ધર્મ; આંખ અને भागे. अनिच्छित; नहीं मांगा हुआ. Not મન એ બે શિવાય ચાર ઈન્દ્રિય પ્રાયિકારી sought ; not wished. नाया० १६; છે ત્યારે આ બે અપ્રાકારી છે માટે એ --पत्थिय. त्रि० (-प्रार्थक) जुन्या. 'अप्प- मेमा मायरित्र २ छ. विषय-प्राह्यवस्तु त्थियपत्थय' श६. देखो · अप्पत्थियपत्थय ' स्थल के प्रति गये बिना विषय का परिच्छेद करने शब्द. Vide'अप्पस्थियपत्थय'. नाया०८%3B याला इन्द्रियों का धर्म; आँख और मन ये दो : निर० १, १; इन्द्रियाँ अप्राप्यकारी हैं और बाकी की चार अपत्थेमाण. व. कृ. त्रि० (अप्रार्थयमान) प्रार्थना प्राप्यकारी हैं, इसलिये इन दो में अप्राप्यकारित्व न १२तो; 24 ता. प्रार्थना न करता हुआ; धर्म है. The property of a senso. इच्छा न करता हुआ. Not entreating; organ by which it can cognise not wishing. उत्त० २६, ३३; its object without actual अपद. पुं० ( अपद-न विद्यते पदमवस्थाविशेषो contact with it. The eye and यस्य सोऽपदः) भुतात्मा; सिमवान्. the mind have this property. नदी० मुक्तात्मा; सिद्ध भगवान्. A liberated soul; Siddha. “अपदस्स पयं णस्थि" अपमज्जण. न. ( अप्रमार्जन ) jorj नहि पाया० १, ५, ६, १७०; (२) भि, मामा, ते; अमानन न २j ते. परिमार्जन नहीं मान्ने। वगेरे ७. श्राम, अनार, बिजोरा करना; जीब, जन्तु, रज आदि को नहीं हटाना. आदि वृक्ष. a variety of trees Not removing away; not cleanslike mango, pome-granate, ing of dust etc. सम० १५; Bijora etc. भग० १८, ४; अपमज्जणासील. त्रि. ( अप्रमार्जनशील ) अपदार. न० (अपद्वार ) नानी मायोरे; રજોહરણ, ગુચ્છા વગેરેથી પ્રમાર્જિન ન કરવાના २०५६।२;६४मार्ग. दुष्ट मार्ग;नाला-मलमूत्र बहने वावा ( साधु साथी). रजोहरण आदि ait arcit. A passage for draining से प्रमार्जन न करने वाला (साधु, साध्वी).( A filth etc.; a gutter etc. नाया० ८; monk or a nun) not given to or अपदुस्समाण.व० कृ. नि. (अप्रद्विप्यत्) ३५न । disposed to cleanse vessels, Page #376 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अपनज्जिय ] (२६६ ) [ अपमत्त ground etc. by means of a long- प्रत। ये अतिया२-४।५. प्रोषध में सोने handled brush. कप्प. ६, ५३; का बिस्तरा बिल्कुल न पूंजने से-जीवजतु रहित अपमज्जिय. त्रि. (अप्रमार्जित) २०४२८१ करने से या विधिपूर्वक न पूंजने से लगता हुआ આદિથી પુજેવું નહિ; પ્રમાર્જન ન કરેલ. | दोष; श्रावक के ग्यारहवें प्रत का एक अतिचार. रजोहरण आदि से परिमार्जन नहीं किया | a fault incurred by a layman हुआ. Not cleansed by a brush | during the Poșadha vow by etc.; not renioved away. प्रव० २८६; not cleansing or by improper -चारि. पुं० (-चारिन् ) grat विनाना | ly cleansing his bod ( with a स्थानमा मेसना२, न्यासना२, ५२६५ ना२ साधु; brush etc.); partial violation असमाधिनु मीj श्यान सेवना२. अपरि- of the eleventh vow of a मार्जित स्थान में बैठने वाला, चलने | layman. श्राव. ४, ६; उवा० १, ५५; वाला साधु; असमाधि का दूसरा स्थानक अपमत्त. त्रि ( अप्रमत्त) मह, विषय, पाय, सेवन करने वाला. ( an ascetic ) | નિદ્રા, વિકથા આદિ પ્રમાદ વગરનો; અપ્રમાદી, sitting. walking etc. in a place , સતત ઉપયોગી, સાતમાથી ચાદમાં ગુણસ્થાનક not cleansed with a brush ete; परतना ७५. प्रमाद रहित जीवः विषय, (one ) incurring the second कषाय, मद, निद्रा आदि प्रमादों से रहित Sthanake. of Asamidhi. सम० सातवे से चौदहवें गुणस्थान तक का जीव. २०; दसा. १,५;--दुप्पमज्जियउच्चार Free from pride, passions, पासवणभूमि. नो० (-दुष्प्रमार्जितोबार- Kashvt. ani suclh other faults. प्रस्रवणभूमि) मामा या२पास ५२४५- Hou's between the soventh and વાની ભૂમિ મુદલ ન પંજવાથી કે બરાબર ન tliv fourteenth stages of evoluપંજવાથી પપધવનમાં લાગને અનિચાર. tion. क. गं० २. १; २: ४, ६०; नंदी. प्रोषध व्रत में मलमूत्रादि प्रक्षेपण करने की भूमि । १७:--अंत न० (-अन्त ) सातमा 24को मलमूत्रादि प्रक्षेपण करते समय बिल्कुल न भत्तसंयति गुहापर्यंत. सातवें अप्रमतपूंजने जीवजंतु रहित न करने या विधि- संयति गुणस्थान तक. up to the 7th पूर्वक न पूंजने से जो अतिचार लगे वह. Guñasthāna, called Apramatta partial violation incurred Gunasthāna. क० गं० ४, ६२;-संजय. during the Poşadha vow by पुं० (-संयत) सात गुणा पता not cleansing or by improperly 04; प्रभाखिन-प्रमाही साधु. सातवें cleansing (with a brush otc.) tho गुणस्थानवी जीव, प्रमाद राहत साधु. ground for laying down feces a soul in the seventh stage of and urine. उवा. १, ५५:-दुप्पम- spiritual evolution; a Sădhu जिजयसिज्जासंथार. पुं० (-दुष्प्रमार्जित free from Pranādai.e. passions शय्यासंस्तार ) पोयामा सुधांनी पथारी etc. "अप्रमत्तसंजयस्प णं भंते! अप्पमत्त મુલ ન ખંજવાથી કે વિધિપૂર્વક ન પુંજવાથી सजमे वदमागस्स सव्वा दियणं अप्पमत्सखा લાગત અતિચાર; શ્રાવકના અગીયારમાં ! कालो केवचिरं होइ" भग० १, १; २, ३, Page #377 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अपमाइ ] ( २६७ ) - संजयगुणद्वारा. न ० ( संयत गुणस्थान ) સાતમો ગુણસ્થાનકનું નામ; અપ્રમત્તસંયત नामे गुहा. सातवें गुणस्थान का नाम. the seventh Gunasthana so named प्रत्र० ३२४; अपमात्र त्रि. ( श्रप्रमादिन् ) प्रभाही; प्रभाहरति प्रमाद रहित. Free from negligence or idleness. क० गं० ५, ७०; अपमाण न० ( श्रप्रमाण ) प्रमाणुधी भिन्न; प्रामाण्यरहित प्रमाण से रहित Any thing not in harmony with the fixed standard परह० २, ३ ( २ ) પ્રમાણ ઉપરાંત આહાર કરવાથી સાધુને લાગતા એક દોષ; આદ્વારને બીજો દેખ. प्रमाण से अधिक भोजन करने से साधु को लगने वाला दोष आहार का दूसरा दोष. a fault incurred by a monk by cating beyond a fixed limit; the second fault connected with eating. परा० २.३ - भोइ त्रि०. ( - भोजिन् ) त्रीश उपाधी वधारे मदार १२२. बत्तीस कवल कौर मास से अधिक भोजन करने वाला. (one) eating more than_thirty-two morsels of food. पण्ड़० २, ३: अपमाय. पुं० ( श्रप्रमाद ) प्रभानो सभावः ખત્રી યાગસંગ્રહમાંને ૨૬ મે ચેાગસંગ્રહ. प्रमाद का अभाव बत्तीस प्रकार के योगसंग्रहों में से २६ वाँ योगसंग्रह. Absence of Pramada i. e. entertaining passions etc. through inadvert. ance ; the twenty-sixth of the thirty-two Yogasangrahas. सम० ३२ पंचा० १, ३५ - पडिलेहा. स्त्री० (:- प्रतिलेखा - प्रत्युपेक्षणा ) प्रभाव ३.८ C વજીને પડિલેહણ કરવું તે; " अणच्चाविय ઇત્યાદિ छ પ્રકારે પડિલેહણ કરવું તે. प्रमाद छोड़कर पडिलेइण करना; अरणचात्रिय इत्यादि छः प्रकार से पडिलेहण करना. careful inspection of garments etc. ठा० ६६ - भावणा. स्त्री० ( - भावना ) મદિરા આદિ प्रभा सेवन न ते मदिरा आदि प्रमाद का सेवन न करना, abstention from such faults or vices as drinking etc. आया०२, १५, १७६; - बुढि स्त्री० (-वृद्धि ) अप्रभाहनी वृद्धिवधा. अप्रमाद की वृद्धि progress or increase of carefulness. पंचा● ५, १३; अपमेय. त्रि० ( श्रप्रमेय ) २६. देखो " अप्पमेय " " अप्पमेय. " पराह० १, ३ अपर. त्रि० ( अपर ) अन्य पूर्वे उडेल बोल तेनाथी हुं. अन्य पूर्वकथित से भिन्नदूसरा. Different निसी० २०, १०; ( २ ) पश्चिम विभाग. पश्चिम विभाग - हिस्सा. latter part; remaining part. राय • ६३, परिग्गहिय - श्र. त्रि० (--परिगृहीत श्रपरैः परिगृहीतोऽपरपरिगृहीतः ) जीन (साधु) ग्रहण उरेल. अन्यद्वारा ग्रहण किया हुआ. accepted by another (monk ). "अब्दोगडेसु अपरपरिग्गहे अपरपरिग्ाहिएसु " वेय०३, २७; वव ०७, २२; 7 [ अपरत For Private Personal Use Only 33 " अप्पमेय " शब्द Vide अपरक्कम. त्रि० ( अपराक्रम ) पराभ-सा भर्थ्यहीन मेनुं गंधास क्षीणु थयुं छे ते. पराक्रम हीन; जिसका जंघाबल क्षीण हुआ है वह. Powerless; incapacitated. नाया ० १, आया० नि० १, ८, १, २६६, भत० ११; अपरत न० ( अपरत्व) अपर परत्वथी Page #378 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अपराश्य-श्र] (२६८) [अपराजिय-अ. विपरीत. अपरभाव; परत्व से विपरीत भाव.. 1:(૫)જંદીપની જગતી--કોટના ઉત્તરદિશાના Condition of being different. ६२वाल नाम. जम्बूद्वीप के जगती-कोट की विशे० २४११; उत्तरदिशा के द्वार का नाम. the north. अपराइय-अ. पुं० (अपराजित ) तुम ern gate of the fort of Jambū'अपराजिय-अ' श६. देखो 'अपराजिय-श्र' dvipa, so named. जीवा० ३, ४; जं. शब्द. Vide 'भपराजिय-प्र. ' जीवा० ३, प० (१) ८८ महामांना ७२ । मलाई. २; जं. प० ३, ४२; ८८ महाग्रहों में से ७२ वाँ महाग्रह. sevenअपराइया-श्रा. स्त्री. ( अपराजिता ) ty-second of the eighty-eight “अपराजिया-आ"श६. देखो "अपरा Mahāgrahas or large planets. 'दो अपराजियायो ' ठा० २, ३; (७) सवय जिया-आ'शब्द.Vide"अपराजिया-श्रा."जं. प० ५, ११४; ७, १५२; સમુદ્ર, ધાતકીખંડ દ્વીપ, કાલે દધિસમુદ્ર અને अपराजित. पुं०(अपराजित ) नुस। 'अपरा પુષ્કરોદ સમુદ્રના એક દરવાજાનું નામ. लवणसमुद्र, धातकीखंड द्वीप और कालोदधि जिय-अ'श-६. देखो 'अपराजिय-अ' शब्द. समुद्र के एक द्वार का नाम. naine Vide'अपराजिय-अ.' सम० ज०५. १, ५ of a gate of Dhātakikhanda अपराजिता. स्त्री० (अपराजिता) मा Dvipa, Kālodadhi Samudra, 'अपराजिया-श्रा' श६.देखो अपराजिया-आ' and Puskaroda Samudra शब्द. Vide 'अपराजिया-प्रा.' जं० प. and lie Lavani Samudra. अपराजिय-अ. पुं० (अपराजित) भारती जीवा० ३; (८) १९५४३२ २वामीना योवीसाना ७ प्रतिवासुदेषनाम. आगामी १३ मा पुत्र नाम. ऋषभदेव स्वामी चौवीसी के छठे प्रतिवासुदव का नाम. के ६३ व पुत्र का नाम. n a m e of Name of the sixth Prativäsu- the 63rd son of Risabladeva deva of the coming Chovisi. Svimi. कप्प. ८ (१) भेरुनी उत्तरे सम०प० २४२; (२) मामा सवनात्रीका रुय पर्वतर्नु मे दू. मेरु के उत्तर की पूर्वमनुं नाम. आठवें बलदेव के तीसरे ओर रुचकपर्वत का एक कूट. a summit पूर्वभव का नाम. name of the third of the Ruchaka mountain to preceding birth of the eighth the north of Meru. ठा०८(१०) Baladeva, सम०प० २३९; (3) पांय त्रि. ५२०४५ नलि पामेस; अoिrd. अपराजित; અનુત્તર વિમાનકી ચેથા અનુત્તરવિમાનનું पराजय नहीं पाया हुआ. not defeated; नाम. पाँच अनुत्तरविमानों में से चौथे अनुत्तर not subdued. सम० ४००; सूय. १, विमान का नाम. name of the fourth २, २, २३; (11)पुं० १८मा तीर्थरने प्रयम out of the five celestial abodes. भिक्षा मापना२ १२यर्नु नाम. १८ वें तीर्थकप्प० ६, १७; भग० ५, ८; २४, २४; कर को प्रथम बार भिक्षा देने वाले गृहस्थ का जीवा० ३, २; ( ४)योथा अनुत्तरविमानना नाम. name of a gentleman who यता.चौथे अनुत्तरविमान के देव. the deity first gave alms to the eighteenof the fourth celestial abode.9901 ___th Tirthankara. सम. प. २३२: Page #379 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अपराजिया-मा] ( २६६ ) [ अपरिखेदितत्त अपराजिया-प्रा. स्त्री० (अपराजिता ) मा- पर आरूढ हुए थे उस पालकी का नाम. name १२७ विशयनी भुन्य यानी. महावच्छा। of the palanquin of the eighth विजय की मुख्य राजधानी. The capital | Chandraprabha--Tirthankara of Mahāvachcbhavijaya. “ दो | in whic he sat at the time of अपराजियाभो” ठा० २, ३; जं० प० (२) taking Diksa. सम० ७३; वाती विशयनी यानी. वप्रकावती अपराह. पुं० (अपराध ) गु-हा; 24पराध. विजय की राजधानी. the capital of | अपराध; गुन्हा. A fault; a crime. Vaprakāvativijaya. जं. प० (3) महा०प० ११ ६शमनी रात्रिन नाम. दशमी की रात्रि का अपरिपाइत्ता. सं० कृ० अ० (अपादाय) नाम. name of the night of the अक्षय या विना. ग्रहण किये बिना. Withtenth day of a fortnight. sto go out having taken or accepted. सू० ५० १०; (४) नमिरिनी उत्तर ___ " बाहिराई पोग्गले भपरिभाइत्ता" भग० त२५नी ०७२४४ी-चावडीनुं नाम. अंजनगिरि ३, ४, २५, ७; की उत्तर दिशा की ओर की वाचड़ी का नाम. अपरिकम्म. त्रि. ( अपरिकर्मन् ) । name of a well to the north of 'अप्पांडिकम्म' श६. देखो 'अप्पडिकम्म' Anjanigiri. प्रव० १५०३: जीवा० ३, शब्द. Vide 'अप्पडिकम्म'. उत्त० ३०, ४; (५) गा२४ माखनी २५मालयी. १३; भंगारक महाप्रद की पट्टरानी का नाम. the अपरिक्कम.त्रि० ( अपराक्रम ) ५२मरहित; crowned queen of Angāraka सामाविना. पराक्रम रहित; सामय रहित. planet. भग० १०, ५; ठा० ४, २: ( ) | ___ Unheroic; powerless. " तएणं तुम या महायानन्यायी मारी.सव महाग्रहा मेहा...त्थामे अबले अपरिकमेनाया० १; को चौथी पट्टगनी. the fourth princi- | pal queen of all large planets. | अपरिकख. सं० कृ० भ० (अपरीक्ष्य) परीक्षा ठा० ४, १; जीवा० ४, १; (१) सयपर्वत याचिना; नपारया विना. परीक्षा किये बिना; पासी भी दिशाभारि १. रुचकपर्वत पर Hiaat. Without having examin ed. सूय. १,७,१६%3 रहने वाली पाठनी दिशाकुमारी. the eighth | Disikunuiri residing on the / अपरिक्ख ऊण. सं. कृ. अ. ( अपरीचय ) Ruchaka mountain. जं० ५० ५: ५। न शन; तपा२या विना. परीक्षा न ( ८ ) मामा व सानेपासवनी मातान करके; बिना जाँचे. Without having नाम. आठवें बलदेव और वासुदेव की माता का examined. सु० च० ३, १६६; नाम. name of the mother of the | अपरिखेदितत्त. न० (अपरिखेदितत्व ) सनाeighth Baladeva and Vasudeva, યાસે ઉત્પત્તિરૂ૫ ૩૪ મો વચનાતિશય. सम० प० २३५; (८) २४भा यंद्रप्रमतीर्थ- अनायास उत्पन्न होने वाला वचन; वचन का કર દીક્ષા લેતી વખતે જે શિબિકા-પાળખીમાં ३४ वाँ अतिशय. The thirty-fourth सेतात पाणी नाम. आठवें तीर्थकर Atiśaya of speech viz. speech चंद्रप्रभस्वामी दीक्षा लेते समय जिस पालकी without effort. ओव. Page #380 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अपरिग्गह ] ( ३००) [ अपरिणाम अपरिग्गह. त्रि. (अपरिग्रह ) निपरिग्रही; वि५५ drया नथी ते. जिसने कामभोग જેની પાસે ધર્મના ઉપગરણ વિના | मनोज्ञ शब्दादि पांच विषय छोड़े नहीं हैं वह. ju परियल नथी ते. परिग्रह रहित; ( one ) who has not renounced जिसके पास धार्मिक उपकरणों के सिवाय । pleasures of the senses. ठा-२, ४; कुछ भी परिग्रह नहीं है वह. A possess- ! अपरिच्छिण्ण. त्रि. (अपरिच्छिा ) परिवार ionless monk. "अपरिग्गहा भणा- रखित. परिवार रहित. Without deरंभा, भिक्खू साणं परिवए" सूय. १, १, । pendants, attendants etc. ४, ३, भग. ५, ७; परह. २, १; वव० ३, १; अपरिग्गहिया. स्त्री० (अपरिगृहीता ) वेश्या; | अपरिजाणमाण. व० कृ. त्रि. (अपरिजानत्) २मात; अनाथ स्त्री. वेश्या; रखेलस्त्री; अनाथ भलुन ती; अनुभहन नापतो. भला स्त्री. A prostitute; an unmarried नहीं जानता हुआ; अनुमोदन नहीं करता हुआ. ( public ) woman. पंचा० १, १६; Not supporting; not approv( २ ) विधवा. विधवा. a widow. प्रव० ing. उवा. ७, २१५; नाया० १६; २७८; (3) सी. दासी. a maid- अपरिाणिज्जमाण. त्रि० (अपरिज्ञायमान) servant. प्रव. २७८;-गमरण. न. જેના માટે મનમાં હું ન જાણવામાં આવે ( -गमन-अपरिगृहीतायां गमनं मैथुन ते; मा६२भावरहित. आदरभाव रहित. सेवनम् ) २५५२णेत स्त्रीनी साथ मैथुन Not respected; not regarded સેવવું તે શ્રાવકના ચોથા વ્રતનો બીજો with respect. “तएणं से गोसाले... मनियार. अविवाहिता स्त्री के साथ मैथुन सेवन आणढाइज्जमाणे अपरिजाणिजमाणे " उवा० ७, २१६ करना; श्रावक के चौथे व्रत का दूसरा अतिचार. अपरिणय. न. ( अपरिणत-न परिणत adultery; the seconltichāra प्रासुकीभूतमपरिणतम् ) यस्तु पुरे पुरी of the fourth vow of a layman. उवा० १, ४८ પ્રાસુક-અચરા ન થઈ હોય તે વસ્તુ લેવાથી अपरिग्गहेमाण. व • कृ० त्रि० (अपरिगृहत् ) મુનિને લાગતો પણ; એણુના દશ દેશપરિગ્રહ ન રાખત; ધન, ધાન્યાદિ પરિગ્રહ ઉપર भाग २ हो'१. जो वस्तु ठीक तौर परभून मतो. परिग्रह नहीं रखता हुआ; पूर्णतया प्रासुक न हुई हो उस वस्तु के ग्रहण करने धन, धान्यादि परिग्रह में मूर्छा न रखता हुआ. पर साधु को जो दोष लगे वह दोष; एषणा Not keeping any worldly effects. के दस दोषों में से आठवाँ दोष. A fhult आया० १, ७, ३, २०७; of an ascetic caused by eating अपरिचत्त. त्रि० ( अपरित्यक्त ) न तोय; food which is not rendered नभुटा. नहीं त्यागा हुआ; नहीं छोड़ा हुआ. perfectly firee from life. निसी० Not given up; not abandoned. ७, ३०; अाया० २, १, ८, ४६; पिं० नि० ठा० २, ४;-कामभोग. त्रि० (-कामभोग ५२०; भग. १६,५; (२)त्रि.२स,धिक कामौ शन्दरूपे भोगाश्च गन्धरसस्पर्शा परिणाम न पामेव मा२१४. रस, रुधिर आदि अथवा काम्यन्ते ते कामा मनोज्ञाः, भज्यन्त रूप से परिणाम न पाया हुआ भोजन. unइति भोगाः शब्दादयः, न परित्यक्ता यैस्ते assimilated ( food ). पंचा० ३, १२; तथा ) 0 मामा-भाना शहादिपाय अपरिणाम. पुं० (अपरिणाम ) त्र प्रहारना Page #381 -------------------------------------------------------------------------- ________________ परिणिव्वाण ] શિષ્ય પૈકી પ્રથમ પ્રકારના શિ; અપપરશ્રામ-અપ બુદ્ધિવાળા અને જિનવચનના रेडस्यना अन्नष्यु शिष्य. तीन प्रकार के शिष्यों में से प्रथम प्रकार का शिष्य; अल्पबुद्धि वाला और जिनवचन के रहस्य को न जानने वाला शिष्य. A dull-headed disciple unable to grasp the real meaning of the words of Tirthankara etc; a disciple of the first of the three sorts of disciples. | विशे० २२६२; परिणिव्वाण न० ( श्रपरिनिर्वाण न परितः समन्तान्निर्वाणं सुखमपरिनिर्वाणम् ) यारे તરફની શારીરિક અને માનસિક પીડાદુઃખ. चारों ओर की शारीरिक और मानसिक पीडा. All-round misery of mind and body. सव्वे सत्ताणं श्रस्सायं अपरिशिव्वाणं महत्रभयं दुख श्राया० १, १, ( ३०१ ) 26 23 ६, ५०, अपरिणाय त्रि० ( अपरिज्ञात- ज्ञपरिश्या स्वरूपतोऽन्वगतः प्रत्याख्यान परिज्ञया याख्यातः ) रापरिज्ञा समर्थी स. મને પ્રત્યાખ્યાન-રિજ્ઞાથી પચ્ચખાણ रेनडि. ज्ञपरिज्ञा ( समझ) से प्रत्याख्यान न किया हुआ अर्थात् बिना समझे बूझे प्रत्याख्यान किया हुआ. Not consciously or intelligently given up भग० ८, ५ आया० १, १, १, ८, १, २, ५, ६४, ठा०५ २ दसा० ६, २; परितंत. त्रि० ( श्रपरितान्त ) थोडेस नভি; परिश्रम न पामे, नहीं थका हुआ. Not fatigued; not tired अणुत्त ३, १; विशे० ३४०२; — जोगि. त्रि० ( योगिन् अपरितान्तोऽविश्रान्तो योगः समाधिर्यस्य स तथा ) 13-में- 5टा विना योग-समाधिવાળે; અવિશ્રાન્ત સંયમવાળા. थकावट खेद रहित योग- समाधि वाला; अविश्रान्त संयम वाला. one ) with tireless meditation or self-control. अणुत्त० [ परिनिव्वाण ३, १; परा० २, १; अपरितावण्या स्त्री० (* श्रपरितापनता - श्रपरितापन ) शरीरमां परिताप संताप न 34 ते. शरीर में संताप का उत्पन्न न होना. Freedom of the body from mental distress. भग० ५, ६; अपरिताविय. त्रि० (अपरितापित) पोताथी } બીજાથી જેને કાર્ષિક અને માનસિક તાપहुः नथी थयुं ते. अपने से अथवा दूसरे से जिसे मानसिक और शारीरिक कष्ट न हुआ हो वह Free from montal or physical pain self-intlicted or otherwise. भग० ३, २ परित्त पुं० ( अपरीत ) अनंतत्र वस् अनंत એક રાધારણ શરીરવાળે છે. जीवों के बीच में एक साधारण शरीर वाला जीव. A soul sharing & common body with idinite soils. ठा० ३, २) जीवा० १०: ( २ ) अनंत प्रणसुधी સંસારમાં પરિભ્રમણ કરનાર જીવ, અનંત संसारी व अनंतकाल तक संसार में परिभ्रमण करने वाला जीव; अनंतसंसारी जीव. & soul eternally wandering in the worldly existence. “ श्रपरिते बंधइ " भग० ६, ३; " अपरिचे दुविहे प० तं काय श्रपरिचे य संसार परि य संसारअपरि दुविहे प० तं श्रणादिए अपजवसिए अणाइए सपज्जवसिए" पन्न० १८; जीवा ० २; विशे० ४११; अपरिनिव्वाण न० ( श्रपरिनिर्वाण ) भेो “अपरिणिव्वाण" श६. देखो अपरिणिव्वाण शब्द. Vide “ श्रपरिणिन्वाण.” आया० १, ४, २, १३३; ܕܐ For Private Personal Use Only 66 Page #382 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अपरिपूभ ] (३०२) [ अपरियावणया अपरिपूत्र. त्रि० (अपरिपूत ) मग; अति. अपरावर्तमान कर्मप्रकृति; जो अपने पाहिथी गणेत नहि. न छना हुआ.. वंध या उदय के समय दूसरी प्रकृति के बंध ___Unfiltered. कप्प० ६, २५; . या उदय को नहीं रोकती. ( Karmie अपरिभूय. त्रि. (अपरिभूत) २ था nature ) which does not, either પરાભવ્યો-ગે ન જાય તે; જેને કઈ at the time of its own formation પરાભવ કરી શકે નહિ એ ધનવાન યા બળ- or of maturity, hinder the forवान्. जिसका कोई पराभव न कर सके ऐसा mation or rise of another Karधनवान् या बलवान्. Not vanquished; mic nature i.e. Karma; Karma invincible in point of wealth, Prakțiti known as Aparāvartapower etc. ठा० ७; नाया० ५, ७, ८3 mana. क. गं०५,१८, १३; १४; १५; १६, १७, भग० २, ५, ३, | अपरियाइज्जमाण. त्रि० (अपर्यादीयमान ) १, ७, १६, ३३; १५, १; नाया० ध० । न हय रातुं न वीरातुं. ग्रहण नहीं अपरिभोग. पुं० (अपरिभोग-परि-पुनः पुनः कियाजाता हुश्रा; स्वीकार न किया जाता हुचा. भोगः परिभोगः, न परिभोगोऽपरिभोगः ) Not being accepted. भग० ३, १; पारंवार भोगवाय ते पत्र, घरेया बगेरेन। | अपरियाइत्ता. सं० कृ० अ० ( अपर्यादाय ) समान. बार बार भोगने में आने वाले वस्त्र. अ५ ४ा विना. प्रहण किये बिना. Withआभूषण आदि का अभाव.Absence of | ___out having accepted. भग० ६, 6; things not consumed by one __५, ६; १६, ५; ठा० १,१; enjoyment; e. g. clothes, orna- | अपरियाणमाण. व. कृ. त्रि.(* अपरिजानments. ठा० ५, २, मान-अपरिजानत्) मनायता; अनुमान अपरिमाण. त्रि. (भपरिमाण-न विद्यते परि- | नापतो. भला न जानता हुभा; अनुमोदन माणं यस्य स तथा) क्षेत्र ४थी परिमाय- नहीं करता हुआ. Not approving%3 भर्यात विनानी. क्षेत्र या काल की मर्यादा __not supporting. नाया० १; १४; रहित. Unlimited in point of time | अपरियाणित्ता. सं० कृ० अ० (अपरिज्ञाय) or space. 'प्रपरिमाणं विप्राणाह, इहमेगे જ્ઞપરિજ્ઞાથી જાણ્યા વિના અને પ્રત્યાખ્યાન सिमाहियं" सूय०१,१, ४, ७; निसी०५,१०; परिज्ञायी त्याग या विना. ज्ञपरिज्ञा से जाने अपरिमिय-श्र. त्रि. (अपरिमित ) परिमाण बिना और प्रत्याख्यानपरिज्ञा से त्याग किये २हित; मत्यंत माटुं विशास. परिमाण रहित; बिना. Without having had conविशाल; बहुत बड़ा. Unlimited; ex. sciousness of ( knowledge or tensive. "अपरिमियमहिच्छकलुसमति- giving up ). ठा० २, १; वाउवेगउद्धम्ममाणं " पण्ह० २, ३, “अपरि- अपरियार. त्रि. ( अपरिचार ) परिया२९॥मियनाणदसणधरेहिं" परह. २, १; भोव० | भैथुन थालित. परिचारणा रहित; मै२१; ३४; कप्प. ६, २५; थुनसेवा रहित. Free from Parichaअपरियात. त्रि. (अपरिवृत्त)ो प्रति rana i. e. sexual intercourse. पोताना ५३ ६५ मते भी20 प्रतिना पन्न० ३४; मंध साव नहि ते; अपरावर्तमान अपरियावणया. स्त्री. (* अपरितापनता Page #383 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अपरियाषिय ] ( ३०३) [ अपरिहारिय मपरितापन ) परितापना--दु:५-संतापने! सघj. निःशेष; सर्व; सम्पूर्ण. Whole; मनाव. दुःख-संताप का अभाव. Absence entire. पण्ह ० २, १; भग० ३, १; ८;८, of misery or distress. भग० ३, ६; ११, १; २१, २, ३; ७, ६, ८,६; अपरिसेसिय. त्रि. (अपरिशेषिक ) मा अपरियाविय. सं. कृ० अ० ( अपरिताप्य ) शे५/२थु नयी ते पुरे पुई. जिसमें शेष परिताप-संता५ 3५च्या विना. परिताप-- कुछ न रहा हो वह; पूर्ण. Complete; संताप उत्पन्न किये बिना. Without caus entire. भग० ५, ४; ing distress or misery. जीवा० ३, " अपरिस्सव. पुं० (भपरिश्रय) पाप हान३; जं० प० २, २५, ४२६३. पाप का उपादान कारण. Material अपरिवडिय. त्रि. (अपरिपतित ) रियर | cause of sin. आया० १, ४, २, १३०; सन्या . स्थिर; अचल. Fixed ; steady. अपरिस्सावि. त्रि. (अपरिस्राविन् -परिस्रवितुं पंचा० ७, २८; शीलमस्येतिपरिनावी न परिस्रावी-अपरिअपरिवाग. पुं० ( अपरिपाक ) अपरिया- सावी) गोमांथी पाणी शनाय तेवा तुपा परि॥४ने। अभाव. अपरिपाक-परिपाक का कोरे; न २२. जिसमें से पानी वगैरह न अभाव. Absenee of full ripeness. भर सके ऐसा तुबा भादिक; न भरने वाला; पन० १७ Not causing to leak; e.g. water अपरिसाडि. पुं० (अपरिशाटि ) मानां माता from gourds ete. ठा• ४, १; ५, ३; नीन्ये सहन परवी ते. खात खात नाच भग० २५, ६ : गच्छा० २२; (२) माथी मुंठन न डालना. Not allowing અપરિસાવી-- કમબન્ધરહિન; જેને કર્મપ્રવાહ scraps of food to drop while आयते। २५५ो छ त. भाव से अपरिस्रावा, eating. भग. ७, १; अर्थात् कर्मबंध रहित; जिसका कर्मप्रवाह श्राने अपरिसाडिय. त्रि. (अपरिशाटिक) नान्ये से रुक गया है वह. without influx of पर्या पर्नु. नीचे न डाला हुआ. Not Karma.भग० २५,६; ठा० ४,१; (3)शिष्ये droppod below; e.g. scraps of આલોચેલ પિતાના બીજા કોઈની પાસે પણ food while eating. " जयं अपरि ન પ્રકાશનાર ગુરુ; સાગર જેવા ગંભીર પેટવાળા साडियं " उत्त० १०, ३५; पण्ह ० २, १; शुरु-मायार्य वगेरे.शिष्य ने जिन अपने दोषों की अपरिसावि. त्रि. ( अपरित्राविन् ) नुस। आलोचना की हो उन दोषों को प्रकट न करने 'अपरिस्सावि ' श६. देखो 'अपरिस्सावि' पाला-समुद्रवत् गंभीर गुरु. ( a Guru शब्द. Vide 'अपरिस्सावि '. ठा० ८, १; or preceptor) who does not अपरिसुद्ध. त्रि० (अपरिशुद्ध) ५सहित disclose the faults confessed मशु६. दोष सहित; अशुद्ध. Impure; by a disciple "जो अभयस्स उ दोसे न faulty. पंचा० ३, ३६; (२) युक्तिवाj. कहेइ अपरिस्सावी सो होइ " ठा० ८, १; प्रयुक्ति वाला. lacking in art or skill. / पंचा० १५, १४: भग० २५, ७; पंचा. ३,३१% अपरिहारिय. पुं० ( अपरिहारिक ) भूसगुन अपरिसेस. त्रि. (अपरिशेष ) नि:शेष; सर्व; ५ अने २Jशुपने परि।२४-त्याग Page #384 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अपरोवघाइया ] (३०४) [अपवरक १२नार नलि; पासत्या, असन्न, शीलीयो, परियोगिका अपरियोगिकाः ) यारे माना संसात अने यथारू ५ दूषित साधु. मूल शानवाणे नहिविशाल ज्ञानरहित. विशाल गुणदोष और उत्तरगुणदोष का त्याग न करने | ज्ञान रहित; विस्तृत ज्ञान रहित; चारों ओर के वाला; शिथिलाचारी, अवसन्न, कुशीली, संसक्त ज्ञान से रहित. Not possessed of और यथाच्छंदरूप पांच प्रकार के दूषित साधु. A | thorough and extensive knowSädhu not abstaining from ledge. भग० २, ५; Mula Guna and Uttara Guna; | *अपलिश्रोवमाण. व. कृ. त्रि० (अगोपयत्) one of the five sorts of tainted | नशापयती; न संतातो. न छिपाता हुआ. Sadhus e.g. Pasattha, Avasa- Not hiding; not concealing. nna ete. पाया. नि. १, १, १; (२) आया० १, ७, ४,२११; सन्यतीर्थी गृहस्थ. जैनेतर गृहस्थ. a अपलिक्खीण. त्रि० (अपरिवीण) क्षय पामेर IIOli-Jaina. वव० २, २७, नलि. जिसका क्षय नहीं हुआ हो वह; जिसका अपरोवघाइया. स्त्री० (अपरोपघातिका) विनाश नहीं हुआ हो वह.Not destroyed; પરને બીજ જીવને ઉપધાત-દુઃખ-ત્રાસ ન not decayed. ओव० ४२; ઉપજાવનાર ભાષા; સાંભળનારને આધાત ન याय तेवी मार-मोखी. दूसरे जीव को दुःख अपलिच्छिण्ण. त्रि० (अपरिच्छिन्न)। "अपरिच्छिराण"श६. देखो' अपरिच्छिण्ण' त्रास आदि न पहुंचाने वाली भाषा; जिससे सुनने शब्द. Vide 'अपरिच्छिण्ण'. वव.३,१%B वाले को आघात न हो ऐसी बोली. Inoffen अपलिमंथ. पुं० (अपरिमन्थ) स्वाध्याय याद sive speech. भग० १८, ७; કાર્યમાં પરિમંથ-અંતરાય–વિશ્ચને અભાવ. अपलापय. त्रि. (अप्रलापक) प्रसा५ न स्वाध्याय श्रादि कार्य में विघ्न का अभाव. ७२ना२. प्रलाप न करने वाला. (One) Absence of obstacles in the not prattling. भग० १५, १; work of religious study etc. ४ अपलिउंचमाण. व. कृ. त्रि० (अपरि उत्त० २६, ३४; कुञ्चयत् ) न छुपायत; न संतातो. नहीं अपवग्ग. पुं० ( अपवर्ग) मोक्ष. मोक्ष. Absoछिपाता हुआ. Not concealing; not __lution; final emancipation. भत्त०४; पाया० २, ५, १; अपवडय. पुं० (अपवटक)त; तावी. तवा. अपलिउंचिय.सं. कृ०अ०(अपरिकुञ्च्य) माया | A pan to bake bread. भग० ११, ११; नसरीने. माया-कपट न करके. Without अपवत्तण. न. (अप्रवर्तन) प्रवृत्तिना having recourse to fraud. निसी. समाव. प्रवृत्ति का अभाव. Absence २०, १०; वव० १,१; of activity. पंचा० ४, ४५; अपलिउज्जिय. त्रि०(अपरियोगिक-परि-समं. अपवरक. पुं० (अपवरक ) |311. सात् योगिकाः परियोगिकाः परिज्ञानिनः, न कमरा; कोठा. A room. जीवा० ३, ३; x नोट-आया० १, ७, ४, २११; श्रा-स-पा. मा 'अपलिअोवमाण' मेवे। पा४ छे. ४ नोट-पाया. १, ७, ४, २११; आ-स-पा-में 'अपलिओषमाण ' यह पाठ है. x Note, one reading is. 'अपलिअोवमाए' hiding. Page #385 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अपसंसणिज] (३०५) [ अपाणग - अपसंसणिज. त्रि. (अप्रशंसनीय ) सास स्सामि अणगारे अकिंचणे अपुत्ते अपसू માણસોએ પ્રશંસા કરવા યે નહિ; વખાણવા | परदत्सभोगी" आया० २, ७, १, १५५; दाय नहि. प्रशंसा के अयोग्य; अच्छे । | अपस्समाण. व.कृ. त्रि. (*अपश्यमान-अपमनुष्यों द्वारा प्रशंसा न करने योग्य. Not श्यत् ) नमते; न नेतो. न देखता हुआ. praiseworthy. तंडु० Not seeing."अपस्समाणे पस्सामि, देवे अपसत्थ. त्रि. ( अप्रशस्त ) २५ जक्खे य गुज्झगे' सम० ३०; ओव. ३९ मशालन. खराब; बुरा; शोभाहीन. Not दसा. १, २६ good; bad. प्रव० १३०२; भग०४, १०; अपहय. त्रि. (अपहत) येस; असा. (२) सश्रेय; सेवा योग्य नहि. अश्रेय; लेने मारा हुआ; अटका हुआ.Struck; killed3; के अयोग्य. unacceptable. ठा० ३, ३, obstructed. प्रव० ४६३, (3) मारावासाय नहि. प्रशंसा न करने पहिट्ट. त्रि० (अप्रहृष्ट ) गुमा "अप्पट्टि" योग्य. not laudable. अणुजो० ६६; श६. देखो 'अप्पहिह' शब्द. Vide --कायविणय. पुं० (-कायविनय ) हुट | 'अप्पाहट्ट'. दस० ५, १, १३, अर्यथी याने २४वी ते; अशुभकार्यमा अपहुप्पंत. त्रि. (अप्रभवत् ) परिपूर्ण न शरीरने न प्रवत्ताय ते. दुष्टकार्य करने से तु; माधुं २३. परिपूर्ण न होता हुआ. शरीर को रोकना; अशुभकार्य में शरीर को | ___Remaining insufficient. “बहुसुय प्रवृत्ति न करने देना. restraining the अपहुप्पंते' भणाइ अन्नपि रधेह" पिं० नि. body from sinful act. भग० २५, ७; २७२; भत्त० ११; अपसन्न. त्रि० (अप्रसन्न ) " अप्पसन्न" श्रपाइया स्त्री० ( अपात्रिका ) पात। वि. श६. देखो' अप्पसन्न 'शब्द. Vide 'श्रप्प नानी (सामी). पात्र रहित (साध्वी). सन्न.' दस० ६, १, ५; (A nun) having no bowls." अपसिण. पुं० ( अप्रश्न ) पुण्या विना- कप्पइ य निग्गंथीए अपाइयाए हुंतए " સવાલ કર્યા વિના વિધિપૂર્વક વિદ્યા કે મંત્રના ! वेय. ५, २० જપવા માત્રથી શુભાશુભ ફલ કહી શકાય તે. अपाउड. त्रि. (अपावृत-न विद्यते प्रावृतं प्रश्न पूछे बिना विधिपूर्वक विद्या या मन्त्र का प्रावरणं यस्यत्यप्रावृतः ) व२हित. वस्त्र जाप करने मात्र से शुभाशुभ फल का कह रहित. Uncovered; naked. ठा० ५,१%8 सकना. Foretelling good or evil श्रपाउरण. त्रि. (अप्रावरण ) प्रावरण-पत्र result without asking ques हित.वस्त्र रहित. Devoid of covering tions, simply by the force of i.e. clothes. प्रव० ५००; science or repetition of incantations. नंदी० ५४; अपाण. न. (अपान ) गुहा. गुदा; मलद्वार. भपसु. पुं० (पशु) पशु-भय, भैंस, यो । Anus ; rectum. विवा० है; जं० प० २, कोरे नी पासे नया ते; साधु. जिसके पास गाय, भैंस, घोड़ा आदि पशु नहीं हैं वह; साधु. अपाणग. त्रि. (अपानक ) । “अपाणय" One not possessed of domestic | श६. देखो ‘अपाणय' शब्द. Vide animals; a Sadhu. " समणे भवि- 'अपाणय'. प्रव० ५६४ Page #386 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अपाणय.] ( ३०६) [ अपायय - - अपाणय. त्रि० (अपानक) पाए विनानु. जल ऐसा कष्ट जिसका पार न हो. infinite रहित. Having no water; water | misery. सम०६;-संसार. पुं०(-संसार) less. "छटेणं भत्तेणं अपाणएणं' जं. ५० नो पार नथी मेवा संसा२. पार रहित संसार; २; दशा० ५,८; (२) डनेशभावना पारी अनंत संसार. endless world; world જેવા શીતળ સ્થાળીપાનક આદિ પદાર્થ, કે ! without an end. नाया. गोशालाने संमत ता. दाह को शमन | अपारंगम. नि. (अपारगम-पारस्तदः परकूवं करने वाले पानी के समान शीतल स्थाली | तद्गच्छत्तीति पारङ्गमः, न पारङ्गमोपारामः) पानक आदि पदार्थ, जो गोशाला के मत से | સંસાર સમુદ્રના પારને ન પામનાર. प्राह्य समझा जाता था. substances such संसार समुद्र के पार को न पाने वाला. Not as Sthālípănaka etc. which reaching the opposite shore were acceptable in the opinion of the worldly ocean. " अपारंof Goala. भग० १५, १; ( 3 ) भां गमा एए, ण य पारं गमित्तए" आया० १, पान०५-दूध, अवा, २५डी, पाणी वगेरेन । २, ३,८० त्याग ४२वामां आवे मेवा उपवास कोरे. | अपाव. त्रि० (अपाप ) ५१५२हित; सर्पया जिसमें पान करने के द्रव्यों-दूध, रबड़ी, पानी शु६. पाप से रहित; सर्वथा शुद्ध. आदि का त्याग किया जाय ऐसा उपवास Without sin. भत्त० २३; दस०८, ६३; आदि. (a fast etc.) in which drinkables like milk eto, are -~-भाव. त्रि० (-भाष ) सन्धि माहिती abstained from. प्रव० ५१०; कप्प. અપેક્ષા વિનાનું અપાપ-શુદ્ધ-નિર્મલ જેનું ચિત્ત ७, २११, ठा०६. पचा० १८, १४; छ ते; निर्भस भावसहित. लब्धि वगैरह की अपादाण. न० (अपादान ) Bहान ४२४ अपेक्षा से रहित शुद्ध-निर्मल चित्त वाला; निर्मल भ-सानु सुवर्ण, पार्नु भाटी. उपादान भाव सहित. having the heart कारण; जैसे कुण्डल का उपादान कारण सुवर्ण unsullied by any sin, e.g. the और घट-उपादान कारण मिट्टी. Material desire of supernatural attaincause e.g. earth of an earthen nment, भत्त० २३; दस० ८, ६३, pot. विशे० २११७; अपावमाण. व० कृ० त्रि० (अप्राप्नुवत् ) न अपायछिएण. त्रि. (अपादछिन्न) ना ५ पामत!; प्रा न ४२ते. नहीं पाता हुआ; प्राप्त छामेर नथा ते. जिसका पाँव छेदा हुश्रा न करता हुआ. Not getting; not नहीं है वह. One whose foot is not obtaining, श्रोध नि०१६ pierced whith thorn etc. निसी. अपावय. पुं. (अपापक ) शुभ तिवनरू५ प्रशस्त मनोविनय. शुभ चितवन करने अपार. त्रि. (अपार ) पार-तार विना ; रूप प्रशस्त ( प्रशंसा योग्य या उच्च ) मनो જેનો છેડે નથી તે; અનન્ત; પાર વિનાનું विनय. Reverential attitude of अपार-पार रहित; अन्त रहित; अनन्त जिसका mind consisting in pure and किनारा न हो ऐसा. Infinite; endless. pious thoughts. सूय० १, १, ३, १३; नाया० ६ सम०६;-दुक्ख. न० (-दुःख) ठा० ७; (२) पाप विनानी वा यसका अनंत :4; पा२ विनानु अष्ट. असीम दुःखः ।। ५ वाणीविनय. पाप रहित पाणी बोलने १४, ६ Page #387 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अपावा ] ( ३०७) [ अपीइतर रूप वाणीविनय. reverential speech | _ing journey etc. " भद्धाणं जो महं consisting in expressions free! तंतु, अपाहेजो पव्वजइ" उत्त० १६, १८; from sinfulness. भग. २५, ७; | अपिज्ज. त्रि. (अपेय ) पावा साय नलि (3) सर्वथा भ६४२खित. सम्पूर्णतया पान ४२वाने अयोय. न पीने योग्य. Unfit कर्मकलंक से रहित. wholly unsullied | for drinking. पिं० नि० १६४; by Karma. सूय. १, १, ३, ११; अपिट्टणया. स्त्री. (*अपिट्टनता-अपिट्टन) अपावा. स्त्री० (अपापा ) rii महावीर લાકડી આદિથી તાડન ન કરવું; કુટવું પિદૃવું સ્વામી નિર્વાણપદ પામ્યા તેનગરી; હસ્તિપાલ नहि ते. लकड़ी वगैरह से न पीटना; मार पीट २१Mनी सधानी.जहाँ महावीर स्वामी ने निर्वा. का अभाव. Not striking with a ण पद प्राप्त किया वह नगरी हस्तिपाल राजा की stick etc. भग० ७, ६; राजधानी. The town where Maha अपिय. त्रि० ( अप्रिय ) मशीति:२; हेमवामा vira-svämi attained to Nirvana अप्रिय-अनिष्ट. देखने में जो अच्छा न लगे or final beatitude; the capital वह; अप्रीतिकारक; अनिष्ट. Unpleasant of king Hastipāla. पंचा० १६, १५; in sight; of unpleasant appear. अपास. पुं० (अपाश) पाश-धनने। समाय. ance. भग० १,३३; जीवा. १3 बंधन का अभाव.Absence of fetters. | अपिवणिज्जोदग. पुं० ( अपानीयोदक ) श्राया० १, १, ३,२५; पा पिना योग्य नाय तेवो भेध. ऐसा अपासंत. व० कृ० त्रि. ( अपश्यत्)ननेता मेघ, जिसका पानी पीने योग्य न हो. Rain हेपतो. नहीं देखता हुआ. Not seeing. ! watey which is not drink" जाहं रायो अपासंतो, कहमेसणीयं चरे" | wortlly. भग० ७,६; दस० ६, २४; सूय. १, ६, ३४; । श्रपिसुण. त्रि० ( अपिशुन ) याडी युगणा न अपासत्थया. स्रो० ( अपार्श्वस्थता न पावस्थो કરનાર; કેઈનું આઘું પાછું ન કરનાર. ऽपार्श्वस्थस्तस्य भावस्तत्ता) पासत्यापन चुगली न खाने वाला. Not given to परिहार-त्याग १२ ते. पार्श्वस्थपन का back-biting; not being a tellशिथिलाचार का त्याग करना. Giving tale. “ अपिसुणे प्रावि प्रदीणवित्ती" up the attitude of a Pusattha; दस. ६, ३, १०; giving up looseness in ascetic अपीइकारग. त्रि. (अप्रीतिकारक) समनात; life. ठा. १०; नाथी अप्रीति ५ तेयु. अमनोज्ञ; अपासमाण. व०कृ० त्रि. (अपश्यत्) ५- अप्रीतिकारक; जिससे अप्रीति उत्पन्न हो वह तातो . नहीं देखता हुआ. Not see- मनोहरता रहित. Unpleasant. ठा० ing. नाया० २, ८; ६; १६; भग० १५, १; ३, १; अपाहेज्ज. त्रि. (अपाथेय ) पाथेय-संमा-- अपीइतर. त्रि० (अप्रीतितर ) अतिशः स लातुं, ते विनाने!; माता वरनो. पाथेय- मनास. अतिशय मनोहरता रहित; अति कलेवा-रास्ते का भोजन जिसके पास न हो वह. अप्रिय. Highly unpleasant, Without provision of food dur | विवा० १; Page #388 -------------------------------------------------------------------------- ________________ पुच्छिन-थ ( ३०८ ) पुच्छि - य. त्रि० (पृष्ट) पुछ्या विनाने; नेयुछवामां नथी भाव्यं ते. बिना पूछा हुआ. .Unasked. “अपुच्छिश्रो न भासिज्जा, भासमाणस्स अंतरा " दस० ८, ४७; अपुच्छिय. सं० कृ० अ० (*श्रपृष्ट्वा) पुछ्या विना; अणुपुछे बिना पूछे ; न पूछकर. Unasked निसी० २,४५, ६, ७, १५, ३४; चपुढ. त्रि० ( अपुष्ट ) पुष्ट नहि, हुर्भक्ष. दुर्बल; कमज़ोर; कृश. Not robust; weak. सू० १, १४, ३; " अपुट्ट. त्रि० ( श्रपृष्ट ) भेने पुछ्युं नथी ते; पुछ्यामां न आवेअ. बिना पूछा हुआ. Unasked, “पुट्ठो वात्रि अपुट्ठो वा लाभालाभं न निडिसे दस० ८ २२; उत्त० १, १४; भग० ३, १; - लाभिश्र. पुं० (-लाभिक ) શું આપું?’ એમ પુછ્યા વિના ભિક્ષા આપે ते क्षेत्री व अलि धरनार साधु 'क्या दूँ ?" ऐसा पूछे बिना जो भिक्षा दे वह भिक्षा लेने का अभिग्रह - नियम धारण करने वाला साधु. an ascetic taking only those alms which are not preceded by the question " What may I give you ? " श्रव० १६; - वागरण. न० (व्याकरण) पुछ्यामां नायुं होय छतां प्रतिपाहते. बिना पूछे प्रतिपादन करना explaining a thing that is not asked. " एवं सव्वं श्रपुटुवागरणं नेयव्वं " भग० ३, १; नथी ते. जिसका धर्म बलहीन है वह; जिसने धर्म का स्पर्श न किया हो वह. (one ) of feeble religion; (one) untouched by religion. " एवं नु सेहे विभधम्मे, धम्मं न यारणाइ अबुज्झमाणे " सूर्य० १, १४, १३; [ श्रणुणबंधय अपुण. श्र० ( पुनर् ) श्री नहि. फिर नहीं. Not over again. पंचा० १२, ११; अपुणकरण. न० ( अपुनःकरण ) श्रीने न ४२ ते. फिर से न करना. Not doing over again. पंचा० १५, २८; अपूणकरणसंगय. त्रि० ( अपुनःकरणसङ्गतपुनरिदं मिथ्याचरणं न करिष्यामीत्येवं निश्वयान्वितः ) ने आयरन मेवा निश्रयवा ' फिर से ऐसा आचरण नहीं करूंगा' ऐसा निश्चय करने वाला. Resolving not to do a particular act again. पंचा० १२, ११; अपुचव. पुं० ( अपुनश्च्यव - म पुनश्च्यवनं च्यवोsपुनश्च्यवः ) देवताभांथी यवीने तियंय આદિમાં ઉત્પન્ન ન થવું તે; કરીને ચવવાને - भरवाना लाव. देवयोनि से च्युत होकर देव शरीर को छोड़कर तिर्यच आदि गतियों में उत्पन्न न होना; फिर से मरने का अभाव. Not being born among animals etc. after finishing life among gods; not being required to die again. " मनंता अपुणञ्चवं " उत्त० कृप्प० ५ १४६ ३, १४; अ. त्रि० (अस्पृष्ट ) स्पर्श न रेल; मेनेपुणबंधग पुं० ( अपुनर्बन्धक ) लुग्यो या नथी मायुं ते. बिना छुया हुआ. Untouched. " अपुट्ठे उद्दाइत्ति " भग० २, १, “पुटुं भासते " भग० ८ ८ १, ६; ५, ४; १७, ४;–धम्म पुं० (-धर्मन्) જેને ધર્મ બળહીન છે તે; જેણે ધર્મ કશ્યા 'पुबंधय शह देखो ' अपुणवंधय शब्द. Vide अपूणबंधय ' पंचा० २, ܕ For Private Personal Use Only ४४; पुणबंधय पुं० (अपुनर्बन्धक-न पुनरपि बन्धो मोहनीयकर्मोत्कृष्टस्थितिनिबन्धनं यस्य स Page #389 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अपुणम्भव ] सथा ) भेणे ग्रंथिलेह यछे - रागद्वेषनी મજબૂત ગાંડ ભેદી છે. તે; માહનીયની ઉત્કૃષ્ટ स्थिति दूरी न पांधना व जिसने ग्रंथिभेद किया है - रागद्वेषरूपी मज़बूत गांठ का भेदन किया है वह; धर्म का अधिकारी ( One ) who has shattered the bonds of love and hatred; ( one ) fitt ed for religion. पंचा० २, ४४; अपुणब्भव. त्रि० ( अपुनर्भव) ने इरीने जन्म नथी १२वे। ते; पुनर्जन्मरहित. जिसे फिर जन्म नहीं धारण करना वह; पुनर्जन्म रहित. Freed from rebirth “सिद्धिगइणिलयं सासयमव्वाबाहं अपुणब्भवं " परह ० १, १; अपुणरावतय. त्रि. ( अपुनरावर्त्तक ) यां કરી આવતૅન-આગમન નથી તેવું;પુનર્જન્માદિ रहित पुनरागमन रहित; पुनर्जन्म, मरणादि रहित; जहाँ फिर से आवर्तन - श्रागमन नहीं ऐसा. From which there is no return; freed from the cycle of birth and death. भग० १, १; अपुणरावत्ति स्त्री० ( अपुनरावृत्ति ) लुग्भो अपुरावित्ति ' (०६. देखो 'अपुरावित्ति' शब्द. Vide ' अपुरारावित्ति ' आव० ६, ११; ( ३०६ ) अपुणरावतिश्र त्रि० ( अपुनरावृत्तिक ) लुग्यो ' पुरावत्तय ' २६. देखो 'अपुरारावतय' शब्द Vide अपुणरावत्तय '. ओव० १०; अपुरावित्ति. स्त्री० ( अपुनरावृत्ति न पुनरावृत्तिः संसारेऽवतारो यस्मात्तत्तथा ) सिद्धि स्थ; भुक्ति. सिद्धिस्थान; मुक्ति; मोक्ष. Salvation; Siddhahood. जं० प० ५, ११४; सम ० १ ; राय० २३; कप्प ० २, १५; नाया० १; अपुणरुत्त. त्रि० ( अपुनरुक्त ) पुनरुक्ति होप [ अपुराण રહિત; એને એ વાત કરી કહેવી તે પુનરુક્તિ, तेथी रहित. पुनरुक्ति दोष रहित; एक ही बात को दुबारा कहना पुनरुक्ति होती है, उससे रहित. Free from tautology. राय० १६०; जं० प०२, ३०; ५, १२२; विशे० ४७२; पुणागम. त्रि० ( अपुनरागम ) ज्यांथी श्री ४न्भ धारण नथी । ते; मोक्ष जहाँ से फिर जन्म धारण नहीं करना वह स्थान; मोक्ष. (That) from which there is no re-birth; salvation. " समुद्दपाले अपुणागमं गई, गएन्ति " उत्त० २१, २४; उवेइ भिक्खू अपुणागमं गई " दस० १०, १, २१; For Private 66 अपुरणोच्चय. पुं० ( अपुनश्श्यव ) इरीने મરવાને सभावः समरया फिर से मरने का अभाव, अमरत्व. Absence of any further death; freedom from death. उत्त० ३, १४; अपुराण त्रि० ( अपुण्य ) पुष्यादीन; मेनशी. पुण्यहीनः अभागा. Devoid of religious merit; unfortunate. नाया० २ १६; १६; विवा० १, ७; राय० २७६; निर० १, १; ( २ ) तीत्र असातावेदनीयना उध्यवाणी. तीव्र असातावेदनीयकर्म के उदय वाला. whose Karmas giving (one keen pain have matured. "सामा रइयाणं पवत्तयंती धपुरणाणं सूय०नि० १, ५, १, ७५; ( 3 ) अनार्य; पापायरी. अनार्य; पापाचरणी. siuful. श्राया० १, ६, १, ८ अपुराण. त्रि० (अपूर्ण) मधु अपूर्ण मनोरथवा श्रधूरा; अपूर्ण; अपूर्ण मनोरथ वाला. Imperfect; incomplete; of unsatisfied desires. " ग्रहणं अधरणा अपुण्या " विवा० १, ६; जं० प० ३, ४३; Personal Use Only Page #390 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अपुत्त ] ( ३१०) [ अपुवकरण अपुत्त. त्रि. (अपुत्र) पुत्र विनानी; २१ यन्त्र ) पुरोहित-शांति:२नार यांनी पारनी. पुत्र रहित. Sonless ; having ते. पुरोहित-शान्तिकर्म करने वाला जहाँ नहीं no son. पाया०२,७, १, १५५; नाया०१४; है वह. Devoid of a family. अपुम. पुं० ( अपुंस् ) पुरुषातन गर्नु नपुं- priest. भग• ३, १; स. पुरुषत्व रहित; नपुंसक. An impo- अपुव्व. त्रि० (पूर्व) नपान, विसक्ष, tent. क. प. ४, ४५; ओघ• नि० २२३; अन्य साधारण नाह. असाधारण; नवीन. अपुरकार. पुं० (अपुरस्कार ) पु२२४५२- | Novel; extraordinary. क० प० ४, લેકમાં ગુણ તરીકે મનાવાથી મળતા | २०; क. गं० २, ६; ४, ४८; विशे० १२०३; समरने। अभाव; 24पता; सना(२. लोगों । प्रव० ३१४ पंचा० ३, २६; (२) पूर्व न अनु. द्वारा गुणी जनों को जो सत्कार मिलता है, ભલ; અપૂર્વકરણ; ત્રણ કરણમાંનું એક. उसका अभाव; अनादर; अवज्ञा. Lack of जो पहिले कभी अनुभव में न आया हो वह respect; disrespect. “गरहणयाए अपूर्वकरण; तीन करणों में से एक करण. not अपुरकारं जणयइ " उत्त० २६, ७; experienced before; one of the -गश्र. त्रि० (-गस) अस४२ने प्रास three Karanas. अणुजो० १३०;नाया. थयेस; अना६२ पाभेल. असत्कार प्राप्त; अनादर १७;-चिंतामणि. पुं० (-चिन्तामाण) पाया हुआ. dishonoured; an सपूर्व-मदितीय चिंतामणि रत्न. अपूर्व impotent. उत्त० २६, ७; चिन्तामाणरत्न. unrivailed or unअपुरिस. पुं० (अपुरुष-न पुरुषोऽपुरुषः) paralleled philosopher's stone. नपुंसः पुरुषत्वना अनाव. पुरुषत्व रहित; पंचा० ४, ३८:-नाण. न. (-ज्ञान) नपुंसक. An impotent.ठा०६;-वाय. सपूर्वज्ञान; नवु नयु शान. अपूर्व ज्ञान; नयापुं० (-वाद) नपुंसाई धना ५२ नया ज्ञान. knowledge which one નપુંસકપણાનો આરોપ મુકવો તે; કોઈની ! did vot possess before ; now नपुंस तरी यात सायची ते. नपुंसकवाद; | knowledge. प्रव० ३२०; किसीके ऊपर नपुंसकत्व का आरोप करना | अपुव्वकरण. त्रि. (अपूर्वकरण-अपूर्वमभिनवं किसीके नपुंसक होने की बात प्रकट प्रथमं करणं स्थितिघातरसघातगुण करना. accusing a man for being श्रेणिगुणसङ्क्रमस्थितिबन्धानां पञ्चाना impotent"अपुरिसवायं वयमाणे दासवायं मर्थानां निर्वर्तनं यस्यासावपूर्वकरणः ) वयमाणे "वेय. ६,२; સ્થિતિધાત, રસધાત, ગુણએણિ, ગુણસંક્રમ अपरिसक्कारपरक्कम.त्रि०(अपुरुषाकारपराक्र અને અન્યસ્થિતિબંધ એ પાંચની અપૂર્વम-परुषाकारः पौरुषाभिमानः पराक्रमोनिष्पादि પહેલી જ વાર નિષ્પત્તિ કરનાર છવ; આઠમે तप्रयोजनं सामर्थ्य तौ न विद्यते यस्य तत्तथा) ગુણઠાણે નિરુક્ત પાંચસ્થિતિ પ્રાપ્ત કરનાર પુરૂાકાર -માણસાઈ–મનુષ્યને છાજતા પરા- ७१. स्थितिघात, रसघात, गुणश्रेणी, गुण म विनानी. मनुष्यत्व के योग्य पराक्रम संक्रम और अन्यस्थितिबंध इन पाचों की से रहित. Devoid of manly exploits. प्रथम ही बार निष्पत्ति करने वाला जीव; नाया० १३, १६; भग० ७, १; विवा. १, ३; आठवें गुणस्थान में उक्त पांचों स्थिति प्राम अपुरोहिय. त्रि० (अपुरोहित-नास्ति पुरोहितो ! करने वाला जीव. (A soul) attaining Page #391 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अपुधणाणग्गहण ] ( ३११) [अपूरिश्र for the first time to a stage १८ भुं स्थान. सदा अपूर्व अपूर्व ज्ञान प्राप्त (the eighth stage of spiritual करना; तीर्थकरनामकर्म उपार्जन करने के बीस evolution ) in which the five स्थानकों में से १८ वाँ स्थानक. Ceasethings occur viz Rasaghāta, lessly acquiring new knowSthitighata, Gunasreni, Guna- ledge; the eighteenth of the sankrama and Anyasthitiban- twenty sources of attaining dha.क. गं० २, ६; (२) न० (अप्रा- to Tirthanakara--Nāmakarma. सं पूर्वमपूर्व-स्थितिघातरसघाताद्यपूर्वार्ध नाया०८; निर्वर्तनं वा तच्चतत्करणञ्चापूर्वकरणम्-भव्या अपुहत्त. त्रि० (अपृथक्त्व-अविद्यमानं पृथक्त्वं नां सम्यक्त्वाचनुगुणो विशुद्धतरपरिणाम प्रस्तावासंयमयोगेभ्यो विमुक्तत्वस्वरूपं विशेषः)ो परिणाम-अध्यवसायथा स्थिति यस्यासौ तथा ) निरंतर संयमयोगमा वर्त. ઘાત, રસધાતાદિ અપૂર્વ અર્થની એક જ સમયે ना२. सदा संयमयोग में प्रवृत्त. Ceaseસાથે સાથે નિષ્પત્તિ થાય તે પરિણામ વિશેષ; lessly engaged in the practice સમકિત આદિને અનુકૂળ ભવ્યજીવના વિશુ of self-control." अपुहसे सुप्पणिहिए इतर परिणामविशेष. जिस परिणाम से विहरइ" उत्त० टी० २६; स्थितिघात, रसघात आदि अपूर्व अर्थ की अपूत्र-य. पुं० न० (अपूप) पुरी; भापुआ. एक ही समय में साथ साथ प्राप्ति हो वह । पूरी: मालपुआ. A. small round eake परिणाम विशेष; सम्यक्त्व आदि के अनुकूल of flour; a bun. आया० २, १, ४, भव्यजीव का विशुद्धतर परिणामविशेष. २४; ओव. ४२: जीवा० ३, १; जं. ५० modifications undergone by the soul simultaneously acquir श्रपूइवयण. न० (अपूतिवचन-न पृति अपूति ing as result of them unique तञ्चतद्वचनं चापृतिवचनम् ) सं-वा conditions of Rasaghata etc.जं. ગયેલું વચન નહિ; અર્થાત્ બોલ્યું પાળે તેવા प. ३, ७; भग० १, ३१; क. प. ४, २०; उत्तमपुरुषानुं चयन. पवित्र व्यक्तियों का क. गं. ४, ४६; (3) मा गुणस्थान. वचन; जिनके कहे हुए वचन की पालना हो सके श्राठवाँ गुणस्थानक. the eighth Guna ऐसा उत्तमपुरुषों का वचन. Words of sthānaka. नाया० ८; १४-आलिगा. men of character; words never स्त्री० (-प्रावलिका ) सपूर्व ४२नी माव growing rotten or stale. सि-समयविशेष. अपूर्वकरण की आवलि नाया० १६; का-समयविशेष. the particular time अपूप. पुं० (अपूप) मी 'अपूत्र-य' श६. of the attainment of Apūrva- देखो अपूअ-य' शब्द. Vide 'अपूत्र-य'. karana. क. प० २, १८; पन्न. ३६; अपुव्वणाणग्गहण. न० (अपूर्वज्ञामग्रहण- अपूया. स्त्री० (अपूजा) पूजनो सभाप. अपूर्वस्य ज्ञानस्य निरन्तरं ग्रहणम् ) निरंतर पूजा का अभाव. Absenceof worship. અપૂર્વ અપૂર્વ જ્ઞાન પ્રાપ્ત કરવું તે; તીર્થંકર- __ " पूयापूया हियाहिया" ठा० ५, ३; नाम नयानां पीश २थान भनि | अपूरिश्र. त्रि. (अपरित ) अपूर्ण; २१धुर. Page #392 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अपूह ] ( ३१२ ) अबूरा; अपूर्ण. Imperfect; incomp- पोरुसिय. त्रि० lete. पिं० नि० २१६; पूह. पुं० ( पोह) अवाय; निश्रय; विशिष्टज्ञान. निश्चय; विशेषप्रकार का ज्ञान Definite, determina te knowledge; certainty. नाया ० १ ८; अपेच्चमाण. व० कृ० त्रि० (श्रपेत्यमानश्रनाक्रमत् ) २४भलु न उरतो; अधना ५२ | उसे न उरतो. आक्रमण न करता हुआ. Not attacking; not assailing. भग० ८, ७, १८, ८ पेज्ज. त्रि० (अपेय ) पीचा योग्य नहि; महिरा वगेरे पेयपदार्थ न पीने योग्य; मदिरा आदि पेयवस्तु Not drink-worthy; e.g. wine etc. जीवा० ३, ४; अपोग्गल. पुं० ( अपुगल न विद्यन्ते पुद्गलाः कर्मरूपा येषां ते तथा ) उर्मपुङ्गणरहित सिद्ध भगवान् कर्मपुद्गल रहित सिद्धभगवान्. One free from Karmic atoms; a liberated soul. ठा० २, १; पोरिसिय. त्रि० ( श्रपैौरुषिक - पुरुषः प्रमाण मस्येति पौरुषिकं तनिषेधादपौरुषिकम् ) પુરુષપ્રમાણથી અધિક ઉંધું; અગાધ જલ વગેરે. पुरुषप्रमाण से अधिक ऊंडा; अगाध जल वगैरह. Of a depth exceeding the height of a man ; ( water etc.) very deep. थाहमपोरिसियं पक्खिवेज्जा" नाया० ६; भग० १, ६; अपोरिसीय. त्रि० ( अपौरुषेय ) पुरुषप्रभाणुवाभथी वधारे ; अगाध पुरुषप्रमाण से अधिक ऊंडा-गहरा. Of a depth exceed - ing the height of a man; unfathomable. नाया० १४; (२) पुरुषना उस नहि अभानुषि. पुरुषद्वारा न कहा हुआ; अमानुषिक. ठा० १०;Page #393 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अप्प ] ( ३१३) [अप्प अप्प. त्रि० ( अल्प ) थाई; १२; १८५; ant २७. थोड़ा; स्वल्प. Little; small. / भग० १, १; २, २, ३, २, ५, ६; १०;७, ३; १३, ४; नाया. १; १२: १६; दस. ४: ५, १, ७४, ६, १४; जीवा. १; श्राया. १, २, १, ६२; १, २, ३, ८०; उत्त० १,३५; ११, ११, २५, २४; वव० ६, ४१; ४२; कप्प० ४, ६७; पिं०नि० २०४; ३७६; सू. प. १०; २०; अोव० ११; १६; ३८, (२) समाव; नाह. अभाव. absence of; negation of. ठा. ७ राय० ३२; आया० १, ८, ६, २२२;-अंड. त्रि० (-अण्डअल्पानि-न सन्ति भण्डानि कीटिकादीनां यत्र तदरुपाण्डम् ) वगरनु, यां कोरेनsi भुइस नयी ते. अंडा रहित; जहां चिऊंटियाँ आदिक के अंडे नाममात्र के भी। नहीं हैं वह. absolutely free from eggs; free from eggs of ants and other insects. आया० २, १. १, १; वेय. ४, २६;-अहिगरण. त्रि० (-अधिकरण-अल्पमविद्यमानमधिकरणं कलहो यस्य तत्तथा ) १९२हित; अश विनानी. कलह रहित; केश रहित. free from feud or quarrel; peaceful. ठा० ६, १;-प्राउ.नि. (--श्रायुष् ) नुस। 'अप्पाउअ-य' श६. देखो अप्पाउथ-य' शब्द. vide "अप्पप्राउअ-य."क०प०४,७३; -प्राउप्र-य.त्रि.(-आयुष्क) म५-था। આઉખાવાળે થેડી જિંદગી ભોગવનાર, थोड़ी आयुः वाला. having a short life; short lived. सूय. २, ७, २३; पएह.१,१:-श्राउअत्ता.स्त्री. (*-पायुकता-अल्पमायुर्यस्थासावल्पायुष्कस्तस्य भा. वस्तता) धन्य मामुं हुं आयुष्य; / टु ही . थोडी आयु; जघन्य आयु. shortness of life. भग० ५,६ म० ३, 1;-श्रागम. त्रि० (-पागम ) १६५ आगमनागना२;८५.अल्प-थोड़ा आगम जानने वाला; अल्पज्ञ. (one) possessed of a smattering knowledge of scriptures; a smatterer. वव० ६, २;-आयंक.त्रि०(-प्रातङ्क-अल्पः सर्वथाऽविद्यमान पातको ज्वरादिर्यस्पासावल्पातक) निरोगी; रोहित. निरोगी; रोग रहित. free from disease; healthy. "अप्पायंके महापसे, अभिजाए जसोबले" उत्त. ३,१८% भग१६, ३; श्राया० २,५, १, १४१;-भारंभ. त्रि. (-प्रारम्भ ) પૃથ્વી આદિ કાને છેડો આરંભ સમારંભ ४२ना२. पृथ्वी आदि जीवों का थोड़ा प्रारंभसमारंभ करने वाला. injuring or killing to a slight extent the sentient beings of earth-bodies etc. ओव०-पासच. पुं० (-पाश्रम) था। साश्रय-प्रा. थोडा आश्रन-कर्म प्रवाह, slight influx of Karma. भय०१६,४;-श्रासवतर.पुं (-माश्रवतर) ઘણોજ ધોડે આશ્રવ; અતિશય થેડી કર્મની माय. बहुत थोड़ा श्राश्रव; बहुत कम कर्म की श्राय. slight influx of Karma. भग० १६, ५;-श्राहार. पुं० (-आहार) २५६५ मालार; था। मा२।४. स्वल्प श्राहार; थोड़ी खुराक. scanty food. अटकुक्कुरिअंडगप्पमाणमेत्ते कवले आहारमाहारेमाणे अप्पाहारे" भग० ७, १; दसा.० ५, २६; पिं० नि० ६४८; वव० ८, १५; (२)त्रि. मिताहारी; थोई माना२. मिताहारी; थोड़ा खाने वाला. ( ome) taking Beanty food. पि. नि. ६४८, वब० ८, १५ -इच्छ. त्रि० (-इच्छ-भल्पा स्तोकाsविधमाना वा इच्छा यस्य तत्तथा)ध ५४२९५ શિવાય અને વસ્તુની ઈચ્છા ન રાખનાર ४० Page #394 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अप्प ] ( ३१४) [ अप्प धर्मोपकरण के सिवाय दूसरी वस्तुओं की उत्त० १, ३०;--उदय. त्रि. (-उदक) इच्छा न रखने वाला. ( one ) having पाणि विनानु; पाखित. जल रहित; desires limited only to imple- बिना पानी का. devoid of water; ments of religious practices.सूय. waterless. पाया. १, ८, ६, २२२, २, २, ३६; जीवा० ३; (२) २५८५ मा १२ -उयय. त्रि० (-उदक ) नुमा 'भप्पुदय' १२ना२; माहान त्यागी. थोड़ा आहार करने श६. देखो 'अप्पुदय' शब्द. vide वाला; आहार का त्यागी. taking scanty ' अप्पुदय '. नाया० १,उस्स. त्रि. food; one who gives up food. (-अवश्याय) सास-बना मन्दुवार; " लूहवित्ती सुसंतुटे, अप्पिच्छे सुहरे सिया" नाये ७५२ हारना सिंह नयी ते. ओस के दस० ८, २५-इच्छया. स्त्री. (-इच्छता- बिन्दुओं से. रहित; जिसके ऊपर या नांचे इच्छा) 4.५ ४२1; ४२छाने। अभाव. ओस की बूंद नहीं है ऐसा. free from थोड़ी इच्छा; अल्प इच्छा; इच्छा का अभाव. dew-drops. आया० १, ८, ६, २२२; scantiness of desire; absence of वेय. ४, २६;-उस्सुय. त्रि०(-औत्सुक्य) desires. "श्रप्पिच्छया अइलाभेवि संते" ७inाथा :खित विश्व नहि. उत्सुदस. १, ३, ५;---इच्छा . स्त्री. (-इच्छा ) कता रहित; विह्वलता रहित. free from આહારદિકમાં ડી ઈરછ'; સ્વપ વાંછા. restlessness. भग० २, १; ३, २; श्राहारादि में थोड़ी इक्छा. Heantiness श्राया० २, ३, १, ११६;-कम्मतर. of desire for find etc. भग० १,६; त्रि० (-कर्मतर ) ५१४ थे वा!. -इडिय.नि. (-ऋद्धिक) थारीकिया। बहुत ही थोरे कर्मों वाला. having थोड़ी ऋद्धि वाला. possesset of limited very slight Kurmas. “ सो पच्छा means भरा. ३, २; १०, ३; १६, १०; अप्पकम्मतराए चेव " भग० ५., ६; १, २, इद्रियतर. वि. ( ऋद्धिकतर ) अतिशय १६, ५; -कम्मतरय. त्रि. (-कर्मतरक) थोडी *हिवा. बहुत ही कम ऋद्धि वाला. ઘણાજ ચેડાં કર્મવાળા; ઘણો હળવા કમ. having very scanty means. H776 बहुत थोड़े कर्मों वाला. having very १३, ४,-उत्र्तिग. त्रि० (-उत्तिन) अतिस- slight Karmas. भग० ७, १०; १८, ५; કીડીના નગરાહિત; કીડીના નગરા વિનાનું. ' -कालिय. त्रि० (-कालिक) था। मत चिऊंटीयों के नगराओं (घरों) से रहित. डेनार; थे। अनु. थोड़ा समय रहने वाला; free from ant-hills. वेय० ४, २६; थोड़े समय का. of a short duration -~-उत्थाइ. त्रि० (-उत्थायिन्-अल्पमुत्थातुं of time; resting for a short शीलमस्येत्यमोत्थायी) प्रयोजन ५७ये ५९ time. भग० ६, ३३;-किरिय. त्रि. વારંવાર ઉઠબેસ કરવાને જેને સ્વભાવ નથી (-क्रिय ) थोडी हियावाणी ने ही लिया ते. प्रयोजन होने पर भी बार बार उठने बैठने । लागे छेते. थोड़ी क्रिया वाला; जिसका थोड़ा का जिसका स्वभाव नहीं हो वह. ( one ) कर्मबंध होता है वह. having slight not getting up from his seat Karma. ठा० ४, ३;-किरिया. स्त्री. frequently inspite of necessity. (-क्रिया ) यो यिा; २५६५ यिा. अल्प " अप्पुट्ठाई निरुदाई, निसीएजम्पकुक्कुए" | क्रिया: थोड़ा कर्मबंध. slight Karma. घोड़े समयwesting रिय. Page #395 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अप्प] [ अप्प भग० १६, ४;-~-किरियातरा. स्त्री०(-क्रियातरा ) घी डीयि-मम. बहुत थोड़ा कर्मबन्ध. very slight Karma. भग० १६,५;-किलंत. त्रि. (-क्लान्तअल्पं स्तोकं क्लान्तं क्लमो येषां ते तथा )। भने मेह-परिश्रम नयी ते. जिसे परिश्रमखेद नहीं है वह. unfatigued; slightly fatigued. “अप्पकिलंताणं बहुसुभेणं भे" | आव० ३, १;-कुक्कु श्र.त्रि.(*-कौकुच्य - अल्पमसत् कौकुच्यं करचरणादिचेष्टाऽस्पेति तथा ) हाथ, ५१, भरत वगेरे घुसावधानी येष्टा विनानी. हाथ, पैर, मस्तक श्रादि हिलाने की चेष्टा से रहित. free from movements of hands, feet, head etc. " मिसीएजप्पकुक्कुए ” उत्त० १, ३०; -कोह. त्रि. (-क्रोध) यहित; भाव शरीनो मे २. क्रोध रहित; भाव ऊनोदरी का एक भेद. free from anger'; a variety of mental Unodenti. भग० २५,७; भोव०-क्ख र न० (-अदरअल्पान्यक्षराणि यस्मिस्तसथा ) यमन સૂત્ર; જેમાં અક્ષર થોડા અને અર્થ ગંભીર है।५ ते सूत्र. गुण सहित सूत्र; जिसमें अ. क्षर थोड़े हों और अर्थ बहुत हो ऐसा सूत्र. ॥1॥ aphorism concise in form but compreliensive in meaning in ----ग्घ.त्रि० (-अर्व-अल्पोऽ? मूल्यं यस्य तत्तथा ) थोडी विमता; ८५ भूत्यवान् ५४ार्य; सरj. अल्प मूल्य वाला; थोड़ी कीमत वाला; सस्ता. cheapy of small price. जीवा० ३, ३; दस० ७, ४६; भग० ३, ७; -जोग. पुं० (-योग) धन्य योग-मन माहिती व्यापार. जघन्य योग. niinimum or lowest degree of thought vibration and other activities. क. गं० ५, ५३; -झम. त्रि. (*--झम्झ-विगततथा विधविप्रकीर्णवचनं ) કલેશ-ઝગડાનાં વચન ન બોલનાર; सार शहरी ४२नार. लड़ाई, झगड़े के वचन न बोलने वाला; भाव ऊनोदरी करने वाला. hot given to offensive or quarrelsome speech; practising mental Unodari. ठा० ८; भग० २५, ७;-ढिय. त्रि० (-ऋद्धिक) थारी દ્ધિવાળ; જેની પાસે થોડી ઋદ્ધિ છે તે. थोड़ी ऋद्धि वाला; जिसके पास थोड़ी ऋद्धि है वह. haring limited wealth. भग० १४, ३, १६, ११; पन्न० १७; -णिज्जरा. स्त्री० (-निर्जरा) थोरी नि:२१. थोड़ी निर्जरा; कम प्रमाण में FAI FI AFT. a modicum of Nirjarā. भग० १६, ४;-तुमंतुम. त्रि.(-त्वम् त्वम्) ક્રોધને વશે ‘તું' કરી એક બીજાનું અપમાન ન १२.२. क्रोध के वश होकर 'तू तू ' आदि हान शब्दों द्वारा एक दूसरे का अपमान न करने 171. pot iusulting one another by the use of the tern "thou'' imanger. भग०२५,७; टा०८; दसा. ४, 2015---त्थाम. बि. (-स्थामन्) था Anuj; २६५ साभयान . कम शक्ति वाला: अल्प सामर्थ्यवान्. of small or limited strength. “ से अंतसो अप्पस्थामए” सूय० १, २, ३, ५;-डा. स्त्री० (-श्रद्धा ) ५८५ ४११; थे। मत. थोड़ा समय. short time; a small duration of time. क० प० २,१०१, ७, ४३;-पएसग्ग. त्रि० (-प्रदेशान-अल्पं प्रदेशाग्रं कर्मदलिकपरिमाणं यस्य तत् ) । પ્રદેશવાળાં કર્મ, જેનો પ્રદેશબંધ-કર્મદલને reी थोडे। होय ते भवगरे. थोड़े प्रदश वाला कर्म; जिस कर्म का प्रदेशबंध थोड़ा हो वह कर्म. (Karnmas etc.) covering Page #396 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अप्प ] a narrow space. भग० १, 9; -- परिग्गह. त्रि० (- परिग्रह ) धन धान्याहि थोडा परिग्रहवा. धनधान्यादि थोड़े परिग्रह वाला having limited worldly possessions. ओव ० - परिचाय. पुं० ( - परित्याग ) थोडा त्याग. थोड़ा त्याग; अल्प त्याग. slight abstention. पंचा० १८, ३२; - पाण. त्रि० (-प्राणश्रल्पा असन्तः प्राणाः प्राणिनो यत्र तत्तथा) आणिरहित; क्या अर्ध पशु आएगी-नंतु नथी तेवा उपाश्रय वगेरे. प्राणी रहित स्थान; जहां कोई भी प्राणी-जीवजन्तु नहीं ऐसा उपश्रय वगैरह. free from living beings e. g. a monastery or a monk's abode. आया० १, ६, ८, ७ वेय० ४, २६६ - पाणासि त्रि० (- पानाशिन् - अल्पं . पानमशितुं शीलमस्यासावर पानाशी ) थेोडु પેય દ્રવ્ય પીનાર; પાણી વગેરેનું થે પાન अनार पेय पदार्थ को थोड़ा पीने वाला; पानी वगैरह को अल्प प्रमाण में पीने वाला. (one) taking a limited quantity of fluid substances like water etc. सू० १, ८, २५ - पिंडासि. त्रि० (- पिण्डाशिन् - अल्पं पिण्डमशितुं शीलमस्पेति ) थोडा आहारनो हरनार, मिताहारी; अस्पाहारी अस प्रमाण में आहार करने वाला; मिताहारी. ( one ) taking a limited quantity of food; moderate in food. प्पपिंडासिपाणासि, अप्पं भासेज सुब्वए " सू० १, ८, २५; -- पुराण. त्रि० (-पुण्य ) पुण्यहीन; पायी; मनार्थ. पुण्य हीन; पापी; पुण्य रहित; अनार्य. sinful; devoid of religious morit. आया० १, ६, १, ८ – बहु. त्रि ० (- बहु ) व थोडुं ध; थोडुं . न्यूनाधिक; थोड़ा बहुत more or less. ( ३१६ ) 66 जीवा० २; जं० प० ७, १६२; - बहुग. श्रि० ( बहुक) उरता जीन्भुं मधुं वा वधारेथोडुं वा धणुं एक की अपेक्षा दूसरा कम या ज्यादहः कम ज्यादह more or less. क० प० १, ५; भम० ७, २; बीय. त्रि० (- बीज - अल्पमसद् बीजं यत्र तत्तथा ) for રહિત; જ્યાં ધાન્ય વગેરે બી વિદ્યમાનનથીતે स्थ वगेरे. बीज रहित; जहां धान्य आदि के बीज मौजूद नहीं हों वह स्थान आदि. barren of seeds. वेय • ४ २६ - भक्ति. त्रि० (- भक्षिन् - श्रल्पं भक्षितुं शीलमस्येति ) सहयादारी; मिताहारी अल्पाहारी; कम आहार करने वाला moderate in food; taking a modicum of food. " अकसाई बहुअप्पभरखी उत्त १५ १६;—भार. त्रि० (-भार ) भेनुं भूल्य ध છતાં ભાર થાડા હોય તે; ચેડા વજનવાળું. जिसका मूल्य बहुत होने पर भी वजन कम हो वह थोड़े वज़न वाला small in weight. भग० २ १ - भाव. पुं० (- भाव ) प लाव - सागली. अल्प भाव. slender or feeble feeling. पंचा• ६, १६:-भासि. त्रि० (-भाषिन् ) भितलापी; विश्या माहिथी रहित मितभाषी; विकथा आदि न करने वाला; अल्प प्रमाण में बोलने वाला given to speak little; not prolix. “ श्रतिंतिणे श्रचवले, अप्पभासी मियासणे " दस० ८ २६; भूय. त्रि० (- भूत) सत्त्व-प्राशीरहित સ્થળ वगेरे. प्राणी रहित स्थान आदि. ( a place etc. ) free from living beings. ठा०५, १ – मइ. त्रि० (-मति ) थोडी मुद्धिवाना. थोड़ी बुद्धि वाला. of slender intellect. क० प० ७, ५६ - महग्घ. त्रि० (- महार्घ ) भेने। लार - वन्न थोडं मने हिम्मत धणी होय तेयुं. जिसका वज़न थोड़ा For Private Personal Use Only [ अप्प 33 Page #397 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अप्प] ( ३१७) [ अप्प हो और कीमत बहुत हो वह. small in weight but of high price. राय. २३८ नाया. ध.-महग्घाभरण. त्रि. ( -महा_भरण-अल्पानि स्तोकभारवन्ति महाणि बहुमूल्यान्याभरणानि पस्यासौ तथा ) थाई वन मने घी मितवाणां माभूपये। २।पना२. थोड़े वज़न और अधिक कीमत वाले आभूषणों को रखने वाला. having ornaments of small weight and high price. उवा० १, १०;रय. त्रि० (-रजस्) २००२हिता स८५४. कर्मरज रहित; अल्पकर्मों वाला. sullied with slight Karma; unsullied with Karma. “ सिद्धे वा हवइ सासए, देवे वावि अप्परए महिहिए" उत्त. १, ४८;-रय. त्रि० (-रत-अल्पमविद्यमानं रत क्रीडनं यस्येति) १२खिनકામ ભાગની ઇચ્છા વિનાના-અનુત્તર વિમાનના देवता पोरे. क्रीडा रहित, कामभोग की इच्छा रहित; अनुत्तविमाननिवासी देवादि. free from carnal lust; e.g. gods of Anuttara heavenly abode. दस० ६, ४, २, ३:-लेवा. स्त्री० (लेपा) જેનાથી પાત્ર ખરડાય નહિ એવા ચણા, મહુવા વગેરે આહાર લેવાની પ્રતિજ્ઞા કરવી તે પિંડેपक्ष्याना याथ। अार. जिन वस्तुओं से पात्र न लिप्त हों उन वस्तुओं को श्राहार में ग्रहण करने की प्रतिज्ञा करना; पिंडेषणा का चौथा भेद. the fourth variety of care in food; a vow to take food consisting of grams, beans etc. which do not bespatter or stick to al vessel. ठा० ४-लोभ. पुं० (-लोभ ) લભ ઘટાડવો યા ન કરે તે ભાવ ઉણોદशनाये ४१२. लोभ का घटाना या न करना; भाव ऊनोदरी का एक भेद. miti gation of or cassation of greed; a variety of mental Unodarī, भग. २५, ७-लोह. पुं० (-लोभ) तुमी 'अप्पलोभ ' श६. देखो 'अप्पलोभ ' शब्द. vide 'अप्पलोभ'. भग. २५, ७-बुहि. स्त्रो० (-वृष्टि) थोडे। परसाह. अल्प वर्षा; थोड़ी वर्षा. scanty rain. ठा० ३ ३;-~~-बुट्टिकाय. पुं० (-वृष्टिकाय-वर्षणधर्मयुक्तमुदकं वृष्टिस्तस्याः कायः समूहो वृष्टिकायः स चासावल्पः स्तोकोऽविद्यमानो वाल्पवृष्टिकायः) था। १२साह १२से अथवा भुस न बरसे ते. थोड़ी वर्षा हो अथवा बिल्कुल वर्षा न हो वह. scantiness or complete absence, of rainfall. “तिहिं ठाणेहिं अप्पवुट्टिकाए सिया तंजहा' ठा० ३, ३, “ अमयाकया पढमसरदकालसमयंसि अप्पवुट्टिकायंसि " भग० १५, १; कप्प. १, ३१;-वेयणतरगा. स्त्री० (-वेदनतर-का ) अतिशय थोडी : मी थोडी वेदना. बहुत कम वेदना-कष्ट. very slight pain. भग० १, २; १८, ५.; १६, ५;-वेयणा. स्त्री० (-वंदना ) थे। ३ना हु५ थोड़ी वेदना; अल्प कष्ट. slight pain. भग० ६, १; १, ६; १६, ४;-सत्तिय. त्रि०(-सास्विक) सत्व करना; भनाम विनाना. सत्व रहित; मनोवल रहित. ]acking in willpower; stuffless. सूय. नि. १, ४, १, ६१;--सह. पुं० (-शब्द)।नावी; धामे ધીમે બોલવું તે; ભાવ ઉદરીને એક પ્રકાર. ऊंचे स्वर से न चिल्लाना; धीमे स्वर से बोलना; भाव ऊनोदरी का एक भेद. not shouting; speaking in a low tone; a. variety of mental Unodari. भग० २५, ७; (२) ४७यो ४२५। गुस्साथी न मोसते. झगड़ा हो जाने की संभावना के Page #398 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अप्प ] a कारण क्रोध या गुस्से से न बोलना not shouting with a view to quarrel. श्रोव० - ससरक्ख. त्रि० ( - सरजस्क ) २०- रे। अदीने साई सुइरेल. कचरा निकालकर साफ़ किया हुआ. cleansed by the removal of dirt. आया० २, २, १, ११०; —सागारिय. त्रि० (-सागारिक ) द्रव्यादिश्री रहित द्रव्यादि से रहित not possessed of wealth etc. वेय० १, २४; - सावजकिरिया. श्री० (-सावद्यक्रिया ) मां सावधानिया थोडी छे खेपी वसतिस्थान. जिसमें पाप क्रिया थोड़ी हो ऐसी बस्ती - स्थान. residence with very few sinful actions in it. आया० २, २, २, ८६; — सुन. त्रि० (-श्रुत ) शास्त्र - भागभने। अनथु; थो ं न्नायुनार, पयज्ञ. शास्त्रों को थोड़ा जानने वाला; अल्पज्ञ ignorant of scriptures; possessed of meagre knowledge. उहरे इमे श्रप्पसुपत्ति णचा" दस० ६, १, २; वव० ६, २; - सुह. त्रि० ( सुख ) धोएं मुम भापनार; नहि सुख ने मां छे ते. थोड़ा सुख देने वाला; नाममात्र का सुख जिसमें है वह. giving but little happiness. परह० १, १ - हरिम. त्रि० (- हरित) यां હરિત-વનસ્પતિ નથી તેવું; વનસ્પતિરહિત. जहां हरी वनस्पति नहीं हो वह (स्थान); वनस्पति रहित. free from green vegetation वेय० ४, २६; " प. पुं० ( आत्मन् - अतति सततं गच्छति विशुद्धिसंक्लेशात्मक परिणामान्तराणीत्यात्मा ) छत्र; आत्मा; येतन; स्वयं; पोते; पंडे. जीव; आत्मा; चेतन; खुद ब खुद स्वयं Consciousness; soul; self; oneself. "अप्पणा चैव उदीरेष्ट भग० १, ३; ( ३१८ ) " For Private "" अप्पणा अप्पयो कम्मक्खयं करितए नाया• ५; " अप्पणो भासाए परिणामेणं 'अप्पा गई वेयरणी, अप्पा मे कूडसामली " उत्त० २०, २६; पिं० नि० भा० ३०; विशे० १५६; १५६८; निसी० १३, ३०, १५, ११ दस० १, २, ६, २२, कप्प० १, ७; गच्छा ० ६६, आव ० १, ३, नाया० ७, १६; भग १५, १; दसा० ५ १६; वव० २, २७; ५, ११; ८, १२; अप्पाणं. द्वि० ए० उत्त० १, ६; २६; जं० प० ३, ६८; नाया० १४; निसी० ११, १३; अपणा. तृ० ए० वेय० १, ३३; 64 [ श्रप्प Personal Use Only " ور ४, ११, १२, भग० २, ५; २४, १; २३; नाया ० २; दसा० १०, ७; अप्पयो. ष० ए० ओव० ३४; सूय० १, १, १, ३; अणुजो ० १६४; दस० ४; नाया० १; ८; वेय० ४, २५; उत्त० १०, २८; भग० ५, २, ६, १५, १; १७, १; १८, ८ भत्त० ३६; पंचा० ६, ५०, दसा० ६, १२, पन्न० २२; निसी० ३, ३४; १६, १७ अप्पे स० ए० उत्त ६, ३६, – अभिणिवेस. पुं० ( - अभिनिवेश) પુત્ર, કલત્રાદિકમાં તાપણાના આગ્રહ; જે વાસ્તવિક રીતે પેાતાના નથી તેને विषे आग्रहपूर्व ममत्व रामकुं ते. जो वस्तुएं वास्तविक रीति से अपनी नहीं हैं उनमें श्राग्रहपूर्वक ममत्व रखना; पुत्र, कलत्र आदि में अहंभाव excessive attachment to family, worldly possession etc. which are not really a part of one's self or soul. नंदी ० -- उपमा. स्त्री० (-उपमा ) आत्मतुझना; पोतानी उपमा आत्मतुलना; अपने आपकी उपमा. comparison with one's own self सू० १, ११, ३३; - उस्सुय. त्रि० (- उत्सुक ) भीलनी સંપત્તિની અવગણના કરી પોતાની સંપત્તિને विशेष भाननार; आत्मप्रशंसा २नार, दूसरे Page #399 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अप्प ] की संपत्ति की अवहेलना करके अपनी संपत्ति को विशेष मानने वाला; अपनी प्रशंसा करने वाला. self-applauding; self-exalting. जं० प०,–चउत्थ. त्रि० (चतुर्थ) જેમાં પોતાને ચોથા નંબર છે તે; પોતે જેમાં थोथे छे ते. जिसमें अपना चौथा नंबर हो वह having oneself ag the fourth of a series or group. ( ३१६ ) य० १, ४८; वव० ४, ५, ६ ८ ६; १०; ११; ५, ३; ८; --- छठ्ठ. त्रि० (षष्ठ ) म पोते छोछे ते. जिसमें खुद का छठा नंबर हो वह having oneself as the sixth of a group or series. नाया० ६; १६; १८; – तइय त्रि० (-- तृतीय ) पोते नेत्रनंरे छे ते स्वयं जिसमें तीसरे नंबर पर हो वह having one-self as the third of a group or series. वेय ०१, ४७; ४८; वव० ४, ५, ६, ८ ५ ३: पंचम. त्रि० (पश्चम) पोछे ते; पोता सहित पाया जिसमें खुद पांचवाँ हो वह अपने सहित पांचवाँ having oneself as the fifth of a group or series. वत्र० ४, ८ पर. त्रि० (-पर- श्रात्मा च पश्चात् तथा ) पोते ने श्रीपोते अथवा मीले. और दूसरा स्वयं अथवा दूसरा oneself and others; oneself or another. नाया० ७; -- बिइति-य. त्रि० (द्वितीय) पोते भी छे ते; पोता सहित मे स्वयं जिसमें दूरसा है वह. having oneself as the second of a group or series; forming a group of two inclusive of oneself. वेय • १, ४ ४७; वव० ४, २, ५, १; -- वस. त्रि० (-वश ) स्वतंत्र; घोताने यश; परवश नहि. श्रात्मवश; स्वाधीन; जो परवश नहीं है वह. self-dependent; खुद [ अप्पट्ठाण < independent. गच्छा० ६८; नाया० १६; - वसा. स्त्री० (-वशा ) २१२६ स्त्री; निरंदेश नारी स्वच्छंद स्त्री; स्वेच्छाचारिणी नारी. a self-willed woman; a woman without any body to curb her. नाया० ध० - वह पुं० ( - वध ) आत्मघात; घोताने वध-धान रवी ते. आत्महत्या. guicide. भत्त० १३; – वाइ. पुं० (-वादिन् ) 'पुरुष एवेदं सर्व' हे माय छे ते सर्व આત્મા શિવાય બીજું કંઈ નથી–એકજ આ મતત્ત્વને પ્રતિપાદન કરનાર વાદી; અદ્વૈતवाही " पुरुष एवेदं सर्व " जो कुछ दिखता है वह सब आत्मा है, भात्मा के सिवाय दूसरा कुछ नहीं हैं, इस प्रकार केवल आत्मतत्व का प्रतिपादन करने वाला वादी; अद्वैतवादी. & pantheist; a non-dualist. नंदी ० - सत्तम. त्रि० (-सप्तम भ સાતમે હાય તે; પેતા સહિત સાતમે. जिसमें स्वयं सातवाँ हो वह having oneself as the seventh of a series or group. 'मलणं अरहा अपसत्तमे मुंडे भवित्ता ' ठा० ७;-- हिय न० ( -हित ) आत्महितः आत्मानुं श्रेय भई आत्मा का भला; आत्मा का हित. welfare of the soul or self. गया० ७; अप्परहाण. पुं० (अप्रतिष्ठान-न विद्यते प्रतिष्ठान मौदारिकशरीरादेः कर्मणो वा यत्र सो sप्रतिष्ठान ) भोक्ष; भुक्ति. मोक्ष; मुक्ति. Salvation; final liberation. आया० १, ५, ६, १७०; ( २ ) सातभी નરકના પાંચ નરકાવાસામાંને મધ્યવાર્ત એક नरवासी. सातवें नरक के पांच नरकावासों में से मध्यवर्ती एक नरकावास. name of the middle of the five infernal abodes of the seventh For Private Personal Use Only Page #400 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रपट्टि ] hell“अप्पइट्ठाणे नरए एवं जोयणसय सहस्सं श्रायामविवखंभेण ' ठा०५, ३; पन्न० २; जीवा ० ३, १; भग० १३, १; सम० प० २०६; sourse. त्रि० ( श्रप्रतिष्ठित ) प्रतिष्ठानરહિત; પાયા વિના-નિમિત્ત વિના સ્વભાવે वेस प्रतिष्ठान रहित; बिना निमित्त के अपने आप उत्पन्न Self-born. ठा० ४, १ ( २ ) प्रतिगंधरहित; अशरीरी. प्रतिबंध रहित; अशरीरी free from obstruction; bodiless; unembodied. आया० २, १६, १२, श्रपइरणपसरियत न० ( अप्रकीर्ण प्रसृतत्व ) જેમાં અસંબદ્ધપણું અને અતિવિસ્તાર નથી એવી વાણી; તીર્થંકરની વાણીના ૩૫ अतिशयमांना मे जिसमें असंबद्धता और विस्तार नहीं है ऐसी वाणी; तीर्थंकर की वाणी के ३५ अतिशयों में से एक अतिशय. Speech free from irrelevance and prolixity; one of the thirty-five Atishayas of a Tirthankar's speech. सम० ३५; अप्पउलिश्र. त्रि० ( श्रप्रज्वलित ) पडव; परामर रंधास नहि, बिना पका हुआ; अच्छी तरह से न सीमा हुआ. Raw; inperfectly cooked. अप्पउलिश्रो सहिभवखाया" उवा० १, ५१; अप्पकंप. त्रि० ( अप्रकम्प ) अश; अयल; ये नहि नहि तेयुं; ६७. हलन चलन रहित; अचल; दृढ. Firm ; steady. "मंद इव अप्पकंपे" ठा० १०; ओव० १७; अप्पकम्म. त्रि० ( श्रल्पकर्मन् ) हसवा उर्भी; थोड लोगववानां छे ते. जिसे थोड़े कर्मों का फल भोगना है वह. Having slight Karmas. ठा० ४, ३; पच्चायाय. त्रि० (-प्रत्यायात श्रल्पैः स्तोकैः कर्मभिः प्रत्यायातः प्रत्यागतो मानुषत्वमित्यरूपकर्मप्र Co ( ३२० ) [ श्रपकिम्म त्यायातः) भोगवतां पावतां थोडी उभी ખાકી રહ્યાં તેથી શ્રી મનુષ્યયેનિમાં જન્મેલ; थोडी उभी साथै मनुष्यरूपे भेस. थोड़े कमाँ सहित मनुष्ययोनि में उत्पन्न; भोगते या क्षय करते २ जो थोड़े कर्म शेष रहे हों उनसे फिर मनुष्ययोनि में उत्पन्न, born again in the human womb on account of a few remnants of Karmas. ठा० ४, १; अप्पच्चक्खाण. न ० ( श्रप्रत्याख्यान) लुखो " अपश्चक्खाण " शब्द देखो' अपञ्चक्खाण' शब्द Vide अपश्चक्खाण. क० गं० १, १७ ठा० २, १; विशे० १२३१; - वत्तिया. स्त्री० ( - प्रत्यया ) परमाणु न वाथी सागती क्रिया-कुर्भगंध. पच्चक्खाणप्रत्याख्यान न करने से जो कर्मबंध हो वह. Karma arising from not taking a vow of giving up sense - pleasure etc. ठा० ४, ४ stoपच्चखाय. सं० कृ० अ० ( श्रप्रत्याख्याय) પચ્ચખાણ ન કરીને; ત્યાગ ન કરીને. प्रत्याख्यान न करके; त्याग न करके. Without having given up or abandoned. इहमेगे उ मन्नति, अप्प वक्खाय पावगं " उत्त० ६, ६; * अप्पजूहिश्र त्रि० ( सिद्ध ) पाडीने तैयार थयेस, रंधा रहेस. पककर तैयार; सांझ चुका हुआ. Cooked ; ripe for eating. प्राया० २, १, ४, २३; , अप्पडिकंटय. त्रि० ( श्रप्रतिकण्टक- न विद्यते प्रतिमह्नः कण्टको यत्र तद्प्रतिकण्टकम् ) नो अतिपक्षी नथी ते. जिसका कोई प्रतिपक्षी नहीं हो वह Unrivalled ; having no rival. राय • अप्पडिकम्म न० ( श्रप्रतिकर्मन् ) नेमां अतिउभं- शरीर-संस्कार, शरीरयेष्टा- संप्रय, For Private Personal Use Only Page #401 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अप्पाडेकुट्ठ ] ( ३२१ ) [ अप्पडिबद्धया વિસ્તાર વગેરે કંઈ ન થઈ શકે તેવો સંથા- | jaar. Without performing Pratiરાને એક પ્રકાર, પાદપપગમન સંથારા- | kramaņa or confession of sins. नो मे मेह. जिसमें शरीरसंस्कार, शरीर | वव० ६, २०; चेष्टा अर्थात् संकोच, विस्तार वगैरह कुछ न हो | अप्पडिग्गहिय. त्रि० (अप्रतिगृहीत ) ग्रहण सके ऐसा देह त्यागने का एक भेद; पादपोपगमन नजरेस. अगृहीत; ग्रहण न किया हुआ. नामक उपवास का एक भेद. A variety Not accepted ; not taken. भग० of Pádapopaganana ( bodily ) gustority; a variety of bodily | अप्पडिचक्क. त्रि. (अप्रतिचक्र-न विद्यते austerity in which an ascetic प्रति-अनुरूपं समानं चक्रं यस्य तदप्रतिचक्रम् ) gives up food and drink and પરચક્ર જેની બરાબર ન કરી શકે તેવું awaits death without moving ५२४ माहि. जिसके समान दूसरा चक आदि any part of the body. "सुमागारे य न हो ऐसा चरक आदि. Unrivalled by अप्पटिकम्मे' पण्ह० २, ५; ठा० २, ४; unapproached by other schools प्रोव. १९ of philosophy such as that of अप्पडिकुट्ठ. त्रि. ( अप्रतिकुष्ट ) निषेध न Charaka otc. “ अप्पडिचक्कस्स जो अरेस; मना न रेस; अनि-ध. निषेध न । होइ सया संघचक्कस्स" नंदी. किया हुआ; अनिन्द्य; जिसकी मनाही न की | अप्पडिन्न. त्रि० (अप्रतिज्ञ ) मा अपडिगई हो वह. Unforbidden; unpro- | राण' श६. देखो — अपडिराण ' शब्द. scribed. ठा० २, ४; Vide अपडिण्ण. ' सूय० १, १५, २०; अप्पडित. त्रि. (अप्रतिक्रान्त ) प्रति- अप्पडिपूश्रय. त्रि. ( अप्रतिपूजक ) गुरुनी भय ६।२। १५था पालन A. प्रतिक्रमण । पृत सेवा न ५२।२. गुरु का पूजा-सेवा न द्वारा पाप से पीछे न हटा हुआ. Vot freed) करने वाला. Not worshipping a from sin through Pratikramana. preceptor. " अप्पडिपूयए थद्धे, पावस. उत्त० १३, २६; अोव० ३८: नाया ध० मणेत्ति वुच्चइ " उत्त० १७, ५; सम० ३०; अप्पडिक्कमित्तु. सं. कृ० अ० (अप्रतिक्रम्य) अप्पडिबद्ध. त्रि. ( अप्रतिबद्ध ) जुमा પડકમ્યા વિના; સવારના પ્રતિક્રમણમાટે કા- 'अपडिवद्ध' श६. देखो ' अपडिबद्ध ' Gसमा विना. प्रातःकालीन प्रति- शब्द. Vide " अपढिबद्ध.” प्रव० २४; क्रमण के लिये कायोत्सर्ग किये बिना. With- | संत्या. ६१; out perforning Pratikramana | अप्पडिबद्धया. स्त्री. ( अप्रतिबद्धता ) or confession of sin; without नि:संग५y; मप्रति विहा२. निःसंगपना; performing Kāyotsarga for the अप्रतिबंध विहार. State of being morning Pratikramana. “अप्पडि- unaccompanied by any body; कमित्तु कालस्स, भायणं पडिलेहए” उत्त० unobstructed movement from २६, २२; one place to another. “ अप्पडिअप्पडिक्कम्मावेत्ता. सं० कृ० अ० (अप्रति- बद्धयाए णं भंते ! जीवे किं जणयइ ?” उत्त. क्रमय्य ) प९िमा०५६ विना. प्रतिक्रमण कराये | २६, २; भग० १, ६; १७, ३; Page #402 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अप्पडिम ] अपडिम. त्रि. ( अप्रतिम ) सीमा-ह वास्तु असीम सीमा रहित. Unlimited; limitless. सु० च० २, ७०; अपरुिव त्रि० ( प्रतिरूप ) नी शर जीन्ननुं रूप नथी ते. जिसके समान दूसरे का रूप नहीं है वह. Of matchless appearance or beauty. < 6 "" श्रहाउयं " उत्त० ३, १६; अप्पडिलद्ध. त्रि. ( श्रप्रतिलब्ध ) भुखो अपडिलद्ध ०६. देखो' अपडिलद्ध ' शब्द. Vide " अपडिल. नाया० १; पडिलेस्स. त्रि० ( श्रप्रतिलेश्य) नी मनोवृत्ति खतुक्ष णणवाणी होय ते. जिसकी मनोवृत्ति अतुलवल वाली हो वह Of very strong desires or emotions. "अपडिलेस्सासु सामराणरया देता इणमेव थिं पावयणं पुरथो काउं विहरति" श्रोत्र ० पडिलेहण न० ( अप्रतिलेखन ) मुख पडिले ' शब्द देखो 'अडलेहरा ' शब्द. Vido "अपडिलेहण." आव० ४, ६ पडिलेहिय. त्रि० ( प्रतिलेखित ) ' अपडिलेहिय ' (०६. देसी ' अपडिलेहिय ' शब्द. Vide ' अपडिलेहिय. ' प्रन० २०६६ उवा ० १ ४५; ( ३२२ ) ܕ ܕ not refraining sinfulness; from sin. सूय० २, १, १६; वाला. अपत्ता त्रि० ( प्रतिश्रोतृ) प्रत्युत्तर नदि भापनार. प्रत्युत्तर नहीं देने (One) who does not respond to. सम० ३३० अपरूपसिंह पुं० (अप्रतिषेध) प्रतिषेध नहि ते. प्रतिषेध; रोक टोक का प्रभाव. Absence of prohibition; absence check. पंना० ६, ३६० of पहिय. त्रि० ( अप्रतिहत ) प्रतिषातरहिता व्यमंडित प्रतिघात से राहत; अखण्डित, Unbroken; unimpaired. नाया. १६: ( २ ) ज्यांय पशु मना पास नहि. जो कहीं भी स्वलित न हुआ हो वह unobstructed; unimpedeod. सम० १; (૨) કોઇ અટકાવી ન રશકે કે કેઈ તેનું ઉલ્લંધન कोई रोक न सके या कोई उसका उल्लंघन न कर सके ऐसा. irresistiblo. अम्पडियबले जोहे, एवं हवइ २१; उत्त० १; अप्पडिलोमता. स्त्री० ( श्रप्रतिलोमता ) लु' पडिलांमया' २०६. देखो' अपड लोमया' शब्द Vide ' अपडिलोमया. ' भग० २५, ७ अप्पडिवार. त्रि० ( श्रप्रतिपातिन् ) लुगा 'परिवार' शह देखो 'अपरिवाद' शब्द. Vide ' अपडिवाह' श्र० २०, नंदी० ६; कम्प०५, १०६, विशे० ८२३ अप्पडिविरय. त्रि० ( श्रप्रतिविरत ) पापश्री अनिवृत्त थल पाप से अतिकृत, जो पाप से निवृत्त न हुआ हो बहू. Not free from ce [ अप्पडिय बहुस्सुए उन ११, ११, १८ कम्प० २ १५; सम० ओ० १७ अणुजो० ४२; सु० च० २, १७६; नाया० १ १६; भग० ८, ६; जं० प०५, ११५; --- गइ. त्रि० (-गति ) संप्रतिगंध विहारी, अप्रितिबंध विहारी; बिना रोक टोक के विहार करने वाला. nivoving unimpeded." अप्पडियगई गामे गामे य एगरायं गरे गरे पंचरायं दूइते य जिइंदिए " जं० प० २, ३१; परह० २, ५; टा० ६ पच्चक्खायपाचकम्म. त्रि. (- प्रत्य ख्यातपापकर्मन् - प्रतिहतं निराकृतमतीतका कृतं निन्दादिकरणेन प्रत्याख्यातं च वर्जितमनागतकालविषयं पापकर्म प्राणातिपातादि येन स तन्निषेधात्तथा ) અતીત અને અનાગત ફાળ સંબંધી પાપ For Private Personal Use Only Page #403 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अप्पण ] ( ३२३ ) का और भविष्य कालसम्बंधी पापकर्मों जिसने प्रत्याख्यान नहीं किया वह. ( one ) who has not repudiated past sinful acts by consuring them and future ones by vowing to abstain from them भग० १, १; - बल. त्रि० (-बल ) धेनुं पण अधि ढसाय नहि उल्लंघाय नहि ते. जिस के बल का किसीके द्वारा नाश न हो अथवा उल्लंघन न हो वह of irresistible might. उत्त० ११, २१; -- सासण. त्रि० ( शासन ) नशे पणाय तेथे. जिसकी आशा अखंडित रीति से पाली जाय ऐसा. of unchecked, irresistible authority. पहियास असेव्यवई ” नाया० १६६ – वरणापदंसणधर पुं० ( - वरज्ञानदर्शनघर ) न गडे તેવાં જ્ઞાન-કેવળજ્ઞાન ને દર્શન-કેવળ दर्शनना धरनार, कहीं भी न रुके ऐसा ज्ञानकेवलज्ञान और केवलदर्शन धारण करने वाला. one possessed of irresist ible or invincible perfect knowledge and right faith. आन • ६, ११, भग० १, १; 66 अप्पण. न० (अर्पण) अपेते; भेंट यापी ते भेट करना; अर्पण करना. Act of giving; act of presenting. विशे० १८४३; "" अपण. पुं० ( आत्मन् ) आत्मा; पोते आत्मा; स्वयं: खुदबखुद. Soul; self; oneself. अपट्ठा परट्ठा वा, उभयस्संतरेण वा उत्त० १, २५; — श्रट्ठ. पुं० (- अर्थ ) स्वार्थ; पोतानुं प्रयोजन- भतल स्वार्थ; खुद का मतलब; अपना प्रयोजन self interest; one's own interest. दस० ६, १२, ६, २, १३; उत्त० १, २५; अर्मनाभ्यमाणु नधी ते भूत अप्पणिच्चिय. त्रि० ( श्रात्मीय ) आत्मसं मंत्री, गोतानुं अपना आत्मसम्बन्धी One's relating to oneself. “यो अप्पणिच्चियो देवी श्री अभिजुजिय" गग० २, ५ own; " For Private अप्पणिजिय त्रि० ( आत्मीय ) पोतानुं; આપણું; खात्मानु. अपना; निजका. Relating to one's self or soul; one's own दसा० १०, ६, ७ अप्पतर. त्रि० (अल्पतर ) अतिशय सहय; श्री. बहुत थोड़ा. Very little. अप्पतराए से पाये कम्मे कजइ " भग० ८, ६; भग० १, १, २, ओव० ३८; क० ० ५, २२, पंचा० ५ १६ – बंध. पुं० ( बन्ध ) यांत थोडा उर्भधः જ્યારે આ પ્રકૃતિને બંધક થઇને સાતને બંધક થાય ત્યારે પ્રથમ અશ્પતર- ધણા થાડા मंत्र होय. बहुत घोड़ा कर्मबंध; जब कि आठ प्रकृतियों का बंधक होकर सात प्रकृतियों का बंधक होता है तब पहिले जो बहुत थोड़ा बंध हो वह. very little Kamic bondage क० गं० ५ २२; "" [ अप्पत अम्पतिद्वारा न० ( अप्रतिष्ठान ) लुखो अपइद्वारा शह देखो' अप्पइद्वारा शब्द. Vide " अप्पट्टाया. जीवा० ३; अप्पत्त त्रि० (श्रप्राप्त) न ग्राम थये. जो प्राप्त न हुआ हो वह Unobtained. पिं० नि० भा० २६; प्र० ८७१ - कारि त्रि० (-कारिन् ) लुभे। 'पतकारि १६. देखो ' अपत्तकारि ' शब्द. vide अपत्तकारि. ' " "" Personal Use Only विशे० ३४० ; - जाल. पुं० ( ज्वाल ) ચૂલા ઉપર રહેલ જે વાસણને અગ્નિની જાળ न स्पर्शती होय ते. चूल्हे पर रखे हुए जिस बर्तन को अग्नि की ज्वाला न लगती हो वह. untouched by flames (e. g. a vessel on an oren). पिं० नि० ५४६; Page #404 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अप्पत्तिय ] (३२४ ) [ अप्पमत्त अप्पत्तिय. पुं० (अप्रत्यय ) अविश्वास. अवि- अप्पबहुता. स्त्री० ( अल्पबहुता ) । श्वास. Distrust. सूय० २, २, ६५.; (२) "अप्पबहुत्त" A६. देखो 'अप्पबहुत्त' शब्द. ६ ध्यान. दृष्ट ध्यान, evil contempla- Vide "अप्पबहुत्त." क. ५० ३, २६; tion. सूय. २, २,६५; अप्पबहुत्त. न. (अल्पबहुत्व ) मेछापत्ताअप्पत्तिय. न. (अप्रीतिक ) २५प्रीति३५; પણું; સરખામણિ કરતાં કહ્યું કેટલું વધુ सप्रेम. अप्रीति; द्वेष, प्रेम का अभाव, माधुंछे ते मतावयु ते. कमती बढ़ती; Hatred; absence or want of मुकाबले में कौन ज्यादह कम है सो बताना. love. "अप्पत्तियं जेण सिया, अासु कुप्पि- Excess or defect in point of का वा परो" दस० ८, ४-3; "अप्पत्तियं सिया comparison. के. गं. ४, १; ३; हुजा, लहुत पवयणस्स वा'' दस० ५, २, अप्पभु.त्रि (अप्रभु) प्रभु-मालिनलिते.माल१२; "महया अप्पत्तिए मणो माणसिएणं कियत से रहित; जो स्वामी न हो वह.One दुक्खेणं अभिभूए समाणे" भग० १३, ६; who is not a master भग० २, ५; सूय० १, १, २, १२; भग० ७, १; अप्पमजण, न० (अप्रमार्जन)तुमे "अपमअप्पस्थिय. त्रि. (अप्रार्थित) "अप जण' श६. देखो — अपमज्जण' शब्द. त्थिय" श६. देखो - अपत्थिय' शब्द. Vide · अपमजण.' सम. १७७ Vide 'अपत्थिय'. नाया० ५; भग० ३, २; अम्पत्थियप्पत्थश. त्रि० (अप्रार्थितप्रार्थक) अप्पमज्जणा. स्त्री० (अप्रमार्जना ) अमानना જેને કાઈ ન છે તે અપ્રાર્થિત મરણ, તેને नलिते. प्रमार्जना का अभाव. Absence of २७-२; भीतने अभिलाषी. जिसे कोई न cleansing or brushing. आव० ४,६; चाहे वह अप्रार्थित मरण, उस मरण को चाह- अप्पमज्जिय. त्रि. ( अप्रमार्जित ) । ने वाला. (One ) desiring what • अपमन्जिय 'श६. देखो अपमज्जिय ' nobody desires viz. death.“कस्सणं शब्द. Vide 'अपमजिय.' उवा० १, एस अप्पस्थियपत्थए दुरंतपंत लवखणे " ५५; उत्त० १७, ७ भग० ३, २; जं. प. ३; अप्पमत्त. त्रि० (अप्रमत्त ) नुमा 'अपमत्त' अपपत्थुय. त्रि. (अप्रस्तुत) प्रस्तुत नलि; .६. ' देखो ' अपमत्त ' शब्द. Vide मसंग. असंबद्ध. Irrelevant; void 'अपमत्त.' "अहो य राम्रो य अप्पमत्तेय of the mark. सु. च० ४, ६६; हुंति ' पराह० २, ५; 'अप्पमत्तो जए णिचं' अप्पदुस्समाण. व० कृ० त्रि० ( अप्रद्विष्यत्)। दस०८, १६, उत्त० ४, ६, नाया० १; ३५ न ४२तो. देव न करता हुआ. Not भग• ६, ३३; ओव० १७; सु० च० २, hating. अंत. ४; १५; दसा. ४, १०५; पंचा० ४, ४६; प्रव. अप्पप्प. त्रि. (अप्राप्य ) नमाश ८४२; क. गं० २,८; क. प. ४, १९; ६, प्राप्त न य श से. जो न मिल सके वह. २; श्राया. १, १, ४, ३३;-संजय. पुं० Unobtainable. विशे० २६८० ( -संयत ) सर्वथा प्रमा२खित साधु; अप्पवहुश्र. न० (अल्पबहुक-त्व) तुम सातो गुहा वर्तते। ५. सर्वथा 'अप्पवहुत्त' श६. देखो 'अप्पबहुत्त' शब्द. प्रमाद रहित साधु; सातवें गुणस्थानवर्ती Vide'अप्पबहुत्त.' प्रव० ६१%B sira. an ever vigilant ascetic Page #405 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अप्पमत्तया ] ( ३२५ ) [ अप्पवित्त free from errors due to negli- का न होना. Not dropping down gence; a soul in the seventh food while eating; not making a Gunasthana. सम. १४; chuckling noise while chewing. अप्पमत्तया. स्त्री० (अप्रमत्तता ) प्रभाहनो । “बालोए भायणे साहू, जयं अप्परिसाडियं" मनाया अप्रमत्त५j. प्रमाद का अभाव; दस० ५, १, ६६; उत्त० १, ३५; अप्रमत्सपना. Absence of negli- | अप्पलीण. त्रि० (अप्रलीन ) मसंम; संग gence or errors due to it.सम०५; | रहित; मनासत. संबंध रहित; आसाक्ति अप्पमाअ-य. पुं० (अप्रमाद) माहने। स- रहित. Unattached; free from भाव. प्रमाद का अभाव. Absence of ___ attachment. “अणुकसे अप्पलीये" carelessness or errors due to it. सूय. १, १, ४, २, पएह. ९, १; अप्पलीयमाण. त्रि. (अप्रलीयमान) म अप्पमाद. पुं० (अप्रमाद ) प्रमान समार; ભોગ, સંપત્તિ, સ્વજન આદિમાં લીન-આસક્ત अभाहता त्याग. प्रमाद का अभाव, प्रमाद का ययेश नदि; स्नेहमा मनासात. कामभोग, त्याग. Absence of negligence or संपत्ति, स्वजन आदि में जो आसक्त न हुआ errors due to it. सम०३२; उत्त० १३, हो वह; स्नेह में अनासक्त. Unattached २६; to wealth, pleasures, relatives अप्पमेय. त्रि० ( अप्रमेय ) प्रमाणुयाय नलि; etc. अाया० १, ६, २, १८३; नामा५न । ते.जो प्रमाण में न पा सके अप्पलेवडा. स्त्री (अल्पलेपकृता) या वावह. Immeasurable. “अणंतमप्पमेय સણ ન ખરડાય તેવા ચણ, વટાણું વગેરેની भवियधम्मचाउरंतचक्कवट्टी नमोत्थ ते अरि HAL सवीतेगपणाना सवार. एषणा हंतात्तिकटु' पण्ह ० १, ३; का एक प्रकार; जिससे बरतन न लिपे एसा चना आदि का आहार लेना. Begg. अप्पयो. अ० ( प्रात्मतस् ) मानी २५4 ing only that food which does क्षामे; पोतानी अपेक्षामे. श्रात्मा की अपेक्षा not soil or bespatter the vessel से; अपनी-निज की अपेक्षा से. Regard in which it is placed, e.g.grams, ing one's self; regarding the peas etc.; a mode of Esana. soul. विशे. 6183 प्रव० ७४८; अप्पयर. त्रि. (अल्पतर ) नुमे 'अप्पतर' अप्पवत्त. त्रि. (अप्रवृत्त ) प्रवृत्त न येल. श६. देखो 'अप्पतर ' शब्द. Vide जो प्रवृत्त नहीं हुआ हो वह. (One) who ' अप्पतर.' दसा० ६, १; क. प० ७, ५१; has not engaged himself in or क. गं० ५, ८६; set himself to. क० ५० ५, ७३; अप्परिसाडिय. न० (अपरिशाटित ) परि- | अप्पवत्तण. न. (अप्रवर्तन ) प्रवृत्तिन। सશાટ-ભે પદાર્થનું નીચે ખરવું ન થાય તે, भाव. प्रवृत्ति का अभाव. Absence of અથવા પરિપાટ-ચાવતાં ચાવતાં બચબચી activity. पंचा० ४, ४५; ये। सवा न १२योते. भोज्यपदार्थ का नीचे अप्पवित्त. त्रि. (श्रप्रवृत्त) निवृत्ति पाभेट न गिरना, अथवा चबाने में 'वच बच' आवाज़ प्रवृत्त न येल. निवृत्ति पाया हुआ; जो प्रवृत्त Page #406 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अप्पवियार] ( ३२६ ) [ अप्पाण न हुआ हो वह. Not engaged in | अप्पहिल. त्रि. ( अप्रहृष्ट ) · संपदि यस्य न activity; retired. पंचा० १४, १४, हपों ' संपत्ति भये ५सा नना२; शुभ अप्पवियार. त्रि. (अमविचार ) मैथुन वि५५- ५२तु माथी २१०१ थाना२; सुप :सेवा प्रवृत्ति विताना. विषयसंवन की भा समभार रामनार. संपत्ति मिलने पर न प्रवृत्ति बिना का. Not engaging in फूलने वाला; शुभ यस्तु मिलने से प्रसश न soxual intercourse. प्रव० १४५४; । होने वाला; मुख दुःख में समभाव रखने अपसंत. त्रि. (अप्रशान्त )शत नहि. वाला. Not transported with joy अशान्त; जो शान्त न हुआ हो वह. Not in prosperity; balanced in mind calmed. पंचा० २, २;--चित्त. त्रि. in weal and woe. “ अप्पहिडे (-चित्त ) वित्त शांत नयी ययं ते. श्रणाउले ' दस० ५, १, १३; जिसका चित्त शान्त नहीं हुआ वह. with a / अप्पा. पुं० (प्रात्मन्-प्रतति सातत्येन गच्छति mind not calmm. पंधा. २, २ ताँस्तान्पर्यायानित्यात्मा ) मात्मा; 1948 अप्पसत्थ. त्रि. (अप्रशस्त ) ५२१०५अशा- ोते. प्रात्मा; जीव; स्वयं. Soul, self; मन प्रशंसा योग्य नाहि. खराब; अशाभ- oneself. दस. १, २, ५, १, ५; ८०:६, नीय; बुरा; मनोहरता रहित; प्रशंसा न करने । ६५, ८, ७; नाया० १, ५,६; १२, १३, योग्य. Evil; not praise-worthy. १४; १६) भग. १,१६, ६; १२, २; २५, उत्त० २६, २८; ३४, १६; भग० ६, ३१; / ७ राय. २७; सू० ५० १; श्राव. १२; पिं. २४, १; प्रव० ५३; ६४८;-मणविणय. नि० ६६; सु० च० ३, ४७; पुं० (-मनोविनय) हुट मनोनि५ ४२।। अप्पाउड. पुं० ( अप्रावृत ) ५२ न. ५२२वाना ते; मन दुष्ट थिती मटते. मन અભિગ્રહ ધરનાર; વસ્ત્ર પર અભિગ્રહको दुष्ट सिंतबन विचार आदि से पराङ्मुख । विशेषधारी मुनि. वन न पहिरने का नियम करना. restraining the mind लेने वाला; वनसम्बन्धी अभिप्रहविशेष from wicked thoughts. भग० २५, धारण करने वाला मुनि. An ascetic who ७;--वइविणय. पुं० (-वाग्विनय पित has vowel mudity. सूय ० २, २, ३८; વાણીને ઉચાર ન કરે તે દુર વચને ન अप्पाउरण. पुं० (अप्रावरण ) पत्र न ५४२म ते. दूषित पाणी का उच्चार न करना; વાનો અભિગ્રહ ધરનાર; વસ્ત્ર વિને રહેવું खराब वचन न बोलना. abstaining from मेवा प्रतिज्ञा सेनार मुनि. वस्न न पहिरने का wicked speech. भग० २५, ७; अभिग्रह धारण करने वाला; वस्त्र रहित रहने अप्पसन्न. त्रि. (अप्रसन्न ) २५५सन्न; प्रसाद की प्रतिज्ञा लेने वाला मुनि. An ascetci २हित; मुशी नलि. अप्रसन्न; प्रसन्नता रहित; ना with a vow of nudity. परह. २, खुश. Not pleased; displeased. १; प्रव. २०६; पंचा० ५, १०, "पायरियपाया पुण अप्पसना” दस० ६,१,५; अप्पाण. पुं० (प्रात्मन् ) यात्मा; 894; 43; अप्पहाण. त्रि. ( अप्रधान ) प्रधान-श्रेष्ट नलि पोते. प्रात्मा; जीव; स्वयं. Soul; self; ते. जो प्रधान न हो वह.Not prominent oneself. “ अप्पाणं भावेमाणे विहरइ" or predominent. पंचा० ३,७; ६, १२; | भग• १, १; " अप्पाणं विसंजोएइ " भग Page #407 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अप्पाणग ] "" भग० ६, ३१; १५, १; ‘: श्रपाणं मज्जावंद नाया० १४; " श्रप्पा" तृ० ए० नाया० १६६---र कि. त्रि० ( रक्षिन् आत्मानं रक्षति पापेभ्यः कुगतिगमनाद्वा स आत्मरक्षी) पापथी दुर्गतिथी आत्माने गयावना२. पाप से या दुर्गति से आत्मा को बचाने वाला saving the soul from sin or perdition. "श्रपाण रखी व चरेप्पम सो" उत्त० ४, १०, अप्पाराग. त्रि० ( अपानक ) तु श्रपाणय' ०६. देखा अपाराय ' शब्द Vide C 1 अप्पा मगाइ "" "3 ( ३२७ ) अपाणय नाया० ८ १६६ शपात्र हुन - य. न. ( अल्पबहुत्व - अल्पमत्र बहु चाल्पबहु तद्भावोऽल्पबहुत्वम् दीर्घत्वा संयुक्तात् ) मे वस्तुनी सर.भણીમાં પરપર તારતમ્ય-એસત્તા પણું કહેલું તે; મુકાબલામાં ન્યૂનતાધિકતા-થોડા पाहते. दो वस्तुओं की सहशता में परस्पर तारतम्यतापूर्वक न्यूनाधिकता बताना. Pointing out proportions of two things by comparison. " विहे अप्पा बहुए प० तं० पगइ अब हुए ठिइ० अणुभाव पएस. बहुए" ठा०४, २ पन० ३ विशे० ४०६६ • अप्पा बहुग न० ( अल्पत्रहुत्व ) यो | 'अप्पा बहुअ-य' शब्द देखो 'अप्पा बहुअ-य' शब्द. Vido'अप्पा बहुत्र - य. 'भग० २०, १०; अप्पा बहुत्त न० ( श्रल्पबहुत्व ) लुखो अप्पा बहुअ-य' श०६. देखो 'अपात्रहुआ-य' शब्द. Vide 'अप्पा बहुश्र - य. जो ० ८०; अप्पावय. त्रि० ( श्रमावृत ) डे न;ि यंत्र न उरेल. मिना ढँका हुआ; बंद न किया हुआ. Not covered; सूय० २, ६, ३; - दुवार. पुं० ( -द्वार - श्रप्रावृतमस्थगितं द्वारं गृहमुखं यस्य स तथा ) ६४ સમકિતવાળા શ્રાવક, કે જેણે ઘરનાં દ્વાર For Private ખુલ્લાં મુક્યા છે એટલા માટે કે કાઇ પણ દુ:ખી, લાચાર સ્હાય લેવાને આવે અથવા કોઇ પણ વાદી વાદ ફરવા આવે તેના उत्तर भावाने सामर्थ्य छे. दृढ सम्यक्त्व वाला श्रावक, जिसने अपने घर के द्वार इसलिये खुले रखे हैं कि, कोई दुःखी सहायता लेने को आवे तो उसे सहायता देने की सामर्थ्य है यह प्रकट हो इसी तरह कोई वादी विवाद करने आवे तो उसे भी विदित हो कि, उत्तर देने की सामर्थ्य है. an enlightened Sravaka with his doors wide open for the helpless or for religious controversialists. सूर्य० २, ६, ३; श्रप्पाविडं. सं० कृ० अ० ( अर्पयित्वा ) अर्प दर्शने. अर्पण करके Having given or presented. सु० च० ४, १२६; [ अप्पाहरण *1 'अप्पाड धा० [ ( सम्+दिश ) सभायार देवा; संदेश पाठवो बात देवी. समाचार कहना; गंदेश भेजना, बात कहना. To convey & message. श्रप्याहति वत० ५,० अप्पा श्रध० नि० २४२, अप्पादिकण. सं० कृ० प० ० ५७६; अप्पाड सं० कृ० अ० ( प्रात्मनि + माहृत्य ) यात्मामां-मनमां व्यवस्थापन हीने; मानસિક નિય रीने आत्मा में मन में निश्चय करके. Having decided in mind सूय० २ १, १२; * अप्पाहरिण. पुं० (सन्देश) संदेशी; सभायार. संदेश; समाचार Message; news. पिं० नि० ४३०; अप्पाहरण. न ० ( श्रप्राधान्य) अप्रधानप मुख्ययाशुं नहि. अप्रधानता; मुख्यता नहीं. Subordinate position; sub. sidiary position. पंचा० ६, १३, Personal Use Only Page #408 -------------------------------------------------------------------------- ________________ *अप्पाहित ] ( ३२८ ) [अप्पियाणप्पिय *अप्पाहित. त्रि. (सन्दिष्ट) संदेश भेजेस. સમાચારવાળી ભાષા; સામાને અપ્રિય લાગે संदेश दिया हुभा. Communicated } तकी मोती. अनिष्ट समाचार-मृत्यु श्रादि के through message. पिं० नि० ४३०; समाचार वाली भाषा; सामने वाले को जो अपित. व. कृ. त्रि० (अर्पयत्) हेत; २५६९ अप्रिय लगे ऐसी बोली. unwelcome ४२तो. देता हुभा; अर्पण करता हुआ. Giv- language; speech conveying ing; presenting. सु. च० १, १७३; un welcome news. "....."अप्पियअप्पिय. त्रि. ( अर्पित ) प ४२३; ता- कारिणि च,भासं न भासेज सया स पुजो" मामां सांपेक्षा वाले रेख. अर्पण किया दस. , ३, ६-वह. त्रि. (वध )वधहुआ; कब्जे में दिया हुश्रा; सुपुर्द किया हुआ. भा२ या भ२५ नोने अप्रिय छेते. जिसे वध Given ; consigned ; presented. या मरण अप्रिय है वह. one who fears " अप्पिया देवकामाणं " उत्त. ३, १५; death. "सब्वे पाणा पियाच्या सहसाया अणुजो० २७; ( २ ) विशेषने भुज्यता दुस्खपडिकूला अप्पियवहा" आया० १, २, सापेस; विशिष्ट प्ररेख. विशेष को मुख्यता दी ३,८०-स्सर त्रि० (-स्वर भप्रियः स्वरो हुई. with the particular made येषो ते तथा ) बेला मावा६२४ने प्रिय prominent. " अप्पियमयं विसेसो' साणे ते. जिसका स्वर प्रत्येक को अप्रिय लगे सामनमणप्पियमयस्स " विशे० ३५८८; वह. of harsh or jaring voice भग० ठा. १० जे० प० २, ३६;--ववहार. पुं० १,७; ठा० ८;--संवास. पुं० (-संवास(-व्यवहार-अर्पित इति व्यवहारो यस्मिन् स अप्रियेषु संवासो निवासः ) हुमनामा तथा ) '२ाशाता सानुं ज्ञान' या हिवयन- ५ ते. शत्रुओं में रहना. residonce रूपे नये स्थापित १२५ व्यवसा२. यह Alltong enemies. सूय० २, २, ५२; 'ज्ञाता और इसका ज्ञान' इत्यादिरूप से वक्ता द्वारा अप्पियता. स्त्री. ( अप्रियता) अप्रिय५j. स्थापित व्यवहार. particular arised अप्रियता. Uupleasantness; disliko. speech; e. g. this is the knower, भग. ६, ३, he has a knowledge of this particular thing etc. उत्त० टी०१; अप्पियत्त. न० (अप्रियत्व ) २५प्रीतिः स्नेहना अप्पिय. त्रि० ( अप्रिय ) पनिष्ट; ५२यि४२; सलाय. अप्रीति; स्नेह का अभाव. Dislike; absence of affection. पिं. नि. જેવાથી પ્રેમને બદલે દેવ ઉપજે તેવું ના५संह. अप्रिय; अरुचिकर; जिसे देखने से प्रेम के बदल द्वेष उत्पन्न हो वह. Evil; unplea- अप्पियाणाप्पय. न. (भर्पितानर्पित-अर्पितं sant; exciting disgust. “अणिवा अ विशेषितं अनर्पितं सामान्यं, अर्पितं च तदनकंता भप्पिया प्रमणुन्ना अमणा एगट्ठा" विवा. र्पितं चेत्यर्पितानर्पितं ) ०२५ सामान्य ने १, १; “कोई असशं कुन्विजा, धारिजा વિશેષ ઉભયરૂપ છે એમ પ્રતિપાદન કરવું તે; पियमप्पियं " उत्त० १, १४; जीवा० १; ठा० द्रव्यानुयोगनो मे १२. ' द्रव्य सामान्य और ८; नाया० १; ८; भग० १, ५, ७, ३, २; विशेष उभयरूप है' इस प्रकार प्रतिपादन ६, ३, ६, ३३; पन० २८,-कारिणी. स्त्री० करना; द्रव्यानुयोग का एक भेद. Declaring (-कारिणी) सनिष्ट सभाया२-४ना मृत्युना substance (Dravya) to be two Page #409 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अप्पीइकारय ] ( ३२६) fold viz. general and particular; थापाटा मारा. पीट पर थपकी मारकर पशु a variety or an aspect of Dravya- को सावधान करना. To pat e.g. an nuyoga. ठा० १०; animal on the back. अप्पीइकारय. त्रि० (अप्रीतिकारक) अप्रीति अप्फालेइ. दसा. १०, १; ओव० ३०; १२नार, प्रेमरहित. प्रीति करने वाला; अप्फालसु. प्रा. म. ए. सु. च. ३, ५७; प्रेमरहित. Exciting dislike or अप्फालिस्सइ. सु. च० ७, १९६; displeasure; devoid of affection. अफालिजंत. णि. व. कृ. 'अप्फालिनभग० ५, ६; तीगभभाणं होरंभाणं' राय. ८८% अप्पीकय. त्रि० (श्रात्मीकृत-श्रात्मना गाढत-अप्फालण. न० (प्रास्फालन ) येरी यारमागृहितं तनुल मतोयवदात्मप्रदेशैमिश्रीभू- પિટા મારવા; થાપડવું-ઉત્તેજિત કરવું તે. तम् ) आत्मप्रशसाथे भित्र येवमेता हाथ से थपकी मारना; उत्तेजन देना, Pattपामेव. आत्मप्रदेशों के साथ मिला हुआ. ing with the hand ; encouragStruck to the soul; made a ing by patting. ओव० (२) मा, part of the soul. 'पुढे रेणुं व तणुम्मि डारनायगेरे मित्र या. भंभा, होरंभ घद्धमप्पीकयं ' विशे० ३३७; वगैरह बाजों का बजाना. playing upon अप्पेगड्य-श्र. त्रि. (*अप्येकक ) १४; / a musical instrument. Tito मे ते मे ४ा मे४. काई एक; कोई भी अडिय. त्रि. ( अस्फुटित )५१ ना एक. Some; any; some one. नाया. समंड; १५. न फूटा हुआ; साबित. १; ५; ८; ११, १३, १४; भग० १५, १; Unbroken; entire. नाया० ७; ओव० ज. प. १, ११; ५, ११५; १०; (३) सर्व विराधनानो त्याग ४२वाया अप्पोल. त्रि० (अपोल) पोर दिनानु; ७७२. २मतियारहित ५२२; 3 राणेस. सब ठोस. Without hollows; solid. प्रकार की विराधना का त्याग करने से निरतिप्रव०६८१; चार-निषि किया हुआ. preserved अप्पोलंभ. पुं० ( प्राप्तोपालम्भ-प्राप्तेन गुरुणा in tuct. ' अखंडप्फुडिया कायय्बा, दत्त उपालम्भ प्राप्तोपालम्भः ) मविधिये सुमेह जहा तहा' दस० ६, ६-दंत. त्रि.. ચાલતા શિષ્યને ઠેકાણે લાવવાને ગુએ આ- (-दन्त ) रित वेमावाni तिवारी પિલ ઉલંબોદાંત, યુક્તિ અને ઠપકા સાથે नलिमातहतवा. मज़बूत दाँतों वाला; शिमामय. श्रविधिपूर्वक चलने वाले शिष्य जिसके दांत जर्जरित-सड़े गले या छिद्र को ठिकाने लाने के लिये गुरु ने दिया हुआ वाले न हों वह. having strong उपालंभ - दृष्टान्त, युक्ति और उपालंभ के साथ teeth;having teeth unimpaired. शिक्षा. Admonition administered | जं० प० ओव० by a Guru to a disciple. 'अप्पो- | *अप्फुरण. त्रि. (अाक्रान्त-क्लेनाप्फुण्णादग संभनिमित्तं पढमस्स णायज्झयणस्स अयमहे | इति सूत्रेणाक्रान्तस्याप्फुरणादेशः ) व्यास; परमात्तेत्तिबमि" नाया. १; Alkid. व्याप्त; आक्रान्त. Pervaded Vअप्फाल. धा० II. (आ+स्फाल् ) १४ by; overpowered by. अणुजो० १४३ __ या नावने स -सावधान ४२; जं. प. राय. Page #410 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अप्फो-या ] ( ३३० ) अप्फोश्रा या. स्त्री० स्फोता ) से नामनी वेद्य-सता; वनस्पतिविशेष. इस नाम की एक वनस्पति; एक जाति की लता. Name of a creeper; a variety of vegetation. पन्न - १; जीवा० ३, ४; जं० प० V फोड. धा० II. ( श्रा + स्फुट् - स्फाल् ) થાપડવું; થાપાટા મારવા; ચપેટા મારવા. थपकी देना; थपड़ी मारना. To pat; to stroke gently with the hand. अन्फोटेइ-ति. भग० ३, २ अंत० ४, १; अप्फोडेंति. राय० १८२; जीवा० ३, ४; जं० प०५, १२१; woफोडेइत्ता. सं० कृ० भग० ३, २; अष्फोडत, व० कृ० माया० उवा० २, ६५ अम्फोडि न० ( आस्फोटित ) हाथना थायो टायपेटा हाथ की थपकी Patting. जं० प० ७, १६६; ( २ ) पछाउनु पछाड़ना. causing to dash against; flinging against. कप्प० ३, ३५; za. g• (*sema) q8,YO, YEH, AAL વગેરેથી વ્યાપ્ત પ્રદેશ; ગીચ ઝાડીવાળેા પ્રદેશ. वृक्ष, गुच्छ, लता आदि से व्याप्त प्रदेश; झाड़ी | से भरा हुआ प्रदेश. A region covered with thickets of trees; a woody region. उत्त० १८, ५ मंडव. पुं० ( - मण्डप ) नागवेक्ष, द्राम याहि घट्ट सतामोथी विटास मंडप-भांडवो नागवेल, दाख आदि की सघन लताओं से घिरा हुआ मंडप. a bower densely covered with " अष्फोवमंडवम्मि, झायड् creepers. झवियासवे " उत्त० १८, ५. राय० ३७७; अफल. त्रि० ( अफल ) ३४ वगरनं; निष्णूल फल रहित, निष्फल. Fruit-less; unsuccessful. दसा० ६, ४, अफास. त्रि० ( अस्पर्श न विद्यते स्पशष्टविधो यत्र तत्तथा ) स्पर्शरडित स्पर्श For Private [ अफुल माणगा विनानुं स्पर्श रहित. Untouched; without a touch. भग० २, ५; १०; ११, १; अफासाइज्ज माण. व० कृ० त्रि० ( अस्पृश्यमान) स्पर्शतो. स्पर्श न कराता हुआ. Being untouched भग० १, १; अफासुयश्र त्रि० ( अप्रासुक - न प्रगता श्रसवोsसुमन्तो यस्मात्तदप्राकम् ) सव सभित्तः प्रसु-यमित नहि. सजीव; सचित; साधु के न लेने योग्य. Containing living beings; unworthy of being received by a Sadhu. आया० २, १, १, १ दस० ८, २३ भग० · ५, ६, ८, ६; नाया० ५; -- पडिसेवि त्रि० ( - प्रतिसेविन् श्रप्रासुकं सचितं प्रतिसेवितुं शीलमस्येति तथा ) सत्ति वस्तुना भोगवनार सचित्त वस्तु का उपभोग करने वाला. using or enjoying things containing sentient beings. ग्रफायपडिसेवी य, शामं भुज्जो य सीलवादी य सू० नि० १, ७, ८६; अफुडिय. त्रि० ( प्रस्फुटित ) सर्व विशेधनारहित. सर्व प्रकार की विराधना रहित. Not injuring in any way. " प्रखंडफुडिया काव्वा तं सुणेह जहातहा ६, ६; प्रो० १०; नाया० ७; aga. • ( wqra ) zuzi szala 24योग्य. स्पर्श करने के अयोग्य Untouchable. " फुर्स दुक्खं " ठा० ३,२; भग० १, १०, अफ़ुसमाणगइ. पुं० (* भ्रस्ट रागति - श्रस्पृशन्त सिद्ध्यन्तराणप्रदेशान् गतिर्यस्य स तथा ) અંતરાલના આકારાપ્રદેશને સ્પર્ષ્યા વિના ઉર્ધ્વગતિ કરનાર જીવ; સિદ્ધ ભગવાન્ अंतराल के आकाशप्रदेशों का स्पर्श किये बिना ऊर्ध्व गति करने वाला जीव; सिद्ध भगवान्. 39 दस ० Personal Use Only Page #411 -------------------------------------------------------------------------- ________________ फेग ] 46 of A Siddha; a soul that ascends to the region of Siddhahood without touching the intervening space. • उज्जूसेढिपडिवने अफुसमाणगई उड्डुं एकसम एवं श्रविग्गणं उगता सागारोवडते सिज्झिहित्ति " श्रोव० अफेराग. त्रि० ( अफेनक ) ही विनानुं. फेन बिना का. Having no froth or foam; frothless. प्रव० ८०२; अबंध. पुं० ( प्रबन्ध ) दुर्मना धनो अभाव कर्मबन्ध का प्रभाव. Absence Karmic bonds. क० गं० २, ५, ५, ५७; - ठिइ. स्त्री० (-स्थिति) मनो मंध न होय ते पनी स्थिति कर्म का बंध न हो उस समय की स्थिति condition or state at the time when there is no Karmic bondage. क० गं० ५, ५७; श्रधग. त्रि० ( श्रबन्धक ) उर्मने न धनार; આ કર્મ પૈકી એક, એ અથવા સર્વને ન આંધनार. कर्मबंध न करने वाला; आठ कर्मों में से एक, दो या सब कर्मों को न बांधने वाला. Not incurring the bondage of Karma partially or wholly भग० ( ३३१ ) ८६११, १; २१, १, २५, ३; ६; क० गं० ४, ६२; अबंधव त्रि ( अबान्धव ) धुनरहित; मनाथ निराधार बन्धुजन रहित; अनाथ; श्राव रहित. Having no friends and relatives; helpless. परह० १, १; नाया० ६; पि० नि० ४४६; अबंधित्ता- तु. सं० कृ० अ० ( अबध्वा ) न पांधीने. न बांधकर Without having tied or fastened. क ० प० २. १०४; १०५; अवंभ. न ० ( श्रब्रह्मन् ) अश्रयर्य; मैथुन; विषय सेवन. मैथुन; ब्रह्माचर्य का अभाव; [ श्रवज्झमाणी विषय सेवन. Absence of chastity ; sexual intercourse. 'अट्ठारसविहे श्रबंभे श्रोरालिश्रं च दिग्वं पराह०१, ४; “जंबू ! अबंभं च चउरथं सदेव मयासुरस्स लोयस्स पत्थणिज्जं पंकपणापासजात भूयं त्थं अहम्मदारं " पराह० १००२; पंचा १, ४, आव ० ४ ७; प्रव० १, ४६; १०, ३; पराह० १, ३ - वज्जण. न० (- वर्जन ) मैथुन विषय सेवानी त्याग खाते; श्रावनी छुट्टी पडिभा. मैथुनविषय सेवन का त्याग करना; श्रावक की छठी प्रतिमा. abstention from sexual enjoyment; the sixth vow of a Jaina. पर६० १, १;-सेवण. न. ( सेवन ) सहा - मैथुन सेवयुं ते; विषय सेवन ४२ ते. विषय सेवन करना. sexual enjoyment. 'तहेव हिंसं श्रलियं, बोज्जं सबंभसेवणं' उत्त० ३५, ३; श्रभचरिय न० ( श्रब्रह्मचर्य ) श्रन्यर्यने। भावः मैथुन सेवन. ब्रह्मचर्य का प्रभाव; मैथुन सेवन. Absence of chastity; sexual intercourse. ' श्रबंभचारयं घोर, पमायं दुरहिट्टियं ' दस० ६, १६; अभयारि त्रि० ( श्रब्रह्मचारिन् ) अलयारी; श्रह्मयारी नहि. ब्रह्मचारी, ब्रह्मचर्य से रहित. Not abstaining from sexual intercourse. दसा० ६, १२; श्रवज्झमाणी. स्त्री ० ( श्रबध्यमाना ન બંધાય તેવી કર્મપ્રકૃતિ; જેને ઉદય થાય પણ બંધ न थाय, देवी समतिमोहनीय, मिश्रभे!हनीय वगेरे. न बंधने वाली कर्मप्रकृति, जिसका उदय होता है परन्तु बन्ध नहीं होता, समकित मोहनीय, मिश्रमोहनीय श्रादि Karmie nature i. e. Karma which has got no Bandha (bondage with soul) but which has got Udaya For Private Personal Use Only Page #412 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अबज्झा ] ( ३३२) [ अबहुस्सुय-श्र (i. e. maturity); e.g. Samakita अनुसार चलने वाला; मन को इधर उधर न Mohaniya, Misra Mohaniya भटकाने वाला. ( One ) not allowing etc. क. प. २, ८०; the inind to wander outside the अबझा. स्त्री० (अबध्या ) नुआ" अबज्म- teachings of the omniscient. माणी' श६. देखो 'अबज्ममाणी' शब्द. आया. १, ५, ६, १६७ Vide 'अबज्झमाणी.' क. प० २, ६६; | अबहिल्लेस्स. त्रि. ( अबहिर्लेश्य-नास्ति अबज्मा. स्त्री० (अबाध्या) गंधिलाविन्यनी । संयमावहिर्लेश्या मनोवृत्तिर्यस्यासौ तथा ) भुस्य २०४धानी. गंधिलाविजय की मुख्य સંયમમાં મનવૃત્તિ રાખનાર; નિરંતર આત્મराजधानी. The capital city of संयममा २भी रहेस. संयम में मनोवृत्ति Gandhilavijaya.' दो अवज्भाश्रो । रखने वाला; निरन्तर-सदा आत्मसंयम में रत. ठा. २, ३, (२) अयोध्या नगरी. अयोध्या (One) absorbed in self-restraint. पुरी. the city of Ayodhya. जं. ५० आया० १, ५, ६, १६५; भग० २, १; अबद्ध. न. (अबद्ध ) प क्षित ग्रंथ. अबहुवाइ. त्रि० ( अबहुवादिन्-न बहु वदितुं पद्यबंध से रहित ग्रंथ. A non-metrical शीलमस्येति ) पाई मोसो नदि पारे । work. विशे० ३३५५; सना२ नाहि. ज़्यादह न बोलने वाला. Not अबद्धिय. पुं० (प्रबद्धिक-जीवेन कर्म स्पष्ट prolix; not flippant. अाया० १, ६, मेन मतु बद्धं तन्मतमेषामस्तीत्यबद्धिका.) २, १०; १०५ अने भनी तो नथी ५॥ २पर्श | अबहुवादि. त्रि. ( अबहुवादिन् ) 01 થાય છે' એમ માનનાર એક નિન્હવ; ગેછા- 'अबहुवाइ' ०.६. देखो 'श्रबहुवाइ' शब्द. माल्सिना अनुयायी. 'जीव और कर्म का बंध Vide — अबहुवाइ.' आया० १, १, २, १०; नहीं होता किन्तु स्पर्श होता है। ऐसा मानने अवहुसंपन्न. त्रि. ( बहुसम्पन्न-न बहुभ्यः वाला एक निन्हव; गोष्टामाहिल का अनुयायी. सम्पन्न दर्शितं यतत्तथा) ने शविस One believing that Karma नहि ते. बहुतसों को न दिखाया हुआ. Not touches but does not bind the shown to or exposed to the view soul; a follower of Gosthit- of my persons. कप्प० ६, २५; mahila. ठा० ७; श्रोव० ४१; विशे० २३००; । श्रबहुस्सुय-श्र. पुं० ( अवहुश्रुत-बहुश्रुतं श्रबल. त्रि. ( अबल-नास्ति बलं येषां ते । यस्य स बहुश्रुतः, न बहुश्रुतोऽबहुश्रुतः) । तथा ) १२हित; ; अशत; स- આચારપ્રક૯૫ નામે નિશીથના અધ્યયનનો भर्थ. निर्वल; दुर्बल; शक्ति रहित. Feeble; અભ્યાસ નથી કર્યો અને નીચેનાં સૂત્રો powerless. विवा० १, ३; उत्त० ४, ६; सालय! नया ते; मशात्रवेत्ता नलि. जिसने १०, ३३; भग० १, ३, ७, ६; नाया० १; श्राचारप्रकल्प नामक निशीथ का अध्ययन ८; १३; १६; नहीं किया और नीचे के सूत्र नहीं सुने बह; अबहिम्मण. त्रि. ( अबहिर्मनस्-न विद्यते बहुत शास्त्र न आनने वाला. Not proबहिर्मनो ) સર્વજ્ઞ પ્રભુના found in the study of scriptures. Bहेश अनुसारे वर्तना२, भनने या त्या 'अविणीए अबहुस्सुए' उन० ११, २; सम० M2 14ना२ नलि. सर्वज्ञ प्रभु के उपदेश के ३०; दसा. ६, २२; Page #413 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अबाधा ] (३३३) [अबुज्झ अबाधा. स्त्री० ( अबाधा) नु। 'अबाहा' | and the maturity of Karma. श६. देखो ' अबाहा ' शब्द. Vide प्रव. १२६६ 'अबाहा. 'क० गं० ५, ३४; जीवा० २; अवारणिया. स्त्री. ( अबाधोनिका-अवाधया अनिका न्यूना अबाधोनिका ) Pाधाअबाह. पुं० ( अबाधा) असाधा ४५ भनी जेसी स्थिति; अबाधाकाल से मनुहय ४७. अबाधा काल; कर्म का अनुदय ऊनी-न्यून कर्मस्थिति. Karmic stage काल. Time preceding the ripen in a condition of the imperfecing of Karma into fruit. क. गं. tion during the interval of ५, ३६; birth and maturity of Karma. अबाहा. स्त्री. ( अबाधा-बाधत इति बाधा 'अबाहूणिया कम्मठिई पण्णता' जीवा० कर्मण उदयः, न बाधाऽबाधा) भनाम-५ २; भग० ६, ३; सय वस्यना आणाभ घाय! पछी श्रबितिज्ज. त्रि०(अद्वितीय)मश्रबीय-श्र' ઉદયમાં ન આવે ત્યાં સુધીનો વખત; અબાધા श५६. देखो ' अबीय-अ' शब्द. Vide ४. कर्म के बन्ध और उदय के बीच का _ 'अबीय-अ.' पण्ह० २, २; समयः कर्म बन्धाने के बाद उदय में न आने | अबीय-श्र. त्रि० (अद्वितीय)ी साथे तक का समय अबाधाकाल. The inter नल मेसो; ४ी; 40 से ४. दूसरा val between the incurring and कोई भी साथ नहीं; अकेला; एकाकी. One; the maturing of Karma. HIT. &, without in second. भग० ३, २; ३; जीवा ० ३: सम० क. प. १,७४३, १; नाया० १; (२) अंश १२तु प्यतुं व्यवधान; | अबीय-श्र. न० ( अबीज ) ५ नलि; अन्त२ . दो प्रदेशों या दो वस्तुओं के उत्पत्ति ४२७ न; "llatiREन. बीमत्व बांच का व्यवधान; अन्तर. intervening रहित; जो बाजरूप न हो वह; उत्पत्तिकारणspace between two places or रूप न हो वह. Anything nonobjects."मंदरस्सणं भते ! पव्वयस्स केवड् germinating;any thing without याए श्रवाहाए जोइस चारं चरंति" जं० प. i germ or seed of growth or १, ६, ७, १२८; सू० ५० १८; सम० १; creation. ठा० ३, १; भग• ६, ७; भग० ६, ५; विशे० ७७२; ( 3 ) 24-नाडि अवीयस्त. न० ( अबीजत्व ) समीपy; माधा-पी; माधा-पाउन ४२वी ते; मा पाना पलाय. बीजत्व का अभाव. भने। समाव. बाधा-पीडा का न करना; State of being without seed; आक्रमण का अभाव. absence of state of not being seed. प्रव. trouble;not causing obstruction. १०१० भग० ६, ३; १४, ८; जं० ५०-काल. पुं० | अबुइत्ता. सं० कृ० अ० (अनुक्त्वा ) या (-काल ) भगध सने मना उदयविना; - न. बिना कहे. Without वयेना. कर्मबंध और कर्मोदय के बीच का | having spoken. ठा० ३, २; काल.the time between the in- | अबुज्झ. सं० कृ० अ० ( अबुध्वा ) समस्या curring of Karmic bondagel बिना; न समते. बिना समझे. Without Page #414 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रबुद्ध ] ( ३३४ ) having understood. सूय० १, १३, २०; अवुद्ध. त्रि० ( अबुद्ध ) ; अविवेश; तत्त्वनेन लगुनार. मूर्ख; बुद्धि रहित; परिवेकी; तत्व को न जानने वाला. Ignorant; incapable of knowing right from wrong' 'जे श्रबुद्धा महाभागा, वीरा समत्तदंसियो ' सू० १, ८, २२; -- जागरिया. स्त्री० (- जागरिका-अबुद्धानामकेवलिनां छद्मस्थानामिति यावत् जागरिकाऽबुद्धजागरिका) छद्मस्थानी नगरा-विचार. छद्मस्थ का विचार the thou g ht of those who are not Kevali or omniscient. भग० १२, १; अबुद्धिय - श्र. त्रि० ( अबुद्धिक ) तत्त्वज्ञानरहितः समुत्र खुद्धिहीन तत्वज्ञान रहित; बुद्धि रहित. Ignorant; devoid of intelligence; not possessed of philosophical knowledge, सूर्य • १, १, २, ४, नाया० १७; अबुध. त्रि० ( अबुध ) लागु समु; भू मूर्ख; बुद्धि रहित. Ignorant; foolish. परह० १, १ जण पुं० (-जन) अणु भाणुस; भूर्ण मूर्ख; बेवकूफ; बुद्धिहीन मनुष्य a fool; an ignorant fellow. सम० १०; अबुह. त्रि० ( अबुध ) समुद्ध बुद्धिरहित. बुद्धि रहित. Ignorant; devoid of intellect. भग० ६, ३३; अबोहि. स्त्री० (अबोधि--न बोधिज्ञानमबोधिः ) સમજને અભાવ; અજ્ઞાન; ખરા ધર્મની અપ્રાसि. बुद्धि का प्रभाव; समझ का अभाव, सत्य धर्म की प्राप्ति; अज्ञान. Ignorance; igno rance of true religion. ' अबोहिं परियाणामि ' आव ० ४ ८; दस० ४ १ २०; २१८, २१ E, १, ५, सूय० १, २, [ अभ ३, १; २, ६, २५; २, ७, ३५ - कलुस. त्रि० (- कलुष ) मिथ्यादृष्टिः अज्ञानी, मिथ्यादृष्टि; अज्ञानी; ज्ञान रहित. ignorant; deluded in the matter of true religion. 'बोहिकलुसे कई दस० ४, २१; - बीय. न० (-बीज) सम्यग् भार्गना अलावनुं अरण; अज्ञाननुंजी०४. सम्यग् मार्ग के अभाव का कारण; अज्ञान का बीज. the root-cause of the ignorance of the right path. पंचा० ४ १२७, १५; अबोहिय- अ. त्रि० ( अयोधिक) मो धिरहित; अज्ञानी ज्ञान शून्य; बोध रहित. Igno rant; devoid of true knowledge. 'निच्छ्रयत्थं न याति मिलक्खुन्द अबोहिया' सू० १, १, २, १६, २, ७, ३५ श्रप्पणी य अबोहर, महामोहं पकुब्वद्द' सम० ३०; दस० ६, ५७, ( 3 ) धर्मप्राप्तिमां मंगाणु पाउनार. धर्मप्राप्ति में बाधा डालने वाला causing hinderance in spiritual progress. दसा० ६, ४, ६, २५; श्रवोहिया. बी० ( श्रबोधिता - प्रबोधिअयोध ) गोधिः सन्मार्गनी प्राप्ति. सन्मार्ग की अप्राप्ति. Ignorance; nonattainment of the right path. श्राव० ४, ८ Vअब्बवी. बू धा० प्र० ए० ( अब्रवीत् ) a. बोलता हुआ. He said. अब्बवी. भू० सू० १, ५, १, २, अब्भ. न० अभ्र पो बिभर्तीति श्रभ्रम् ) वाहण; भेष. बादल; मेघ. A cloud, जीवा • ३, ३ ठा० २, ३, जो ० १२७; प्रो० १०; विशे० १६२६; भग० ३, ७; जं० प० ४, ११३:- मुक्क. त्रि० (- मुक्त) वाहणरहित. बादल रहित; मेघ रहित. cloudless. दस० ६, १, १५; – राग. पुं० (-राग ) संध्याना राम. संध्या का राग-रंग; संध्या की लालिमा. For Private Personal Use Only Page #415 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अमंग] ( ३३५) [ अभंतर colour of twilight. पन्न० १७:---रु- ४२ ते. तेल श्रादि से मर्दन करना. Rubbक्ख.पुं० (-वृक्ष) वाणांनुसाउने आगरे । ing the body with oil etc. विशे० परिणमेला वाण. झाड़ के आकार में परिण १६४१; मित बादल. a tree-shaped cloud. | अभंगण. न. (अभ्यम्जन) तेन पगेरे अणुजो० १२७; भग० ३, ७, ८, ६; जीवा. योगाने भईन १२ ते. तेल आदि लगा३;-बद्दलय. न० (-वादलक-वारो जलस्य । कर मालिश करना. Rubbing the body दलकं वादलकं अभ्ररूपं तत्तथा ) पावाणां with oil etc. नाया. १; परह० २, ४; पाहण. पानी वाला बादल. clouds filled श्राया० १, ३, ४, २; ओघ० नि० ५४६; with water."अब्भवद्दलए विउच" | अभंगावय. त्रि. (*अभ्यङ्गापक ) तेल योगराय. ३४, भग० १५, १; ठा० ३, ३, ना२; भईन १२ना२. तेल चुपड़ने वाला; -संघट्ट. पुं० (-संघट्ट ) पानी घटा. मालिश करने वाला. One who rubs बादलों की घटा.thick or dense clouds. | the body with oiletc. निसी० १, २४; ठा. ४, ४--संज्झा . स्त्री. (-सन्ध्या) अभंगिय. त्रि. (भ्यजिस ) ते माहिया સંધ્યા સમયે રંગ બેરંગી વાદળ દેખાય છે भान रेस. तेल आदि से मर्दन किया हुआ. ते; पानी संध्या. संध्या समय जो रंग बेरंग ( One ) with body smeared or थादन दिखते हैं वह वादलों की संध्या.party- rubbed with oil etc. 'अभंगिए coloured, chequered clouds समाणे" नाया. १; १६; कप्प. ४, ६१; at the time of twilight. जीवा० ३; पिं०नि० ४२३; -संथड़न० (-संस्तृत) वायी साशन | अभंतर. त्रि. (अभ्यन्तर ) मंE२; मात; ७१/ ते. बादलों से आकाश का छा जाना. माहिती १२, २६२ लास. अंदर; भीतर; being overcast with clouds fratt fe fer. Internal; interior. (e. g. the sky ). ठा० ४, ४; जीवा० ३, १; सू० प० १; भग० ११, ११; Vअभंग. धा. II. ( अभि+अ ) महन अोव• अणुजो० १३२; निर० १, १; पंचा. १२ तेस कोरेथा शरी२ योगg. मालिश १३, ४८; जं. ५०-ठावणिज. पुं० करना: तेल श्रादि से शरीर मलना. To rub (-स्थापनीय ) संगत ना४२; संगत माणुस; the body with oil etc. गुरी.निजी नोकर; खास श्रादमी.a perअम्भंगेइ. नाया० १; १६; sonal attendant. 'अभंतरठावाणिज्जे अभंगंति. सु. च. २, १७१ पुरिसे सहावेह"विवा० १; नाया० १२; १४; अभंगेति. जं० प० ५, ११४; -तव. न० (-तपस-अन्तरस्यैव शरीरस्य अभंगिज्ज. वि. श्रआया० २, १३, १७२; सापनास्सम्यगरष्टिभिरेव तपस्तया प्रतीभब्भंगेजा. वि. निसी० १, ५, यमानस्वाञ्चाभ्यन्तरं तच तत्तपश्च तथा ) श्रब्भंगेत्ता. सं. कृ. ठा० ३, १; મોક્ષને અંતરંગ હેતુભૂત પ્રાયશ્ચિત્ત આદિ છ मम्भंगित्तए. हे. कृ. वेय. ५, ४०३ शानुंतप; सांतरित५. मोक्ष का अन्तरंग अम्भंगत. व. कृ. निसी० १,५; हेतुभूत प्रायश्चित्त श्रादि छः प्रकार का तप; अभंगावेइ.णि सु० च०४, ७६; विवा०६; अन्तरंग तप. sixfold austerity अभंग. पुं० ( अभ्या ) ते माहिया महन leading to Moksa;e.g. expiatory Page #416 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अभंतर ] (३३६ ) [ अभं-मि-तरग - practices, reverence etc. sita स्थान. residence in the interior अभंतरिए तवे पं० त० पायच्छित्तं विणो parts. नाया० ८-संवुका. श्री. वेयावचं सम्झायो उमाणं विउस्सग्गो ' (-शम्बूका-अभ्यन्तरान्मध्यभागात् शम्बूका ठा. ६; परह. २, ५; ओव०--परिसा. शंखवृत्तगत्या भिक्षमाणस्य बहिनिस्सरणे स्त्री०(-परिषत् ) मनी सना; समिति भवन्ती गोचरभूमिरभ्यन्तरशम्बूका ) सामना નામે દેવેંદ્રની આંતરિક સભા; મિત્રમંડલી. અંદરથી શંખના આવર્તનની માફક ગોચરી अन्तरंग सभाः देवेन्द्र की समिति नामक કરતાં બહાર નીકળવું તે, અથવા બહારથી आन्तरिक सभा; मित्रमण्डली. inner circle તેવી રીતે ગોચરી કરતાં અંદર આવવું તે; of friends; a private assembly मेयरीनो ये ४२. गाँव के भीतर से शंख of Devendra styled Sanniti. के आवर्त के समान गोचरी करते हुए बाहिर जं० प० ५, ११६; नाया. ८; १४, राय० निकलना, अथवा बाहिर से उसी प्रकार गोचरी -पाणीय. त्रि० (-पानीय-अभ्यन्तरे पानी- करते हुए भीतर श्राना; गोचरी का एक भेद. यं यस्य तत्तथा )नी अं२ पाणी छे सेवा coming out of or going into यो२५४सी आदि स्या. जिसके भीतर पानी | a town after begging alms or है ऐसा चोरपल्ली आदि स्थान. (places | to beg alıns, in a zigzag courso like Chorapalli ) containing | like the lines in a conch. JTO &; water in the interior. नाया. १८; ) -सगडशिया. बी. (-शकटोद्धिका ) --पुक्ख र. पुं० (-पुष्कर) ५०४२४१५ અંગુઠા બે ભેગા અને પેનીને પહોળી કરી २ मा५. पुष्कर द्वीप का भीतरी हिस्सा. } કાઉસગ્ગ કરવો તે; કાઉસગ્નને એક सू. ५० ८;-पुक्ख रद्ध. न०(-पुष्करार्द्ध) होप.दोनों पैरों के अंगूठे एकत्रित करके और एड़ी મનુષોત્તર પર્વતની અંદર પુષ્કરદ્વીપને ! को चौड़ा करके कायोत्सर्ग करना; कायोत्सर्ग અર્ધ ભાગ; અઢી દીપ અંતર્ગત પુષ્કરાદ્ધ દ્વીપ. ! का एक दोष. a fault in the perforमानुषोत्तर पर्वत के भीतरवाले पुष्करद्वीप mance of Kāusagga viz. का श्राधा भाग; अढाई द्वीपान्तर्गत पुष्कराद्ध joining the toes together and द्वीप. half of Puskaradvipa in extending apart the heels, the interior of the mountain प्रव० २५६ Manusottara. भग० ८, २; जीवा० | अब्भ-भि-तरप्र. त्रि. (माभ्यन्तर-क) ३;-पुष्फफल.त्रि०(-पुष्पफल-अभ्यन्तरा- सं२y; सांतरि५. भीतर का; आन्तरिक. णि अभ्यन्तरभागवर्तीनि पुष्पाणि फलानि च Internal ; interior. ओव०१८; जं. येषां ते तया)ना सस,पत्र दास होवाथा ५० ७२ मातुं वृक्ष. जिस वृक्ष के फूल अभं-भि-तरओ. अ. (अभ्यन्तरतस् ) फल पत्तों से ढंके होने के कारण नहीं। २ मान; मध्ये. मध्य में; बीच में. In दिखते ऐसा वृक्ष. (trees) with fruits the midst ; in the interior. and flowers hidden by foliage. नाया० १3 राय-वास.पुं० (-वास) संहरा निवास; अभं-भि-तरग. त्रि. ( प्राभ्यन्तरक ) मांतरि निवासस्थानः आन्तरिक निवास- गत मास; 10 माणुस; मंत्रीप्रति Page #417 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अम्भ-भिं-तरतो] ( ३३७ ) [ अब्भत्थरणा नज़दीकी सम्बन्ध रखने वाला मनुष्य-मंत्री क्खाणे' ठा० १, १; ओव० ३६; सूय० २, afa. ( A person ) remaining in १,५१, परह. १, २, पन्न. २२; नाया. constant touch e.g. a minister | १; भग 1, ६; ६; ५, ६; दसा. ६, ४; ete. विवा० १, ३; कप्प० ५, ११७; प्रव० १३६६ अभं-भिं-तरतो.अ. (अभ्यन्तरतस् ) अब्भणुराणा. स्त्री० (अभ्यनुज्ञा) तव्यानु४ाननी गुमा “ अभितरो " श. देखो। અનુમતિ દેવી તેનું અનુકાન વિષયક આજ્ઞા. " अभितरो " शब्द. Vide करने योग्य अनुष्ठान की आज्ञा देना. Giving “ अभितरो.” निर० २, १; । permission to or ordering the performance of religious duties अभं-भिं-तरभूअ. त्रि. (अभ्यन्तरभूत) etc. 'पंच ठाणाई समणेणं भगवया महावीरेणं अंतर्गत; २ सभामेझुं. भीतर समाया हुआ; समणाणं भिग्गंथाणं......णिश्चमब्भणुण्णाई अन्तर्व्याप्त; अन्तर्गत. Internal; form भवंति तं खंती मोत्ती अजवे महवे लाघवे" ing the interior. विशे० ६; ठा०५,१; भग० २, १; ५, ४; विवा० १; अभंतरिय. त्रि० ( प्राभ्यन्तरिक) हो; मंह२ २९नार, भांतरित. भीतर का: सीतर अब्भणुराणाय. त्रि. (अभ्यनुज्ञात ) तव्य રૂપે આજ્ઞા આપેલ; કર્તવ્યરૂપે અનુમત. रहने वाला; आंतरिक. Internal; in कर्तव्यरूप से श्राज्ञप्त-आज्ञा दिया हुआ; कर्तव्य terior. नाया. १, २, ७, ८, भग० ६, रूप से अनुमत. Ordered or permitted ३३, ११, ११; दसा० ६,४; to perform as a duty. नाया. भभक्खइज. त्रि० ( अभ्याख्यातव्य ) ना १; २, ५८; १२, १३, १४, १६; भग. ઉપર ખોટો આરોપ મુકવો: ચાર ન હોય તેને १, ३३: ठा० ५, १; कप्प. ३, ४६; ४, योर एवाहिकिसी पर भूला पारोप ८६५, १०४; विवा. ७ करना, चोर न होने पर उसे चार कहना आदि. अब्भत्थ. धा० I. ( अभि+अर्थ ) प्रार्थना False accusation; false imputa १२सी; भागणी १२वी. मांगना. To pray tion. श्राया. १, १, ३, २२; for; to request; to solicit. Vअभक्खा . धा. I. ( अभि+मा+ख्या ) प्रब्भत्थिज. वि. प्रव• ७६६; सं यावY; पोटे सारे।५ भुवो. कलंक अब्भत्थ. त्रि० ( अभ्यस्त ) २०यास ४३स; लगाना; मिथ्या आरोप करना. To accuse पारंवार मावृत्ति ४२६. अभ्यस्त; बार बार falsely; to charge falsely with आवृत्ति किया हुआ. Studied; revised guilt. again and again. सूय० १, २,२, १६; भन्भक्खाइ. भग० ५, ६; (२) गुदा ४१२ ३ रेश; गुणेन. गुणाकार किया भामरखाण. पु० न० (अभ्याख्यान-आभि- हुश्रा; गुणा हुआ.multiplied.विश०२६८; मुख्येन पाख्यानं दोषाविष्करणं अ-अब्भत्थणा. स्त्री. ( अभ्यर्थना ) ५२२५२ भ्याख्यानम् ) 31/11 8५२ अगरीत पाटी प्रवृत्ति ४२।१५ ते; पायथा नलि ५ तेनी मा५ भुवा-माग याय.. किसी पर पूर्व अर्य ४२वानुं हे ते. परस्पर प्रकटरीति से प्रारोप करना. False public | प्रवृत्ति कराना; आग्रहपूर्वक नहीं किन्तु स्वेच्छाimputation of guilt. “ एगे अम- | पूर्वक कार्य करने को कहना. Mutual Page #418 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अन्भत्थिय ] encouragement of activity; a request to a person to do an act without exerting pressure on him. पंचा• १२, ४; अब्भत्थिय. त्रि० ( अभ्यर्थित ) आर्थना यान्यना रेस. मंगनी किया हुआ. Requested; solicited. कप्प०२, १६५, १०३; ( ३३८ ) प्रव० ७७०; सथित अब्भपडल. न० ( अभ्रपटल ) स उनि पृथ्वी 45/२. अभ्रक; सचित्त कठिन पृथ्वी का एक भेद. Tale ; mica. उत्त• ३६, ७४; ( २ ) वाहनो समृद्ध. बादलों का समूह a group of clouds. "श्रब्भपडल पिंगलुजलेण” श्रोव० पन्न० १९ अग्भवालुया. स्त्री. ( अभ्रवालुका ) - ધાતુવિશેષથી મિશ્રિત રેતી; કણ ભાદર पृथ्वीनार अभ्रक से मिश्रित रंती; कठिन स्थूल पृथ्वी का एक भेद. Sand mixed with mica. उत्त० ३६, ७४; पन० १; अमहिय. त्रि० (अभ्यधिक ) विशेष वारे; सपिठ અત્યન્ત. अधिक; ज्यादहः विशेष. Additional; in श्रब्भहियभीमभेरवप्पगारेणं ' नाया० excess. १; भग० १, ५, ७, ३, ८, १ ६; १२, ४ २४, १; १२; २५, १; ६; जीवा० २; ओव० ३१, ३८; अणुजो० १४२; उत्त० ३४, ३५; सम० १ कप्प० ४, ६२; नाया० ६० ७ ८ अमहियतरग. त्रि० ( अभ्यधिकतर - क ) व्यतिशय अधि; धान पधारे. बहुत ज़्यादह. Much in excess; exces sive. नंदी० (अन्भारकख धा० I ( अभि+श्रा+ख्या ) फोटो आरोप भुवया डाव. मिथ्या [ अष्भास आरोप करना. To accuse falsely; tod impute guilt falsely. अभाइक्खड़ आया० १, १, ३, २२; भाइक्खति सू० २, ७, ७; अब्भाइक्ख धा० I, ( अभि+था+ चन् ) पावा; सत्य बात छुपाववी. सच्ची बात छिपाना. To suppress a fact. भाइ क्खिजा आया ० १, १, ३, २२; अब्भागमित. त्रि. ( अभ्यागत ) मागंतु, भेभान मिहमान, अतिथि. A guest. सू० १, २, ३, १७; ( अभ्रावकाशिक ) अब्भावगासिय न० આંબા વગેરે ઝાડના મૂળની નીચેનું ઘર; ઝાડની नीयेाथी छायेसी व्यगासी आम वग़ैरह झाड़ के नीचे बना हुआ घर; जिस घर की छत्त झाड़ से छाई हुई हो वह. A house situated below the roots of trees like mango trees etc.; & terrace covered with dense trees वेय० २ १०; अब्भास. पुं० ( अभ्यास ) अभ्यास २ वारंवार आवृत्ति रवी. अभ्यास करना; बार बार आवृत्ति करना. Reading over and over again. अणुजो० ६७, १३०; ओव० २० क० गं० ४, ८६ क० प० १, ४, शोध० नि०६६; पंचा० ६, ३७; (२) सभीय. समीप near; in the vicinity, सम • ६१; -- श्रासण. न० (- श्रासन ) पासे पेस ते. समीप बैठना sitting near. सय० ६६;–करण. न० (-करण ) धर्मयी પતિત થયેલ પાસત્યાદિને, પુનઃ ધર્મમાં સ્થાપન કરી,તેની સાથે આહારપાણીને વ્યવહાર २। ते; संभोगो मे अहार धर्म से पतित हुए पास थे आदि को धर्म में पुनः स्थापितकर, उनके साथ आहार, पानी का व्यवहार करना; संभोग का एक भेद. re For Private Personal Use Only Page #419 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अम्माल ] ( ३३६) [ अभितर establishing an apostate in true इवा" ठा० ४, ४;-यत्तिय. न. religion and then entering (-प्रीतिक ) शुरु साहिनी पासे मेस. into social relations (e. g. વામાં પ્રીતિ રાખવી તે; લોકપચાર eating and drinking ) with विनयने। ये प्रा२. गुरु आदि के समाप him; a variety of Sambhoga. बैठने में प्रीति रखना; लोकोपचार विनय का सम. ;-गुण. पुं० (-गुण) पूर्वना एक भेद. delight in the company અભ્યાસજન્ય સંસ્કારથી ઉત્પન્ન થએલ of a Guru ; fondness for sitting ગુણ-જેમ બાળક જન્મતાં, શીખવ્યા વિના near a preceptor. भग० २५, ७; ५९५ रतनपान रे छे याह. पूर्व के | -वित्ति. स्त्री० (-वृत्ति ) नरेंद्र माहिनी अभ्यासजन्य संस्कारों से उत्पन्न गुण, जैसे | पसे मेसते. नरेन्द्र-राजा आदि के पास बिना सिखाये बालक उत्पन्न होते ही | बैंठना. sitting or remaining स्तनपान करने लग जाता है. यह उसके | in the proximity of a king पूर्व अभ्यास का संस्कार-गुण है. intuitive , etc. दस ० ६, 1; qualities; qualities born of | अब्भाहय. त्रि. ( अभ्याहत ) पास impressions in a past birth.) हुपया लाय. पीडित; दुःख से सताया पाया० नि० १, ३, १, १७२;-वत्तिय. हुआ. Struck with pain; afflictन० (-वर्तित्व-अभ्याशो गुर्वादिसामीप्यं तत्र ed with misery. " अभाहयंमि पतितुं शीलमस्येति तद्भावस्तत्वम् ) लोगंमि, सम्वो परिवारिए " उत्त• १४, Yuiltी पासे-७५ मेस ते; सो५या विनयने से अ.१२. गुरु आदि के अभिग. पुं० (अभ्या) ते माहिया मन समीप-नज़दीक बैठना; लोकोपचार विनय ४२ ते. तेल आदि स मर्दन करना. Rubhका एक भेद. sitting in the proxi- ing the body with oil etc. प्रोव० mity of a preceptor ete; a kind | ३१; नाया० १८; विवा० १; of formal reverence paid to a / अभिगिय. त्रि० (अभ्यङ्गित) गुमे। 'अब्भंGuru etc. भग० २५, ७-वत्तिय. गिय ' श६. देखो ' अभंगिय । शब्द. त्रि०(-प्रत्यय-अभ्यासो हेवाको वर्णनीयास- | , Vide — अभंगिय'. नाया० १; अता वा प्रत्ययो निमित्तं यत्र तसथा) अभ्यास- अभितर. त्रि. ( अभ्यन्तर ) मे 'अभंવર્ણનીય પુરુષોની પાસે રહેવું, તે નિમિ- तर' श६. देखो 'अभंतर' शब्द. Vide ત્ત છે જેમાં એવું સગુણોનું દીપાવવું વગેરે. 'अभंतर'. नाया. १; १८; भग० २,६; अभ्यास वर्णनीय पुरुषों के पास रहने का ५, १; १४, २; सु. च० १, ३६१; पन्न. निमित्त है जिसमें ऐसे सद्गुणों को प्रकाशित क- १५; भत्त० १३१; कप्प०३, ३२; प्रव०२७२; रना इत्यादि. adorning or illumining | अभितर. वि० (प्राभ्यन्तर-अभ्यन्तरे भवमाvirtues by coming into contact भ्यन्तरम् ) सं२र्नु, मांतरि५. आन्तरिक with saints and sages. 'चउहिं । भीतर का. Inward; internal. 'सम्वठाणेहिं संते गुणे दीवेजा तंजहा-अब्भास भंतराणंतरं मंडलं उवसंकमित्ता' ज. प. वत्तियं परछंदाणुवत्तिय कजहेउं कयपडिकए- ५,११६; (२) पुं० न० सांत२ि४ त५; प्राय Page #420 -------------------------------------------------------------------------- ________________ সিনী ] (३४०) [ अब्भुगय શ્ચિત્ત, વિનય, વેયાવચ્ચ, સજઝાય, ધ્યાન અને सिंय: 6५२थी पाणी २७g. पानी से કાઉસગ્ગ એ છ પ્રકારનું અત્યંતર તપ. सांचना; ऊपर से पानी का छिड़काव करना. आन्तरिक तप; प्रायश्चिस, विनय, वैयावृत्य, To sprinkle with water. स्वाध्याय, ध्यान और कायोत्सर्ग ये छः प्रकार अब्भुक्खेइ-ति. जावा. ३, ४, नाया. २; के तप. internal austerity of six जं०प० ३, ४३; kinds e. g. expiatory perfor- अब्भुक्खित्ता. सं० कृ० नाया० १६; नाया० ध० mance, reverence etc. 'तवो य दु. अब्भुस्खेइत्ता. सं. कृ. नाया. २; विहो वुत्तो, बाहिरम्भितरो तहा' उत्त० २८, अब्भुक्खावेइ. गि० अंत० ३, ८; ३४; सम० ६; भग० २५, ७;-दुवार. न. अब्भुगय. त्रि० (अभ्रोद्गत) आशमां पाये (-द्वार) vi६२ मार. भीतर का दरवाजा. ते| यु. आकाश में पहुंचे इतना ऊँचा. inner door; inside door. प्रव० Touching the sky; so tall as to ६३८-संबुक्का. स्त्री० (-शम्बूका) मे touch the sky. भग० १२, ५; 'अभंतरसंबुक्का' श६ देखो 'अभंतर अब्भुगय. त्रि. (अभ्युद्गत-अभिमुखमुद्गतोऽसंयुका ' शब्द. vide 'अभंतरसंबुक्का'. भ्युद्गतः) सई त२५थी ७२ निगेस; 60 प्रव• ७५६; આવેલ; અંકુરની માફક અગ્રભાગ કંઈ ઉન્નત अभितरो . अ. (अभ्यन्तरतस्) ५६२. भीतर. थस. चारों ओर से बाहिर निकला हुआ; In; inside. क. प. १, ८२; ऊगा हुआ; अंकुर के समान कुछ उन्नत अग्रभाग अभितरिय. त्रि० (प्राभ्यन्तरिक ) तरि- वाला. Shot up; sprouted up. भग० તપ વગેરે; પ્રાયશ્ચિત્ત આદિ છ પ્રકારનું - ११, ११; १४, ६, १५, १; सम० प०२१२; तरित५. आभ्यंतरिक तप आदिः प्रायश्चित्त अोव० ३१; नाया. १; ; १६ जं. ५० भादिछःप्रकार का आन्तरिक तप. Iuternal १, १४; (२) नारने रमणीय सातवीरीते austerity ete; sixfold inter- २४. देखने वाले को रमणीय प्रतीत हो इस mal austerity e.g.expiation etc. तरह से स्थित.of a charining situaभग० ११, ११; २५, ७; विवा० ३: कप्प. tion; beautifully situated. 'प्रभु४, ६३, गयमउलमल्लियाविमलधवलदंतं ' उवा० २, अब्भुप्र. पुं. (अहत) पर अपूर्व वस्तु १०१; 'अन्भुगयमउलमल्लियाधवलसरिसજેવાથી કે સાંભળવાથી આશ્ચર્યરૂ૫ રસ संठाणं ' जं० ५० १, १४; भग० ६, ३३; ઉત્પન્ન થાય તે; નવ રસમાંને એક રસ. राय० ५८; ( 3 ) 33. ऊपर उठाया हुमा. कोई भी अपूर्व वस्तु देखने या सुनने से जो lifted up ; raised up. ओव०-भिंआश्चर्यरूप रस उत्पन्न हो वह; नव रसों में गार. पुं० (-भृङ्गार-अभिमुखमुद्गत उत्पासे एक रस. One of the nine senti- टितो भृङ्गारो यस्य स तथा) औली माग ments viz the sentiment of લેટો ઉપાડી એક માણસ ચાલે, તેવો ભાગ્યwonder. अणुजो० १३०; (२) त्रि. शासी भायस. जिसके आगे लोटा उठाकर 2412 ord's 1279579. wonderful. एक मनुष्य चले, ऐसा भाग्यशाली मनुष्य. चउ.३; a person favoured of fortune Vअभुक्ख. धा. II.(अभि+उक् ) पाणीथी। whose pot is borne for him by Page #421 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अम्भुग्गम ] ( ३४१) [ अब्भुट्टिय. १०५ another walking in front. ओव. २०; राय० २२, २०८; श्रोव० १२; जं. दसा० १०,३;-मुस्लिय. त्रि० (-उच्छ्रित- प० ५, ११५; नाया० १, २, ५; १४; अभ्युद्गतश्चासावुच्छ्रितश्चैत्यभ्युद्गतोच्छ्रितः ) दसा. १०, १3 अत्यंत उयु. वहुत ज़्यादह ऊंचा. very अब्भुटुंति. भग० ५, ४; tall; very lofty. 'अब्भुगयमुस्सिय अब्भुट्टेमि. भग० २, १; ८, ६; १, ३३; पहसिया' भग० २, ८; जं. प. १, १४; नाया० १; राय० २२२, अब्भुट्ठामो. सूय० २, ७, १५; अब्भुग्गम. पुं० ( अभ्युद्गम ) य; याती; अब्भुटेजा. वि० वेय. १, ३३, ४, २५; Guj ते. उदय; चढ़ती; ऊगना. Rise; अब्भुटेहि. आ. नाया• १४; prosperity. सूय० १, १४, १२, अब्भुट्टित्ता. सं० कृ० दसा० ४, ८२; १०४; नभुज्जय. त्रि० ( अभ्युद्यत ) १५वा भाव; वृद्धिंगत. वृद्धिंगत; बढ़ने को उद्यत. अब्भुटेइत्ता. सं० कृ• भग० २, १; t, ३३; Attained to growth; in a state १५, १; नाया० ३, ८; १४; of growth. नाया० १; (२) उधम- अब्भुट्टित्तए. हे• कृ० ठा० २, १; वव० सहित; उधतविहारी; Corteपी, ५२७१२ १, ३७; કલ્પી અને યથાલંદકી એ ત્રણમાં श्रब्भुटाण. न० ( अभ्युत्थान ) गुवादित पासे गमे ते . उद्यम सहित; बिहार के लिये આવ્યે ઉઠી ઉભા થવું તે; ગુસેવામાં ઉધત उद्यत; जिनकल्पी, परिहारकल्पी और यथा રહેવું તે; દશ પ્રકારની સામાચારીમાં लंदकल्पी इन तीनों में से कोई भी एक. full नरमे २. गुरु आदि के समीप अाने पर of industry, one of the three उठकर खड़े होना; गुरुसंवा में उद्यत viz Jinakalpī, Parihārakalpi रहना; सामाचारी के दस भेदो में स नौवां भेद. and Yathalandakalpi. नाया० ५; Revering a preceptor etc. भत्त० ८;-मरण. न० (-मरण) ord- by rising up from one's seat; કલ્પી આદિ અભ્યદ્યવિહારીનું મરણ being promt and ready for the पापोगमनाहि. जिनकल्पी आदि अभ्युद्यत- service of a preceptor etc.; the विहारी का मरण-पादपोपगमनादि. the ninth of the ten varieties of death of Jinakalpi ascetics etc. Samachati. अब्भठाणं नवम दसमा caused by the vow Santhāra उवसंपया' उत्त० २६, ४, भग. १४, ३६ etc. संस्था उत्त० २,३८, ओव. २०; सम० १२: सु. Vअब्भुट्ट. धा. II. (अभि+उत्+स्था) sag; | च० १,८०; प्रव. १८२; Gभा ; तैयार थ; स थj. उठना; | अम्भुट्टिय. त्रि० (श्रभ्युत्थित ) धन थयेबा; खड़े होना; तय्यार होना; सज्जित होना. To | तयार थयेस; स०१४ थये।. उद्यत; तय्यार. rise up; to stand up; to be | ___Ready; prepared. अब्भुट्टिएसु मेहेसु' ready or prepared. नाया० १; 'अब्भुटियं रायरिसिं, पव्वजाठाणभब्भुट्टेइ, भग० २, १; ३, २; सूर्य० २, २, । मुसमं ' उत्त० ६, ६; भोव० १५; वेय. १, Page #422 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रब्भुट्ठेत्ता ] ३३, जं० प० श्रोव० नि० ५३७; आव० ४, ८ निसी० १०, ४४; अम्भुट्टेत्ता. त्रि० ( श्रभ्युत्थात् ) गुर्वाउिने सन् २ गुरु श्रादि के सन्मुख जाने वाला. ( One ) going forward to receive a preceptor etc. टा० ५, १; अब्भुट्टे यव्व. त्रि० ( श्रभ्युत्थातव्य ) रामे हा सत्कार खाने योग्य सामने जाने योग्य ; सन्मुख जाकर सत्कार करने योग्य. Worthy of a reception by going forward to receive. ठा० ८; हुआ. अब्भुरणय. त्रि० ( श्रभ्युन्नत ) उन्नत; महार निश्णेल. उन्नत; बाहिर निकला Rised up; prominently coming out. श्रभुरणयरयतलिणतं बसुइनिनखा' पराह० १, ४: अब्भुरणयपीयर इयसंठियपयोहरा ' जावा० ३; नाया० १; जं० पं० ७, १६६; "" ( ३४२ ) श्रभुद त्रि० ( अद्भुतक ) अद्भुत (२४ आश्रन्न आश्चर्य उत्पन्न करने वाला. Wonderful; astonishing.' मच्छेरगमब्भुद उत्त०६, ५१; ' अब्भुदय पुं० ( अभ्युदय ) ध्य; यती. उदय; चढ़ती. Rise; prosperity. नाया• १; २; पण्ह० १, ३; हेउ. पुं० (- हेतु ) उदयाना हेतु - २. कल्याण का कारण. cause of prosperity. पंचा० ८, १६; अब्भुव धा० II. ( अभि+उप+इ ) आत सुं; पासे भावसुं भेजवj. प्राप्त करना; समीप आना. To obtain; to acquire; to go to. भुवेति सम० ६; अब्भुवगा - य. त्रि ० ( श्रभ्युपगत-अभिश्राभिमुख्येनोपगतः ) प्राप्त थये; रामे आवेश; [ श्रभय-य ध्यप्राप्त. उदयप्राप्त; सन्मुख आया हुआ; प्राप्त. Obtained; attained to; come to; come towards. सूय० २, ७, ११; आया० २, ३, १, १११; अब्भुवगच्छ. धा० I ( अभि + उप + गम् ) स्वीर ५२. स्वीकार करना. To accept. अब्भुवगच्छेजामि. नाया० १६; अब्भुवगंतु. सं० कृ. विशे० ३१४; अब्भुवगम. पुं० (अभ्युपगम) अंगी अर; स्वीकार १२ ते स्वीकार करना; अंगीकार करना. Acceptance; acknowledgement. ठा० २, ४, अभोवगमिया. स्त्री० ( चाभ्युपगमिकीअभ्युपगमेनाङ्गीकरणेन निर्वृत्ता तत्र भवा वाभ्युपगमकी ) पोतानी छरछाथी स्वीकारेल शिरोतुंयन, लुभिरापन, मायर्य, उपवास वगेरे यरित्रता ष्टथी थती बेहना अपनी इच्छा से स्वीकार किये हुए शिरोलुंचन, भूमिशयन, ब्रह्मचर्य, उपवास आदि चारित्र के कष्टों द्वारा उत्पन्न वेदना. Pain caused by the voluntary acceptance of the hardships of right conduct such as pulling out hair, fasting etc. ' दुत्रिहा वेयणा प० तं० अब्भोवगमिया य उवक्कमिया य' पन्न० ३४; ३५; ठा० २, ४; भग० १, ४, अभश्र - य न० (अभय - न भयमभयम् ) लयनो अभाव निर्भय, निर्भयता; भय का प्रभाव. Fearlessness; absence of fear. 'अभश्रो पत्थिवा तुब्भं, अभयदाया भवाहि य' उत्त० १८५, ११; पराह० २, १; सम० १; नाया० १६; राय० २३; ( २ ) पुं० श्रे રાજાની નંદા રાણીના પુત્ર અભયકુમાર, જે મહાવીર સ્વામી પાસે દીક્ષા લઈ ૧૧ અંગ ભણી, ગુણરયણુ તપ તપી, પાંચ વસ્તી પ્રવ્રજ્યા પાળી, વિપુલ પર્વત ઉપર એક માસને For Private Personal Use Only Page #423 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अभनय ] ( ३४३ ) સંથારો કરી, વિજ્ય નામે અનુત્તવિમાનમાં ઉત્પન્ન થયા, ત્યાંથી એક અવતાર કરી મેાક્ષ प्राप्त २. श्रेणिक राजा की नंदा रानी के गर्भ से उत्पन्न पुत्र अभयकुमार, जो कि महावीर स्वामी से दीक्षा लेकर ११ अंगों का अभ्यास कर गुणरयण तप करके पांच वर्ष तक प्रव्रज्या का पालनकर अंत में विपुल पर्वत पर एक मास का संथारा धारणकर अनुत्तर विमान में उत्पन्न हुआ, वहां से एक भव धारणकर मोक्ष को प्राप्त होगा. Abhayakumāra the son of Nanda the queen of Śreņika who took Dikṣā from Mahavira Svāmī, studied eleven An gas, observed Gunarayana penance entered the order of asceticism for 5 years and breathed his last on the Vipula mountain after remaining with out food and drink for one month and was born in Anuttara heavenly abode named Vijaya. Therefrom after one birth he will get salvation. अणुत्त० १, १०; नाया ० १ ; ( 3 ) अत्तविवाह सूत्रा प्रथम वना हशमा अध्ययननुं नाम गुत्तरोपपातिक सूत्र के प्रथम वर्ग के दशवें अध्याय का नाम. name of the tenth chapter of the first section of Anuttarovavai Sūtra. अणुत० १, १०; (४) प्राणिरक्षा; संयभ. प्राणिरक्षा; संयम. protection of living beings; selfcontrol. आया • १, १, ५, ३६, सूय० १, ६, २३० - दय. पुं० (-दक- प्रभयं ददातीत्यभयदः) सर्व वने सलहान व्यापनार पावनार तीर्थ भगवान, सम्पूर्ण जीवों को अभयदान देने और दिलाने वाले तीर्थकर भगवान्. Tirthankara, the giver and admonisher of the blessing of freedom of fear to all living beings. अभयदयाणं चक्खुदयाणं भग० १, १, ओव० नाया० १; आव० ६, ११; कप्प० २,१५;–प्पयाण. न ० (-प्रदान) लु 'श्रभ-य-दय' शम्६. देखो ' अभय-य-दय शब्द. vide " श्रभ-य-दय". ' दायायसे अभयप्पयाणं ' सू० १, ६, २३; अभंगक. त्रि० ( अभङ्गक ) लुग्ये ' अभंगय २६. देखो ' अभंगय ' शब्द. Vide 64 अभंगय. भग० ६, ४; अभंग. त्रि० ( अभङ्गक) मांलांगो- विदय न उठे ते; लांगा विनानुं जिसमें शंका न उठें वह. Free from any kind of doubt or mis-giving. भग० १, ५; ६, ४; अभंगसेण. पुं० ( श्रभङ्गसेन ) विन्य नामे ચેરના સેનાપતિને પુત્ર, કે જે પુરિમતાલ નગરને ઇશાન ખુણે આવેલી સાલાટવી નામે ચારપલ્લીમાં પાંચસા ચારની સાથે રહેતા હતા. પુરિમતાલના મહાબળ રાજાએ તેને પકડવાને લશ્કર માકહ્યું પણ તે પકડાણા નહિ, આખર મહાત્સવ પ્રસંગે સત્કારપૂર્વક તેને ગામમાં ખેલાવી, દગો કરી, રાજાએ તે ચારને પકડાવી ફાંસીએ ચડાવ્યેા. ૨૭વરસની ઉમ્મરે મરણ પામી પહેલી નરકે ગયા. विजय नामक चोर के सेनापति का पुत्र, जो कि पुरिमताल नगर के ईशान कोन की ओर सालाटवी नामक चोरपल्ली में पांच सौं चोरों के साथ रहता था. पुरिमताल नगर के राजा महाबल ने उसे पकड़वाने के लिये अपनी सेना भेजी, परन्तु वह नहीं पकड़ा जा सका, अन्त में महोत्सव के अवसर पर राजा ने उसे सत्कारपूर्वक ग्राम में बुलवाया और कपट से उसे फांसी पर For Private Personal Use Only [ अभंगसेण ( " Page #424 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अभंड ] चढ़ा दिया. वह २७ वर्ष की अवस्था में मरकर पाहेले नरक में गया. The son of Vijaya the leader of thieves who was staying with 500 thieves in & place called Salatavi in the North East of Purimatala city. Mahabala the King of Purimatala sent a great army to arrest him but he escaped. At last he was invited to a festival and was hanged treacherously. He went to the first Hell after his death at the age of twentyseven years. विवा० १, ३; अभंड. त्रि० ( प्रभाण्ड ) is उपगरगु विनाना. पात्र - उपकरण रहित; उपकरण बिना का. Not possessd of necessary | materials like vessels etc. ( ३४४ ) भग० ८, ४ अभक्ख. त्रि० ( श्रभक्ष्य - न भक्षितुं योग्यमभच्यम् ) जावा योग्य नहि लक्षणु वा योग्य नहि न खाने योग्य; न भक्षण करने योग्य. Unfit to be used as food. नाया० ५; भग० १८, १०, ८८ [ श्रभत्तिमंत Śrutaskandha of Vipaka Sutra. विवा० १, १९ " अभडप्पवेस. श्रि० ( अभटप्रवेश न विद्यते भटानां राजाज्ञादायिनां पुरुषाणां प्रवेश: कुटुम्बिगृहेषु यत्र तत्स्था ) "यां भु વખતમારે કાઈ પણ ગૃહસ્થને ધર કાઇ હુકમ લને જાય નહિ ’એમ મનાઇ કરવામાં આવી तेनुं नगर बगेरे. वहाँ प्रमुक समय के लिये इस प्रकार हुक्म दिया गया हो कि "कोई भी राजकर्मचारी किसी गृहस्थ के घर पर किसी भी प्रकार का हुक्म लेकर न जाय " ऐसा नगर वगैरह. A city etc. ) where the visit of an official carrying any order to a citizen's house is prohibited. नाया० १; भग० ११, ११; जं० प० कप्प ० ५, १०१; अभ अभक्खय. त्रि० ( अभक्ष्यक ) लुओ क्ख " २६. देखो " अभक्ख " शब्द. Vide 'अभक्ख' नाया० ५; भग० १८, १०; अभग्ग. त्रि० ( अभग्न ) लांगेस नहि; खंड जो अखंड हो - टूटा फूटा न हो वह. Not broken; whole " एवमाइएहिं श्रागारेहिं; अभग्गो श्रविराहिश्रो " घाव ० १, ५; भग० ६, ३३; कप्प ० ५, १०८ ( २ ) વિપાકસૂત્રના પ્રથમ શ્રુતસ્કંધના ત્રીજા अध्ययननुं नाभ, विपाकसूत्र के प्रथम श्रुतस्कंध के तीसरे अध्याय का नाम. name of अभत्त न० ( अभक्त ) लस्त भन्ननेो त्याग; उपवास. उपवास. A fast आव० ६, ६; अभत्तट्ठ. पुं० (अभक्तार्थ-भक्तेन भोजनेनार्थः प्रयोजनं भक्तार्थः, न स तथा यद्वा न विद्यते भक्तार्थो यस्मिन् प्रत्याख्यानविशेषे स तथा ) બાજતનો ત્યાગ કરવાના પચ્ચક્ખાણુ; ઉપवास. भोजन का त्याग करने का प्रत्याख्यान; उपवास. Vow to give up food; fasting. "सूरे उग्गए श्रभत्तङ्कं पञ्चक्खाइ” प्रव० १६१; वव० १०, २; पंचा० ५ है; aufa. eft. ( auka) ili zyCH19. भक्ति का प्रभाव Absence of devotion. नाया० १६; (२) त्रि० लक्तिरहित; लति विना भक्ति रहित; भक्ति बिना का. devoid of devotion. नाया ० १६; the third chapter of the second | अभत्तिमंत त्रि० ( अभक्तिमत् ) वि श्रभणि. त्रि ( श्रभणित ) न लोस - हेल न कहा हुआ. Not said; unsaid; unspoken. गच्छा० ८६; For Private Personal Use Only Page #425 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अभयंकर ] ( ३४५) [ अभव नानी. भक्ति रहित. Void of devotion. Name of a plant; the myrobalan भत्त० ७२; tree or its fruit. प्रव० १०१६(२) अभयंकर. पुं० (अभयङ्कर-अभयं प्राणिरक्षा- દધિવાહન રાજાની અભયા નામે એક રાણી. रूपं स्वयं हिंसानिवृत्तत्वेन परतश्च हिंसा मा दधिवाहन राजा की अभया नाम की एक रानी. कार्षीरित्युपदेशदानेन करोतीत्यभयङ्करः ) Abhayā, a queen of king Daસર્વ જીવને પોતે અભયદાન આપી બીજાની | dhivahana.तंडु. पासे समय पावना२ महात्मा. सम्पूर्ण अभवत्थ. पु. ( अभवस्थ-भवे संसारे न तिजीवों को स्वयं अभयदान देकर दूसरों से भी ठतीत्यभवस्थः) सव-संसारमा न ५२ना२, अभय दिलाने वाला महात्मा. A great सिमवान् . संसार में न फिरने वाला; person protecting living beings सिद्ध भगवान् . An emancipated against injury personally and soul; a Siddha. भग० ८, २; through others. "अभयंकरे वीरे | अभवसिद्धि. त्रि० ( अभयसिदि) मे। श्रयंतचक्खू " सूय. १, ६, २५; 'भभवसिद्धिय' श६. देखो 'अभवसिद्धिय ' अभयंकरा. पी. (प्रभयङ्करा ) १७मा तीर्थ- शम्द. Vide 'अभवसिद्धिय.' क० प० ५, કર-કુંથુનાથસ્વામી પ્રત્રજ્યા લેતી વખતે જે पाणमीमा मेह। हता ते पाणभानु नाम. अभवसिद्धिय-अ. पुं. (मभव्यसिद्धिकमत्रहवें तीर्थकर कुंथुनाथस्वामी दीक्षा लेते समय न भव्यसिद्धिकोऽभव्यासीद्धक:)सिद्धि पासवान जिस पालकी में बैठे थे उस पालकी का नाम. भयोय; अभव्य 94. सिद्धि पाने के अयोग्य; Name of the palanquin used अभव्य जीव. A soul not fitted to by Kunthunātha Srāmi, the get absolution. " णेरइया दुविदा seventeenth Tirthan kar ५. तं. भवसिद्धिया व प्रभवसिदिया a, at the time of his Pravrajya. घेव" ठा. १, १; राय० ७६, भगुजो. सम• प० २३१; १४५; भग.१,१३,१६,३, ४; १०; अभयकुमार. पुं० (अभयकुमार ) श्रेशि ८, २, १६, १; २५, १०; सननी पुत्र; विशेषमा गुमे।' अभश्र-य' / अभविंसु. धा० भूत.प्र. २० (प्रभूवन् ) शहनाभीन्ने अर्थ. श्रेणिक राजा का पुत्र ભૂ ધાતુના ભૂતકાળના પ્રથમ પુરુષનું બહુविशेष जानने के लिये देखो 'प्रभ-य' शन्द । वयन. भू धातु के भूतकाल का प्रथम बहुवचन. का दूसरा अर्थ. Son of king Srenika; | They became they were. सूय. vide 'भभश्र-य.' नाया• १; १, २, ३, १६; अभयणंदा. श्री. (अभयनन्दा) नहाना अभविय. पुं० (मभग्य) नुसाअभव्य ' पुत्र; भुक्षिनिधान समयमा२. नंदा रानी श६. देखो - अभव्य ' शन्द. Vide का पुत्र; बुद्धिनिधान अभयकुमार. Abha- 'अभब्व.' दसा• १०, ३) क० ५० १, ६३; yakumāra the son of queen| अभव्व.पुं० (प्रभव्य) सि िभेजाने भयोग्य; Nanda. भयुक्त.१; साव्य ७५. सिद्धि प्राप्त करने के अयोग्य: अभया. श्री. (अभया ) 8२३. हर्र; हरीतकी. अभव्य जीव. A soul not fitted Page #426 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अभव्यत्त ] to get salvation. विशे० ४११ ० गं० ३, २३४, २२; क० प० १, १८; पंचा० ३, ६, ४६; श्रभःवत्त न० (अभव्यत्व ) अभव्ययार्थः भोक्ष | पाभवाने अयोग्यपाशुं प्रभव्यता; मोक्ष पाने की योग्यता. Unfitness for attaining to final bliss क० गं० ४, ६६; प्रभाव. पुं० (अभाव) मुत्सित भाव; निन्द्य लाव. कुत्सित भाव; खोटा भाव; निन्द्य भाव. Bad or wicked thought. “सुणिया भावं साणस्स, सूयरस्स नरस्य य" उत्त० १, ६; ( २ ) अभाव; निषेध. श्रभाव; निषेध; गैर मौजूदगी absence; negation. भग० ४२, १; पिं० नि० २०४, विशे० २८६; पंचा० ३, २३, ( ३४६ ) अभावित. श्रि० ( प्रभावित ) मोध न पाभेल. बोध न पाया हुआ. Not onlightoned. प्रव० ८६२; अभाविय श्रा. त्रि० ( प्रभावित ) समन्वयाने योग्य नदि; योग्य; अनुभवरहित समझाने के प्रयोग्य; अनुभव रहित . Unfit; inex perienced. प्रभाविया परिसा ठा० १०; पिं० नि० ६४१; ओघ० नि० ५५६; भावुग. त्रि० (श्रभावुक न भावुकमभावुकम् ) श्री वस्तुनो योग याभीने पशु तेना गुशुभां પરિત ન થતાં પેાતાના સ્વરૂપમાંજ અવस्थित राडे ते. दूसरी वस्तु का संयोग मिलने पर भी जो उसके गुणों में परिणमित न होकर निज स्वरूप में ही स्थित रहे वह Main - taining one's Own quality | inspite of contact with another object and its qualities. घोष० नि० ७७३; " "" प्रभास. पुं० ( अवभास ) प्रभाग प्रभा; झलक; आभास.. Lustre; light. पन ० २; [ अभिश्रावण्ण प्रभास. पुं० (प्रभाषक ) लुग्यो 'अभासग ६. देखो 'अभासग' शब्द. Vide ' श्रभासग ' विशे० १४८; भग० १, १०; ६, ३, श्रभासग. त्रि० ( प्रभाषक ) आपापर्याप्ति विनाना; मेहेंद्रिय, योगी, सिद्ध, वाटे व्हेता व वगेरे. भाषापर्याप्ति रहित; एकेन्द्रिय. योगी सिद्ध आदि जीव. Having no speech development; e.g. a one sensed being etc. जीवा ० ८; प्रभासा. स्त्री० (अभाषा ) भूषा भने सत्यતૃષા એ બે પ્રકારની ભાષા; ખાટું અથવા मिश्र मोनुं ते. मृषा और सत्यमृषा यह दो प्रकार की भाषा; झूठ अथवा झूठसच मिला हुआ बोलना. False or half-false speech ; untrue or half-true words. भग० २५, ३; श्रभासित्ता. सं० कृ० अ० ( प्रभाषित्वा ) मोस्याविना, आपणु यि विना. बिना बोले: बिना भाषण किये. Without speaking; without having spoken. ठा ३, २, श्रभासिय त्रि० ( श्रभाषित ) न मांस; न डेल. न कहा हुआ. Not said; unsaid; unspoken क० प० ७, २६; श्रभासिय त्रि० (अभासिक ) हीमि--प्रकाश विनाना पहार्थ भूमि माहि. प्रकाश राहत पदार्थ-भूमि आदि. (Things like earth etc.) without light or lustre. क० प० ७, २६; अभि. उप० ( श्रभि ) व्यभिभुण. अभिमुख. In front. राय ० ४७; श्रभिश्रावरण. त्रि० ( अभ्यापन ) सन्मु भावेल. सामने आया हुआ. Come towards or in the direction सूय० १, ४, २, १४; For Private Personal Use Only Page #427 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अभिइ ] ( ३४७) [अभिकंख अभिह. न० ( अभिजित् ) श्री ना हेवता योगः) माण; सातार; १५२६२ती. दबाव; છે એવું નક્ષત્ર, અભિજિત-અભિચ નામે ज़बरदस्ती. Pressure; force. सूय० २, नक्षत्र. जिसका देवता ब्रह्म है वह नक्षत्र; ६, १७; प्रव० ६५३; (२) मासा हुम. हुक्म; अभिजित् नामक नक्षत्र. Name of a con- श्राशा. command; order. ओव० ठा० stellation styled as Abhijit. १०; ( 3 ) मंत्र, त्र वगेरेथा शी४२९४ने। “ दो अभिई " ठा० २, ३; अणुजो० १३१; | પ્રયોગ કરે છે, જેથી આભિયોગિક જાતના जीवा०६; जं. ५० ७, १५१; सू. प. ६) હલકા દેવતામાં ઉત્પન્ન થવું પડે તેવી ભાવના. ( ૨ ) વીતભય નગરના ઉદાયન રાજાનો मन्त्र,तन्त्र आदि वशीकरण का प्रयोग करना; પુત્ર-અભિજિતકુમાર, કે જેને પિતાએ जिससे अाभियोगिक जाति के नीचश्रेणी के देवों રાજ્ય ન આપવાથી તેના ઉપર દ્વેષ રહ્યો में उत्पन्न होना पड़े ऐसी भावना. fascinar હતો, તેથી શ્રાવકપણું લીધા છતાં વિરાધક tion by charms and incanta ४ ते असुमारमा Brयो. वीतभय tions; thought activity leading नगर के उदायन राजा का पुत्र अभिजितकुमार, to birth among lower gods like जिसे कि पिता के राज्य न देने से Abhiyogika. उत्त० ३६, २६४; उस पर क्रोध उत्पन्न हुश्रा था, जिससे श्रावक । शाभियोगिय. पं० स्त्री० (अाभियोगिक) के व्रत प्रहण करने पर भी विराधक होकर તાબેદાર-કર દેવતા; હલકી જાતનું કામ वह असुरकुमार जाति के देवों में उत्पन्न हुआ.. ४२नार हेवता, हलकी श्रेणी के काम करने Abhijitakumāra, the son of वाला देव; ताबेदार-नौकर देव. A subking Udayana of the city of ordinate kind of gods; a lower Vitabhaya. His father did not class or order of deities. जीवा. give him the throne and so he ३, ३; bore grudge towards him. The अभिभोगी. स्त्री० ( प्राभियोगी--श्रा समन्ताresult was that inspite of having accepted the Jainalayman's दाभिमुख्येन युज्यन्ते प्रेष्यकर्मणि म्यापार्यन्त vows, he violated them and इत्याभियोग्याः किङ्करस्थानीया देवविशेषा स्तेषामियमाभियोगी) मालियोनि वितामा consequently had to take birth ઉત્પન્ન થવું પડે તેવી ભાવના; મંત્ર, જંત્ર, as Asurakumāra. भग० १३, ६, पशा७२९५ माहि प्रयोग. ऐसी भावना जिससे Vअभिउंज. धा• I. (अभि+युज ) मोल; श्राभियोगिक देवों में उत्पन्न होना पड़े; मन्त्र, वातयात ४२वी. बोलना; बात चीत करना. To तन्त्र, वशीकरण आदि प्रयोग. Practice speak. (२) शी४२५५ ४२युं. वशीकरण of fascination by charms and करना. to enchant; to fascinate. ( 3 ) आलिंगन ४२. मालिङ्गन करना. to incantations, leading to a birth embrace. among lower deities called अभिजे. वि. 'भयाइसद्धं वयणं भिउंजे' Abhiyogika. उत्त० ३६, २६४; प्रव० सूय. १,१४, २४; अभिजिसा. सं. कृ. विवा० २; । ६४८; अभिभोग. पुं० ( अभियोग-प्रभियोजनमभि- | अभिकंख. धा० I. (अभि+का ) Page #428 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अभिकंखि ] ( ३४८ ) वी. इच्छा करना; चाहना. To wish; to desire. अभिकखए. दस० १०, १, १२, अभिकखसि आया०२, १, ६, ३३; अभिकखेज. वि० सू० १२,२, २६; अभिकखे. वि० सू० १, २, २, २७ अभिकंक्ख. सं० कृ० श्राया० २, ४, १, १३३; अभिकखमाण. व० कृ० दस० १, ३, २; अभिकंखि त्रि० ( अभिकाङ्क्षिन् ) साक्षा रामनार ४२६२ ना२. आकांक्षा रखने वाला; इच्छा करने वाला. (One) desiring; (one) having & desire. उत्त० ३२, १७; अभिक्कंत. त्रि० ( अभिक्रान्त ) भुवानी संधी गयेस; भोतनी न आवे जुवानी को उलांघ चुका हुआ; मृत्यु के समीप पहुंचा हुआ. Past the period of youth; nearing death. आया० १, २, १, ६३; ( २ ) पराभव पामेस; येतनरहित. पराभव पाया हुआ; चैतन्य रहित. overpowered; deprived of consciousness. श्राया• २, १, १, २; ( 3 ) प्रवृत्त थयेल. प्रवृत्त; काम में लगा हुआ. set to work ; engaged in working. सूय०२, २, ४६; - - किरिया. स्त्री० (-क्रिया ) 225 આદિ પંથના સાધુએએ ન સેવેલી જગ્યા; જે મકાનમાં બીજા કોઈ મતના ત્યાગિ ઉતર્યાં न होय ते भान. चरक आदि संप्रदाय के साधुओं द्वारा सेवन न की हुई जगह; जहां दूसरे किसी मत के साधु न उतरे हों वह स्थान. a house in which ascetics of other religious orders are not lodged. श्राया० २२, २, ८० कूर. कम्म. त्रि० ( - क्रूरकर्मन् ) :- हिंसाहि छियामां प्रवृत्त थये. क्रूरकर्म - हिंसादि क्रिया [ श्रभिक्खा में प्रवृत्त. (one) engaged in cruel acts, o. g. killing etc. सू० २ २, ३२; अभिक्कम. धा. II. ( अभि + क्रम् ) सन्भुज भावपुं; सहाभे यावपुं. सन्मुख माना; सामने आना. To come towards. अभिकमेह. सूय० २, १, ६; अभिकम्माय. सं० कृ० सू० १, १, २, २६; अभिक्कमण न० ( अभिक्रमण ) सन्मुख ४; सलामे यावयुं ते. सन्मुख जाना; सामने आना. Act of coming or going towards. सूय ० १, ८, ८ अभिक्खणं. श्र० (अभीक्ष्णम् ) निरंतर; पुनः पुनः वारंवार सदा; बार बार Frequently; continually. “ एगे समुप्पज्जेजा अभिक्खां इत्थिकहं भक्तकहं ठा० २, ४, नाया० १; २; ८; १३; १४; १६; भग० १, २, ७, ७, ६, १५, १; उत्त० ११, २; २७, ४; ११; आया ०२, २, २, ७७, सूय० १, ४, १, ३, ठा० ४, २; सम० २०; पराद्द ० २, ४; जं० प० १, १०; दस० ५ १, १०, पिं० नि० ३८७; ५८५; पन्न० १७; निसी० १२,३; दसा ० ९, ११, २, ६, ६, ६, १ कप्ण० ६, ४४; - णाणोवयोग. पुं० (- ज्ञानोपयोग ) વારંવાર જ્ઞાનમાં ઉપયોગ લગાડવા તે; તીર્થંકર નામગેાત્ર બાંધવાના ૨૦ પ્રકારમાં એક. बार बार ज्ञान में ध्यान लगाना; तीर्थंकर नामगोत्र को बांधने के २० भेदों में से एक भेद. repeated contemplation of knowledge; one of the twenty varieties of attainting to the Tirthankara Nāma-gotra. नाया० ८; अभिक्खा. स्त्री० ( अभिख्या ) नाभ; संज्ञा. संज्ञा; नाम Name; appellation ; denomination. विशे० १०४८; For Private Personal Use Only 25 Page #429 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अभिक्खालाभिय] ( ३४६ ) [ अभिगम अभिगम. --- -उत्तरास संजलि: अभिक्खालाभिय. पुं० (अभिक्षालार्भक) ગોચરી સંબંધી અભિગ્રહવિશેષ ધરનાર સાધુ. भिक्षा-गोचरी सम्बन्धी अभिग्रहविशेष धारण करने वाला साधु. An ascetic observing a particular vow as regards begging of alms or food. भोव. अभिगंतुं. हे. कृ.अ. ( अभिगन्तुम् ) - पान. जानने को. In order to know. क. प० १, १०२; Vअभिगच्छ. धा• I. (अभि+गम) अन्भुम यु. सन्मुख जाना. To go towords. (२)न्नेऽg. ओड़ना. to join. (3) मांध. बांधना. to acquire. (४) प्राप्त ४२j. प्राप्त करना. to obtain. अभिगच्छइ-ति. नाया० १; दस० ४, २१; २२; ६, २,२; २२, सूय. १,१, २,२७; राय० २३५) अभिगच्छंति. भग० २, ५, अभिगच्छि जा. वि. दस० ५, १, १४; अभिगच्छिहिइ. भ. नाया. १८%; अभिगजंत.व. कृ. त्रि. (अभिगर्जत् )सन्मुस । ना ४२ते. सामने गर्जना करता हुआ. Roaring in front of. नाया० ८; १८; अभिगम. पुं० (अभिगम )स.भुम ry; २४ामे r. सन्मुख. जाना; सामने जाना. Going in front of; going towards. भग० २, ५, ६, ३३; नाया० १; (२) पहेश समाथा थो मोघ. उपदेश सुनने से जो बोध हो वह. knowledge acquired by hearing a religious sermon. प्रव. १६३जीवा. १, ठा. २,१; दस०६,४, २, ३; भग० १,६( 3 ) साधुसानी पासे જતાં ઉપાશ્રયની હદમાં દાખલ થતી વખતે શ્રાવકોએ સચિત્ત વસ્તુનો ત્યાગ કર, પહેરેલ વસ્ત્રો વ્યવસ્થિત મર્યાદામાં રાખવાં, ખમી ઉપર ખેસ-દુપટ્ટાનો ઉત્તરાસંગ કરવો, બે હાથ बोरी सिमाधवी सन मननी पृत्तिम।। એકાગ્ર કરવી એ પાંચ નિયમ સાચવવા તે, મા५ना पाय अभिगमन. साधुओं के समीप जाते समय उपाश्रय की सीमा में प्रवेश करते ही श्रावकों का चित्त वस्तु का त्याग करना, पहिरे हुए वस्त्रों को व्यवस्थितत मर्यादा में रखना, दुपट्टे का उत्तरासंग (मुंह पर) करना, दोनों हाथ जोबना और मनोवृत्तियों को एकाग्र करना इन पांच नियमों का पालन करना; धावक के पांच अभिगमन. observance by a layman of the five rules(e.g. abandoning things with life or livingbeings in them, covering the mouth with a garment, folding of hands etc. while entering an Upāśraya and approaching an ascetic. राय० २७८;-रुइ. स्त्री० (-रुचि)हेश सभणी થએલ તત્ત્વચિ; સમકિતને એક પ્રકાર. उपदेश सुनने से जो तस्वरुचि हुई हो वह. सम्यक्त्व का एक भेद. desire for right knowledge engendered by listening to a religious sernion. Page #430 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अभिगमण ] (३५०) [ अभिगिरह पन्न.१; उत्त० २८, १६; प्रव० ६६४; obtained; approached; come -सम्मदंसण. न० (-सम्यग्दर्शन)- towards. ओव० ४०;-अ. त्रि. તત્ત્વની પરીક્ષાપૂર્વક સમકિત પ્રાપ્ત થાય તે; (-अर्थ ) नो अर्थ भएको छ ते; अर्थनी नव तत्पनी समपूनुं सम्व. नव निश्चय ७२ना२. जिसने अर्थ जाना है वह; अर्थ तरवों की परीक्षापूर्वक जो सम्यक्त्व प्राप्त हो वह का निश्चय करने वाला. (one) who has नव तश्व का ज्ञानपूर्वक सम्यक्त्व. right comprehended the meaning. belief after due examination of नाया० १, भग० २, ५; कप्प० ४, ७२, the nine categories. " अभिगम- --जीवाजीव. पुं० स्त्री० (-जीवाजीव ) सम्मदसणे दुविहे प० तं० पडिवाई वेव જેણે જીવ અને અજીવનું સ્વરૂપ જાણ્યું છે તે. अपडियाई वेव" ठा० २, १; जिसने जीव और अजीव का स्वरूप जाना है अभिगमण. न० (अभिगमन ) सन्मुभy; वह. ( one who has compre पासे r; न ry. सन्मुख जाना; समीप hended the nature of the जाना. Act of going towards; soul and the non-soul farat 9: approaching. भग०२, १; ६, ३३; राय. नाया० १२; दसा० १०, ७, ८; ६७; दसा० १०, १; जं०५० ५, ११७;-अट्ठ. अभिगहिन. न० (अभिगृहीत ) गुY, २५५४) न० (-अर्थ) खामेवाने माटे. सामने जाने જાયા વિના કુમતને આગ્રહ કરવો તે. के लिये. in order to go towards or | गुण, दोष को जाने बिना अपने मत का आग्रह to approach. नाया० १२; (२)ोध- करना. Obstinately persisting सानमाटे. बोध-ज्ञान के लिये. in order in one's own belief or opinion to acquire knowledge. नाया० १२; without regard to merits or -जोग्ग त्रि० (-योग्य ) सन्भुपयाने demerits.क. गं. ४, ५४; योय. सन्मुख जाने के योग्य. worthy of h/अभिगाह.धा. I. ( अभि+गाह ) सेवत: being approached, राय. मोग. सेवन करना; भोगना. To resort अभिगमणया. स्त्री. (अभिगमनता-भभि- | to; to enjoy; to experience. गमन) सामे . सामने जाना. Going अभिगाहइ. भाया० १, २, २, ७४; towards; approaching. भोव० २७; अभिगिज्झ. धा• I. (अभि+गृध्) दि अभिगमणिज्ज. त्रि. (अभिगमनीय )याक्षीने य; सभी मन. लोभी बनना; किसी विषय खामेवा योग्य. चलकर सन्मुख जाने योग्य. में आसक्त होना. To be greedy of ; to Worthy of boing honoured covet. (२) २वी४२. अंगीकार करना. by going forward to meet. राय to accept. अभिगय. त्रि० (अभिगत ) Mशेखं; सम- अभिगिज्झति. सूय. २, २, ५७; ग; जाना हुआ; समझा हुआ. Known; अभिगिज्झ, सं० कृ० ठा० २, १; दस०७,१७, comprehended. मोव० ४०; नाया. Vश्रभिगिरह. धा• II.(भभि+गृह् ) अभि५; ८; १२; १४; भग० २, ५, ७, ६; १८, ગ્રહ ધારણ કરે; નિયમવિશેષ ધારો; १०; (२) प्रात रेणु; सन्भुमा आवद्यु. આહારાદિ લેવામાં દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાળ અને ભાવથી प्राप्त किया हुभा; सन्मुख आया हुआ. | माधवी. अभिप्रह धारण करना; Page #431 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अभिग्गह ] ( ३५१) [अभिघट्टियमाण नियमविशेष का धारण करना; आहारादिक लेने ___fast to anything; insistenc6. में द्रव्य, क्षेत्र, काल या भाव के अनुसार अमुक प्रव. १०२; सीमा बांधना. To take avow; to ob- | अभिग्गहिय. त्रि. (अभिग्रहिक ) मुमतनी serve certain restrictions in the પકડ કરનાર, દુરાગ્રહી; અભિગ્રહિક મિથ્યાત્વmatter of food etc. (२) ९५ ४२y; पाणी. कुमत की पकड़ करने वाला; दुराग्रही; सी.२. ग्रहण करना; स्वीकार करना. to अभिग्रहिक मिथ्यात्व वाला. (One) obstiaccept. nately holding fast to a wrong अभिगेण्हइ. भग० ७,६; doctrine or heretical belief. ठा. अभिगिएहइ. नाया० १३, १६; भग० ३, १; २,१; (२) न० मतनी ५४३४२वी ते मनि अलि नाभे मिथ्यात. कुमत संबन्धी हठ करना; अभिगिरिहस्सामि. भग० ३, १; अभिग्रहिक नामक मिथ्यात्व. stubborn अभिगिरहेस्सामि. भग० ११, ६; maintenance of heretical faith. अभिगिण्हइत्ता. सं० कृ. भग० ३, १; ७, ठा० २, 1; ( 3 ) स्त्री० गत मर्थ २५ष्ट ६; नाया ० १६; सम० शय की भाषा. ऐसी भाषा, जिसका अभिग्गह. पुं० (अभिग्रह) माह ०३१२१/- अर्थ स्पष्टता से समझ में आ सके. lucid માં ટુંકી મર્યાદા બાંધવી તે અમુક પકે રંગને and perspicuous language. भग. માણસ અમુક સ્થિતિમાં આપે તોજ લેવું ઇત્યાદિ | ૧૦, રે; नियमधारते.आहारादि ग्रहण करने में मर्यादा | अभिग्गहिय. त्रि. (अभिगृहीत--प्रभि-माभिबांधना; अमुक वेष या वर्ण का मनुष्य अमुक- | ___ मुख्येन गृहीतः ) सतना अभिड स्थिति में देवे तोही आहारादि लेना इस प्रकार | लायंस खाय ते. जिस बाबत अभिग्रह का नियम धारण करना. Imposing vari- लिया हो वह.(An object, a matter) ous kinds of voluntary restric- in connection with which a vow tions upou oneself in the mattor is taken or a restriction is of accepting food etc. e. g. to imposed. 'नो कप्पइ निग्गंथाण वा accept food from a person of a निग्गीण वा अणभिग्गहियसिजाparticular colour etc. नाया० १३; सणिए ण हुत्तए ” कप्प० १, ५४; १६; भोव०१६; भग० ३, १; ७, ६; उत्त. -सिज्जासणिय. त्रि० (-शय्यासनिक ) ३०, २५; कप्प० ४, १४; निर० ३, ३; पिं० मेरों शेम, सासन अहए या छ त (साधु). नि० १३८; (२) स्त्रीको अर्थ पराप२ स- जिसने शय्या और आसन ग्रहण किया हो भ०शय तेरी माया. जिसका अर्थ बराबर वह (साधु). ( an ascetic) who has समझ में आ सके ऐसी भाषा.clear and in- accepted a seat and a bed. कप्प. telligible language पन्न. ११; (3) है, ५४; ४५ ४२j; खायमा सते. ग्रहण करना; हाथ अभिघट्टियमाण. व. कृ. त्रि (भभिघव्यमान) में लेना. accepting ; act of under- वेगयी तो. वेग से-शीघ्रता से दौड़ता हुआ. taking. ओव० १६;( ४ ) सार; १४७. Running fast; scampering. माप्रह; पकर, obstinately holding | राय० १३०; Page #432 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अभिघडिज्जमाण ] (३५२) [ अभिजाइग अभिवाडेज्जमाण. व. कृ. त्रि० (अभिषव्य- the sixth Muhūrta of a day. मान) मा 'अभिघट्टियमाण ' श६. देखो सू० प० १०; सम० ३० (४) यातु सर"अभिघट्टियमाण" शब्द. Vide 'अभिः સર્પિણમાં ભરતક્ષેત્રના પંદરમાંના દશમા અને घट्टियमाण.' राय० १३. सातमांना योया सानुनाम. वर्तमान भवअभिघाय. पुं० (अभिघात) सी कोरेथा सर्पिणी काल के पंद्रह कुलकरों में से दसवें और પ્રહાર મારવા તે, ગોફણ વગેરેથી ગોળા ફેંકવા सात कुलकरों में से चौथे कुलकर का नाम ते. लकड़ी वगैरह से प्रहार करना; गोफन । name of the tenth of the fifteen वगैरह से गोला फेंकना. Act of giving and the fourth of the seven blows with a stick etc; throwing Kulagaras of Bharatakşetra in missiles by a sling etc. परह. १, the present Avasarpini. जं. प. १; कप्प० ३, ४३; २, २८; सम० १५६; (५) म सबने। अभिचंद. पुं० ( अभिचंद्र ) संघावित એક અભિચંદ નામથી પ્રસિદ્ધ મિત્ર. રાજાની ધારણ રાણીના પુત્ર, કે જે તેમનાથી महाबल राजा का अभिचन्द नामक एक प्रिय પ્રભુ પાસે દીક્ષા લઈ, ગુણરયણ તપ કરી, સોળ मित्र. name of a beloved friend વરસની પ્રજા પાળી, એક માસનો સંથારો of king Mahābala. Frytos; ४३, शgov५ ५२ निर्वाय ५६ पाया. अंधक- श्राभजयंत. न. (अभिजयन्त ) भाप ९५५० वृष्णि राजा की धारणी नामक रानी का पुत्र, नीद गर्नु नाम. माणव गण से निकले जिसने नेमिनाथस्वामी से दीक्षा ली और गुण हए कुल का नाम. Name of a family रयण तप किया तथा सोलह वर्ष तक प्रव्रज्या descel.ded from Manaragana. पालनकर अंत में एक मास का संथारा कर कप्प०८; शत्रुजय पर निर्वाण प्राप्त किया. Name of V अभिजा. धा० I. (अभि+या ) नया the son of Dharani the queen हा२ . नगर से बाहिर जाना. To go of king Andhakavrişņi. He out of a town. took Diksã from Lord Nomina अभिजाहिति. भ. भग० १५,१B tha, practised Gunaryon pena- अभिजाइ. स्त्री० (अभिजाति ) सानपण nce, observed ascetic vows for मानहानी. कुलीनता; खान्दानी. Nobisixteen years and after one ___lity. उत्त० ११, १३; month's Santhari got salvation | अभिजाइअ. त्रि. (अभिजातिग) तुम। on Satrunjaya. अंत. २, ८; (२) "अभिजाइग" श६. देखो 'अभिजाइग' मतग सूत्रना मानना महमा मध्य- शब्द. Vide 'अभिजाइग'. उत्त० ११, यननुं नाम. अंतगड सूत्र के दूसरे वर्ग के | आठवें अध्याय का नाम. name of the अभिजाइग. त्रि. ( अभिजातिग-अभिजाति eighth chapter of the second __कुलीनतांगच्छतीत्यभिजातिगः) लीना मानsection of Antagada Sūtra.zino हान. कुलीन; उच्च कुल का. Noble; born २, ८; (3) विसना छ। भुतर्नु नाम. in a high family. कलहडमरवज्जए, बुरे दिन के छठे मुहूर्त का नाम. name of | य अभिजाइगो' उत्त० ११, १३; Page #433 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अभिजाण ] V श्रभिजाण. धा० I. ( श्रभि + ज्ञा ) लग; समन्युं जानना; समझना. To know; to underctand. ( ३५३ ) अभिजात. सूय० १, १, २, १३, अभिजाणामि उत्त० २, ४०; अभिजाय धा० I. (अभि + जन्) ०४ भ उत्पन्न थयुं; उपन्युं जन्मना; उत्पन्न होना; To be born. अभिजायइ. उत्त० ३, १७; अभिजाय - त्रि० (अभिजात - श्रभि - प्रशस्तं जातं जन्म यस्य स तथा ) सीन; मानहान मुगभां न्भेल. कुलीन; उच्च कुल में जन्मा हुआ. Noble; born in a high family. भग० ३,३३; उत्त०३, १८; ( 3 ) अगीयारसनुं नाभ; पक्षना अशीयारमा हिवसनुं नाम ग्यारस का नाम; पखवाड़े की एकादशी तिथि का नाम. name of the eleventh day of a fortnight. जं० प० ७, १५१; सू० प० १०; ( 3 ) Gत्पन्न. उत्पन्न. born; produced. उत्त० १४, ६ – सङ्घ त्रि० (-श्रद्ध ) भेने श्रद्धा-तत्त्वरुथि उत्पन्न थ होय ते. जिसे श्रद्धा तत्त्वरुचि उत्पन्न हुई हो वह. (one ) in whom a desire for right | knowledge has been excited. " अभिजायसड्ढे तातं उवागम्म इमं उदाहु ' उत्त० १४, ६, "" अभिजायत्त न० ( अभिजातत्व ) भूभिअने | અનુસરવા ૫ સત્યવચનના ૩૫ અતિશયभांना ५. भूमिका में कहे हुए वचनों के अनुसार वचन सत्य वचन के ३५ अतिशयों में से एक प्रतिशय. One of the thirtyfive Atisayas, of truthful speech making a man conform to what he has stated in the intro - duction. सम० ३५; ४५ [ श्रभिज्झियत्ता /auga. w•I. ( afu+ga) Úlory; ड. जोड़ना. To unite ( २ ) गोव अभे लगाउनु, काम में लगाना; जमाना. to arrange; to employ. (3) लेट; खझिंगन हेवु. मिलना; आलिङ्गन करना. to embrace. (४) व ४२; वशी प्रयोग २. वशीकरण प्रयोग करना वश करना to enchant; to fascinate. (५) विद्याहि सामथ्र्यथी प्रवेश ४२ विद्यादि सामर्थ्य से प्रवेश करना. to make an entrance by the power given by knowledge or science. श्रभिजुंजिति पह० १, २; श्रभिर्जुजित्तए हे० कृ० भग० ३, ५; अभिजुंजिय. सं० कृ० ठा ३, १; भग० २, ५; दसा० १०, ६; अभिजुंजिया. सं० कृ० सू० १, ५, २, १५; आया० १, २, ३, ८०; श्रभिजुत्त. त्रि० ( श्रभियुक्त ) पंडित; आज्ञ. पण्डित; विद्वान् ; प्राज्ञ. Learned; wise. नंदी ० ( २ ) अपराधी; गुन्हेगार अपराधी; दोषी. guilty; accused. नाया० १४; अभिजेतुं. हे० कृ० अ० ( श्रभिजेतुम् ) थारे २५ त भेजवाने. चारों ओर विजय प्राप्त करने के लिये. In order to be victorious everywhere. जं० प० श्रभिज्भा स्त्री० ( अभिध्या ) असंतोष जोल. असन्तोष; लोभ. Discontent; avarice; greed. सम० ५२; ( २ ) विषय र्थितवन; रौद्र ध्यान विषयों का निरन्तर चिन्तवन; रौद्र ध्यान contemplation of sensual pleasures; wicked concentration. पण्ह० १, ३, भग० १२, ५; अभिभियत्ता. स्त्री० ( श्रभिध्येयता - अभिध्यातुं योग्योऽभिध्येयोऽतृप्ततया पुनः पुनर For Private Personal Use Only Page #434 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अभिड्डय ] ( ३५४) [ अभिणाइय भिलषणीयस्तद्रावस्तथा ) अतृति; १२तु अभिणंद. पुं० ( अभिनन्द ) श्रावण महिनानु भेजवाने वारंवार अभिवती . वस्तु- सोत्तर नाम. श्रावण मास का लोकोत्तर विशेष को प्राप्त करने के लिये बार बार उत्पन्न नाम. The celestial name of the होने वाली इच्छा; असन्तोष. Restless | __month of Sravuna. सू० प. १०; longing after an object; want अभिणंदण. पुं० (अभिनंदन-अभिनन्द्यते of contentment. . " अभिझियत्ताए देवेन्द्रादिभिरित्यभिनन्दनः ) यातु सवसर्पिश्रहत्ताए नो उद्वृत्ताए दुक्खताए नो सुहत्ताए ણીમાં ભરતક્ષેત્રના ચોથા તીર્થકરનું નામ. एतेसिं भुजो भुजो परिणमंति" पन्न० २८; वर्तमान अवसर्पिणी काल में भरतक्षेत्र के चौथे भग. १, १, ६, ३; तीर्थकर का नाम. Name of the fourth अभिड्डय. त्रि. (अभिद्रुत ) समाधान Tirthańkara of Bhartakşe दु:५था पीयेस. गर्भाधानादि दुःखों से tra in the present Avasarpiņi. पीडित. Troubled with the pain of अणुजो० ११६; भग० २०, ८; सम० २४; pregnancy ete. सूय० १, २, ३, १८; | Vअभिणच्च. धा. I. ( अभि + नृत् ) नानाया० १ (२) अध्ययसाय यात. AY; नृत्य ४२. नाचना; नृत्य करना. To अध्यवसायरूप से व्याप्त. pervading dance. through or by the instrumentality of thought activity. सूय. अभिणञ्चेज. वि. निसी० १७, ३२; १, २, ३, १८; अभिणय. पुं० ( अभिनय-अभिनयति बोधVअभिणंद. धा• I. (अभि+नन्द ) स्तुति यत्यर्थमित्यभिनयः) मागणीसमा मलिनाथ ४२२०; अमिनहन आयु. स्तुति करना; अभि- तीर्थ:२ना ५२ नाम. उन्नीसवें तीर्थंकर नंदन करना. To praise ; to congra- मल्लिनाथ के गणधर का नाम. Name of tulate. (२) अनुमोदन २५; मुशा the Ganadhara of the nineथy; संमति २।५०ी. अनुमोदन करना; सम्मति teenth Tirthankara Mallinātha. देना; खुश होना. to support; to give सम०प०२३३; (२) अभिनयभा०iry consent to; to be delighted. येष्टाविशेष; नाच्या प्रधान 21. अभिनय; अभिणंदह. संत्था० २६ नाट्यकला का एक प्रधान अंग. dramatic अभिणंदति. भग. ६, ३३; gestures; acting. 'चउम्विहे अभिणए पएणत्ते, तंजहा--दिलृतिए पारिसुए सामंतोअभिणंदिजा. वि. उत्त० २, ३३; वणिए लोगमज्झवासिए 'जं० प० राय० अभिणदंत. व० कृ ओव० ३२; भग० ६, ३३; | ६६; जीवा० ३, ४; जं०प० २, ३०; नाया. १; ८; अभिणंदमाण. व. कृ. कप्प० ५; अभिणव. त्रि. (अभिनव ) नवीन; नूतन १०४; न. नवीन; नया. New;novel. जीवा० ३; अभिणंदिजमाण. क. वा. व. कृ. श्रोव० | अभिणाइय. पुं० ( अभिनादित) श्रावण मा ३२; नाया. १; । सर्नु सोत्तर नाम. श्रावण मास का लोकोत्तर Page #435 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अभिणिकंत ] (३५५) [अभिणिवेस नाम. The celestial name of the मर्थने निश्चित शत नए. अर्थ का निश्चित month of Srārvana. जं० प० रीति से जानना. To know a meaning अभिणिवंत. त्रि० ( अभिनिष्क्रान्त ) definitely. આચારાંગાદિ શાસ્ત્રના અર્થનું મનન अभिणिबुज्झद-ए.विशे० ८१; ६८; नंदी० २४; કરવાથી ચારિત્રરૂપ પરિણામ જેને अभिणिवोह. पुं० (अभिनिबोध-अर्थाभिमुखो वृद्धिंगत थये। छे ते. श्राचारांगादि शास्त्रों नियतः प्रतिनियतस्वरूपो बोधो बोधके अर्थका मनन करने से जिसका विशेषोऽभिनिबोधः, अभिनिबुध्यतेऽनेनाचारित्ररूप परिणाम वृद्धि को प्राप्त स्मादस्मिन् वाऽभिनिबोधः ) भतिज्ञान; 41हुआ है वह. Developed in મિનિબાધિક જ્ઞાન; પાંચ જ્ઞાનમાંનું પ્રથમ right conduct on account of the शान. मतिज्ञान; पांच ज्ञानों में से प्रथम study of and meditation ज्ञान. Matijnana; knowledge upon Sastras like Achārānga acquired by the five senses and etc. श्राया. १, ६, १, १७६; the mind. नंदी. ( २ ) भतिज्ञानाVामणिगच्छ. धा० I. ( अभि+नि+गम् ) १२णीय भनी क्षयोपशम. मतिज्ञानावरणीय हार नी . बाहिर निकलना. To go कर्म का सयोपशम. destruction and out; to stir out. subsidence of Karmas which अभिणिगच्छंति, नाया. १६; obscure Matijñāna. neto अभिणिगच्छइत्ता. सं. कृ. नाया० १६; अभिणिवट्ट. धा. I. (अभि+नि-वृत् ) अभिणिगिज्झ. सं. कृ. अ० ( अभिनिगद्य ) व्यानिन २y. व्यावर्तन करना. To ने; 242 पीने; निराध शने. रोककरः seporate; to interrupt. अटकाकर. Having stopped; having अभिणिवट्टिजा. वि. आया० १, ३, ४, १२५; restrained. आया० १, ३, ३, ११८; । अभिणिवाहित्ता. सं० कृ० भग० ५, ४; अभिणिवारिया. स्त्री (अभिनिचारिका-प्राभि- अभिणिविट्ठ. त्रि० (अभिनिविष्ट ) माही; मुख्पेन नियता चारिकाऽभिनिचारिका )। ५५३ ४२नार; मे निश्चयवाला. अाग्रही; हठी; એક થઈને વિચરવું તે; સમુદાય પે ચા- एक निश्चय वाला. Determined; सते. इकट्ठे होकर विचरण करना; समुदाय- determinate ; holding fast to. रूप से चलना. Moving about slowly 'वहिं विहाराभिणिविट्ठचित्ता ' उत्त० १४, in a gronp. वव० ४, १६; ४; (२) व्यास थधने प्रवेश ४२३; व्यासपाVअभिणिज्ज. धा. I. ( अभि+नी-) मनात रीत सेता पाभेत. व्याप्त होकर અભિનય કરવો; એકટીંગ કરવી; ભાવવંજક प्रवेश किया हुआ; मजबूत रीति से मिला हुश्रा. येष्टा ४२वी. अभिनय करना; रंगभूमि पर strongly and thoroughly assimiखेलना. To act as in a dramatic lated; entered through and performance. through. भग० १, ७; १२, ४; अभिणिज्जइ. क. वा. राय० २७६; अभिणिवेस. पुं० ( अभिनिवेश ) मोटीवातनी Vअभिणिबुज्झ. धा. I.(अभि+नि+बुध्-य) ५५७, हुडा । साय ५२३।. असत्य Page #436 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अभिवगडा ] cause; बात का आग्रह करना; झूठा श्राग्रह करना; दुराग्रह. Obstinacy in a wrong perverseness. श्रोव ० ४१; श्रभिणिव्वगडा. स्त्री ० ( अभिनिवडा - श्रभि प्रत्येकं नियतो वगड : परिक्षेपो यस्यां साऽभिनिवडा) यां हरेउनी डी-डेली-थोड छे मेची न्ग्या वसति. વાડ-જુદા જુદા जहाँ प्रत्येक - हरएक का चौक पृथक् २ है ऐसी जगह - बस्ती. A residence with a separate courtyard to the habitation of each person or family. वव० ६, १६; ६, १३; अभिव्विट्ट. त्रि० ( अभिनिर्वृत्त ) सांगोપાંગ નિપજાવેલું, પેશીમાંથી અંગે પાંગરૂપે परियुत थयेस सांगोपाङ्ग उत्पन्न किया हुआ; पेशी में से अंगोपाङ्गरूप परिणत. Developed, produced with all parts in tact. प्राया० १, ६, १,१७६; अभिव्वुिड. त्रि. ( श्रभिनिर्वृत ) वाहि કષાયને ટાળી શીતળ થયેલ; પરમ શાન્તિ पाभेल. क्रोधादि कषायों को नष्टकर शीतलता को प्राप्तः परम शांति पाया हुआ. Calm and happy on account of the banishment of passions. ' खतेभिfrogs दंते, वीसगिद्धी सया जए' सूय० १, ८, २५; सूय० १, २, १, १२, ( २ ) पेशाभांथी अंगोपांगरूपे परिणाम पाभेल. पेशी में से अंगोपाङ्गरूप से परिणमित. with all limbs fully developed. आया० १, ६, १, १७६; ( ३५६ ) श्रभिणिसड. त्रि० ( अभिनिःसट - अभिविधिना निर्गताः सदास्तदवयवरूपाः केशरिस्कन्धसटा वा यस्य तत्तथा ) ने अवयव हार नीउस छे ते. जिसके अवयव बाहिर निकले [ श्रभिणिस्व हुए हैं वह. With limbs come out, shot out; having limbs come out. भग० १५, १; श्रभिणिसिज्जा स्त्री० ( अभिनिषद्या-अभि दिवसमभिव्याप्य स्वाध्यायनिमित्तमागत निषीदन्त्यस्यामित्यभिनिषद्या ) ज्यां मेसीने મુનિ દિવસે સ્વાધ્યાય કરે તે વસંત; स्वाध्यायभूभिडा. जहाँ बैठकर मुनि दिन में स्वाध्याय करें वह बस्ती; स्वाध्याय भूमि. A place of study for an ascetic during day time. एगंतच श्रभिणिसिनं श्रभिनिसीहियं वा चेइएत्तए ' वव० १, २२, श्रभिणिसिङ. त्रि० ( अभिनिसृष्ट ) द्वार नीतुं मनावे. ऐसा बनाया हुआ जो बाहिर निकला हो. Made in a way to jut out or appear prominently. जीवा० ३; राय० अभिशिसेहिया. स्त्री० (श्रभिनैषेधिकी-निषेधः स्वाध्यायं विना सकलव्यापारप्रतिषेधस्तेन निर्वृत्ता नैषेधिकी, श्राभिमुख्येन संयतप्रायोग्यतया नैषेधिकी अभिनैषेधिकी ) हिरसे સ્વાધ્યાય કરીને રાત્રે મુનિ જ્યાં રહે તે વસંત. दिन में स्वाध्याय करके रात्रि में मुनि जहाँ रहें वह बस्ती. A night-residence of an ascetic after his study. during day time. वव० १, २२; श्रभिणिस्सड. त्रि० ( अभिनिस्सृत ) हार नी. बाहर निकलता हुआ. Projecting; coming out prominently. वहिया श्रभिणिस्सो पभासेंति भग० १४, ६, / श्रभिणिस्सव. धा० I. II. ( अभि+नि+ ) મ્હાર નીકળવું; ઝરવું; ટપકવું; પસરવું. बाहर निकलना; झरना; टपकना; फैलना. For Private Personal Use Only Page #437 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अभिणूमकड] ( ३५७ ) [ श्रभितुर To ooze; to come out; to spread. | colour of face uuaffected, unअभिणिस्सवति. जीवा० ३, भग० २, ५ changed. नाया० ८; अभिणिस्सवेंति. भग. १५,13 अभिराणाय. सं. कृ. अ. (अभिज्ञाय) अभिणिस्सवंति. राय. ५७; गान; सभने; निर्णय शन. जान करके; अभिणूमकड. त्रि. ( अभिमूमकृत-श्राभि- समझ करके; निर्णय करके. Having मुख्येन नूमेन मायया कर्मणा वा कृतम- known; having decided. आया० १, भिनूमकृतम् ) मायामयी मलिभु५४२. ६, २, १८३; १, ६, १, १३; माया या कर्म से सन्मुख किया हुआ. Made / अभिण्णाय. त्रि. (अभिज्ञात) नयामा to incline towards by deceit or यावेत. जानने में आया हुआ. Known; any other action. ' अभिणूमकडेहिं understood. भग० ३, ७, मुछिए, तिब्वं से कम्मेहिं किञ्चति' सूय. ५° | श्रभितज्जेमाण. व. कृ. त्रि० (अभितर्जयत्) १, २, ३, ७ यारे त२३था तना ४२तो. चारों ओर से अभिराण. त्रि. (अभिन्न ) मेहेनलि; म तर्जना भर्त्सना करता हुआ. Threaten स; अ५.; आ. अखंड; बिना भेदा ing from all sides. नाया० १८; हुआ. Not pierced; whole; entire; | अभितत्त. त्रि० ( अभितप्त ) अतिथी तपाmot broken. वेय. १, १, ३, ८,नाया० १. अग्नि से तपाया हुआ. Heated by ८; निसी० २, २४, ६, ११; दसा०३, ३०; (२) fire. सूय० १, ४, १,२७; तुहुँ नलि; ४ाभूत. भिन्नता रहित; एकमेक. श्रभितप्पमाण. त्रि. ( अभितप्यमान ) ४६. same; not separate. वव० ६, १०; थना पामता; परिता५ पामतो. परिताप १३; सम० ३३;-श्रायार. पुं० (-आचारन भिभो न केनचिदप्यतिचारविशेषेण खण्डित __ पाता हुअा. Being troubled; being धाचारो यस्यासौ तथा) अ५ मायार-शाना afflicted with pain. सूय. १, ५, १,१३, याराहिनी पालन ४२ना२. अखंड आचार-ज्ञानाचारादि को पालने वाला जीव. a soul ob. अभिताव. पुं० न० (अभिताप) तापनी serving right conduct: in all रामे; सूर्यनी सन्भु५. ताप के सन्मुख; सूर्य respects. वव० ३, ३;-गंठि. पुं० के सामने; In front of the sun. (-ग्रन्थि ) नेणे अंथिमे रीमे पार पण श्राया० १, ६, ४, ४; (२) संता५; दु:५; समति प्राप्त थुनथा ते ७५. जिसने ग्रंथि । ६. संताप; दुःख; दाह; जलन; कष्ट. भेद करके एक बार भी सम्यक्त्व प्राप्त नहीं agony of mind; distress. सूय. १, किया वह जीव. a soul that has not ५, ५, १७ even once acquired right belief, अभितासेमाण. व. कृ. त्रि. (अभिनासयत् ) cutting off the knot that binds वास Gurmqat; सय ५मारतो. त्रास देता him. पंचा० ११, ३८;-मुहराग. त्रि. हुआ; भय उत्पन्न करता हुआ. Frighten(-मुखराग) ना मोहाना--हेरानी रंग ing; terrifying. नाया० १८; महा। नया ते. जिसके मुख का रंग / श्रभितुर. धा• I.(अभि + त्वर) Salam बदला न गया हो वह. (one) with the | ४२१ी; वेगथी rj. शीघ्रता करना; वेग से Page #438 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अभितोस ] ( ३५८) [ अभिनंदिय जाना. To make haste; to hasten. वासादि के दुःख से पीडित. troubled by श्रभितुर. श्रा० "अभितुर पारं गमित्तए" the pain of having to stay in उत्त० १०, ३४; the womb.सूय० १, २, ३, १८; जीवा० Vश्रभितोस. धा. I. (अभि + तुष् + णि.) ३, १; संते. 6 . संतोष देना. To / अभिधार. धा. I. ( अभि +4+णि.) satisfy; to cause satisfaction. નિદાની ધારણા રાખી કોઈના છિદ્ર ઉઘાડા अभितोसइना. वि० दस० ६, ३, ५; પાડવા; શત્રુની હામે છાતી ઠેકી લડવું. Vअभित्थुण. धा• I. ( अभि + स्तु) स्तुति निन्दा के भावों से किसीका दोष प्रकट करना; કરવી; ગુણગાન કરવા; સનમુખ રહી તારીફ शत्रु के सन्मुख छाती ठोककर लड़ना. १२वी. स्तुति करना; सन्मुख रहकर प्रशंसा To disclose the foibles or weak करना. To praise any body in his points of others with a view presence. to cast censure on them; अभित्थुणति. भग०६, ३३; to fight bravely against an श्रभित्थुणामि. विशे० १०५४; enerny. अभित्थुणंत. व. कृ. “ एवं अभित्थुणतो" अभिधारयामो. सूय० २, ६, १३; उत्त० ६, ५५; जं० प० २, ३०; / अभिधारए. वि० उत्त०२,२१; दस० ५,२,२५; नाया. १; अोव० ३२; अभिधारण. न० (अभिधारण) भनमा पारे। अभित्थुणमाण. व० कृ० नाया० ८; ધારવી તે; અમુકની પાસે પ્રયા લઈશ ओम मनमा धारते. मन में धारणा करना; अभित्थुव्वमाण. क. वा. व. कृ. आव० । अमुक के पास से दीक्षा लूंगा ऐसी मन में ३२, कप्प. ५, १०४; धारणा करना. Contemplating in the अभित्थुय. त्रि. ( अभिष्टुत ) विशिष्ट गुण mind; e. g. upon taking Diksā तिन :२१ वा . विशेष प्रकार के गुण from a certain preceptor. श्रोघ० कीर्तन करके वर्णित. Mentioned with नि० १६६ appreciation and praised अभिधारणा. स्त्री. ( अभिधारणा) गोम; " एवं मए अभित्थुया' आव ० २, ५; ॐ२ ॥; पवन मावाना मार्ग. झरोखा; हवा आने की खिड़की. A sheltered अभिदुग्ग. त्रि० (अभिदुर्ग ) अतिविम; न. window jutting out from a अतिविषम; गहन. Very difficult of building generally below the access; very dense. सूय० १, ५, roof; a lattice window. आया० १, १,८; १, ७, १७०; अभिदुय. त्रि. (अभिद्रुत) :पना २५६य- अभिनंदण. पुं० (अभिनन्दन) नुस। “अभि सायरूपे व्यास. दुःख के अध्यवसाय द्वारा गंदण" श». देखो “अभिणदण" शब्द. व्याप्त. Pervading in the form of | Vide — अभिणंदण.' सम० २४; painful thought activity.(२) अभिनंदिय. त्रि० ( अभिनन्दित) अभिनंदनगर्भावास माहि हुथी पीयेस. गी- मानद पामेस. अभिनंदन-आनंद पाया हुआ. Page #439 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अभिनव ] Delighted; congratulated. सम ० ५; अभिनव. पुं० ( अभिनव ) लुभे। श्रभिणव ' शह देखो ' अभिणव' शब्द. Vide " श्रभिणव.” क० गं० २, ३, अभिनिक्खंत. व० कृ० त्रि० ( अभिनिष्क्रमत् ) સંસાર છોડી મ્હાર નીકળતા; પ્રવ્રજ્યા—દીક્ષા सेते. संसार छोड़कर बाहर निकलता हुआ; दीक्षा लेता हुआ. ( One) who has abandoned the world and taken to asceticism " चिच्चा श्रभिनिक्खतो, एगंतम हिट्टिश्रो भयवं " उत्त० ६, ४; आया० १, ६, १, १७६; V अभिनिक्खम. धा० I. ( श्रभि + नि + क्रम् ) संसार छोडी म्हार नी अत्रन्या सेवी संसार छोड़कर बाहर निकलना; दीक्षा लेना. To take to asceticism, abandoning the world. श्रभिनिक्खमाहि. ( ३५६ ) आ "" श्रयाणहेउं "" उत्त० अभिनिक्वमाहि १३, २०३ श्रभिनिवट्ट धा० I. ( अभि + नि + वृत् ) मेथी हार पाउ. खंचकर बाहर निकालना; पृथक् करना. To draw out; to sever. श्रभिनिवट्टित्ता. सं० कृ० सू० २ १, १६; राय ० २६८; अभिनिवट्टेत्ता. सं० कृ० भग० ५, ४, ६, १०, अभिनित्रमाण. व० कृ० सू० २, ३, २२; अभिनिविट्ठ. त्रि० ( अभिनिविष्ट) लुगो " अभिणिविट्ठ श'म्ह. देखो' श्रभिणिविट्ठ' शब्द. Vide ' श्रभिणिविट्ठ' भग० १, ७. कप्प० ५ १०७; " V अभिनिवेस घा० II ( अभि + नि + विश् + शि० ) आग्रहपूर्वक आग्रहपूर्वक [ अभिपत्थ करना. To act with great ardour or attachment. अभिनिवेस "विसएस मणुनेसु, पेमं नाभिनिवेसए" दस०८, २६; अभिनिवेसि - न० ( अभिनिवेशिक ) पोतानुं વચન સ્થાપવામાટે ક્રયુક્તિ લગાડી સૂત્રનેા વિપરીત અર્થ કરવા તે; અભિનવેશિક મિથ્યાત્વ. अपने वचन को स्थापन करने के लिये कुयुक्ति लगाकर सूत्र का fare अर्थ करना; अभिनिवेशिक मिथ्यात्व. Sophistical twisting or distorting of scriptural meaning in order to establish one's own preconceived notion; the heresy called Abhiniveśika. क० गं० ४, ५४; अभिfrogs त्रि० ( ग्रभिनिर्वृत ) भुयो " अभिणिव्वुड " शह देखो अभिरणव्वुड शब्द. Vide श्रभिणिogs. सू० १, २, १, १२, १, ८, २५; - अश्च त्रि० (अर्द्ध--अभि निर्वृता श्रच शरीरं यस्य तत्तथा ) शरीर संतापरहित. शरीर के संताप से रहित. free from physical pain. आया० १, ७, ६, २२१, श्रभिनिस्सङ त्रि० ( अभिनिःसृत ) " अभिस्सिड " शह देखो " अभिणिस्सड शब्द Vide ' श्रभिणिस्स. ' भग० १४, ६; अभिन्नाण. न ० ( श्रभिज्ञान) भाणु; निशानी. निशानी, चिन्ह. A mark or token of recognition. ओघ ० नि० ४३६; श्रभिपत्थ धा० I ( अभि + अ + अर्थ ) याय; भाग; प्रार्थना स्वी; २२वी. मांगना; प्रार्थना करना; इच्छा करना. To request; to ask for; to pray for. श्रभिपत्थए. उत्त० २, ६, " " For Private Personal Use Only 6 " . Page #440 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अभिप्पयुद्ध.] ( ३६०) [अभिमाण अभिप्पवुट्ट. त्रि. ( अभिप्रवृष्ट ) ५२सेस; ___ अभिभासे. प्रा० आया० १, ६, १,८; परसाइ थयेस. वरसा हुआ. Rained. | अभिभूय. सं. कृ.अ. (अभिभूय) अभिनव'वासावासे अभिप्पवुढे बहवे पाणा' श्राया. ति२२४१२ प्रशने. अभिभव-तिरस्कार करके. २, ३, १,१११; Having despised. आया० १,१,४, ३३; अभिप्पाइयणाम. पुं० न० (आभिप्रायिक १, ५, ६, १६७; सूय० २, १, २६; दस० नामन् ) अभिप्राय प्रमाणे पाउस नाम; गुण १०, १, १४; पण्ह० १, ३; उत्त० २, १८; નિરપેક્ષ મરજી મુજબ પાડેલ નામ; જેમ આં अभिभूय-अ. त्रि. ( अभिभूत ) तारा सो, प्रय। छत्याहि. अभिप्राय के अनुसार रखा पराभव पामेल; हारी गयेस. पराजित; हुआ नाम; गुणों की अपेक्षा न कर इच्छापूर्वक पराभव को प्राप्त; हारा हुआ. Defeated; रखा हुआ नाम; जैसे आम, कचरा आदि. A vanquished; overpowered.दस०६, name given without reference ६०; विवा० १, १; ५; ७; ठा० ३, १; उत्त. to the qualities of a thing ३२, ३०; (२) दु:4थी पीडित. दुःख से simply at one's will. ‘से कि तं पीडित. afflicted with pain or अभिप्पाइयणामे अभिप्पाइयणामे अंबए anisery. भग० १५, १; नाया० १; ( 3 ) निंबुए बकुलए' अणुजो० १३१; व्यात थये. व्याप्त. pe rv a d e d; अभिप्पाय. पुं० ( अभिप्राय ) भार; आशय; occupied. भग० ६, ३३; १३, ६; नाया. ४२; मननी धारणा. भाव; अभिप्राय; १; २; ८; ६; १२; १३; १६; १८; श्राशय; इच्छा; मन की धारणा. Intended अभिभूयणाणि. पुं० (अभिभूयज्ञानिन्-अभिmeaning; intention; aim; भूय परिषहादीन् मत्यादीनि चत्वारि ज्ञानाpurpose. आया० २, १५, १७६; विशे० २६; पिं. नि. भा०४; सु० च० १, ११४; नि वा यद्वर्तते ज्ञानं केवलाख्यं तदस्यास्तीअभिप्पेश्र. त्रि. ( अभिप्रेत ) पारेखें; छे. स्यभिभूयज्ञानी) ११ जानी. केवल ज्ञानी. One possessed of perfect चाहा दुपा; धारा हुआ. Desired; wished; intended. ' तो काले knowledge; & Kevali; an अभिप्पेए ' उत्त० ५, ३१; Omniscient person. “ से सम्वदंसी Vअभिभव. धा. I. ( अभि + भू) fraj अभिभूयणाणी " सूय० १, ६, ५; ४५ भेगसी. जीतना; विजय प्राप्त करना. | अभिमय. त्रि. (अभिमत ) संमत; ४४. To conquer; to overpower. (२) सम्मत; इष्ट. Desired; wished; अभिमन-ति२२४१२ ४२वा. तिरस्कार करना. acceptable. नाया० १;-अट्ठ. पुं. to insult; to hate; to scorn. (-अर्थ) अभिमत अर्थ; घट अर्थ. अभिभवे. वि. “ सूरो अभिभवे परं"। अभिमत-स्वानुकूल अर्थ; इष्ट अर्थ. acceptउत्त० २, १०; able meaning; desired moaning, अभिभविय. सं. कृ. भग. ६, ३३; नाया. १; Vअभिभास. धा० I. ( अभि+भाष ) अभिमाण. पुं० (अभिमान) अभिमान; साक्ष यातयात ४२वी. बोलना; बात चीत आ४।२. अभिमान; अहंकार; घमंड. Pride; करना. To talk; to speak. coneoit सूय० १, १३, १०;-बद्ध. त्रि० Page #441 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अभिमुह ] ( ३६१ ) [अभिरुव (-बद्ध ) अभिमानतुं ५२; यो मनिमानी. अभिरक्ख अ. त्रि० (अभिरक्षक) २६१ ४२नार. अभिमान का खजाना; बहुत अभिमानी. रक्षा करने वाला. (One ) who saves extremely proud; highly or protects. भग० ११,६; conceited. सूय. १, १३, १०; अभिरक्खिज्जमाण. व. कृ. त्रि०(अभिरसअभिमुह. त्रि. (मभिमुख-अभि भगवन्तं माण )२] ४२।तो. रक्षा कराता हुआ. Boसायीकृत्य मुसमस्येति अभिमुखः) सन्मु ing saved or protected. नाया० ८; ५ योस २७मे; माढा मागण. सन्मुख; Vअभिरम. धा० II. ( अभि + रम् ) २तिसामने; मुंह भागे. In front of3; with is ४२वी; सीसा-विसास ४२वी. क्रीडा the face turned towards. करना; लीला-विलास करना. To enjoy भग० १, १, ३, २, ५, ४, ७, १; ६; ६, amorous sport; to enjoy ३३ ११, १०; नाया० १,८; ओव० १२; dalliance. २२, २६; राय. २२; विशे. १८४; अभिरमइ-ति. भग० ५, ४; नाया० २; काप० २, १४; जं. प. ५, ११५; पिंनि. अभिरमयंति. दस० ६, ४, १; ३५१ अभिरमउ. प्रा. सु. च. १, ६ अभियागम. पुं० (मभ्यागम ) सामान; अभिरमेस्था. भू. कृ. नाया. १3 मापते.प्रागमन; श्राना. Com ing; अभिरममाण. व. कृ. “ अभिरममाणा arrival. सूय० १, १, ३, २; तुट्टा" परह० १,१; भग० १३, ६; जं. अभियावरण. त्रि. (भ्यापन-पाभिमुख्येन प. ५, १२३; नाया, २, ४, ६, १३, १८%; भोगानुकूरुपेनापनो व्यवस्थितोऽभ्याएमः ) सावध मनु४ानमा तत्५२ य-मेल. पाप कम अभिराम. त्रि. ( अभिराम ) २मणीय में तत्पर. Bent on, intent upon सुंदर; मनाश; भना२. रमणीय; मनोहर; खूबsinful performances. सूय० १, ४, सूरत; सुंदर. Charming, beautiful. “ बाला भिरामेसु दुहावहेसु ” उत्त० १३, अभियोग. पुं० (अभियोग ) सानियोगि १७; जीवा० ३, ३; नाया० १, १५; सू० यता; या पता; तामेहा२ १५ता. वाभियो- प० २०; सम० ३४; पन्न० २; ओव० ३०; गिक आति का देव; नौकरी करने वाला देव. ३४; कप्प. ३, ४२; जं० प० ५, ११५; An attendant deity; a subordi- | अभिरुझ्य. त्रि. (अभिरुचित) रुयतुं गमे nate deity. भग० ३, ८ भन५६ थमेटु. चाहा हुआ; मन पसंद; अभियोगि. त्रि. (आभियोगिक ) अभि- रुचिपूर्ण. Agreeable; liked. नाया० १; या-आशा-९४म वनार; तामे२. हुक्म ५; भग० ६, ३३; १८, २; नाया० ध० बजाने वाला; सेवक ; नौकर. Subordi- | अभिरुज्झ. सं. कृ. अ. (अभिरुध्य ) न्यारे nate. विवा० २, त२५था डीने. चारों ओर से रोककर. Vश्रभिरक्ख. धा• I. (अभि + रस् ) २क्षय Having obstructed from all ७२; यापq. रक्षा करना; बचाना. To sides. अाया० 1, ६, १, ३, protect; to save. अभिरूव. त्रि. ( अभिरूप-अभि-प्रतिपणं अभिरक्राउ. भग०११, ६; निर० ३, ३; नवं नवमिवरूपं यस्य सत्, द्रष्टारं दृष्टारं Page #442 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अभिरू-ह-वा] (३६२) [ अभिवंद प्रत्यभिमुखं न कस्यचिद्विरागहेतुरूपमाकारो / अभिलस. धा. I. (अभि + लष ) २७। यस्य तत् ) क्षक्षणे न न पाय ते १२वी; न्यमिता ४२वी. इच्छा करना; સુંદર; જોતાં જોતાં કોઈને કંટાળો ન આવે ! अभिलाषा करना. To desire; to long ते मना२, प्रतिक्षण नया नया दिखे। for. ऐसा सुंदर; जिसे देखते देखते थकावट या अभिलसइ. दसा. १०, १; उत्त० २६, ३३; अरुचि न हो ऐसा मनोहर. Perpetually नाया. ६ charming; ever pleasing; never अभिलसंति. श्रोत्र. ११; growing stale. “ अभिरूवं अभिरूवं अभिलसमाण. व. कृ. विवा० १; पडिएवं पडिरूवं " श्राया० २, ४, २, अभिलसणिज्ज. त्रि. ( अभिलषणीय ) १३६; नाया० १; ५; 87 १३; भग. २, ५; ઈચ્છવા યોગ્ય; અભિલાષા કરવા યોગ્ય, १८, ५; राय० २, २२७; श्रोव. जं. ५० इच्छा करने योग्य. Desirable; fit to be desired. दसा० १०, ५, ६, अमिरू-ह-वा. स्त्री० (अभिरू-भ-धा ) मध्यमाभनी सानभी भून. मध्यम अभिलाव. पुं० ( अभिलाप-अभिलप्यते प्रा. प्राम की सातवी मूछना. ( A term in भिमुख्येन व्यक्तमुच्यतेऽनेनार्थ इत्यभिलापः) music) the seventh modulation शसंहम; सुत्रा; सावा. शब्दसन्दर्भ; of the middle scale of a musica सूत्रपाठ; श्रालाप. Words expressive instrument. ठा० ३, १; अणुजो. of a meaning; words as dist inguished from the meaning १२८; Vअभिरोय. धा. I. (अभि + रुच् ) रुधि or sense they convey. नाया० १; भग० ५, १; ८, १; १६, ५; १७, १; ३२, ३२वी; २७ ४२४ी. इच्छा करना; चाहना; रुचि करना. To desire; to wish; to २; कप्प० ६, १५१; (२) डेपुं; थन ४२. like. कहना; कथन करना. to tell; to speak. अभिरोयए. वि. उत्त० ३५, ६, जीवा. १; नाया. ८% भग. ६, ३१; पन्न अभिरोहिय. त्रि. (अभिरोहित ) २७४ | १५; अगुजो० ४६; विशे० २०६०; ओव० गयेन; वामां यास. रुक गया हुआ; ३४; जं. ५० ७, १६१; सू० ५० १८, १६; रोका हुआ. Obstructed; stopped. -पुरिस. पुं० (-पुरुष) नातिनाश, भ-५८ ५८; त्याहि. नरजाति वाचक पुल्लिङ्ग नाया. ६) अभिलंघमाण. व० कृ० त्रि० (अभिलवमान) शब्द, यथा-घट,पट आदि. a word in the धन ४२तो. उल्लंघन करता हुआ. Trans masculine gender. ठा० ३, १; gressing. नाया० १; श्रमिलास. पुं० (अभिलाष) २७; प्रार्थना; अभिलप्प. त्रि. ( अभिलाध्य-अभिलपितुं भना; अभिलाषा. इच्छा; चाह; कामना. A योग्यमाभिलाप्यम् ) पायी हैं श्य- 20 wish; a desire; a prayer; a श: ते. वाणी से जिसका कथन हो सके ऐसा. | longing. टा० ४, ३; नंदी. नाया है; Expressible in speech. विशे० १५.२; अणुजो० १३०; पंचा० १, १६ ४५२ अभिवंद. धा• I. (अभि + यदि ) 4६५॥ Page #443 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अभिवंदण ] [अभिवायमाण જવું; દર્શન કરવા જવું; પગે લાગવા જવું. month. (२) अधि: भासवाणु वरस, रे वंदन करने को जाना; दर्शन करने जाना; વરસમાં તેર ચંદ્રમાસ હોય તે; ૩૮૩ દિવસ અને पाँव पड़ना. To go to bow to; to go ३४भाग १२स. जिस वर्ष में तेरह चन्द्र to prostrate at the feet of. मास हों वह वर्ष; अधिक मास वाला वर्ष; अभिवंदए. हे. कृ. "निजाइस्सामि....... अर्थात् ३८३ दिन और ३१ भाग का एक महावीरं अभिवंदए" वर्ष. an year having an inओव. २६ tercalary month. “तेरस उ चंदमासा अमिवंदितए." दसा० १०, १; एसो अभिवडिओ उ नायवो" जं. ५०२; अभिवंदा. ,, “ महावीरं अभिवंदा" | ठा० ५, ३; सू. १० १२; प्रव० ६०६; प्रोव० ३०; अभिवंदिउं. , भस. २०; अभिषयण. पुं० न० (अभिवचन ) पर्याय श; अभिवंदण. न. (अभिवादन) नम२४१२; એને એ અને બીજો શબ્દ, જેમ-ધટ, કલશ स्तुति. नमस्कार; प्रणाम; स्तुति. A bow; त्यादि पर्याय वाची शब्द; उसी अर्थ का a salutation; praise. राय० ४२; दूसरा शब्द, जैसे-घट, कलश आदि. An अभिवंदिअ. त्रि० ( अभिवन्दित ) स्तुति other word of the same meanसमेना ने पहन रेस हाय ते. जिसकी स्तु inga synonym "प्रहम्मस्थिकायस्सयं ति की गई हो; जिसका अभिवादन किया गया भंते ! केवड्या अमिवयणा प.तं. प्रहम्मेत्ति हो यह. (One ) praisad; ( one) वा अधम्मस्थिकाएत्ति वा पाणाक्ति वा" saluted. “ नरिंददेविंदभिवंदिएण " भग० २०, २; उत्त, १२, २१; अभिवाइऊण. सं. कृ० अ० (अभिवाच) प्राम अभिवग्गंत. व. कृ. त्रि. (*अभिवलात् ) | शने. प्रणाम करके. Having saluted. भीनमारतो. जमीन खोदता हुआ. Digg सु० च०८, ३०३ ing the ground; scratching the अभिवादण. न० (अभिवादन) नु।" - earth. नाया. ८ V अभिवड्ढ. धा. II. (अभि + वृध् ) वृद्धि भिवायण " श६. देखो ‘अभिवायण' पामी; मा २j; १५. वृद्धि पाना; शब्द. Vide 'अभिवायण.' उत्त० २, ३८; श्राबाद होना; बढ़ना. To increase; to/ अभिवायण. न. (अभिवादन ) क्यनयी prosper; to grow. २तुति ४२वी. वचन से स्तुति करना. Praisअभिवड्ढामि. भग० ३, १; ing in words. उत्त० २, ३८, (२) अभिवड्डामो. कप्प० ५, १०३; भरत नमाडी ५२४ २५र्श ३२३ते. मस्तक अभिवड्रमाण. व. कृ. जं. प. ७3 नमाकर चरण छूना. touching the अभिवढिय-अ. त्रि० (अभिवति) अधिः | feet (of a Guru etc. ) by bowમાસ; એકત્રીસ દિવસ અને એક સે ચોવી- ing down the head. उत्त० २, ३५ से या १२१ भागना महिना. अधिक मास; / अभिवायमाण. व. कृ. त्रि. (अभिवादयत् ) इकतीस दिन और एक सौ चौवीस या १२१ शालिवाहतो . प्रगाम करता हवा.Salutभाग का महीना. An intercalary | ing; bowing to. पाया० १, १, १,८; Page #444 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अभिवाहरणा ] ( ३६४) [ अभिसंभूय अभिवाहरणा.स्त्री० (अभिव्याहरणा) गुरु शि- श्रभिसंग. पुं० (अभिष्वङ्ग ) भाव रा व्यनीति अत्युक्ति-सपास याम; संवाद. द्रव्याहि प्रतिबंध. भाव राग; द्रव्यादि प्रतिबंध. गुरुशिष्य की उक्ति प्रत्युक्ति प्रश्नोत्तर संवाद. A Attachment to wealth etc. ठा. dialogue or discussion between a Guru and his disciple पंचा. | अभिसंजाय. त्रि० (अभिसात) सन सव. २, २६; स्थामांथी पेशी मने. कलल अवस्था में अभिवाहार. पुं० (अभिव्याहार-अभिव्याहरण से पेशीरूप बना हुआ. Formed in the मभिन्याहारः ) मालिश्रुतपरत्वे शिष्य shape of a womb. पाया० १, ६, १, १७६; गुरुना संवाद-सपास या. कालिक श्रुत सम्बन्धी गुरु शिष्य का संवाद. A religious V अभिसंधार. धा. II. (अभि + सम् + +णि.) सं४६५ मांधवा; भनमा पाए। discussion between a Guru and १२वी; विया२ मांधा. संकल्प करना; विचार his disciple. विशे० ३४१२; अभिविहि. पुं० (अभिविधि ) वरतुनी करना; मन में धारणा करना. To conceive; to imagine; to think. सई त२५; यारे पा. किसी भी वस्तु के सब | अमिसंधारेइ. निसी० ६, ८, १६, १७, १७, तर्फ; चारों ओर. Complete comprehension or inclusion. “मालोयणं प्रकिछ, अभिविहिणा दसणं तिलिंगेहिं " अभिसंधिज. न० (अभिसन्धिज ) मुद्धि ઈરાદાપૂર્વક કરવામાં આવતી ક્રિયારૂપે पंचा० १५, २; परिमना२ वी; वीना से प्रा२. वीर्य अभिवुढि . पुं० (अभिवृद्धि ) उत्तरभाद्र ५६ का एक प्रकार; बुद्धिपूर्वक की जाती हुई किया नक्षत्र. उत्तराभाद्रपद नक्षत्र. The constel के रूप में परिणमने वाला वीर्य. The lation named Uttara Bhädra vital power which finde expada. जं० प० ७ pression in a volitional act; a अभिवुड़िढत्ता. स० कृ० अ० (अभिवर्ध्य ) variety of vital power. क. प. पृद्धि शन; धारीत. बढ़ाकर. Having | १, ३; increased; having caused to | अभिसंबुद्ध. त्रि. (अभिसम्बुद्ध)विज्ञान मेलincrease. सू. प. १; वेस; माघ पाभेत. बोध को प्राप्त; विज्ञान को अभिसंका. स्त्री. ( अभिशङ्का ) आशा | प्राप्त. Enlightened; instructed. संशय. आशंका; संदेह. Doubt; sus- | श्राया० १, ६, १, १७६; picion. “भूयाभिसंकाइ दुगुच्छमाणे" | अभिसंभूय. त्रि० (अभिसम्भूत ) प्रादुर्भाव सूय. १, १४, २०; पामेन; 2 मेस. जिसका प्रादुर्भाव हुआ हो अभिसंकि. त्रि. (अभिशकिन् ) शं।२५. बह; उत्पन्न; प्रकटीभूत. Manifested; ना२. शंका रखने वाला. ( Oue ) doubt- come to light. पाया० १, २, ३, १; ing or suspecting. "उज्जू माराभि- (२) पार्य सने रुधिरना भिश्रयी संकी मरणा पमुच्चति" प्राया० १, ३, १, सतरूपे थमेस. वीर्य और रुधिर के मिश्रण से कललरूप बना हुआ. formed Page #445 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अभिसंवुड्ढ] ( ३६५) [ अभिसमे into an embryo by the blending का में आये हुए कर्म; फल देने को उद्यत. of blood and semen. श्राया० १, ६, on the point of maturing; in readiness to mature. भग० १, ५; अभिसंवुड्ढ. त्रि० ( प्रभिसंवृद्ध ) प्रसूती पाभी ठा० ४, ३, पन्न. २०; ५५वा मांस; rrम पाभी ७२१। मांस. | अभिसमागच्छ. धा• I. (अभि + सम् + प्रसूत होकर-जन्म पाकर बढ़ने लगा हुआ. आ + गम् ) सन्भुनाव; २४ामे मारg. Growing and developing in सन्मुख आना; सामने आना. To come body after birth.अाया० १,६,१,१७६; towards; to come in front of. अभिसमरणागय. त्रि. (अभिसमन्वागत-प्र (२) गुण हो५ गया; समrg. गुण दोष भि-प्राभिमुख्येन सम्यगिष्टानिष्टावधारणतया जानना; समझना. to understand ; भन्विति-शब्दादिस्वरूपावगमात् पश्चादागतो to come to know the merits and demerits of a thing. ज्ञातः परिच्छिनोऽभिसमन्वागतः) सन्भुम अभिसमागच्छइ. भग० ५, ६, ७, ९, ३३; રહેલ ઈબ્રાનિષ્ટ પદાર્થોનું અવધારણ કરી नाया. ८; શબ્દાનુસારે જણાએલ; શબ્દસ્વરૂપ સમજીને अभिसमागच्छेजा. वि. भग० ६, ५; अधा२९ २३. सन्मुख रहे हुए इष्ट, अनिष्ट अभिसमागम्म. सं. कृ. श्राया० १, ६, ४, पदार्थों का अवधारणकर शब्दानुसार जाना १६; दसा० ५, ४१: ६, ३२; हुआ. Known after a proper | अभिसमागम. ० ( अभिसमागम-अभिcomprehension of words; (any. अर्थाभिमुख्येन सम्यक् संशयाभावेन श्रा-- thing ) understood after a due मर्यादया गमो ज्ञानमभिसमागमः ) अनि-- and critical knowledge of the म.मभुमपणे, सम् सभ्य-संशयलित, words that convey its sense. मा-महासलिन, गम-ज्ञान; मर्थात् जं० प० ३, ४५; श्राया. १, ७, ४, २१३; અર્થવિષયક સંશયરહિત મર્યાદાપૂર્વક જ્ઞાન; नाया० १४; (२) भगेस; पास यमेस; परिमाण ५२४५२२ निर्णय. संशय रहित अर्थविषપછી ઉપભાગમાં આવેલ; સન્મુખ આવેલ. यक मर्यादापूर्वक ज्ञान: वस्तुनिर्णय. A due प्राप्त; मिला हुअा; परिभोग के पश्चात् उपभोग में and full comprehension of आया हुआ; सम्मुखीभूत. obtained; got; meaning freed from all doubts. come towards or in front of; “ तिविहे अभिसमागमे प० तं० उ8 अहं come to Upabhoga after Puri- तिरियं जयाणं तहारूबस्स समणस्स वा bhoga. नाया० २, ४, ८; १३; राय • ७८; माहणस्स वा अइसेसे पाणदंसणे समुपजइ भग० १,८३,१; २, ५,४३ १२, ४; १६, से णं तप्पडमयाए उड्डमभिसमेह तमो तिरियं ५; १७, २; ( 3 ) न० (अभिविधिना समन्वा- तो पच्छा आहे अहोलोगेणं दुरभिगमे गतानि सम्प्राप्तानि जीवेन रसानुभूतिं समा- पन्नत्ते समणाउसो ! " ठा० ३, ४; श्रित्योदयावलिकायामागतानि अभिसमन्वा- अभिसमागय. त्रि० (अभिसमागत)सन्मुस गतानि ) या पछी सर्व त२५थी या4- मावेस. सामने आया हुआ. Coine toલિકામાં આવેલ પિપાક ચખાડવાને સન્મુખ | wards ; come in front of. भग०७,१; यस. बांधने के बाद चारों ओर से उदयावलि- | अभिसमे. धा. I. ( अभि + सम् + इ ) Page #446 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अभिसरण ] ( ३६६) [ अभिसेश्र-य સારી રીતે સંશયરહિત જાણવું સમજવું. अच्छी तरह से निःसंशयपूर्वक जानना; समझना. To grasp; to understand fully. (२) सन्भुम गति ४२वी; पासे पुं. सन्मुख जाना; समीप जाना. to go to; to go towards. भभिसमेइ-ति. “दलुथलं नाभिसमेइ तीरं" उत० १३, ३०; नाया० १; भग० ११, ११ अभिसमेच्च. सं. कृ. ठा०२, १; अभिसमेचा." प्राया. १, १, ३, २१; अभिसमिक्षा.,, पाया. १, ३, ४, १२४; १, ६,३१८५; अभिसरण. न० ( अभिसरण ) सन्भु५ ry. सन्मुख जाना; सामने जाना. To go towards; to go in front of. परह. १,१; अभिसरमाण. व. कृ. वि. (*अभिसरमान-- अभिसरत् ) स२४ते.; 3 घसीयारी यालतो. सरकता हुआ; सरककर चलता हुआ. Creeping; crawling; moving on slowly or feebly.नाया०२; विवा० ७; Vअभिसिंच. धा. I. ( अभि+सिच् ) રાજ્યાભિષેક કરવો; પદવી ધારણું નિમિત્તે पाणि सिंन्य. राज्याभिषेक करना; पदवी धारण करने के निमित्तः जल छिटकना. To sprinkle with water on the occasion of coronation भभिसिंचइ-ति. भग० ६, ३३; नाया० १२; १४; १६; विवा०६, जं. प० २, ३० अभिसिंचंति. नाया. १; ५;८% १८%विवा. ३; जं० ५० ५, १२१; अभिसिंचामि. नाया. १६; अभिसिंचामो. नाया० १४; अभिसिंचेह. आ. नाया०८; १४; अभिसिंचेहिति. भग० १५, १; अभिसिंचित्तए. हे. कृ. नाया. १८ । अभिसिंघ-चे-इत्ता. सं० कृ. नाया० १६, १६; भग०६, ३३; अभिसिंचित्ता." कप्प० ७, २१०; अभिसिञ्चमाण. त्रि. (अभिषिच्यमान ) अभिषे २।तु. अभिषेक किया जाता हश्रा. Being sprinkled with holy water at the time of coronation, installation etc. कप्प० ३, ३६; । अभिसेक्क. त्रि. ( अभिषेक्य ) अभिषे ४२या योग्य; भुज्य; नाय; 42वी. अभिषेक करने योग्य; मुख्य; नायक; उत्तराधिकारी. Fit to be crowned; to be crowned in course of time, e. g. an heirapparent, aleader etc. "अभिसेक्कं हत्थिरयणं " नाया० १६; निर० १, १; निसी० ६, २०; अभिसेश्र-य. पुं० (अभिषेक ) सयापधि સહકૃત તીર્થના પવિત્ર જળથી મિત્રાચારપૂર્વક રાજય આદિ પદવીનું આરોપણ કરવાને મા સ્તક ઉપર સિંચન કરવું તે; રાજ્યાભિષેકની ક્રિયા; રાજગાદીએ બેસવાની ક્રિયા-મહોત્સવ. सब ओषधियों सहित तीर्थ के पवित्र जल से मंग्रोचारपूर्वक राज्य आदि पदवी का श्रारोपण करने के लिये मस्तक सिंचन करने मस्तक पर जल छिड़कने की क्रिया; राज्याभिषेक की क्रिया; राज्यगादी पर बैठने का महोत्सव . Coronation ceremony; coronation festivity; sprinkling holy and medicated water on the head at the time of coronation. भग० ३, ७, १०, ६, ११, ११; नाया० १, ८; अंत० ५, १; जं. प. ४, ६०, ५, १२१; ओव० ३८, राय. ६५; नंदी० ५६; कप्प० १, ४;--अरिह. त्रि० (-अह) राय, A1ચાર્ય, ઉપાધ્યાય આદિ પદવીનો અભિષેક ४२वाने याय-बाय. राज्य, प्राचार्य, उपाध्याय आदि पदीयों का अभिषेक करने के योग्य. fit to be installed as king, Page #447 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अभिसेश्र-य ] ( ३६७ ) [ अभिसेअ-य religious head are. नाया० १४;-जल. न० (-जल ) २०४५ महिना अभिप ४२वान पवित्र पाणी. राज्यादि का अभिषेक करने योग्य । पवित्र जल. holy water for coronation ceremony. “ अभिसेयजलपूयप्पा" श्रोव०-ठाण. न० (-स्थान ) - याहि मान ४२वानी or41. राज्यादि अभिषेक करने का स्थान, the place of coronation. निसी० १२, ३२;-पेढ. पुं० (-पीठ ) अभिषेनी ५४२ २हेलु मलि ४२वा याने. अभिषेकमंडप के भीतर स्थित अभिषेक करने का पाट-चौकी. a square-stool used at the time of coronation ceremony. जं० प० ३, . ६८;-भंड. न० (-भाण्ड) २१न्यामिरेमा ५५ साणे तवां ॥२१. राज्याभिषेक की क्रिया के उपयोग में आने लायक उपकरण. materials used in coronation ceremony. राय-महिमा. : (-महिमन् ) अभिषेनी उत्सव. अभिषेकोत्सव. coronation festivity; installation or coronation festivity. कप्प. ५, १८;-सभा. स्त्री० (-सभा ) यां यामि' याय ते सभास्यान. जहां राज्याभिषेक होता है वह स्थान. the place of coronation. “जेणामेव अभिसेयसभा सणामेव उवागच्छति" राय. १६८; ठा० ५,३जीवा०३,४;-सिला स्त्री. -००/ . २ सिंहासन रक्त शिला पाई शिला ९ सिंहासन बल शिश १ सिहासन -अभिसेय सिड य सिला- अभिषेक सबक शिला. . Page #448 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अभिसे श्र-य] ( ३६८) [ अभिहड (-शिला) मे३ पर्वतमा ५७ पन ५२ अभिसेज्जा. स्त्री० ( अभिशरमा ) अभिनषेधिઆવેલી ચાર અભિષેક શિલા, કે જેના ઉપર | કીમાં દિવસની કે રાત્રિની સઝાય કરી રાતઈદ્રો તીર્થકર મહારાજને અભિષેક-નવણ | વાસો રહી સવારમાં મુનિ જે જગ્યામાં આવે કરે છે. તેમાં દક્ષિણ તરફની પાંડુકંબલ | ते 24l. अभिनषेधिकी में दिन या रात्रि શિલા ઉપર ભરતક્ષેત્રના તીર્થકરને, ઉત્તર का स्वाध्याय करके रात्रि में रहने के बाद प्रातःતરફની રક્તકંબલ શિલા ઉપર ઇરવતક્ષેત્રના . काल मुनि जिस स्थान में श्रावें वह स्थान તીર્થકરને, પૂર્વ દિશાની પશિલા ઉપર પૂર્વ A place a monk comes to in the મહાવિદેહના તીર્થકરને અને પશ્ચિમ દિશાની ! morning after spending hisniરક્તશિલા ઉપર પશ્ચિમ મહાવિદેહના તીર્થંકર- ght in A bhinaişedhikīin study न मानिषेध ४२वामां आवे छे. मेरु पर्वत- during day or night. विशे० ३४६१. के पंडग वन की चार अभिषेक शिलाएं, जिनके | अभिस्संग. पुं० ( अभिष्वा) मे“ अभिऊपर इन्द्र तीर्थकरों का जन्माभिषेक करते | संग" श६. देखो 'अभिसंग' शब्द. Vide हैं, उनमें से दक्षिण तरफ की पांडुकंबल शिला | "अभिसंग." ठा० ३, ४; पंचा• २, ३४; ६, १८, ऊपर भरतक्षेत्र के तीर्थकर का, उत्तर तरफ की रक्तकैबल शिला ऊपर इरक्तक्षेत्र के तीर्थ अभिहट्ट. सं० कृ० अ० (अभिहत्य) पक्षाकर का, पूर्व दिशा की पांडशिला ऊपर पूर्व ४२ ४शन; ४२५२६२ती ४६शने. बलात्कार करके; ज़बरदस्ती करके. Forcibly; महाविदेह के तीथंकर का और पश्चिम दिशा की violently; by main force. रक्तशिला ऊपर पश्चिम महाविदेह के तीर्थकर । 'सेवं वदंतस्स परो अभिहट्ट अंतो पडिग्गहसि' का जन्माभिषेक करने में आता है. Four | आया० २, १, १०, ५८; celestial slabs of stone namely | अभिहड. त्रि० (अभिहृत) सन्भुभ माशेलं; Pārdukambala in the south, ગામમાંથી કે બહાર ગામથી લઈ હામે Raktakambala in the north, यास. सन्मुख लाया हुआ; गाँव में से या Pandu in the east and Rakta गाँव के बाहिर से लाकर सन्मुख किया हुआ. in the west, on which the Carried towards; taken to.(२) birth ceremony of the Tirthan ૧૦ સાધુને માટે ઘેરથી કે દુકાનેથી ઉપાશ્રયમાં karas of Bharatakşetra, લઈ આવેલ આહારાદિ આપવાથી સાધુને Iravataksetra, eastern Maha- લાગત દોષઉદ્દગમનના ૧૬ દોષમાં ૧૧ videha respectively is मोटोप. साधु के लिये घर से या दुकान से लाकर celebrated by Indras. These उपाश्रय में आहारादि देने से साधु को जो दोष slabs are situate in the Pan- लगे वह; उद्गमन के १६ दोषों में से ११ वाँ दोष. daga forest on the mountain a kind of fault incurred by a Meru. "चत्तारि अभिसेयसिलामो प० तं० Sadhu by food being brought to पंडुकंबलसिला प्रतिपंडुकंबलसिला रस- him in U pas h raya from a कंबलसिला अतिरत्तकंबलसिला" ठा० ४, २, | house or a shop. 'उद्देसियं कीयगडं, निजं. ५० ५, ११७ यागं अभिहडाणि य' दस०३,२; भग०६, ३३; Page #449 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अभिहण ] ( ३६६) [ अभुलिर आया. १,७, २, २०२; सूय० १, ३, ३, १५; कहा हुआ. Said; expressed. प्रव० ओव० ४०; निसी० ३, ५, ६, ४; ११,८; १४, ४; १६, ४, पिं० नि० १३; ३०६;पंचा० १३,६; अभीइ. पुं० ( अभिजित् ) । 'अभिइ' श६. Vअभिहण. धा० I. (अभि+हन्) सन्भु देखो ‘अभिइ ' शब्द. Vide 'अभिइ.' मायता प्राप्नीने सा२धू; धात ४२वी. सन्मुख भग० १३,६; सम० ३; कप्प० ७, २०५; श्राते हुए प्राणी को मारना; घात करना. To जं० प० २, ३३;-पंचम.त्रि० (-पजचम) kill a living being coming in અભિચનક્ષત્રથી પાંચમ (ઉત્તરાભાદ્રપદ)નક્ષfront; to kill. १. अभिजित् से पांचवाँ नक्षत्र, उत्तराभाद्रपद. अभिहणइ. भग. ५, ६, (a constellation ) fifth in order अभिहणंति. पन्न० ३६; from Abhijit; the constellaअभिहणामो. भग० ८, ७; tion named Uttarābhādrapada. अभिहणिज. वि. आया० २, १, ७, ३७, कप्प० ७, २०५; अभिहणेजा. वि. भग० १६, ३; अभीय-अ. त्रि. (अभीत) भयरहित; ३२ अभिहणह. आ. भग० ८, ७, १८, ८; | विनाना; नि:२. निर्भय; डर रहित; निडर. अभिहणमाण. व. कृ. भग० ८, ७ | Fearless. उवा० २, ६६; १०३; १०६; १६, ३; नाया० १; ८;; अभिहणण. न० ( अभिहनन ) सन् ५ याव- अभीरु. त्रि० (अभीरु ) नि:२; सात मारना તાને હણવું-પ્રહાર મારવા હામે લાતો भय विनानी. सात प्रकार के भयों से रहित; भारी; धात ४२वी. सामने अाते हुए को निर्भय. Fearless. श्राया० २,१५, १; (२) मारना; सामने लात मारना; घात करना. मध्यम यामना से भूना. मध्यम ग्राम To yrike, kick or kill any living की एक मूर्च्छना. a modulation in the being coming in front. परह ० १,१; niddle scale of a musical अभिहय. त्रि. (अभिहत-प्राभिमुख्येन हतो- | ___instrument. ठा० ७; ऽभिहतः) पगथा यावेस; सात मारेल. | अभुंजमाण. व० कृ० त्रि. (प्रभुान) मानन पैरों से दबाया हुआ; लातों से भारा हुश्रा. ४२ता. भोजन न करता हुआ. Not eating kicked; trodden under foot. or | ing. पंचा० १६, १२; "भभिहया वत्तियलेस्सिया" आव० ४, ३ | अभुजित्ता. सं० कृ० अ० (अभुक्त्वा) भग० १४, ८, ___ ण भोगवीन; भोगव्या म२. बिना भोगे. अभिहाण. न. (अभिधान-अभिधीयते येन | Without having enjoyed. तदभिधानम् ) नाम; संज्ञा. नाम; संज्ञा. or suffered. ठा० ३, २; Name; appellation. नाया० ७; विशे० अभुश्चा. सं० कृ० अ० (अभुक्त्वा ) माधा २०; प्रव० ६४;-वन्न. पुं० (-वर्ण) नामना विना; भोगव्या विना. बिना खाये; बिना भोगे. वर्ष-अक्ष२. नाम के अक्षर. one of the Without having eaten or constituent letters of a word | enjoyed. आया० १, ६, १, ११; or name. पंचा० ३, २२, *अभुल्लिर. त्रि. ( अभ्रंशनशील ) भुसनार अभिहिय. त्रि. (अभिहित ) 61; हेस. नलि; २१२५सित. जो भूल करने वाला या Page #450 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अभूत्र-य] ( ३७० ) [ श्रमच चूकने वाला न हो वह; अस्खलित. अभेल. त्रि. (भीरु ) निर्मय; नि:२. भय Infallible; not likely to coinmit | रहित; निडर. Fearless. जं० ५० ३, ५७; a mistake. सु० च० ४, २८० अमोज. त्रि. (अभोज्य ) मागच्या योग्य नडि. अभूत्र-य. त्रि० (प्रभूत) असहभूत; नमनेसुं. न भोगने योग्य. Unfit to be enjoyed. म बना हुआ; असद्भुत. Not taken नाया० १६; place; not come into existence. अमइ. स्त्री (अमति ) मति-मुद्धिन अभाव. सम० ३०; दसा. ६, १; विशे० १८४; बुद्धि का अभाव. Lack, absence अभूइ. स्त्री० ( अभूति) भूति-संपहनो अमाय. of intellect. विशे० १०६; संपत्ति का अभाव. Absence of wealth अमइल. त्रि. ( श्रमलिन)२१-७; निर्भण; भेस or prosperity. दस०६, १,१;-भाव. विनानु. मलिनता रहित; स्वच्छ; साफ; बिना पुं० (-भाव) सानपी संपहना सहसा मैल का. Free from dirt; pure; नहि ज्ञानरूपी संपत्ति का अभाव. absence clear. नाया० ११; परह. १,४; of wealth of knowledge. “सा चैव प्रो तस्स अभइभावो " दस ६, ., १; श्रमंगल. न०(श्रमङ्गल) यमला-4निष्ट. मंगलअभूयाभिसंकरण. पुं० ( अभूनाभिशङ्कन शुभ का अभाव; अशुभ; अनिष्ट. Inauspन भूतान्पभिशङ्कन्ते यस्मात् स तथा ) icious; evil. पराह. १, २;-निमित्त. ભૂતોને ભય ન આપનાર; જેનાથી પ્રાણીઓ त्रि. (-निमित्त ) समान-निष्ट બીએ નહિ તે; પ્રશસ્તવાણીવિનયનો भूयः ॥२५,२९४ादित. अमङ्गलसूचक; मे ३२. जिससे प्राणी न डरें वह; प्रशस्त अशुभ सूचक अज्ञस्फुरणादिक निमित्त. of वाणीविनय का एक भेद. (One ) who evil omen ( throbbing of limbs is not a source of fear to living etc.) indicutive of an evil. पराह beings; a variety of reverential १,२; speech. ठा० ७; भग० २५, ७; अमंगल ता. स्त्री० (अमङ्गलता) अभंग : अभेन. त्रि. (अभेद्य) नमही रायते, मङ्गलपना; अशुभपना. Inauspici ousness.विशे० १५; घा मनात; अमेघ. अभेद्य; जा भेदा न जा सके वह; बहुत मज़बूत. Very strong; श्रमग्ग. पुं. (अमार्ग) म2414, पाय आ६२५iinpenetrable. भग० २०, ५; ठा० ३, २; मार्ग. मिथ्यात्व, कषाय वगैरह; आत्मा का अहित -कवय. पुं० (-कवच-अभेधः कवचो करने वाला मार्ग. A wrong path, वस्य स तथा ) अमेध-भभूत अवयवाणी. e. g. of heresy; evilpassion ete. अभेव-मज़बूत कत्रच वाला.(one) having “अमरगं परियाणामि मग्गं उवसंपगामि" an impenetrable armour. जं. श्राव० ४, ८, प० ३, ५२; ५५; भग० ७, ६; अमग्घाय. पुं० ( अमाघात) अमाघाय' अमेय. पुं० (अभेद) भर्नु प्रबंधन न ४२\ ते; २०६. देखो ' अमाघाय ' शब्द. Vide सनतिम. अनतिक्रम; क्रम का उल्लंघन न "अमाघाप."उवा. ८, २४१; परह. २,१; करना. Saineness; non-transgres- | श्रमच. पुं० ( अमात्य ) प्रधान मंत्री; हिवाना sion. विशे० ६४३; २०४५ने २मार याना२. मंत्री; दीवान; Page #451 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रमच्छर ] ( ३७१ ) [ श्रमणाम प्रधान; राज्य का मुख्य कारोबार करने वाता. प० सं० समए पएसे परमाणू '' ठा०३, २; A minister; an administrator भग० ५,७; २०, ५ of a state. नाया० १;८; १२; १४; विवा० | अमण. न० (* अमन) Merj ते; मातरिश ४, ६; राय० २५३; ओव. अणुजो०६६; निर्णय. जानना; आन्तरिक अथवा मानसिक पराह० १, ४; संस्था० ८०; विशे० १२८; निर्णय. Knowing; mental decision. कप्प. ४, ६२, सु० च० ११, ५.६ ठा० ३, ४; (२) अंत; अबसान. अन्त; प्रमच्छर. त्रि० (अमत्सर ) मत्स२-४पा | अाखिर; अवसान. end. विशे० ३४५३; विनाना; पा२। गुराने सहन ४२ना२. मत्सर- | श्रमण. न० (-अमनस् ) विया२शन्य भन. ईर्षा के प्रभाव वाला; दूसरे के गुणों को सहन विचारशून्य मन. Vacant mind; mind करने वाला. Free from jealousy. / roid of thought. " तिविहे प्रमणे सम० प० २३६; प० तं० णोतम्मणे होतयन्नमणे प्रमणे" ठा० प्रमच्छरि. त्रि. ( अमत्सरिन् ) म.स२ | ३, ३; (२) संजीमन विनानु. असंज्ञी; मन २हित; ५२४ श्रार. मत्सर रहित; दूसरों के रहित. devoid of the possession गुणों को ग्रहण करने वाला. Free from of a mind. क. प० १, १६; क. गं० ५, malice or jealousy. परह. १, ४, ५०; प्रव० ११२५; तिरिय. त्रि. प्रमच्छरियत्ता. स्त्री० (अमत्सरिकता) नु (-तिर्य ) असंज्ञा तिर्थय. असंशी तिथंच. 'अमच्छरियया' श६. देखो 'अमच्छरियया sub-human living beings devoid शब्द. Vide “अमच्छरियया". ओव. ३४; / of consciousness. प्रव० ११२५; भग० ८,६; श्रमणक्ख. त्रि. (अमनस्क ) मननी प्रति प्रमच्छरियया. स्त्री. (अमत्सरिकना ) मात्सर्य- क्षित. मन की प्रवृत्ति रहित. Devoid of ઈને અભાવ; પારકા ગુણ સહન કરવા તે. mental activity. सूय० २, ४, २; मत्सरता-ईर्षा का अभाव; दूसरों के गुणों को अमणाम. त्रि.(*अमनाम-समनाप-न कक्षासहन करना. Absence of mulice or चिदपि ग्राह्यतया जन्तूनां मनांसि श्रामोतीJealousy. ओव० ३४; भग० ८, ६; त्यमनश्रापम् ) मनने प्रायन थाय ते हमेश अमजमंसासि. त्रि. ( अमद्यमांसाशिन् ) मनने अप्रिय सागतेयु; मनने प्रतिय. मन मा। सने मांस न पापना२. मदिरा और को जो ग्राह्य न हो दह; जो सदा मन को अप्रिय मांस का सेवन न करने वाला; मद्य और मांस का लगे; मन के प्रतिकूल. Disagreeable to व्यवहार में न लाने वाला. ( One ) the mind; distasteful. algo 9; abstaining from wine and fosh. १६; जीवा. १; पम्न. २८, भग० १,५,७ सूय. २, २, ३८; ३, २, ७, ६, ६, ३३; जं. प. २, ३६; अमझ. त्रि० ( श्रमध्य-नास्ति मध्यं यस्मिन् श्रमणाम. नि. (अमनोम-न मबसा भम्यते तत्) मध्य विनानु मां से भागन गम्यते पुनः पुनः स्मरणतो यत्तदमनोमम् ) शते. मध्य रहित; जिसमें दो भाग न हो भनने अत्यंत अनिष्ट. मन को अत्यंत भनिष्ट. सकें ऐसा. Having no middle part; Most disagree able to incapable of being divided into the mind. भग० १, ५-स्सर. two or more parts." तो अमझा पुं० (-स्यर ) अप्रिय २१२-Aain; Page #452 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अमणामतर ] ( ३७२) [ अमम मनने अगमती २१२. मनोहरता रहित स्वर; | Highly disagreeable; highly अप्रिय स्वर; मन को न रुचने वाला स्वर. unpleasant. विवा० १, १; unpleasant sound; harsh voice. | श्रमणुस्स. पुं० (अमनुप्य) मनुश्य नहि तेवता भम० १,७; माहि. जो मनुष्य न हो वह; देव वगैरह. Not मनापानसत. man,i.e.gods etc. नंदी०(२)नपुंस४. शय सभामा. मन को अत्यंत अप्रिय. नपुंसक. an impotent. भग० ८, ६; Highly displeasing to the | अमत. न. (अमृत) सुधा; ममृत. अमृत. mind. नाया० १२; १६ Nectar. नाया० १; (२)क्षीरावि समुद्र .क्षीरोदधि समुद्र का जल. water of श्रमणामत्ता. स्त्री० (अमनोमता ) भनने the Ksirodadhi ocean. जीवा० ३,४; अनिष्टया मननी प्रतिसता. मन का प्रति | श्रमत. त्रि. (श्रमत) संमत नाह; अमान्य. कूलपना; मन का अनिष्टपन. Disagree असम्मत; अमान्य. Not assented to; ableness to the mind; mental not acceptable. भग० १८, ७; disrelish. भग० ६, ३, श्रमति. स्त्री० ( अमति) भति; भुद्धि. श्रमणुएण. त्रि. (अमनोज्ञ-मनसोऽनुकूलं | कुबुद्धि; दुर्मति. Wickedness of thouमनोज्ञं न मनोज्ञममनोज्ञम्, अथवा न मनसा ght. “समाययंति श्रमति गहाय" उत्त. ज्ञायतेऽसुन्दरतया इत्यमनोज्ञम् ) भनने गमતું નહિ; મનને આનંદદાયક નહિ; અશભન; | श्रमत्तान०(अमत्र) पात्र; मान. पात्र; बरतन; ससुंदर; मनिष्ट, भनने प्रतिस. मन को जो भाजन. A vessel; a utensil. सृय, १, अप्रिय हो वह; मनोहरता रहित; अनिष्ट; अशो- ६, २०; श्रीव० १७, भन; मन के प्रतिकूल. Not agreeable श्रममा त्रि. (अमन-नास्ति मम ममत्वं यस्य स to the mind; not charming; तथा)10 वस्तु १५२ ने भा२।५Y ugly. प० २८, ओव० २०; निसी० ७, नथी ते; ममत्वहित; नितीनी. किसी भी २७; सूय० १, १, ३, १०; नाया. १; १२; वस्तु पर जिसका ममत्व नहीं है वह. Self१६; जीवा० १; भग० १, ५, ७, ३, २, ६, less; free from attachment to ३; १, ३३, २५, ७, जं. प० २, ३६; any object; free from greed. -पाणियग. न० (-पानीयक ) अनिष्ट ओव० १०; १७; दस० ६, ६६; ८, ६४;भग. ખરાબ પાણી; ન પીવા ગ્ય પાણી. ६, ७ (२) पूरीपना मरतक्षेत्रमा खराब पानी; न पीने योग्य जल. bad આવતી ચોવીસીમાં થનાર બારમા તીર્થંકર. water; water unfit for drink. जंबूद्वीप के भरतक्षेत्र में आगामी चौवीसी में ing purposes. भग० ५, ६-स्सर. होने वाले बारहवें तीर्थंकर. the wouldपुं० (-स्वर ) ५२० २०२: समधुर सवार. be twelfth Tirthankara in the अनिष्ट-खराब स्वर. bad voice; harsh coming Chovisi in the Bhavoice. भग० १,७; rataksetra of Jambudvipa. अंत. अगणुराणतर. त्रि. (अमनोज्ञतर ) अतिशय ५, १; सम० प० २४१; प्रव० २६६; ( 3 ) समनाश-मनिष्ट. अत्यन्त अनिष्ट-श्रमनोज्ञ. हिवसन। २५ मा मुखतर्नु नाम. दिवस के Page #453 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रममायमाण ] (३७३) २५ वें मुहूर्त का नाम name of the twenty-fifth Muhūrta of a day. जं० प० २, २५, ७, १५२; सू० प० 1°; ( ૪ )દેવકુર, ઉત્તરકુના જીગલિયા મનુષ્યની खेलत. देवकुरु, उत्तरकुरु के युगलिया मनुष्यों की एक जाति a species of the Jugaliyās of Devakuru, Uttarakuru. जीवा• ३, ४ श्रममायमाण. व० कृ० त्रि० (श्रममीकुर्वत्) भारु મારું ન કરતા; વસ્તુ ઉપર મમત્વ ન नराजतो. किसी भी वस्तु पर ममत्व न रखता हुआ; "यह वस्तु मेरी है, वह वस्तु मेरी है" इत्यादि न कहता हुआ. Not saying" mine, mine, not attached to any thing. आया० १, २, ५, ६८ "" श्रमम्मणा स्त्रो० (अमन्मना ) अस्मनि स्पष्ट वाली मां अयाय नहि उया न भायभम्भम याय ना तेत्री वाणी. अस्खलित-स्पष्ट दाणी: धाराप्रवाह वाणी; जिसमें अटके नहीं ऐसी वाणी. Uninterrupted clear speech; distinct, unstammering speech. ओ० ३४; श्रमय त्रि० ( श्रमत ) लुम अमत' शब्द. देखो' अमत शब्द Vide पिं० नि० १६४; ' श्रमत. 66 श्रमय न० ( अमृत ) लुग्म 'श्रमत' शब्द. देखो' मत ' शब्द. Vide " श्रमत. उत्त० १७, २१; नायः० १; राय ० ६२; भत्त० १६७; पंचा० ३, १२३ – कलस. पुं० ( - कलश ) अमृते लयें घडो. अमृत से भरा हुआ घड़ा a pot full of nectar. नाया ० है; - फल. न० (-फल) अमृतोपम इस व्यतिस्वादिष्ट इस अमृत के समान फल; अतिशय स्वादिष्ट फल a nectar like fruit a very delicious fruit. · [ अमर नाया ह; - मेह. पुं० (मेघ) भरत महि ક્ષેત્રમાં ઉત્સર્પિણીને બીજો આરા બેસતાં સાત દિવસ સુધી ચેાથે વરસાદ વરસે તેનું नाभ. भरत आदि क्षेत्रों में उत्सर्पिणी के दूसरे आरे का दूसरे कालविशेष का प्रवेश होते ही सात दिनों तक जो चोथी वर्षा हो उसका नाम. the fourth shower of rain lasting seven days at the commencement of the second aeon of in Utsarpiņi Bhratakṣetra etc. जं० प० २, ३८; - रस. पुं० (रस) अमृतरस. अमृतरस. nectar. पंचा० १६, १०; - रसायण. न० (- रसायन - अमृतमिव रसायनं जराव्याधिहरौषधममृतरसायनम् ) उपभृतरूप रसायणुःखितारी. अमृतरूप रसायन हितकर an elixir prolonging youth and life like nectar; anything wholesome. गच्छा० ४५; - वल्ली. स्त्री० (वल्ली) अमरवेश. अमरवेल; एक लताविशेष. a kind of creeper. प्रव० २४०; - वास. पुं० (- वर्षा ) तीर्थना जन्म आदि प्रसंगे देवता वृष्टि अरे ते. तीर्थंकर के जन्मादि के समय देवगण जो वृष्टि करते हैं वह. a shower of rain sent by gods at the time of the birth of a Tirthankara. श्राया० २, १५, १७६; श्रमयघोस पुं० ( अमृतघोष ) કાકુંદી નગરીનેા એક પ્રાચીન રાજા, કે જે સંજમ पर यह पायो हतो. काळंदी नगरी का एक प्राचीन राजा, जो कि संयम लेकर परम पद - मोक्ष को प्राप्त हुआ. Name of an ancient king of a city named Kakandi who became a monk and attained to Moksa. संत्था ० ७५; अमर. पुं० ( अमर ) देवता; हेव देवता; देव. God. क० गं० १, १८ प्रव० १३३२; For Private Personal Use Only Page #454 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अमरकंका ] ( ३७४ ) २१: पन० २ पराह० १, ४; ओव० ( ૨ ) ઋષભદેવસ્વામીના તેરમા પુત્રનું नाम प्रभदेवस्वामी के १३ वें पुत्र का नाम. the name of the thirteenth son of Risabhadeva Svāmī. कप्प ०७, (३) सिद्ध भगवान् सिद्ध परमेष्टी: सिद्ध भगवान्. soul that has obtained salvation. “इमस्स चेव पडिबूहटाए श्रमराय महासड्ढी" श्राया० १, २, ५, ६४, ० - इंद. पुं० (-इन्द्र ) देवतानो द्र देवतानो राज्भ देवों का इन्द्र-राजा, a king of gods. चउ० १०; – ईसर. पुं० (-ईश्वर) हेवताना श्विर४. देवों का ईश्वर-इन्द्र the lord of gods; viz Indra. प्रव० १४६६ – तिरिश्राउ. न०(-तिर्यगायुष्) देवता भने तिर्दयनुं आयुष्य. देवता और तिर्यंच का श्रायुष्य. the life period of gods and sub-human living beings. क० गं० ५, ५२; --भवण न० ( - भवन ) देवतानां विमान: स्वर्गो देवों का विमान; स्वर्गलोक. abodes of gods; heaven दस० ४, २८ - व. पुं० (पति) देवतानो देवों का इन्द्र. king of gods; Indra of goda. भग०३, ८ पन्न० २, जं० प० – वर. पुं० ( वर ) भर्द्धि हेव महर्द्धिक देव. a god of great wealth and power. तंडु॰—सुह. न० (-सुख ) देवतानुं सुज. देवताओं का सुख; happiness of gods. आव० ४; अमरकंका. स्त्री० ( श्रमरकका ) पीनुं હરણ કરનાર ધાતકી ખંડના પદ્માત્તર રાજાની મુખ્ય शन्धानी द्रौपदी का हरण करने वाले धातकी खंड के राजा पद्मोत्तर की मुख्य राजधानी. The capital of Padmottara king of Dhata [ अमरिस ki Khanda who had kidnapped Draupadi. नाया ० १; १६; अमरजिअ पुं० ( अमरजीव) अमरकुमारने। જીવ, કે જે આવતી ચોવીસીમાં ત્રેવીસમા अनंतवीर्यनाभे तीर्थ २ थशे. श्रमरकुमार का जीव जो आगामी चौवीसी में अनन्तवीर्य नाम का २३ वाँ तीर्थकर होगा. The soul of Amarakumara which will take birth as the 23rd Tirthankara Anantavirya by name, in tho coming Chovīsi (cycle of time ). प्रव० ४७५; श्रमरवइ पुं० ( अमरपति ) ज्ञानपंशनो એક કુમાર, કે જેણે મોનાથ પ્રભુ સાથે प्रत्रज्या सीधी ज्ञातवंश का एक कुमार, जिसने मल्लीनाथ प्रभु के साथ दीक्षा ली थी. A prince of Jňata dynasty who entered the order of asceticism with Mallinathi माया० ८ अमरसेण. पुं० ( अमरसेन ) ज्ञातवंशना श्रे કુમાર, કે જેણે મલ્લીનાથની સાથે પ્રત્રજ્યા सीधी. ज्ञातवंश का एक कुमार, जिसने कि मल्लीनाथ के साथ दीक्षा ली. A prince of the Jnata race who entered monkhood with Mallinatha. नाया० ८ मरिस. पुं० ( अमर्प ) यां; असूया; अहेआ. ईर्ष्या देखाई. Jealousy: envy. भग० ३, २; १५, १; ( २ ) अय; रेप; - સહનશીલતા. कोप; रोष; सहनशीलता का अभाव. anger; iinpatience, पह० १, ३ विशे० १६०६ ( 3 ) महाहाय बहुत अधिक झगड़ा. deadly strife. ईसा भ्रमरिस प्रतवा "6 For Private Personal Use Only دو उत्त० ३४, २३; श्रमरिसण. त्रि० ( श्रमर्पण ) अपराध सहन નહિ કરનાર; અપરાધી ઉપર ક્ષમા ન રાખ Page #455 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रमल ] नार अपराध सहन न करने वाला; अपराधी के ऊपर क्षमाभाव न रखने वाला Unfor giving. परह० १, ४ सम० प० २३६; श्रमल. त्रि० ( अमल) निर्माण, स्वच्छ निर्मल; ( ३७५ ) साफ. Pure ; clear. राय० ४७ ; ( २ ) पुं० ( न विद्यते मलं कर्म यस्यासावमलः ) सिद्ध भगवान् सिद्ध भगवान्. one free from the bondage of Karma;a Siddha. प्रव० १२५४; (3) ऋपलहेवस्वामीना सातभा पुत्रनुं नाम ऋषभदेवस्वामी के सातवें पुत्र का नाम name of the seventh son of Rişabhadeva. कप्प० ७; श्रमला. स्त्री० (अमला) राजेंद्रनी पांयमी सय महिपी नाम. शकेन्द्र की पाँचवीं पहरानी का नाम. Name of the fifth principal queen of Sakrendra. ठा० ४, २; भग० १०, ५; श्रमघस्सा. स्त्री० ( श्रमावस्या ) अभावास; पानो छे दिवस. अमावस; कृष्ण पक्ष की अन्तिम तिथि. The 15th day of the dark half of every lunar month. " अमवस्स पडिवयाहिं " पंचा० १६, २०; श्रमहग्घय. त्रि० ( श्रमहार्धक - महती अर्धा मूल्यं यस्यासौ महार्घः, न महाघौऽमहाघः स एवामहार्घकः ) हु मूल्यवानुं नहि; अस्j; थोडी हिम्मत; ब; सस्ता; थोड़ी कीमत वाला; हलका. Cheap ; of small value or price. श्रमहग्घए होइ हु जाणएसु उत्त० २०, ४२; अमहद्धल. त्रि० (अमहाधन ) ' श्रमह >> P ग्घय ' शब्द देखो श्रमहग्घय शब्द. Vide " श्रमहग्घय. पंचा० १७, १३; अमाइ. त्रि० ( श्रमाथिन् न मायाऽस्यास्तीत्यमायी ) भाया - टिमतारहित; सरल; विश्वासपात्र माया कुटिलता रहित; सरल; विश्वासपात्र. Free from guile; guileless "अलोलुए कुहए श्रमाई " दस० ६, ३, १०; भग० ३, ४, ५; उत्त० ११, १०; पंचा० 6 " [ श्रमायंत १५, १२; - रू. त्रि० (-रूप- श्रमाथि रूपं यस्यासावमाथिरूपः ) सर्वथा भायारहित. सर्वथा माया-कपट से रहित. perfectly free from guile; perfectly guile less. एतदिट्ठी य श्रमाइरूवे " सूय० 64 १, १३, ६; श्रमाइल. त्रि. ( श्रमायाविन् ) भायारहित. छल कपट रहित. Free from guile or deceit आया० १, ६, ४, १६; अमाइल्लया. स्त्री० ( श्रमायाविता ) भायाना भाव; भायानो त्याग २. माया छल कपट का अभाव. Guilelessness; freedom from deceit. ठा० १०, १०; श्रमाघाय. पुं० ( श्रमाघात - मा लक्ष्मीः साच द्वेधा धनरूपा प्राणरूपा च तस्या घातो हननं तस्याभावोऽमाघातः ) योरीन वी ते; अधने भारयुं नहि ते; अभारी चोरी का न करना; किसीको न मारना. Absence of killing or stealing or both. "तएणं रायगि नय नयाकयाई श्रमाघार घुट्ठे यावि होत्था" उवा० ८ २४१; परह० २, १; श्रमाणन्त न० अमानत्व ) अभानिपर्छ; भाननो भाव मान का अभाव. Absence of conceit. भग० १, ६; माणुस. त्रि० ( अमानुष ) मनुष्य संबंधी नहि मनुष्य शिवायनुं. जो मनुष्य सम्बन्धी नहीं वह. Not human; pertaining to things; not human. "श्र माणुसासु जोणिसु, विहिम्मति पाणिगो' उत्त० ३, ६, श्रमारगुस्सा. त्रि० ( अमानुषक ) मनुष्य संबंधी नहि; मनुष्य शिवायनुं. जो मनुष्य सम्बन्धा नहीं वह; मनुष्येतर. Pertaining to things not human. सम० ३०; श्रमाय. त्रि० ( श्रमाय ) भायारहित. माया रहितः छल कपट रहित. Free from guile or deceit आया ० १, १, ३, १८; अमायंत. व० कृ० त्रि० (अमात्) न भातो; न सभातो. न समाता हुआ. Incapable of being contained. सु० च० २,६८; For Private Personal Use Only Page #456 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अमायत्त ] " श्रमायत्त न० ( अमायत्व ) समाविष भायानो भाव. माया का प्रभाव. Abse nce of guile or deceit. भग० १, ६; श्रमाथि त्रि० ( श्रमायिन् ) लुओ 'अमाइ २६. देखो 'अमाइ' शब्द. Vide " श्रजाइ". भग० ५, ४; १८, ५; २५, ७; - - सम्मदिहि. पुं० (-सम्यग्दृष्टि) भायारडित सभ्यम् दृष्टिवाणी लव; मुटितारहित समट्टिती. मायाछल कपट रहित सम्यग्दृष्टि जीव a soul full of guileless right faith. भग० १, २, ३, ६, १६, ५; श्रमावस्सा. स्त्री० ( अमावस्या ) अभावस अमावस. The last day of the dark half of a month. प्रव० १५६६; ( ३७६ ) जं० प०- -चंद पुं० (चन्द्र ) अभासनो चंद्रमा अमावस्या का चंद्र a moon on the fifteenth day of the dark half of a month. नाया० १०: प्रव० १५६६; अमावासा. स्त्री० ( श्रमावास्या ) सभावास; कृष्णु पक्षनो छेो दिवस. अमावस्या; अमावस; कृष्ण पक्ष का अन्तिम दिन. The last day of the dark half of a month. दुवास अमावास प० तं सावट्ठी पोवती जाव ग्रासादी " सू० प० १०; "जयाणं भंते! साचिट्ठिपुरिणमा नवइ तयाणं माही अमावासा भवद " जं० प० ܕܥ १५३; वन० १०, २ कप्प० ५, १२७; श्रमिज़. न ० ( अमेय ) भुभो 'अमेज' शब्द. देखो 'अमेज' शब्द. Vide " श्रमेज. कप्प० ५, १०१; ور श्रमि मे.ज. त्रि० ( श्रमेय ) आपण वस्तु માપીને આપવાની-ક્રય વિક્રય કરવાની અમુક સમયમાટે જ્યાં મનાઈ કરવામાં આવી છે मेवं नगर वगेरे. ऐसा नगर वगैरह, जहाँ किसी भी वस्तु को नापकर क्रय विक्रय करने की श्रमुक समय तक के लिये मनाही की गई हो. ( A city etc.) prohibited from buying or selling any thing by For Private [ श्रमिय a measure of capacity. जं० प० ३; भग० ११, ११; अमि-मे-ज्झ. न७ (अमेध्य ) विठा; अशुभि. विष्टाः मल; अशुचि Filth; dirt तंडु • - पूरण. त्रि० (पूर्ण) अशुभिथी भरेल. अशुचि से भरा हुआ. full of filth; filthy. तंडु० - रस. पुं० ( रस ) प्रवाही विठा; अशुभि २स. बहने वाली विष्ठा; अशुचि रस. liquid excrement. तंडु• --संभूय. त्रि० (-सम्भूत) विष्टभांथी उत्पन्न थमेस. विष्ठा में से उत्पन्न. produced from excrement or filth. तंडुं० अमिज्झमय न० (श्रमेध्यमय) विश्रामय; अशु विभय विष्ठामय; अशुचियुक्त. Filthy; full of filth. तंडु० श्रमित्त न० ( श्रमित्र ) यदित २नार; हुस्मन. अहित करने वाला; शत्रु; दुश्मन. An enemy; a foe. ठा० ४, ४; नाया ० १४; अमिय पुं० ( अमृत ) न भरवान धर्म नथी ते; सिद्ध भगवान् जिसका मरने का धर्म नहीं है वह सिद्ध भगवान्. A Siddha; one not subject to death. पन्न० २; ( २ ) न० अमृत; सुधा. अमृत; सुधा. nectar. भग० ६, ३३; सम० प० २३२; गच्छा ० ४६; भग० अमिय त्रि० (अमित-न मितं परिमितमभितम् ) અપિરામત; પરમાણુરહિત; અસંખ્યેય વા अनंत असीम परिमाण रहितः असंख्य; अनन्त. Unlimited innumerable. "केवली... मियपि जाणइ श्रमियंपि जाणइ " ५, ४, ६, १०; उत्त० ३२, १०४, कप्प ० २, ३४; ( 3 ) हक्षिण तरइना हिशा भार हेवताना ४न्द्र दक्षिण की ओर के दिशाकुमार देवों का इन्द्र the Indra of the Disakumara gods of the south. पन्न० २ - श्रासयि. पुं० ( - चासनिक ) वारंवार डा महावनार Personal Use Only Page #457 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रमियगर ] C " 66 मेस २नार बार बार ठिकाना बदलाने वाला; एक स्थानपर न रहने वाला. one changing his seat frequently. कप० १, ५०; -- याणि पुं० (- ज्ञानिन् ) अनंतज्ञानी; सर्वज्ञ; ठेवणज्ञानी. अनंत शान वाला; सर्वज्ञ; केवली. one having perfect knowledge. सम० प० २४०; -मेह पुं० (मेघ) लुखो मयमेह शह देखो अमयमेह ' शब्द vide अमयमेह. “ एत्थणं श्रमियमेहे यामं महामेहे पाउ भविस्सइ " जं० प० श्रमिपगइ. पुं० ( श्रमितगति ) हक्षिणु हिशाना દિશાકુમાર જાતિના દેવતાને ઇન્દ્ર; ભવનपतिना २० न्द्रमांना मे. दक्षिण दिशा के दिशाकुमार जाति के देवों का इन्द्र भवनपतियों के २० इन्द्रों में से एक इन्द्र. The Indra of the Disākumāra gods of the south; one of the twenty Indras of Bhavanapatis. ठा० २, ३; पन्न० २; सम० ३२; भग० ३, ५ जं० प० ७, १६६; अमियभूय. त्रि. ( श्रमृतभूत ) अमृत तुझ्य अमृत के समान. Nectarious. ‘जिण्णवयणसुद्यासियं अमियभूयं' आउ० ६३; श्रमियवाहण. पुं० ( श्रमितवाहन ) उत्तर દિશાના દિશાકુમાર દેવતાના ઇન્દ્ર; ભવનपतिना २० घन्द्रभान येऊ. उत्तर दिशा के दिशाकुमार देवों का इन्द्र भवनपतियों के २० इन्द्रों में से एक इन्द्र. The Indra of the Disākumāra gods of the north; one of the twenty Indras of Bhavanapatis. सम० ३२; ठा० २, ३; पश्च० २; भग० ३, ८ ( ३७७ ) " अमिल. न ० ( श्रमिल ) अभिल हेशनी मनावटनुं वस्त्र; उननुं वस्त्र मिल देश का बना हुआ वस्त्र; ऊन का कपड़ा. A cloth made in the Amila country; a wollen cloth आया० २, ५, १, १४५; अमिलक्खु. पुं० (अम्लेच्छ) से२० भाषा न [ मुद्द नार; पार्थ म्लेच्छ भाषा न जानने वाला; आर्य. A civilized man ; an Arya. सू० १, १, २, १५; श्रमिला. स्त्री० ( श्रमिला ) २१ मा नमिनाथ तीर्थंनी मुख्य साहेवी इक्कीसवें नमिनाथ तीर्थंकर की मुख्य साध्वी. The chief female ascetic of the twenty first Tirthankara Naminatha. सम० प० २३४; श्रमिलाण. त्रि० ( अम्लान ) ३२मा गयेल नहि मसिन थमे नहि; तालु ताज़ा; बिना मुरझाया हुआ, जो मलिन न हुआ हो वह. Unwithered ; fresh. ओव० श्रमिलाय. त्रि० (अम्लान) लुग्भे। ‘अमिलाण’ ६. देखो 'अमिलाण' शब्द. Vide श्रमिलाय. ” भग० ११, ११; जं० प० - मल्लदाम न० ( - माल्यदामन् ) न उरभामेल सनी भाषा. न मुरझाये हुए फूलों की माला. a garland of unwithered flowers, भग० ११, ११, कप्प ० १०१; ५, 66 श्रमिलि. त्रि० ( श्रमिलित ) सूत्रां બીજાં સૂત્રા મેળવી-ભેળ સંમેળ કરી ખેાલવું તે भिसित होष, ते होष भां नथी मे. एक सूत्र में दूसरे सूत्रों को मिलाकर - गट पट करके बोलना मिलित दोष कहलाता है, यह दोष जिसमें नहीं है ऐसा. Free from the fault of causing confusion by intermixing one Sutra with another. अणुजो० १३; भग० ४२, १; विशे० ८५४; अमुह. त्रि० ( श्रमोचिन् ) सीधेस अर्थने न छोड़नार - अधययन मुनार उठाये हुए काम को बीच में न छोड़ने वाला. (One ) not leaving a work half done. विशे• ३४०२; For Private Personal Use Only Page #458 -------------------------------------------------------------------------- ________________ असुंश्रो ] श्रमुं श्रो. व० कृ० त्रि० (श्रमुञ्चतः अमुञ्चत् ) ( ' अमुञ्चत् ' शहनी पष्ठी मे वयन, 'मुञ्चतः' थे संस्कृत शब्हन अनुवाद छे ). न भुतो न छोडतो. " अमुञ्चत्, शब्द की षष्ठी विभक्ति का एक वचन" नहीं छोड़ता हुआ; याग न करता हुआ. Not abandoning; not leaving off उत्त० ३६, ८१; अमुग. त्रि० (अमुक) अभुसाल, गमे । ते असे अमुक; फलाँ; कोई एक. Certain ; some one. वव० २, २२; ७, ५; नंदी ० ३५; दस० ७, ६; ५०; विशे० १० १५६०; ( ३७८ ) श्रमुच्छा. स्त्री० ( श्रमूर्च्छा ) भूरनो अभाव मूच्छी का अभाव Absence of attachment. भग० १, ६; श्रमुच्छिश्र - य. त्रि० ( अमूर्च्छित ) मुर्छा - व्यासक्तिरहित मूर्च्छा रहित; रहित; आसक्ति रहित. Free from attachment दस० ५ १, १; ५, २, २६; १०, १, १६ उत्त० ३५, १७; नाया० १७९ १६, भग० १४, ७, आया० २, १, ५, २६; ममत्व [ श्रमुयंत of unknown name. प्रव० २४८; - संख. त्रि० (संख्य ) भेनी संख्या लगुवामांनथी ते; अपरिमित संख्या रहित; जिसकी संख्या की जानकारी न हो वह परिमाण रहित. of unknown measure quantity; unlimited in quantity सु० च० २, ६४१; श्रमुत्त. त्रि० ( अमुक्त ) संसारथी भुक्त नथी थये। ते; संसारी, जो संसार से मुक्त नहीं हुआ वह; संसारी. Not liberated from worldly existence. ठा० ४, ४; १०; जं० प०५, ११२; अमुच्चमाण. ब० कृ० त्रि० ( अमुध्यमान ) | श्रमुत. त्रि० (अमूर्त) अभूर्त, वर्णु, गंध, रस भ्यने न छोडातो. नहीं छूटता हुआ. Not being abandoned. भग० ६, ३३; स्पर्शरद्धित धर्मास्तिकाय वगेरे. अमूर्त मूर्ति रहित, वर्ण, गंध, रस और स्पर्श रहित धर्मास्तिकाय आदि अमूर्त द्रव्य. ( Substance like Dharmastikāya) devoid of colour, smell, taste and touch. विशे० ६८८ - भाव. पुं० (-भाव ) मूर्त अमूर्तता state of being devoid of colour, smell, taste and touch. " अमुत्तभावा विय होइ णिच्चो उत्त० १४, १६; श्रमुत्ति स्त्री० (मुक्ति) मोक्षा अभाव. मोक्ष का अभाव. Absence of salvation. ( ३ ) सोल. लोभ. greed; avarice. परह० १, ५; श्रमुत. व० कृ० त्रि. (* अजानत् ) न लगतो. नहीं जानता हुआ. Not knowing. विशे० ३३२, 6 अमुय. त्रि० (अमुक) लुभे। ' श्रमुग 2 अमुग ०६. देखो Vide 'पिं० नि० ५२८; शब्द. श्रमुणिय. त्रि० ( *श्रमुणित-अज्ञात नास्ति मुणितं ज्ञानं यत्र तदमुणितम् ) अन्नएये; ज्ञानरहित नहीं जाना हुआ; ज्ञान रहित. Ignorant; devoid of knowledge. पराह०१, २, प्रव० २४८; अत्त० १२४; - नाम. अमुग. अमुय. त्रि० (अमृत) स्मृतिमां नहि यावेस. स्मृति में नहीं आया हुआ. Not remembered; unrecollected सूय० २, ७, ३८ भग० ३, ७; त्रि० ( - नामन् ) नेनुं नाम लगुवामां नथी तेवी वस्तु अज्ञातनाम की वस्तु . ( a thing ) | श्रमुयंत व० कृ० त्रि० ( * श्रमुञ्चत् ) न छोडतो; 6 or " For Private Personal Use Only 9 Page #459 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अमुय-द-ग] ( ३७६) [प्रमोसलि - न मुस्ता.नहीं छोड़ता हुश्रा; न त्यागता हुआ. or view uninfatuated by the Not abandoning ; not giving pomp etc. of other ereeds ; the up. भग० ६, ३२; fourth of the eight practices of प्रमुय-द-ग. त्रि. (अमृतक) माय भने right faith. पन्न. १; उत्त० २८, ३१; આભ્યન્તર પુગળ લીધા વિના વક્રિયશરીર प्रव. २६६; पंचा० १५, २४; -लक्ख . मनाचना२. बाह्य और आभ्यन्तर पुद्गल ग्रहण त्रि० (-लच्य-अमूढः सुनिर्णयो लचयो बोधकिये बिना वैक्रियशरीर बनाने वाला. (One) विशेषो यस्य स तथा ) वरतुना २५रूपने who makes or creates a Vai- यथार्थना२. वस्तु के स्वरूप को यथार्थ kriya body (i.e. one which can रीति से जानने वाला. (one) knowing be made large or small at will) the real nature of things; without taking particles of possessed of a correct knowmatter either from inside the ledge of the reality of things. body or outside it. ठा० ७ पंचा० १४, २८; हत्थ. त्रि. (-हस्त) अमुसा. श्र० (अमृषा ) सत्य. सत्य; सचाई. હાથની કળામાં હુશીયાર; હસ્તકળા કુશલ. Truly; not falsely. सूय० १, १०, हाथ की कारीगरी में कुशल. proficient १२; in handicrafts ; skilful in अमुह. त्रि. (प्रमुख) निरुत्तर; वाम नापी manual arts. नाया• ६; शते. जो उत्तर न दे सके वह. Having no अमूह. त्रि० (अमूत) नुमे। 'अमूढ' श. देखो answer to give; tongue-tied. | 'अमूढ' शब्द. Vide 'अमूढ'. नाया• ६; भग० ८,६; अमेज. न. (अमेय ) आध्ये अमु यमत अमुहरि. त्रि. (अमुखरिन् ) पायानलिते; સુધી કઈ વસ્તુને માપીને કેાઈને વેચાતી मोसो नलित; जो बातून न हो वह; આપવી નહિ એવો નીકળેલ હુકમ. जो ज्यादह नहीं बोले वह. Not loqua- 'कोई भी अमुक समय तक किसी वस्तु को cious; not flippant. " निसंते सिया नापकर न बेंचे' इस प्रकार की निकली मुहरी' उत्त० १, ८; हुई आज्ञा. Temporary prohibition अमूद. त्रि० ( अमूढ) भूद नहि ते; तत्पने of sale by measurement to go नगुनार, सन्मार्ग ना२. जो मूढ न हो भग. ११, ११; वह; तस्वज्ञ सन्मार्ग जानने वाला. One)not | अमेज्झ. त्रि० (अमेध्य ) अपवित्र. अपवित्र a block-head; (one) who knows पवित्रता रहित. Impure; unfit for the reality; (one) knowing the religious purposes. विशे० ३४०५; true path. नाया० १७; दस०१०, १,७; ! न० वि४); न२. विष्टा; मल. excreta; -दिहि. स्त्री० (-दृष्टि ) अन्य दर्शननी faeces. तंडु. घाम धुम त२५ मे वसनी दृष्टि-मुद्धि | अमोसलि. न. ( अमुसलि-न मुसली સમકિતના આઠ આચારમાંને ચોથે આચાર. | क्रिया यस्मिन् प्रत्युपेरणे तवमुसलि ) अन्य धर्मों की ओर मोह रहित दृष्टि; सम्यक्त्व પડિલેહણ કરતાં વસ્ત્રને મુશલ-સાંબેલાની के पाठ प्राचारों में से चौथा आचार. sight मा ज्यु नीन्यु श ५२१ नाये Page #460 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अमोह ] જમીનને ન અડાડવું તે; ડિલેહણના એક ગુણુ. पडिलेहन करते समय वस्त्र को मूसल के समान ऊंचा नीचा करके ऊपर या नीचे ज़मीन से न ( ३८० ) ना; पडिलेहन का एक गुण. A virtue in the examination of clothes or garments; not raising up or lowering down like a pestle the cloth to be examined and so preventing it from touching the ground etc. उत्त० २६, २५ ठा० ६, १; मोह. त्रि० ( अमाथ) सवन्ध्यः सच. सफल; जो वन्ध्य न हो वह; जो कभी असफल न हो वह Unfailing; sure of effect. विशे० १८४ ३०१६; विवा० ४; उत्त० १४, २१; दस० ८, ३३ ( २ ) पुं० કાઇ વખતે સૂર્યના બિંબની નીચે ગાડાની ઉધ-ધારીઆને આકારે કાલી કીક્ત રંગની रेखा हेपाय छे ते. कभी कभी सूर्य के नीचे गाड़ी के ऊद के आकार की काली या दूसरे किसी रंग की जो रेखा दिखलाई पड़ती हैं वह lines which some times appear under the disc of the sun resembling the front narrow pole of a cart. जो० १२७; जीवा ० ३, ३; भग० ३, ७, ( 3 ) वाहणां वगरनी विन्जी बिना बादलों की बिजली. lightning without clouds in the sky. जीवा० ३; - दसि. त्रि० (- दर्शिन् ) यथार्थं नार. यथार्थ देखने वाला. of uninfatuated sight or vision ; ( one) knowing the real nature of things. विवा० ३; दस० ६, ६८, – वयण न० (-वचन ) सार्थ-सरण वयन सार्थक वचन; सरल वचन, s e n s i b le or straight [ अम्म forward speech ; speech productive of proper effects. ° ४, ३; अमोह. त्रि० ( अमोह ) भोटरहित. मोह रहित. Free from delusion or infatuation. भग० १७, २; (२) पुं० नं મંદરના રુચક પર્વતના એક ફૂટ –શિખર. जंबू मंदर के रुचक पर्वत के एक शिखर का नाम name of a summit of the Ruchaka mountain of Jambu Mandara. ठा०८; श्रमोहा. स्त्री० ( श्रमोघा ) नं सुदृशनानु અપર नाम जंबू सुदर्शना का दूसरा नाम. Another name of the Jambū Sudarśanā. जं० प० जीवा॰ ३, ४; ( २ ) पश्चिम हिशाना अंगन પર્વતની દક્ષિણ તરફની એક વાવડીનું નામ. पश्चिमीय जनक पर्वत की दक्षिण ओर की एक बावड़ी का नाम name of a well inthe south of the western Añjanaka mountain. जीवा ० ३, ४ ठा० ४, २; प्र० १५०२; अम्म. स्त्री० ( अम्बा ) भाता; भा. मा; माता. Mother. नाया०८ - श्राश्र पुं० (-तात ) भाषाप; માતાપિતા. मावाप; माता पिता. father and mother; parents. नाया ० ६६ - ताश्रय. पुं० (-तात ) लुग्मो 'अम्मा' २६. देखो 'अम्मश्रम' शब्द. vide ' श्रम्मश्राश्र ' उत्त १६, ११; भग० १, ३३; धाई. स्त्री० (-धात्री ) धावभाता; धा धाय a wet-nurse; a nurse who suckles a child. for its mother. भग० ६, ३३; नाया० ८; १४; १६; यात्र. पुं० (-तात ) लुभे 'अम्मा' श. देखो 'अम्मा' शब्द. vide 'अम्मा' अंत० ६, ३; नाया० ८; For Private Personal Use Only Page #461 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अम्मगा ] अम्मगा. स्त्री० ( अम्बा ) भाता; भा. माता: मा. Mother. भग० ६, ३३; अम्मड पुं० ( श्रम्बड ) मे नामनेो भे સંન્યાસી, કે જેણે મહાવીરસ્વામીના શાસનમાં તીર્થંકરનામગાત્ર ઉપાર્જન पान इस नाम 3. का एक संन्यासी, जिसने कि महावीर स्वामी के शासन में तीर्थंकरनामगोत्र उपार्जन किया. A hermit so named who attain ed Tirthankara Namagotra during the rule of Mahavira. भग० १४ ठा० ६ १ ओ० ३०० अम्मया. स्त्री० ( अम्बिका ) भाता भा. मा; माता Mother. विवा० २९ नाया० २; अम्मा. स्त्री० ( अम्बा ) भाता भा. माता; मा. Mother. अंत० ३ ८ सम० प० १७३ भग० १, ७४ ३३ १५, १ कप्प ० ५, १०२; नाया० १; ६; १८ " – - पिइसमाण. पुं० (पितृसमान ) માતા પિતા સમાન; સાધુ-મુનિને એકાંત द्वितारी भाषा माता पिता के समान साधुमुनि के लिये एकान्त हितकारी श्रावक. (any body) equal to or in the place of parents; a Jaina householder devoted wholly to the interests of ascetics, ठा० ४, ३ पिउ. पुं० (-पितृ) मातापिता; भाषा माता पिता; माबाप. parents. राय० २०६ ठा०३, १; ओव० ३८; नाया० १ – पिति पुं० (- पितृ) भातापिताः भाषा माता पिता, माबाप. parents अंत ६, ३- पितिसमाण. पुं० (- पितृसमान) लुभे। अम्मापि समाण श६. देखो ' अम्मा पिइसमाण शब्द. vide 'अस्मापिइसमाण. ' ठा० ४, ३; -पियर पुं० (-पितृ ) भारतात भा माबाप माता पिता parents. निर० १, १; भग० ६, ३३; ११, १०; १५, · बाप. ( ३८१ ) " १, सु० च० २, ३६३; दसा० १०, ३; नाया० १; ६६; १६; १८ ठा० ३, १ अंत० ६, ३; कप्प ० ५, १०२ : – पेहय. त्रि० (-पैतृक ) भातापिता संबंधी माता पिता सम्बन्धी of parents. " अम्माइए भते ! सरीरए केवइयं काल संचिउह भग० १, ७, SITE. 12° (WEAT) §; ÑÀ. #; gravखुद; स्वयं. I; the first person singular. अहं प्र० ए० ठा० ५ १ आया० मं. प्र० ए० विशे० २४; थम्हं प्र० ब० नाया ० १ २ ४ [ श्रम्ह "" १, १, १,२ १,१,१,२; ६ १४० ७, १०; १६; भग०३, १, २, ११, ११, १५, १; श्रहं प्र० ब० नाया० १ ३; ; ; ; १४; १६; भग० १, ३, ६; ३, १४, ४७, १०८, ७ १ ३३ १२, १; १८, २; ८; १६, ३; अंत० ६, १५ राय० ३०३ २४१; पंचा० १, २७ जं० प०५, ११२; मे. द्वि० ए० नाया० १; ८; १६; नाया० ध० भग० ३, २० दस०५, २, ३७३ ६, १, १३, ममं द्वि० ए० भग० २, २१३, ६ १५, १ नाया० १ ४ ८ ६; १४; १५; १६ १८ मम. द्वि० ए० नाया० १७; १६; भग० १५, १; अहं द्वि० ब० नाया० १ ३ ४ ६ १४; १६: अम्हे द्वि० ब० नाया० ३; ६; १४; अहं तृ० ए० ठा० ४ १ निर० १, १; आया० १, १, १, १ , मे. तृ० ए० नाया० १; ; भग० १४, ७ दस० ४५, २, ३१, ३, ४, १३ भए. तृ०ए० भग० १, ४, २, १३, २, ७, ६१०१५, १; १७, २० Page #462 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अम्हारिस ] २; ५; ७ ८; ३४, १; नाया० १ ६ ११ १२ १३ १४ १६ अहिं. तू ब० नावा० १ ८ १६; भग०२, १६, ३३:१५, १ जं० प०२, २४ ममाहिंतो. पं० ए० भग० १४, १: नाया० १६० ममं ष० ए० भग० ३ २६ ५, ४, ६, ३३; १८, ८ २०, ८; नाया ० ५; ७; ६; १२; १४; १६ १८ ( ३८२ ) मज्झ उ. ष० ए० नाया० ६; दसा० ६, २४; २५; विशे० १११; पिं० नि० ३७६; सु० च० १, २ महं श्रहं ष० ए० नाया० १२; १६; आया० १, ६, २, १०२ मम ष० ए० भग० २, १३, २, ५, ४, ७, ६; १५, ९; ४२, १ नाया० १; २; ५; ; ; ६; १२; १४; १५; मे. ष० ए० भग० १, ३, २, १३, १; २; ५, ४ ६ ११, ११, १८, १०; नाया ० १ ५ ८ ६; १३; १६; दस० ४ ४, १४.२७६ ६४; ५, २, ३१, ३७ ६, ४, १ वव० १ ३७, निसी० १४, १२ अम्हें. १० ब० नाया ० १ २ ३ ४ ५; ७; ८ ६; १४; १५; १६; १८; भग ० ७, १०, ६, २२: ११, ११: 9x, 1; 95, 2; ferat ; ft. नि० ४८६६ अम्हे ष० ब० नाया० ७ ६; १०; १४; १६६ भग०१२, १ भोव० ३८ विया० ४. जं० प० ५; अम्हाणं. प बनाया भग० ३,१; अम्हारिस. त्रि० ( अस्मादृश ) सभारा वा. हमारे 'जैसा हमारे समान Simi lar to us; like us; resembling us. "जे दुज्जया अजो अम्हारिसेहिं उत्त० १३, २७० च० १,१६: अय. पुं० (अज) पूर्वाभाद्रपद नक्षत्र अधिष्ठाता हेवता. पूर्वाभाद्रपद नक्षत्र का अधिष्ठातृ देव. The presiding deity of the Purva Bhadrapada constellation. “दो प्रया” ठा० २, ३; अणुजो० १३१; (२) 0451 बकरा a goat पक्ष १ जं० प० ४, ११४ - कक्करभोर. श्रि० (-कर्करभोजिनू अजस्थ कर्करं कर्करायितं मांसं भोक्तुं शीलमस्येति ) राना २ भांसनुं लक्ष २२. बकरे के फर्कर मांस का भक्षण करने are. (one) eating the crisp flesh of a goat, 'अयकक्कर भोई या, तुंदिल्ले चिय सोखिए" उत्त ७ ७ – कर. पुं० (-करक) सीमांना १७ भो भहाय श्रव्यासी ग्रहों में से १७ वाँ महाग्रह. the seventeenth major planet of the 88 planets. दो श्रय " करमा 'ठा० २, ३; सू० प० २०; जं० प० ७, १७०, गर. पुं० (-गर अजं गिरतीत्यजगरः ) २०४--रा पशु गणान्नरः सर्पनी मे लत; म्होटो सर्प बकरों को भी लील जाने वाला; सर्प की एक जाति; बड़ा भारी सर्प, अजगर huge kind of serpent swallowing even a goat; a boa constrictor जीवा [ अय 33 • १ पद्म० १ सू० २, ३, २४, जं० प० २, २४: - पोसच प्रि ( पोषक) ने पाणनार- पोष3. बकरों को पालने वाला. a shepherd; herdsman. निसी० १ २३: वीहि. श्री० (-वीथि) हस्त, चित्रा, स्वाति, विशामा भने अनुराधा ये पांच नक्षत्रनी यास- गतिविशेष. हस्त, चित्रा, स्वाती, विशाखा और अनुराधा इन पांच नक्षत्रों की चाल - गतिविशेष. the motion of (peculiar to) the five Page #463 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रय ] ( ३८३) [ अयंसंधि constellations viz Hasta, पुं० (-लोभ) सोहना सोम-संयत्ति . Chitri, Svati, Visakha and लोहे का लोभ; लोहा संग्रह करने का लोभ. Anurādhā. ठा० ६, १; greed to store up iron. श्रय. न० ( श्रयस् ) सो धातुविशेष; लोड. निसी० ७, ५; १७, ६-हारि. त्रि.(-हारिलोहा. Iron. जीवा० ३, १; राय० २५३; न् ) सोनुं ककोरेने भुश सोढाने641पन्न० १; श्रोव० ३८; उत्त० ३६, ७३; दस० उना२; सावाणियो. सोना चांदी वगैरह छोड़ ५, १, २३, ८, २३; भग० ३, ३, ५, कर लोहे को ही उठाने वाला; लोहिया-लोहे २; १६, १; १८, ६-आगर. पुं० का व्यापारी. ( one ) carrying away (-पाकर) सोढानी म. साही. लोहे की iron leaving aside gold, silver खदान. iron-mine. निपी० ५, ३४; etc. सूय० १, ३, ४, ७; ठा ७-कवल्ल. न. (कवल्ल ) श्रयं. पुं० (अयम्-इदम्-प्र०ए०) 41; २४ाभ. सादानातवा; सादी. लोहे का तवा. an iron न२ मागी. यह; सन्मुख; निगाह के भागे. pan. ' केइ पुरिसे तत्तंसि प्रयकवल्लसि' This. नाया०८; १४; १६, १८; भग०१, ४; भग०६, १;--कुंडिया. स्त्री० (-कुण्डिका) २, ५, ६, ७, १०, १६, १; दस०५, २, ३४; सोहाना दुस. लोहे की कुंडी. an iron अंणुजो० १६; वव० ४, १३; vessel resembling a large or a small tub. विधा० ६–कोट्ठय. न. अयंतिय. त्रि. (श्रयन्त्रित )ी ।२(-कोष्ठक)ोनपाक्वानी -मी. છાપ વિનાનું, જેના ઉપર રાજાની મુદ્રા નથી लोहा तपाने की भट्ठी. an oven to heat मे सिवा कोरे. राजा की मुद्रा रहित iron; a furnace. भग० १६, १;-गोल. मिक्का वगैरह. (A coin etc.) not bearपुं० (-गोल)ोडानागो. लोहे का गोला. ing the seal of the king. पोल्लेव an iron-ball. ठा० ४, ४; सूय० २, २, मुट्ठी जह से असारे, अयंनिए कूडकहा वणे ६५; पिं. नि. ४६०;--णिवत्तिय. त्रि. वा" उत्त० २०, ४२; (-निवर्तित) सोढार्नु मन:सोलथानिपोतं. | अयंपुल. पुं० ( अयंपुल ) अयंपु नामे गालोहे का बना हुश्रा; लोह से उत्पन्न. made of | शासाने मे सेव. गोशाला का अयंपुल iron. भग० १६, १;-पाय. न० (-पात्र) नाम का एक सेवक. A devotee of Goसोदातुं पात्र-वास. लोहे का बरतन. an ! śālā by name Ayampula. HOTO iron vessel. आया० २, ६, १, १५२, ३,७; निसी० ११, १;-बंधण. न० (-बन्धन) श्रयंपुलय. पुं० (श्रयंपुलक) मे SURो सादानु पंधन-५५. लोहे का बंध; लोहे का | श६. देखो ऊपर का शब्द. Vide the बंधन. an iron band or fetter. above word. भग• ८, ५; १५, १; निसी० ११, २;-भार. पुं० (-भार ) / अयंसंधि. त्रि० (अयंसन्धि-अयं सन्धिर्यस्य सोढाना सा२. लोहे का भार-वज़न. load साधोरसावयंसन्धिः-यथाकालमनुष्ठानविधाof iron. भग० १३, ६;-रासि. पुं० यी, यो यस्य वर्तमानः कालः कर्तव्यतयो(-राशि) सोटाने मो. लोहे का ढेर. पस्थितस्तस्य तत्करणतया समेव सन्धत इति a heap of iron. भग० १६, ६-लोह. । छान्दसत्वाद्विभक्तेरलुक्) ५मतनुं २५1 Page #464 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अयण ] ધ્યાય, પડિલેહણુ આદિ જે કામ હોય તે વખ તેજ તે કામ કરનાર; વખતસર કામ કરનાર. स्वाध्याय, पडिलेहन आदि जो काम जिस समय का हो वह काम उसी समय पर करने बाला; समय पर काम करने वाला. Punctual in the performance of religious and other actions. आया ० १, २, ५, ८७; ( ३८४ ) अण. पुं० ( श्रयन ) सूर्य हरने भांउलेथी બ્હાર જાય કે મ્હારને માંડલેથી અંદરને માંડલે આવી એક આવૃત્તિ પુરી કરે તેટલા વખત; ત્રણ ઋતુ અથવા છ માસ પ્રમાણે એક અયન થાય છે, એક વર્ષમાં એ અયન થાય. પેથી આષાઢ સુધી ઉત્તરાયણ અને આષાઢથી પાપसुधी दक्षिणायन सूर्य की अन्तरंग या बाह्य मंडल की एक पूरी आवृत्ति में जो समय व्यतीत हो वह एक वर्ष में दो श्रयन होते हैं. एक दक्षिणायन दूसरा उत्तरायण. पौष मास से आषाढ तक उत्तरायण होता है और श्राषाढ से पौष तक दक्षिणायन. यह अयन का समय सूर्य की गति पर अवलंबित है. The duration of time required for the sun to make a complete revolution from outer to the inner orbit or vice versa. जीवा ० ३, ४, जं० प०२, १८; अणुओ० ११५; ओव० १७; सू० प० ठा० २, ४, भग०५, १, ६, ७ २५, ५; विशे० २०७१ श्रध० नि० २८२; ( २ ) से नाभनुं शास्त्र इस नाम का एक शास्त्र. 2 science of this name. प्रोव० ३५; अयण न० ( श्रुतन - श्रत्सातत्यगमने, भावेवुञ, श्रतनमनादिकालात्सातत्यभवनप्रवृत्तम् ) अનાદિ કાળથી નિરંતર ઉત્પન્ન થવામાં પ્રવર્તેલું. अनादि काल से निरंतर उत्पन्न होने में जो प्रवृत्त हो वह. Being eternally and ceaselessly produced.'अत्ताणमयण [ श्रयल महवा सावज्जमई य जोगंति' विशे०३५७८; अयण. न० ( श्रदन ) अन्न; पोरा. खुराक; अन्न. Food; food stuff प्रव० १३३; यत्त. त्रि० ( प्रयत्न ) या विनानु; यतना रहित यस्नाचार रहित. Without inspec tion in the matter of living beings. दसा० ६, ४; काल श्रयर. पुं० न० ( अतर ) सागरेपिभरूप अ परिभाषविशेष. सागरोपम प्रमाण विभाग. A period of time measured by or equal to a Sagaropama. " तीसहिं श्रयरेहिं रयरहिश्रो " प्रव० ४० १; १०४७; विशे० ३३३५; श्रयल. पुं० ( अचल ) अंधा पुत्रટ્ટા દશા, કે જે નેમિનાથ પ્રભુ પાસે દીક્ષા લઇ, ખાર વરસની પ્રવ્રજ્યા પાળી, શત્રુંજય ઉપર भासने संथारे। री, सि६ क्या. अन्धककृष्ण का पुत्र - छठा दशार्ह, जो कि नेमिनाथ प्रभु के पास से दीक्षा लेकर, बारह वर्ष तक प्रव्रज्या का पालन करके, शत्रुंजय पर्वत पर एक मास का संधारा कर, सिद्धगति को प्राप्त हुआ. The sixth Dasarha, son of Andhakavrisni. He took Dikṣā from Neminatha, observed asceticism for twelve years, practised Santhara for one month on mount Satrunjaya and became a Siddha. अं० १, ६; (२) अंत सूत्रना पहेला वर्गना 'छठ्ठा अध्ययननुं नाम अंतगंड सूत्र के पहिले वर्ग के छठे अध्याय का नाम name of the sixth chapter of the first section of Antagada Sūtra. अंत• १, ६; ( ३ ) त्रि० निश्वय; स्थिर निश्चल; स्थिर. steady; motionless. जं० प० ३, ५२; भग० १, १, कप्प० २, १५; ५, १०३; ( ४ ) प्रथम जागहेतुं नाम प्रथम For Private Personal Use Only Page #465 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अयलभाया ] बलदेव का नाम name of the first Baladeva. प्रव० १२२५; જીએ अयल भाया. पुं० (अचलभ्रातृ) 'अवलमाया २०६ देखो अचलभाया शब्द. Vide 'अचलभाया. विशे० १६०५ अयला. श्री० ( अचला) लुभे। 'अवला જુએ ०६. देखो 'अता' शब्द. Vide 'अचला', 66 ( ३८५ ) 6 नाया० धृ० ६; अयस न० ( अयशस् ) अशरीर्ति. Infamy; ill fame. अपयश बुराई यसो य श्रणिव्वाणं " दस० ५, २, ३८; श्रोव ० १० ४१; भग० १४, ८ क० प० ४, ३७; - कर. त्रि० (कर) अप २नार. बुराई करने वाला defaming; bringing on ill fame; scandalous भग० ६, ३३३ - कारय. प्रि० (-कारक ) अप ४२२. बुराई करने वाला scandalising; defaming. भग १४, १:- बहुल. त्रि• ( - बहुल ) नी अपरीति घी थमेसी छे मेवे। जिसकी बुराई बहुत हुई है वह. highly infamous; notorious. दसा० ६, १; seft. s. (wareft) all, as anti तेववाणुं धान्य. लसी; एक तरह का तेल वाला धान्य. A kind of oily seed; Jinseed. नाया भग० ६, ७ २१, ३ श्र० २२३ जीवा ३, ४ उत्त० ३४, ५ पन्न० १; जं० प० प्र० १० १३; (२) अक्षसीनुं वे अलसी का झाड़ के plant of the above seed. पन्न० १७; ओघ • नि० ४०६: -- कुसुम न० (कुसुम) असीनुस अलसी का फूल. the flower of the Alasi plant नाया० ५; पुण्फ न० (पुष्प) જુએ ઉપલા ०६. देखो ऊपर ० ० का शब्द. vide the above word. ४६ उत्त० ३४, ६; — चरण न० ( - वन ) मलसीतुं वन अलसी का दन a forest of Alasi plants भग० १ १४ वरणपुं० (वर्ण) सीना१ अलसी के फूल का रंग श्याम वर्ण. bluish colour of the flower of the Alasi plant. (२) प्रि• असीना रंगवा अणा रंगने अलसी के समान रंग वाला. black; of the colour of the Alasi plant or flower. उत्त० १६, ५६; अया. श्री० ( अ जा ) पारी बकरी A she-goat, भग० १२, ६ पिं० नि० १३२३- कुच्छ. त्रि० (-कुचि बजायाः कुशिरिष कुतिर्यस्य स तथा ) मरीनी भाई नाना पेटवाओ. बकरी के समान छोटे पेट वाला having a small bolly like that of a she-goat उवा० २ १०१; - वय पुं० ( ज ) रीना वाडे। बकरियों का बाड़ा. a fold or pen in which goats are enclosed. "केइ पुरिसे अवसयस्स एर्गमहं अवावयं करेजा " . [ श्रावणिज भग० १२, ७; • अयात १० कृ० त्रि० ( अजानत् ) गुन सुते अजान नहीं जानता हुआ. Not knowing, ignorant पक० ; सूर्य० १, १, १, ६१, १, २, ४ उत्त०८ ७ पिं० नि० ४१६ पंचा० ११, ३७ श्रयाग. त्रि० (अज्ञायक-अजानान) भन न जानने वाला; अश. Not know. ing; ignorant. पंचा० १७, २५; अयाणमाण व० कृ० प्रि० ( अजानान ) नलगुतो खलु प्रजान; न जानता हुआ. Not knowing, ignorant. 46 पावस्स फलविवागं अयाणमाया वहंति " परह०२, १ श्रयावणिज्ज. त्रि० ( श्रयापनीय ) भेनाथी • Page #466 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भयावयह ] ( ३८६) [ अर કાર્ય ન સરે તેવું પ્રયોજન પુરતું નહિ. આવેલ એક અંતરીપ; ૫૬ અંતરીપમાં जिससे काम न हो सके ऐसा; जिससे प्रयोजन 11 भी संत२६१५. लवण समुद्र के वायव्य पूरा न हो वह. Not capable of ac- कोन में पांच सौ योजन पर स्थित एक अंतर complishing one's purpose; fall- द्वीप; ५६ अन्तरद्वीपों में से ११ बाँ अन्तरद्वीप. ing short of one's requirements. The eleventh of the 56 Antaraभग० ७,६;-उदग. न० (-उदक) प्रयो dvipas; an Antara-dvipa. in नसरेतलं पाणी. उतना जल जिससे कार्य the Lavaņa ocean in the भाग न हो सके. water not enough to north-west at a distance of serve the purpose. भग० ७, ६; 500 Yojanas. ठा ४, २; (२) त्रि. श्रयावयट्ठ. त्रि. ( श्रयावदर्थ-न यावदर्थो अयोभु अंत२६५मा ना२ मनुष्य, उक्त यत्र तत्तथा ) परिपूर्ण नेमे तेरघुन अन्तरद्वीप में रहने वाले मनुष्य. the मधुई. अपूर्ण; जितना चाहिये उतना नहीं; people residing in the अधूरा. Inadequate, insufficient; Ayomukha Antara-dvipa. incomplete. “ अयावयट्ठा भोच्चाणं, जइ पन्न. १; तेण न संथरे" दस ५, २, २; अर. पुं० (अर ) यातु सवसर्पिलीमा भरत अयुत. न० ( अयुन ) या "अउअ' श६. ક્ષેત્રના સાતમા ચક્રવર્તી અને ૧૮ મા देखो 'अउ अ' शब्द. Vide "अउ". तीर्थ४२. वर्तमान अवसर्पिणी के भरतक्षेत्र जीवा० ३, ४, के सातवें चक्रवर्ती और १८ वें तीर्थकर. अयो. न० (अयस्) सोईसोप. लोहा. Iron. भग. १६, ४:--कवल्ल. न. (*-कवल्ल) Name of the eighteenth Tiतथा सटी; ४८. तवा; लोहे की कड़ाही rthankara and the seventh Chakravarti of Bharataksetra iron pan; ilon caldron. भग०१३, in the present Avasarpiņi. ४; सूय० १, ५, १, १५;--कुंभी. स्त्री० "अरोय श्ररयं पत्तो" उत्त. १८, ४०; भग० (-कुम्भी) लोहानी -A. लोहे की २०, ८; सम० २४; अणुजो• ११६; कुंडी. an iron vessel resembling a large o" small tub. राय० २५३; | श्ररअ. पुं० (श्ररक ) पैनी वय यानी नामि -गोल. पुं० (-गोल ) सानो गोगा. અને નેમિ વચ્ચેનાં આડાં લાકડાં; આરા. लोहे का गोला. an iron ball. दसा० आरा. A spoke of a wheel. जं० प. ६, १; -घण. न० (-घन )सोढुंटवार्नु | अरअ. पुं० (अरजस्) ८ महायलमानो घ. लोहा पीटने का घन. a sledge- ७० भो मला. ८८ महाग्रहों में से ७० वाँ ___h a m m er. सूय० १, ५, २, १४; महाग्रह. The seventieth of the अयोमय. त्रि. ( अयोमय ) लोडमय; eighty-eight major planets. सोढा. लोहमय; लोहे का. Iron; inade सू०प० २०; of iron; consisting of iron. | अरअ. न० (परत) पांयमा ब्रह्मरसानी भग० १६, १; दस० ६, ३, ६; राय. २५३; । सरत नामे मे पाथर्डी. पांचवें ब्रह्मदेवअयोमुह. पुं० ( अयोमुख) सवा समुद्रमा लोक के एक पाथड़े (परत) का नाम. Name 41404 gli iz odor $421 of a layer in the fifth Brahma Page #467 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भरइ ] ( ३८७ ) [ अरक्खु री - Devaloka. ठा० ६, १; (२)२२लिता produces distaste for ascetic भीति विनानी. राग रहित, बिना प्रीति का. practices; Arati Mohaniya unattached; free from attach Karma, ठा० १, १; --परि-री-सह. ment, आया० १, ३, २, ११४; पुं० (-परिषह ) साधुन। २२ परिषहमान। श्ररह. स्त्री० (अरति-न रतिः संयमविषया मे, सरतिनामे परिवह. साधु के २२ धृतिररतिः) संयममा उग; शान, दर्शन, परिषहों में से एक अरति नामक परिषह. ચારિત્ર, તપ અને વીર્ય એ પાંચ આચારમાં one of the twenty-two બેચેની; મેહનીયના ઉદયથી થતો ઉદ્વેગરૂપ varieties of sufferings; a sufferयित्तविकार. संयम में उद्वेग; ज्ञान, दर्शन, . ing known as Arati. उत्त० २, १४; चारित्र, तप और वीर्य इन पांचों प्राचारों | भग. ८,८;-मोहणिज्ज. न० (-मोह में बेचैनी; मोहनीय के उदय से होता हुश्रा | नीय) अति नामे मारनीयभनी । उद्वेगरूप चित्तविकार. Discomfort अति. अरति नामक मोहनीय कर्म की एक experienced in the practice of प्रकृति.a variety of Karma known selfrestraint; feeling of uneasi- as Arati Mohaniya. क. गं. १, ness in ascetic practices lead २१;-रइ. स्त्री० (-रति ) अति २ति; ing to right knowledge ete. धर्ममा अति भने पापभांति अरति रति; "अरइंश्राउटे से मेहावी" आया०१,२,२,७२; धर्म में अरति और पाप में रति. dislike १,३,३,११७; जं० प०नाया०१; दस०८,२७; for virtuous actions and inclinaसूग० २, १, २६; उत्त० १०, १७, ३२, tion towards evil leeds"एगाअर१०२; प्रव० ४५७; क. प० २, १०३; तिरती" ठा० १, १:-रइसह. त्रि० (-रतिभत्त० १०६; क. गं० २, ७, ५, ३१; सह) पनि मने तिने सन १२ना२. अरति ठा० ६, १; (२) सावीस परिपतमाना और रति का सहन करने वाला. one who मे: परिषद. २२ परिषहों में से एक परिषह. can remain indifferent to the one of the twenty-two varieties feelings of attachment or of sufferings. उत्त० २, १४; भग० ८, dislike towards an object. ८; ( 3 ) / वियोग मनिष्ट संयोगथा। श्राया० १, ३, १, १०८; थर्नु मानसि हु:५. इष्टवियोग या अनिष्ट | अरंजर. पुं० (अरञ्जर ) सं०२ तरी प्रसिद्ध संयोग से होता हा मानसिक दुःख. mental distress caused by an unfavour पाशीना बी. लंजर के नाम से प्रसिद्ध able event. भग. १, ६-कम्म . न. __पानी का घड़ा. A pot of water known (-कर्मन्) ना यथा अपने संयम by the name of Laijara. ठा०४,४; વગેરેમાં અરતિ ઉત્પન્ન થાય તેવી એક નોક- | अरक्खुरी. स्त्री. ( श्ररक्षापुरी ) नियंद्रવાય મોહનીયની પ્રકૃતિ; અરતિ મેહનીય કર્મ. ધ્વજ રાજાની એક નગરી; સૂર્યની અશ્રમजिसके उदय से जीव को संयम आदि में अरति હિષી–સુર્યપ્રભાની પૂર્વભવની જન્મનગરી. उत्पन्न हो ऐसी एक नोकषाय मोहनीय की प्रकृति; जिनचन्द्र ध्वज राजा की एक नगरी; सूर्य की अरतिमोहनीय कर्म. a variety of Ka- अग्रनहिषो सूर्यप्रभा की जन्मपुरी. A town rina known as Nokaṣāya Mo- belonging to king Jinahanīya the maturing of which / chandra Dhvaja; a town in Page #468 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अरग ] which the brevious birth of Suryaprabha the principal queen of Surya took place. नाया०० ७; .go() sai qzùai zusi aussi; आर. आरा. The spoke of a wheel. ( ३८८ ) भग० २, १३, ५ ५ ५ राय० १२६; -- श्राउत्त. त्रि० (- आयुक्त - अरकैरभिविधिना युक्तोseकायुक्तः ) सर्व त२५ मारायी युक्त. चारों ओर आराओं से युक्त. furnished with spokes on all sides. भग० ३, १; - उत्तासिय त्रि० (- उत्वासित - अश्का । उत्त्रासिता श्रास्फालिता यत्र ) मां पैडाना सारा वामां आया छे ते. जिसमें आरे हिलते हों वह. with the spokes of the wheel caused to shake. भग०३, १; अरज्जंत. व० कृ०त्रि ० ( रज्यत्) - आसत न प्रतो; रामयी न रंगातो. आसक्त न होता हुआ. Being unattached; not affected by passions. विससु श्ररजतो, रज्जतो संजभम्मि य" उत्त० १६, १०; अरज्जुय. त्रि० (अरज्जुक ) २००३ - होरडा विनानुं. डोर विना का. Devoid of a rope. तंडु० - पास. पुं० (पाश) होर डा पगरने पाश-मंधन. डोरी बिना का बन्धन. bondage without a rope. तंडु० अरणि. पुं० ( रा ) अरगिनुं बाउ; માંહ।માંહિ ઘસવાથી અગ્નિ ઝરે તેવું લાકડું. आपस में घिसने पर अग्नि को उत्पन्न करने वाली अग्नि की लकड़ी. A fire-producing wooden stick; wood of Arani tree used to kindle fire by friction. " जहा य श्री अरणी संतो " उत्त० १३, १८; नाया० १८; राय० २६४, सूय० २, १, १६; भग० ११, ६; १८, ७; भत्त० १२३; जं० प०५, ११४; रशिया. स्त्री० ( धरणिका ) ! अंध जीन्रूप हे सेवी थे वनस्पति, एक For Private [ अरय वनस्पति; जिसका स्कंध ही बीजरूप है वह. A variety of vegetation grow. ing out of the branches of the original stem. आया० १,१, ५, १३०; अरण्ण न० ( अरण्य ) निर्जन नंगस; वसति विनानी अटवी निर्जन वन A forest; a tenantless forest. उत्त० २५, २६; भग० ७, ६; परह० २, ३; प्रोघ० नि० १६६; सू० १, १, १, १६; जं० प० २, ३१; विशे० १४५५; श्ररण्णवर्डिसग. पुं० ( अरण्यावतंसक ) અગીયારમા દેવલાકનું અરણ્યાવતંસક નામે એક વિમાન, કે જેના દેવતાની ૨૧ સાગરની स्थिति छे. ग्यारहवें देवलोक का अरण्यावतंसक नामक एक विमान, जहां के निवासी देवों की २१ सागर की स्थिति - श्रायु है. A heavenly abode of the eleventh Devaloka, Aranyavatamsaka by name; the gods of this abode live for twenty-one Sāgaras of time. सम ० २१: श्ररति श्री० ( अरति) भुमो 'घर' शब्द, देखो 'अरइ' शब्द. Vide 'ग्रह' सम० २१; ठा० १, १, ओ० २१, भग० १, ६; पन्न० २३; - परिसह. पुं० ( - परिषह ) लुभेो 'अपरिसह' श६. देखो 'अरइपरिसह' शब्द. vide ' अरइपरिसह ' सम० २२: - रति. स्त्री० (-रति ) । 'अरइरइ' २०६. देखो 'अरइरई' शब्द. vide 'अरइरइ' पन्न० २२; अर. पुं० ( अरक ) पैडाना मारा. पहिये का श्रारा. A spoke of a wheel. नंदी ० ५; अर. पुं० ( अरजस् ) : २००२डित; सिद्ध भगवान् कर्मरूपी रज रहित; सिद्ध भगवान्. Free from Karmic dust; a Siddha. भग० ३ १ ( २ ) ८८ मनो એક મહાગ્રહ. ८८ ग्रहों में से एक महाग्रह a major planet out of eighty-eight planets. ठा Personal Use Only Page #469 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अरयाण ] ( ३८६) [अरह - २, ३; सू० ५० ५०; ( 3 ) पायमा वसोना संरेख नलि: २स विनानु; नी२स. हींग विमानना मे पाथर्डी. पांचवें देवलोक | आदि द्रव्य स संस्कारित न किया हुश्रा; रस के विमान का एक पाथड़ा-परत. a.layer | हित; नीरस. Insipid; tasteless; of the heavenly abode of the juice-loss. " अरसं विरसं वावि, सूश्यं fifth Devaloka. ठा० ६; (४) त्रि. वा असूइयं " दस० ५, १, ६८; श्रोव० १६; २०४-मेसहित. रज राहत; निर्मल. free from नाया० १६; भग० २, १०;६, ३३; ११, १,२०, dirt. कप्प० २, १३;-अंबर.न०(-अम्बर) ५;-आहार. पुं० (-आहार ) २स पिनाना २०४२हित पत्र. स्वच्छ वस्त्र; रज राहत वस्त्र. माल।२. रस रहित आहार. in-sipid cloth or garment free from dust. food; tasteless food. ठा० ५,१; (२) जं० प० ५, ११८; कप्प० २, १३;-अं- નીરસ આહાર લેવાનો અભિપ્રહ ધારણ કરનાર बरवत्थ. न० (-अम्बरवस्त्र ) २००२हित साधु. नीरस आहार ग्रहण करने का अभिग्रह भाशयां २५२७१रत्र; नि सु . रज धारण करने वाला साधु. an ascetic who रहित श्राकाश के समान स्वच्छ वस्त्र; निर्मल वस्त्र. has vowad to receive tasteless a clean cloth; cloth as clean as food.ठा. ५,१; परह० २, १;-जीवि. पुं. the sky. भग० ३, २; जं० ५० (-जीविन्-अरसेन जीवितुं शीलमस्येति)२स अरयणि. पुं० ( अरनि) विस्तृत मांगणि આહારથી જીવનાર;અભિગ્રહ ધારી મુનિવિશેષ. सलिन हाय. विस्तृत-खुली अंगुली सहित हाथ, रसहीन याहार से जीने वाला; अभिग्रहधारी मुनि A hand with the fingers विशेष. an ascetic living on tastestretched. ठा. ४,४; less food. ठा० ५, १; भग० ६, ३३; -मेह. पुं० (-मेघ ) २स विनाने। १२सा; अरया. स्त्री० (*अरजा-अरजस्) मुवियनी જેને ઘણે ત્રહ ન રહે તેવો વરસાદ. भुन्य सयानी. कुमुद विजय की मुख्य रस रहित वर्षा. unsubstantial train. राजधानी. The capital city of जं. प. २, ३६; भग० ७, ६ Kumuda Vijaya. foto अरह. पुं० (अरहस्- न विद्यते रहो गुप्तं यस्याअरवग.त्रि० (अर्वक ) अब देशमा रहेनार सावरहाः)६४ ५ २७२५ नोनी हार मनुष्य वगेरे. अब देश के रहने वाले मनुष्य नयाते; अरिहंत भगवान्. कोई भी रहस्य जिस वगैरह. ( A resident etc.) of the से छिपा नहीं है वह; अरिहंत भगवान्. One to. Arva country. पन्न० १; whom nothing can be a secret; अरविंद. न० ( अरविन्द ) मस. कमल; पद्म. an Arihanta. ठा०४,१;८, १;-स्सर. A kind of lotus. 'geng at त्रि०(-स्वर) ना अट२-सवा छेते; जह अरविंदमाहु " सूय० १, ६, २२; મોટા અવાજવાળો; ખુલ્લી વાત કરનાર २, ३, १८; पन्न. १; पण्ह २, ४; उच्च स्वर वाला; बड़ी आवाज वाला.(one) -लोण. त्रि० (-लोचन ) भी समान having a loud voice; frank. नेत्रवाणी. अरविन्द-कमल के समान ' हैं नेत्र' " अरहस्सरा केइ चिरठितीया " सूय. जिसके, वह. lotus-oyed. कप्प० ३, ४७| १, ५, २, ११; अरस. त्रि. (अरस ) लिंग आदि यथी। अरह. पुं० (महत्) / माहिना पूनीय; Page #470 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अरहश्र-य] ( ३६० ) [ अरहरणय तीर्थ:२; अक्षित मगवान. इन्द्रादिकों का state of an Arihanta. प्रव. १५०७; पूज्य; तीर्थकर; अरिहंत भगवान्. One | श्ररहह. पुं० ( अरघट्ट ) पाणी दयानु ३८; worthy of worship by Indra etc; घटीयंत्र; घरमा पानी निकालने का घटीयंत्रः a Tirthankara. (२) अवधिज्ञानी भने TEZ. A water-wheel with pots मनः पर्यज्ञानी.अवधिज्ञानी और मनपर्यवज्ञानी. fixed in it to draw water from one possessed of Avadhijñāna a well. “ जम्ममरणारहट्टे भित्तण भवा and Manah pary a vajñāna. विमुच्चिहिसि" अाउ० ५६; पण्ह० १, १; " तो अरहा प० तं० श्रोहिनाणअरहा पिं० नि० ८३; वनाणपरहा केवलनाणअरहा" ठा० । अरहराणय. पुं० (अरहनक) या नगरी ३, ४, नंदी० ४३; उत्त० ६, १८, सू० નિવાસી એક વહાણવટી શ્રાવક, કે જેને प० २०; श्रोव० १०; नाया० ५;८; १६; સમુદ્રમાં દેવતાએ પરિપત આપ્યો, વ્રતથી भग. १, ४, २, १; ७, १; ६, ३२; जं० । ચબાવવાને બહાણને કુબાડવા જેવો દેખાવ प०२, ३०:-पलावि. पुं० (-प्रलापिन् ) કર્યો તો પણ તે ચલિત થયા નહિ; ત્યારે પિતે અરિહંત નહિ છતાં પોતાને અરિહંત ! દેવતા તેના ઉપર પ્રસન્ન થઈ એક મંડળની જેડ તરીકે બોલનાર, હું અરિહંત છું એમ મિથ્યા | ભેટ આપી ચાલ્યો ગયો. અરહકે તે કંડળ प्रसार ५२ना२. अरिहंत न होते हुए भी — मैं मीनाथन नेट माया, चंपा नगर निवासी अरिहंत हूं' ऐसा मिथ्या प्रलाप करने वाला. एक जहाजी धावक, जिसे समुद्र में देवता ने one vainly pretending to call कट दिया और व्रत से चलित होने के लिये himself Arihanta; one hypocri जहाज को दुबा देने का दृश्य दिखलाया; तो भी tically illing himself an वह चलित नहीं हुआ. तब देवता ने प्रसन्न होकर Arihanti. भग० १५, १; उसे एक जोड़ी कुंडल भेंट में दिये. अरहन्नक अरह अ-य. पुं० (अर्हत् ) अरह'. २२.६. ने वे कुंडल मल्लीनाथ को भेंट में दिये. A देखो 'अरह'. शब्द. Vide 'अरह' नाया. Srāvaka living in Champā city ८; १६; नाया• ध० १; भग० ५, ६, ७,६; and also a seafaring merchant; अरहो . ष० ए० he was greatly troubled l;y a अरहत. पुं० (अहत्) नुस! 'अरह' श६. god in the ocean; the god in देखो ‘अरह' शब्द. Vide‘अरह'. भग० ३, order to tempt him to give up २, ७,६१२, २; १५, १; २०, ८; आया. his vows threatened to sink १, ४, १, १२६, दसा. ६, ४; वव० १, his vessel but in vain. The god ३७; नाया० १; ८; १३, श्रोव. २०; then became pleased and preओघ नि० १; जं. प. २, ३४, ५, ११५; sented him a pair of golden ---लद्धि. स्त्री० (-लब्धि) विशेष earrings. Arhannaka presented જેથી અરિહંતપણું પ્રાપ્ત થાય તેવી લબ્ધિ. them to Mallinatha. नाया. ८ लब्धिविशेष; जिससे अरिहंतता प्राप्त (२)तारी नगीना इतना पुत्र, शे हो ऐसी लब्धि . a spiritual acquire- પિતાના માબાપ સાથે અન્મિત્ર આચાર્ય ment leading a man to the | पासेहीक्षा सीधी, पापना २५वास थय Page #471 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अरहरणय ] ( ३६१) अरि પછી અરણિક મુનિને ગોચરી જવું પડયું. heat. उत्त० टी० २; -समणोતડો સહન ન થવાથી તે પતત થયે, પણ . वासग. पुं० (-श्रमणोपासक ) सर તેની તેની માં જે આર્યા થયા છે, તેને બહુ |. सुन नामे अभीपास-श्राव. अरहદુઃખ લાગ્યું, તે ગાંડા થઈ ગયા. આખર ! नक नाम का साधुओं की उपासना करने वाला ભાગમાં ફસાએલ ચારણકે માતાની અવદશા | श्रावक. a Jaina layman of the જોઈ ત્યારે ફરી વૈરાગ્ય ધારણ કર્યું. માના | name of Arahannka. नाया. ८; કહેવાથી ફરી દીક્ષા લીધી, ધગધગતી શિલા ! अरहस्स. न. (अरहस्य-नास्ति रहस्यઉપર સંથારો કરી, તાપનો પરિષહ સહન | मपरं यस्मात्तदरहस्यम् ) गुलमा गुत छ थी. तारी नगरी के दत्त का शास्त्रनुं तत्व-२७२५. छेद शास्त्र का गुप्त से पुत्र, जिसने कि अपने माता पिता के गुप्त तत्व-रहस्य. The most abstruse साथ अहन्मित्र नामक आचार्य से दीक्षा ली. and deep meaning of Chheda पिता के स्वर्गवास हो जाने के पश्चात् अराणिक | Sistra. ठा०६;-भागि. पुं० (-भागिन् को भिक्षार्थ जाना पड़ा, परन्तु धूप सहन न (-रहस्यस्याभावोऽरहस्यं तद्भाजते यःस तथा) होने से वह दीक्षा से पतित हो गया और જેનાથી કંઈ રહસ્ય-ગુપ્ત નથી તે ; સર્વજ્ઞ, भोग में फँस गया, इससे इसकी माता को | परिसंत भगवान्. जिससे कोई रहस्य छिपा बहुत दुःख हुआ और इस दु ख से वह पाम- न हो वह; सर्वज्ञ; अरिहंत. omniscient; लसी हो गई. माता की यह दशा देखकर भोग में | Arihanta. ठा०६; फंसे हुए अरणिक को वैराग्य हुआ और माता रहा पुं० ( अर्हत् ) नुस' अरह' श६. के कहने से फिर दांक्षा धारणा की, तथा तप्स देखो ‘अरह ' शब्द. Vide 'अरह' भग० शिला ऊपर संथारा कर ताप का पारंषह १६, ५; १८, २; २०,८; २५, ६; निर. सहन किया. the son of Datta of the ३, १: अणुजो० १२७: सूय० २, ३, २२; city of Täri. He along with his ठा० ३, ४; कप्प. ५, १२०; जं. parents took Dikṣā from the प० २, ३० Acharya Arhanmitra. After अरहिय. त्रि. (अरहित ) निरंतर; विरह the death of his father he विना. निरंतर; सदा. Ceaseless; conti(Araņika Muni) had to go out nuous. "अरहियाभितावा तहवि तविंति" to bog alms. He could not सूय० १, ५, १, १५; bear the heat of the sun and fell off from his ascetic vows. tio Gova | श्रराग. त्रि० (अराग) २२खित. राग रहित. The mother, greatly distressed | Free froni passion or attachat this became mad. At lengh ment. भग० १७, २; Aramika pitying her again | अरि. पुं० (अरि ) हुश्मन; ; शत्रु. शत्रु; became a monk at her request दुश्मन.An enemy. जीवा० ३, ३; नाया. and performed Santhara on a | २; जं० प० २; "छवग्ग. पुं० (-पड्वर्गhot slab of stone and en- पण्णां वर्गः समुदायः षड्वर्गः ) भ, ५, dured the pain caused by सोममान महसनेमा (प) मे ७ तरिक्ष Page #472 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अरिट्ठ ] (३६२) [ अरिहा हुश्मनने समुदाय. काम, क्रोध, लोभ, मान, | श्ररिहनेमि. पुं० (अरिष्टनेमि ) या मद, और मोह इन छः अान्तरिक शत्रुओं का ચાવીસીના ભરતક્ષેત્રના બાવીસમા તીર્થંકર; समुदाय, the collection of the six યદુવંશમાં ઉત્પન્ન થએલ નેમિનાથ તીર્થકર, કે internal enemies. viz lust, જે પરણવા જતાં પશુઓનો પોકાર સાંભળ anger, greed,pride, intoxication રાજુલને પરણ્યા વિના પાછા વળ્યા and rapture. सूय० टी० १, १, ४, १; સંજમ લીધે અને બાવીસમા તીર્થંકર થયા. अरिह. पुं० न० (अरिष्ट) सिंगानु 3. नीम का वर्तमान चोवीसी के बावीसवें तीर्थंकर; यदुवंशी झाड़. tho Ninmb tree melia azedi- नेमिनाथ तीर्थकर, जो कि विवाह के लिये जाते rachta. पन्न० १; २; (२) महानुं वृक्ष मने समय रास्ते में पशुओं की पुकार सुन राजुल से ५२; लेना थी वस्त्र धावायछेते. अरीठे का विवाह किये बिना पीछे लौटे और दीक्षा धारणा वृक्ष और फल, जिसकी माग से वस्त्र धोये जाते | कर बावीसवें तीर्थकर हुए. The twentyहैं वह. the soap berry tree. पन्न. second Tirthankara of the १; ६; राय० ५०; ( 3 ) ५४२मा धर्मनाथ- Bharataksetra of the present तीर्थ:२ना प्रथम पशुधरनुं नाम. पन्द्रहवें Chovisi; the Tirthankara तीर्थंकर धर्मनाथ के पहिले गणधर का नाम. Neminätha born in the Yaduname of the first Ganadhara of vamsa. While on his way for the 15th Tirthankara Dharma- marriage, he heard the piteous nātha. सम०प० २३३; (४)पमासु२. cries of animals, as a result of वृषभासुर. Vrisabhasura; name of a which he turned back witliout demon. घरह ० १, ४; (५) यान्यावीसीना marrying Rājulā ( the proposed બાવીસમાં તીર્થંકર નેમિનાથનું અપર નામ. bride) and became a monk. Ho वर्तमान चोवीसी के बावीस ताथकर नेमिनाथ became the twenty-second Tirका दूसरा नाम. another name of the thaiikara. " तेणं का० ते० स० अरहा twenty-second Tirthankara Ne- अरिटनमी पंच चित्ते होत्था '' कप्प० ६, minātha of the present Chovi. १६६; ठा० २, ४; सम० १०; नाया० ५; si. सम० १०; ठा० २,४; (१) पांयमान- उत्त० २२, ४; अणुजो. ११६; निर० ५, सोनात्री पार्नु नाम. पांचवें देवलोक के | १; अंत० १, १; तीसरे पाथड़े (परत) का नाम. name रिट्ठपुरा. स्त्री० (अरिष्टपुरी) २०७14) of the third layer or stratum विजयनी भुम्य राजधानी. कच्छकावती विजय of the 5th Devaloka. प्रव. १४५५; की मुख्य राजधानी. The principal (७) याइमा सतनाय तीर्थ४२ना प्रथम capital of Kachchhakavati गधरतुं नाम. १४ वें तीर्थंकर अनन्तनाथ Vijaya.. प. के पहिले गणधर का नाम. name of the | अरिहा. स्त्री० ( अरिष्टा) मा४२७। विजयनी first Ganadhara ( apostle ) of | भु५ यानी. महाकच्छा विजय की मुख्य Anantanātha the 14th Tir- राजधानी. The principal capital thankara. प्रव० ३०७; of Mahakachchha Vijaya.०५० Page #473 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अरिता ] [ अरिहंत आता. स्त्री० ( प्ररिता) हुस्भनावट; शत्रुभाव | अरिह. त्रि० ( श्रर्ह ) योग्य; साय. योग्य; दुश्मनी, शत्रुता. Enmity; hostility. भग० १२, ७; लायक. Deserving; ft; worthy. नाया० ८ श्र० २०; भग०३, १; सु० च० १, ३५६, ( २ ) आयार्य मांहिनी पहवी योग्य; पूज्य आचार्य आदि की पदवीयोग्य; पूज्य possessing the qualities of a preceptor सम० ८; नाया ० ५; पंचा० १५, प्रव० १३५; अरिह. पुं० ( अर्घ ) भूल्य; हिम्मत मूल्य; कीमत. Price; cost; value. राय ० ८०; अरिहंत पुं० ( ईत्-भर्हन्ति सिद्धिसौधशि खरारोहणं चेत्यन्तः ) मोक्ष नवाने लायक; तीर्थ५२; ईत् भगवान् मोक्ष जाने के योग्य; तीर्थकर, श्रईत् भगवान्. One worthy of final liberation; a Tirthankara. " अरिहंति वंदनमंसणासि अरिहंति पूयसक्कारं सिद्धिगमणं च भरिहा तेरा घुषंति जं० प० भग० १, १, ३, १, १८, ७ २५, ७; नाया० १; ८; १६; पन० १ ० ३४; अगुजो० ४२; दस० ६, ४, २ कप्प० १, १६ आव ० १ २; प्रव० ४; अरिहंत पुं० (अरिहन्तु श्ररीनष्टकर्माणि इन्तीत्यरिहन्ता ) रूपी दुश्मनने भारनार; अरिहंत भगवान् कर्मरूपी दुश्मनों को मारने वाला; अरिहंत भगवान्. Destroyer of enemies in the form of Karmas; Arihanta. ओव० १२; भग० १, १; अणुजो • १३१; नाया० १६; दसा० १, १ - चेइय. पुं० न० (-चैत्य ) अस्ति संबंधी य स्मार सिन्हु-साधु, साधुना देष, थुभ - स्तूप वगेरे. अरिहंत सम्बन्धी कोई भी स्मारक चिन्हसाधु साधु का वेष और स्तूप आदिक. any of the marks by which an Arihanta is brought to mind, e. g. an ascetic, the garments of an ascetic oto: आरेवमण. पुं० (अरिदमन ) श्रीऋ । महेस्वाभीना सीतेरमा पुत्रतुंनाभ. श्री ऋषभदेव स्वामी के ७० वें पुत्र का नाम Name of the seventieth son of Sri Risabhadeva Svāmī. कप्प० ७; ( २ ) वसंतपुरनो येऊ राज्य, हे लेनी राजी भोर अभयदान मायुं तुं वसन्तपुर का एक राजा, जिसकी रानी ने चोर को अभय दान दिया था. an ancient king of Vasantapura whose queen had given an assurance of safety to a thief सूय० टी० १, ६, २३ ( ३६३ ) भारस. न० अर्शस् ) रस; ना भसा; मे लतने रोग. बवासीर; मस्स की व्याधि. Piles; hemorrhoids. जीवा० ३, ३३ भग० ३, ७; नाया० १३; जं० प० २, २४; शोध० नि० भा० १८४; अरिसा. बो० (अर्शस् ) रस; अन रोग. मस्से का रोग Piles; hemorrh oids. प्रव० १३६०; अरिसिल्ल. त्रि० (शीवत्) बरसना रोगवाओ. बवासीर की बीमारी वाला. ( Oue ) suffering from piles विवा० ७; V अरिह. धा० I. (ई) योग्य मनवुः साय पुं; पूज्य थयुं. योग्य बनना; लायक होना; पूज्य होना. To deserve; to be deserving of worship. अरि-ति. सू० १, ३, २, ७, दस० ८, २०; भग० २५, ७; श्ररिहर आया० १, ३, २, ११३; अरिहसि भग० १५., १; ५० For Private Personal Use Only Page #474 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अरिहदत्त ] (३६४) [ अरुणप्पम भग. ३, २; श्रोत्र० ३६;-भासिय. रहित; निरोगी. Free from disease; वि० (-भापित ) निना Hina- healthy. भग० १, १; श्रोव० १०; कप्प. ५० पेस. आरहंत कथित; अरिहंत का कहा २, १५; सम० १; नाया. १; हुआ. told by or explained by अरुण. पुं० ( अरुण ) रियास क्षेत्रमा वियst. Arihanta. सूय० १, ६, २६;-मणु - વઈ નામે વાટલા વૈતાઢય પર્વતને અધિકાતા एणाय. त्रि. (-अनुज्ञात ) मति तय हेयता. हरिवर्प क्षेत्र के वियडावइ नामक वाटला रूपे याल. ग्रारहंत द्वारा कर्तव्य रूप बत- वैतान्य पर्वत का अविष्टातृ देव. The presiलाया हुआ. prescribed as a duty ding deity of Vātalā Vaitādhya by Arihanta. पन्न. १२;-वंस. पुं० mountain called Viyarhāvai (-वंश) मरितनोवंश. अरिहत का वंश. the in Harivarsa Ksetra.ज. प. ठा. genealogy of Arihanta. ठा. ३, २, ३; (२)८८ महाभांना ५४ भी अह. १;-सातण न० (-शासन ) गरिन- ८८ महाग्रहों में से ५४ वाँ ग्रह. the तीय:२D शासन-हीन नदर्शन. अरिहंत- 54th of the 88 great planets. तीर्थकर का शासन; जैन दर्शन. the canon सू० प० २०; टा० २, ३; ( 3 ) सूर्यनी प्रभा of Arihantas; the Jaina canon श्वाना समय. सूर्य की प्रभा फूटने का समय. or clhurch. पराह० २, ५; dawn. श्रोध नि० २६६: ( ४ ) नन्हीअरिहदत्त. पुं० ( अई दत्त ) मार्य सुस्थित શ્વવર સમુદ્ર અને અસાદગ સમુદ્રની j५. नंदीश्वरवर समुद्र और थरुणोઅને માતબુદ્દા પચમા સિનું નામ. श्याम युरियन ओर पातबुद्ध के पांचवे शिष्य दग समुद्र के बीच का द्वाप. the island hetween the two oceang का नाम..Name of the tirthdisciple viz Vandiśvaravara and Arunoof Arya-Susthit:and Supratibuddha. कप्प०८, daga. सू. प. १६; जं. प. अरुणप्पभ. पुं० (अरुणप्रभ ) अनुसंधर अरिहादगण. पुं० (अर्हदत्त ) या सिमिदिन। हेयोनायोथा नागरागर्नु नाम. अनुवलंधर देवों याथा शि५. प्राय सिंहगिरि का चौथा शिष्य. का चौथा नागराजा. The fourth king of The fourth disciple of Arya- the Anuvelandhara gods. Fjalo Simhagiri. कप्प० ८; ३, ४; (२) १९५ समुद्नमा उत्तर दिशाये ४२ अरिहदिन. पुं० ( अईदत्त ) भुमी अरिह- હજાર જોજન ઉપરે આવેલ અનુલંધર દેવનો दिएण' श६. देखो - अरिहदिएण' शब्द. पावास पर्वत. लवण समुद्र की उत्तर दिशा में Vide — अरिहदिण्ण'. कप्प० ८; ४२ हज़ार योजन की दूरी पर अनुवेलंधर देवों का आवास पर्वत-निवास स्थान. the अरिहया. स्त्री० ( अहत्ता ) अति : mountaina-bode of the Anuve. तीय५२५४. अरिहंतपना. Status of an landhara gods in the north of Arihanta; Tirthankara-hood. Lavaņa ocean at a distance of पंचा. ८, ४०० 42 thousend Yojanas. ठा० ४, २:(७) अरुअ. त्रि. (अरुज् ) रे ॥२हित; निरे रोग | रानां सालdिemi . राहु के लाल Page #475 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अरुणप्पभा ] ( ३१५ ) कान्ति बाजे पुद्गल. tha red particles | अरुणवरमहाभद्द. पुं० ( अरुणवरमहाभद्र ) of matter of the body of Rahu. चं० १० २०१ युवा अधिपति देवता. अरुणवर द्वीन का अविपति देव. The presiding deity of Arunavara island. जीवा० ३, ४, अरुणवरोभास. पुं० ( श्ररुणवरावभास) એ નામને એક દીપ અને એક સમુદ્ર. एक द्वीप और एक समुद्र का नाम Name of an ocean; also the name of an island जीवा० ३, ४ अरुणवरोभासभद पुं० ( अरुणवराव भासभद्र ) अ युवरलास झीपना अधिटाता हेवता. अरुणवरभास द्वीप का श्र वित्रातृ देव. The presiding deity of Arunavarabhasa island. जीवा० ३, ४, सू० ५० १६: अरुणवरोभास महाभद पुं० (अरुणवरावभाअधिपति समहाभद्र) वरमास । देवता. अरुणवरभास द्वीप का अवित देव. The presiding deity of Arunavarabhasa island जावा० ३, ४; सू० ५० ११; अरुणप्पभा. स्त्री० ( श्ररुणप्रभा ) ८ भातीर्थ :नी या पानु नाम ६ वें तीर्थंकर की प्रव्रज्या पालकी का नाम Name of the Pravrajya palanquin of the ninth Tirthankara सम० प० २३१; अरुणभद्द. पुं० ( अरुणभद्र ) ३वर सभुद्रनो अधिपति देवता अरुणवर समुद्र का अविपति देव. The presiding deity of Arupavara ocean. सू० प० १६; जीवा० ३, अरुण महाभद पुं० ( अरुण महाभद्र ) भो उपो शह देखो ऊपर का शब्द. Vide the above word. सू० १० १६, जीवा० ३; अरुणवर. पुं० ( अरुणवर ) मे नामने। द्वीप समं समुद्र इस नाम का एक द्वीप और एक समुद्र. An ocean of that name; an island of that name. पन्न० १५; सू० ५० १६; जीवा० ३, ४, अजो० १०३ - दीव. पुं० (-द्वीप) नामनो द्वीप एक द्वीप का नाम. an island of that name भग०२, ८ - समुद्द. पुं० ( - समुद्र ) એ નામને એક સમુદ્ર, કે જેમાંથી તમકાય नीस छे. एक समुद्र का नाम, जिसमें से तमस्काय निकला हुआ हैं. name of an ocean from which Tamaskaya has emanated. प्रव० १४१२; अरुण्वरभद्द पुं० ( अरुणवरभद्र ) भावर द्वापना अधिपति हेव अहणवर द्वीप का पति देव. The presiding deity Arunavara island. of जीवा ० ३, ४, [ अरुणाभ श्रहणबरोभासमहावर. पुं० ( ग्रहणबराव - भासमहावर ) सरुावलास समुद्रना अधिपति देवता. अश्वरोनास समुद्र का आरति देव. The presiding deity of Arunavarobhasa ocean. सू० प० १६; जीवा ३, ४; अरुणवरोभासवर पुं० ( अरुणवरावभासवर ) अस्वलास समुद्रनो अधिपति हेवता. अरुणवरोभास समुद्र का अधिपति देव. The presiding deity of Arunavarobhāsa ocean जीवा ० ३, ४ सृ० प० १६; अरुणाभ. पुं. (अरुणाभ ) राहुन सास अन्तिवाणां गण, राहु के लालकान्ति वाले पुद्गल. The For Private Personal Use Only Page #476 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अरुणावडिसग] ( ३६६) [ मरुहंत red material particles of Rāhu. अरुणोदय. पुं० (अरुणोदक ) | सू. प० २०; (२) पायमा वसोनु म३- " अरुणोदग" श६. देखो " अरुणोदग" शाल नामर्नु विमान. पांचवें देवलोक का शब्द. Vide “अरुणोदग". भग. अरुणाभ नामक विमान. the heavenly ६, ५;-समुद्द. त्रि० (-समुद्र) नुसे। ubode of the fifth Devaloka, " अरुणोदग" श६. देखो " अरुणोदग" Arunabha by name. सम• ८,भग शन्द. vide " अरुणोदग. " भग० २, ८, ७,६; १८,७; सू० प० १६; ६, ५; अरुणावाडिसग. पुं.(अरुणावतंसक) - अरुणोपवाय. पुं० (अरुणोपपात ) ७२ सूत्र માંનું એક કાલિક સૂત્ર, કે જેમાં અરુણ આરમા દેવલોકનું એ નામનું એક વિમાન, કે દેવતાની ઉત્પત્તિ સંબંધી હકીકત હતી. હાલ જેના દેવતાનું આયુષ્ય એકવીસ સાગરોપમનું छ. ग्यारहवें देवलोक के एक विमान का नाम, ते विच्छे थ/ गयेस छे. ७२ सूत्रों में से जिसके निवासी देवों की आयु २१ सागरोपम एक कालिक सूत्र, जिसमें अरुण देवता की उत्पत्ति के सम्बन्ध में वर्णन था. इस सूत्र का की है. The name of an abode of अब विच्छेद हो गया है.A Kalika Sutra, the eleventh heavenly region; forming one of the seventythe resident gods of which have two Sutras. It contained an a duration of life for twenty account of the origin of Aruņa one Sagaropamas. सम० २१; god. It is at present not in अरुणुत्तरडिंसग. पुं० (अरुणोत्तरावतंसक) existence. नंदी० ४३; वव. १०, २८, અરુણત્તરાવતંસક નામનું પાંચમા દેવલેકનું अरुय. न. (अरुष) भप्र!; घा. जख्म; मे विमान. पाँचवें देवलोक के एक विमान घाव; व्रण. A wound; a cut. “ नातिका नाम. A heavenly abode of कंडूइयं सेयं अरुयस्सावरज्झत्ति" सूय० १, the fifth Devaloka, Aruņotta- ३, ३, १३, ravatamsaka by name. सम० ८; अरुह. पुं० (अर्हत् ) अत-तीर्थ:२; भरिखत. अरिहंत; तीर्थकर. Arihanta; Tirthanअरुणोद. पुं० (अरुणोद ) म नामे मे kara. विशे० २०८५ दी५ मने में समुद्र. अरुणोद नाम का एक अरुह. त्रि. ( अर्ह ) योय; साय५. योग्य, द्वीप और एक समुद्र. An island of लायक. Worthy; deserving. विशे० that name; an ocean of that ३३६८; name. सू० ५० १६ अरुह. पुं० ( अरुह-न रोहति भूयः संसारे अरुणोदग. पुं० (अरुणोदक ) १० दीपने समुत्पद्यत इत्यरुहः) -मरहित; सि ३२ते म ग नामने समुद्र. अरुण द्वीप भगवान्. जन्म रहित; सिद्ध भगवान्. Free को घेरे हुए अरुणोदक नामक समुद्र. from birth; a Siddha. भग० १, १; An ocean named Arunodaka | अरुहंत. पुं० (अरुहत्-न रोहति संसारे भूयो encircling the Aruņa Dvipa. दग्धवीजवादित्यरुहन् ) अरिहंत भगवान्. सू० ५० १६; भग० १३, ६; अरिहन्त भगवान्. Arihanta. भग०१,१; Page #477 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अरूष ] रूव त्रि० (श्ररूप- न विद्यते रूपं यस्यासावरूपः रूपरहित; वरहित. रूप रहित; वर्ण रहित. Formless; colourless भग० ७, १०; - काय. पुं० (- काय ) धर्मास्तिमाय, अधસ્તિકાય, આકાશાસ્તિકાય અને જીવાસ્તિ4. धर्मास्तिकाय, अधर्मास्तिकाय, आकाशास्तिकाय और जीवास्तिकाय. the four | substances viz Dharmastikāya, Adharmāstikāya, Akāśāstikaya and Jivāstikāya. भग० ७, १०; रूवि. त्रि० ( अरूपिन्- रूपं मूर्त्तिर्वर्णादिमत्वं तन्नास्ति यस्येत्यरूपी) रूपरहित; रूप वगरनुं. अमूर्त रूप रहित; अरूपी Formless; colourless. उत्त० ३६, ४, ६५; ठा० २, १, ४, १; भग० २, १०; ७, ७, ११, १०; १३, ७, १६, ८, १७, २ आया० १, ५, ६, १७०; - श्रजीव. त्रि० (- श्रजीव ) धर्मास्तिडाय यदि यार व द्रव्य धर्मास्तिकाय आदि चार अजीव द्रव्य the four material substances viz Dharmastikäya etc. भग० १०, १, ११, १० - श्रजीवदव्व. न० ( - अजीवद्रव्य ) अरूपी व पार्थः ધર્મ, અધર્મ, આકાશ અને કાળ એ ચારદ્રવ્ય. रूप रहित अजीव पदार्थ, धर्म, अधर्म, आकाश और काल ये चार द्रव्य. the four formless material substances viz Dharma, Adharma, Kala and Akāśa. भग• २५, २; - जीवपण्णवरणा. स्त्री० (-अजीवप्रज्ञापना ) रूपी अलवनी परूपणा-निरूपण. रूप रहित श्रजीव पदार्थों का निरूपण. explanation of the formless material substances. पक्ष० १; --- काय. पुं० (-काय) लुभे। “अरूवकाय" ६. देखो अरूवकाय शब्द. vide (c 17 श्ररूवकाय. भग० ७, १०; << ( ३१७ ) 33 For Private [ अलंकार श्ररोग. त्रि ० ( श्ररोग ) पीडारहित; रोगरहित. पीडा रहित; रोग रहित; नीरोग. Free from disease or pain. भग० १८, १; अरोगि. त्रि० (अरोगिन् ) । 'रोग' श^६. देखो" अरोग " शब्द. Vide "श्ररोग. "दस ० ६, ६१; पिं० नि० ४१३; निसी० ९३, ३५० श्ररोग्ग. त्रि० ( श्ररोग ) "अरोग' श६. देखो " रोग " शब्द. Vide " अरोग. आया० २, १५, १७६; अरोय-ए-माण. व० कृ० त्रि० (अरोचयत्) न यवत नहीं रुचता हुआ. Not pleasing. भग० ३, १, ६, ३३; नाया० १५; १६; ल. त्रि० ( अल ) ष्ट अवामी समर्थ. इष्ट कार्य करने में समर्थ. One able to perform a desired work. आया• २, ५, १, ૧૪૭, ( ૨ ) અલાદેવીનું सिंहासन लादेवी का सिंहासन. the throne of Aladevi नाया • ६० ३; अलं अ० (अलम् ) परिपूर्ग पर्याप्त परिपूर्ण; पर्याप्त Full full of perfection. भत्त० ५; पंचा० ६, ५०; श्राया० १, ३, २, १११; १, ७, ५, २१६; (२) समर्थ. समर्थ. able; capable. दस० ७, २७, ८, ६२; भग० ११, ११; १५, १; नाया० १ ८ १४; १६; निसी० १४, ७; उत्त० ६, ३; ( 3 ) प्रतिषेध; निषेध; ना२. प्रतिषेध; निषेध; नामंजूर. an indeclinable showing prohibition; no more. सूय० नि० टी ० २, ७, २०४; ( ४ ) अति; धं स्मृत्यन्त. बहुत; अत्यंत enough; too much. ओव• अलंकरण. त्रि० ( अलङ्करण ) शोला २५. शोभाकारक. Adorning; beautifying; embellishing. कप्प० ३, ३६; अलंकार. पुं० ( अलङ्कार ) आभूषण; देशाકાર, માળાલંકાર, વસ્ત્રાલંકાર અને આભરણા Personal Use Only Page #478 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अलंकारिय] ( ३६८) [ अलंबुसा લંકાર એ ચાર પ્રકારના અલંકારમાંને ગમે वाने की जगह. a room set apart for ते २. श्राभूषण; गहना; कशालकार, shaving purposes. नाया०२, १३;मालालंकार, वस्त्रालंकार और आभूषणालंकार सहा. स्त्री० (-सभा) तुमो उपमा शा. इन चार प्रकार के अलंकारों में से कोई भी एक देखो ऊपर का शब्द. vide the above प्रकार का अलंकार. Any one of the | word. नाया. १३; ठा० ५,३; fourkinds of embellishment, viz/ अलंकारिय. त्रि. (अलङ्कारित ) भाभूपय those for the hair, those con. पोरेथा मत २५. श्राभूषण-गहनों से sisting of garlands, rich clothes, | अलंकृत, Adorned; ornamented. and gold and silver ornaments.. भग० ६, ३३ " तएणं से सूरियाभे देवे केसालंकारेणं | अलंकिअ-य. त्रि. (अलकृत) संत; मालालंकारेणं वत्थालंकारेणं ग्राभरणालंकारेणं વિભૂતિ; મુકુટ આદિથી શણગારેલ; શોભાचउबिहेण अलंकारेण श्रकिए विभूसिए वेस; असंधारयुक्त. अलंकृत; सुशाभित; मुकुट समाणे'राय. १८५नाया. १; २,१४,१६) आदि से मारा हुआ; अलंकार युक्त. Adorn१८; दस० २,२; भग० ३, १;७,६६,३३,१५, ed; ornamented. श्रोत्र. ११; ३१; १; ठा० ४, ४; दता०६, ४, कप्प० ४, ८२, श्राया० २,२,४, १७०; अणुजो० १२८; टा. जं. प. ५, ११ -सभा. स्त्री० (-सभा) ७, १; उत्त० ३०,२२; नाया. १; भग. ६, અલંકાર-ઘરેણું પહેરની સભા-બેઠક-ઘર. ३३, १८, ५; निसी० १२, ३४; कप्प. ४, गहने पहिरने का घर. a chamber ६२, ६७(२)न.२५८ मगमगररथी reserved for putting on orna. त; गायनो मे गुस. गायन का एक ments. जावा. ३, ४, गुण; सष्ट स्वर से गाना. singing in अलंकारिय. पुं० ( अलङ्कारिक ) : नार्थ distinct tunes or strains, re garded as a merit in inusic. पाए नापित. नाई. A barber. विवा. श्रगुजा. १२८, जावा. ३; ६; नाया० १३; (२) सं.२; घरेशा. अलंघणिज. त्रि. (अलङयनीय ) बंधन अलंकार; गहना. an ornament. नाया. ४२॥ यो नाg. उल्लंघन करने के अयोग्य. १३: ठा. ५, १; जं०प०४;८८,-कम्म.न. Intransgressible. सु. च० २, ४४४; (-कर्नन् ) ३२ महिसमारवाभ: क्षु२४ भ; | अलंब. त्रि. (अलम्ब) सांघु नहि हुँ. जो नाहित.२१॥ ते. केश-बाल वगरह बनान लंबा न हो वह; छोटा. Not long; short. का कम; चौरकम; वाल नख आदि काटना. "अयाञ्छि अलबकुच्छि” उवा० २,१०१; shaving, hair--cutting etc. igaro --कुक्खि त्रि. ( कुक्षि) ४२दिन क्षि६; नाया० २; १६;-सभा. स्ना० (-सभा) દુખ છે જેની તે, જેની ૬ખ વધારે લાંબી જ્યાં બેસી અલંકાર ઘરેણાં પહેરાય તેવું સ્થાન; नया ते. जिसकी कुक्षी-कास बहुत लंबी न माभूपए। परसानी सला-५२. जहां बैठकर हो वह (010 ) of sinall womb; श्राभूषण पहिरे जाय वह घर. a chamber having a womb not very loug. reserved for putting on orname नाया. १; nts. जं.प. ४, ८८ राय०१६ठा ०५,३; अलंबुसा स्त्री (अलम्बुपा)उत्तरुय पत७५२ (२) मत राकानी. हजामत कर• पसनारी आइमानी पक्षीमारि.उत्तर Page #479 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अलंभित्ता ] रुचक पर्वत पर रहने वाली आठ दिशाकुमारियों में से पहिली दिशाकुमारी. 'The first of the eight Disākumārīs residing on Uttara Ruchaka mountain. जं० प०५, ११४० ( ३६६ ) अलंभित्ता. सं० कृ० ० ( अलब्ध्वा ) नयाभीने; भेजव्या पर बिना पाये; बिना प्राप्त क्रिये. Without getting; without having obtained. ठा० ३, २; अलंभाग समत्थ. त्रि० ( प्रलंभोग समर्थ ) ભોગ ભોગવવાને પુરતી રીતે સમર્થ થયેલ; भर पानीमां आवेल. भोग भोगने में पूर्ण रीति से समर्थ. Fully capable of worldly enjoyments; in the full spring of life. श्रोव • अलकापुरी. स्त्री. ( अलकापुरी ) सङि शास्त्र प्रमाणे भेरी नगरी लौकिक शास्त्र के धनुसार कुबेर की नगरी. The city belonging to Kubera according to popular mythology. जं० प० ३, ४१; लक्क पुं० ( लर्क ) वाराणुसी नगरीनो राज्न वाराणसी नगरी का राजा A king of the city of Varanasi. अंत• ६, १६; लक्ख. पुं० ( चलद ) अंतगड सूत्रना छठ्ठा वर्गना सोजमा अध्ययनतुं नाभं. अन्तगड सूत्र के छठे वर्ग के सोलहवें अध्याय का नाम. The sixteenth chapter of the sixth section of Antagada Sūtra. अंत ६,१६; (२) महावीरस्वामीना समयमां अशीपारसी (वार खुसी) नगरीनो मे राम, કે જેણે મેટા પુત્રને ૨ ન્યૂ સોપી મહાવીર સ્વામી ૫ સે દીક્ષા લીધી; અગીયાર અંગને અભ્યાસ કરી, ઘણા વરસની પ્રવજ્યા પાળી, વિપુલ પર્વત ઉપર સથારે કરી સિદ્ધિ મેળવી. [ अलत्तश्रय महावीर स्वामी के समय का काशी (वाराण(सी) नगरी का एक राजा, जिसने अपने बड़े पुत्र को राज्य दे, महावीर स्वामी से दीक्षा ती और ग्यारह अंगों का अभ्यासकर बहुत वर्षो तक दीक्षा का पालन किया, तथा अन्त में विपुल पर्वत के ऊपर संथाराकर सिद्धि प्राप्त की. a king of Benares contem porary with Mahavira Svami, who resigned his kingdom in favour of his eldest son, took Dikṣa from Mahavira, studied eleven Angas, practised asceticism for many years performed Santhara on Vipula mount and became Siddha. अंत• ६, १६; अलक्खण न० ( श्रलक्षण ) अपलक्षणु. कुलक्षण; खराब चिन्ह. A bad sign; a bad habit. ( २ ) त्रि० सारां लक्ष रति श्रच्छे लक्षणों से रहित devoid of good signs. नाया० २: अलक्खण्या. स्त्री० (अलक्षणता ) असमंजस लापशुः यद्वा तद्राभोस ते. असमञ्जस भाषण; यद्वा तद्वा बोलना. Reckless, wanton speech. विशे० ३४७; " लगापुरी. स्त्री० ( अलकापुरी ) लुखो "अलकापुरी ०६. देखो "अलकापुरी" शब्द. Vide "अलकापुरी". अं० १; अलग्ग. त्रि ( अलग्न ) असं न सागेल. न लगा हुआ; असम्बद्ध. Unconnected; not joined together. पंचा० ३ २१; अलत्त. पुं० ( अलक्त ) साक्षा रस; असते. लाख का रस; लाक्षारस. Lac; a darkred_transparent substance. निर० ३, ४, लत्तय पुं० ( अलक्तक ) असतो. ज्ञाख. Lac; a dark-red trans For Private Personal Use Only Page #480 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अलत्तग ] (४००) [ अलस - - parent substance. (२) त्रि० सामथा being obtained. नाया० ६; १६; रंगेसो; साय. लाख से रंगा हुश्रा; लाल. | अलभमाण. व. कृ. त्रि. (अलभमान) न dyed with lac; of scarlet colour. पामतो . प्राप्त न करता हुआ. Not "जे रत्तए ते मलत्तए"श्रणुजो. १३१%3 obtaining. निसी० १०, ४४; नाया० २; अलत्तग.न. (अलक्तक)मसत्तालगन ८६; १६; श्रीव. ३१ मे द्रव्य. लाख: लाल रंग का एक द्रव्य. | अलमसिरी. त्रि. (अलभश्री) असावीनी Lae; a dark-red transparent पूर्वनी भाता. अलादेवी की पूर्वकी माता. substance. अणुत्त०३, १; The former mother of Alādevi. अलच. त्रि.(अलब्ध)नमिले प्रासन नाया. ध०३; योस. नहीं मिला हुआ; अप्राप्त. | *अलमंथु. त्रि. (अलमस्तु-समर्थ) समर्थ; Unobtained; not obtained. शतिमान. समर्थ; शक्ति वाला. Powerful; ठा० ५, २; नाया• ५; भग• १८, १०; strong. ठा० ४, २, -पत्य. त्रि. (-पूर्व) पूर्व प्रास- | अलमत्थु. त्रि. (अलमस्तु ) मस ५।नलि रेस; आ मत नडि मणेस. पहिले | रे। मेवी रीत निषेध ४२ना२. 'बस, समाप्त, कभी न मिला हुआ. not obtained अब न करो' इस प्रकार निषेध करने वाला. before; never obtained before. Enough of it; don't do it. भग. पाया० १, ६, ३,८; ७, ८; ठा० ४, २; अलद्धिजुरा. त्रि० (अलब्धियुक्त ) २५३धि- | श्रलय. न० ( अलक) विछिन। 21. बिच्छू અપ્રાપ્તિવાળું; જેને આહારાદિકનો લાભ ન મળે का डंक. A scorpion's sting. "अलए ते. अलब्धि सहित; जिसे आहारादिक का लाभ भंजावइ" विवा० १, ६; न हो वह. (One) with non-attain- | अलया. स्त्रो० (अलका) नुस“अलकापुरी" ment of e. g. focd etc. पंचा. १८, श६. देखो 'अलकापुरी' शब्द. Vide ३६; “अलकापुरी". नाया. ४; अलद्धिय. त्रि० (अलब्धिक) AGurj; | अलयापुरी. श्री. (अलकापुरी) मा साम Ri; A sत. लब्धि रहित; लाभ " अलकापुरी" श६. देखो " अलकापुरी" बिना का. (One) having no attain- शब्द. Vide “ अलकापुरी " अंत०१, १; ment or acquirement of. भग• | नाया. ५; ८, २; ओव. | अलव. त्रि. (अलप-लपन्तीति लपा वाचाला:, अल अं. सं. कृ. अ.(अलब्ध्वा )मेणव्या । न लपा अलपा मौनव्रतिनः) भानप्रतधारी. विना; न पीने. बिना प्राप्त किये; बिना पाये. मौन व्रत धारण करने वाला. (One) with Without having obtained; hav- | ___a vow of silence. सूय० २, ६, १५; ing not obtained. “अलधुश्रं नो | अलस. त्रि. (अलस) मासु, प्रभाही. परिदेवएजा" दस० ६, ३, ४, आलसी;प्रमादी.Lazy; idle;negligent. अलब्भमाण. व० कृत्रि (अलभ्यमान)नात पिं० नि० २६५; ओघ० नि० भा० ४८; (२) थ; न म. प्राप्त न होता हुआ; न मिलता भन्; घी . मंद; ठंडा; सुस्त. slow; not हुआ. Being not obtained; not quick; dull प्रोप०नि० ४८; (३) पु. Page #481 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अलसग ] (४०१) [ अलाभ-य - असायो. एक प्रकार का वरसाती दो इन्द्रिय | Vāraṇasi; the mother of Alā वाला जीवविशेष; अलसीया. the snake- the crowned queen of Dhalike worms that originate in raņondra in her previous birth. the rainy season mostly in नाया. घ. ३, Aslesa constellation i. e. about | अलसी. बी. (मतसी) अससी, धान्य. the beginning of July. "TAT AT विशेष. मलसी. धान्यविशेष. A kind इवाहया" उत्त० ३६, १२५; (५) २ of corn. पाया• नि० टी० १, १, ५, भरतभाना से श. उत्तर भरत क्षेत्र में १२६; भग० २२, २; का एक देश. name of a country in मलाय. त्रि. (भलघुक) अत्यन्त सक्षम; Uttara ( northern) Bharata.. नाथामीले सधु नथा ते. अत्यन्त जं. प. सूक्ष्म; जिससे दूसरा कोई लघु न हो वह.Very minute; infinitesimal. ठा० १०; अलसग. त्रि० (अलसक) माणस. आलसी. Lazy; idle; inert. सूय. २, २, ५४, अला. त्रि. (अखा) परद्रनी अयम सम हिषानुं नाम. धरणेन्द्र की प्रथम पटरानी मलसमाण. व. कृ. त्रि. (अलसायमान का नाम. Name of the first princiअनखसोऽलसो भवतीत्यलसायते, अलसायत pal queen of Dharanendra. भग. इत्यवसायमानः) मासस्य ४२t. आलस्य करता हुआ. Remaining idle; १०, ५; नाया. २; (२) विभार जतनी मोटी हवी. विद्युत्कुमार जाति की keeping lazy. गच्छा• ४; बड़ी देवी. a great goddess of the मलसय. त्रि. (मजसक) विशयिाविशेष; Vidyutkumāra class. ठा. ६ जानी रोग विशूचिकाविशेष; दस्त का -वडिंसय. न० (-अवतंसक) ससा एक रोगविशेष. A disease connected वीन लवन. मलादेवी का भवन. the with stools; a disease affecting palace of Ala Devi. नाया० २; नाया• stools. “ एवं खलु तुमं अंतो सत्तरतस्स ध० ३-सीहासण. न० (-सिंहासन) मनसएणं वाहिणा अभिभूया समाणी"उवा. ધરણંદ્રની પટ્ટરાણી અલાદેવીનું સિંહાસન. ८, २५५; धरणेन्द्र की पट्टरानी भलादेवी का सिंहासन. मलसि. त्रि. (मालस्थिक ) माणस; the throne of Alā Devi the प्रभाी . भालसी; प्रमादी. Idle; lazy; crowned queen of Dharanendra. hegligent. उत्त० २७, १०; नाया. घ.३ मलसिरी. श्री० (अलश्री) पाराणसी नारीना | भला-य. न. (अक्षात ) 403163B અલ ગાથા પતિની સ્ત્રી; ધરણેન્દ્રની અલા સળગતું-ધુંધવાતું છાણું અથવા લાકડું. નામની અઝમહિષીની પૂર્વભવની માતા. | सिलगता-धुंधकता हुआ कंडा अथवा काष्ठ. वाराणसी नगरी के अल गाथापति की बी; A burning piece of fuel. विशे० धरणेन्द्र की अला नामक पट्टरानी की पूर्वभव २२४; २४३३; दस० ४, ८, ८; नंदी. १०; की माता का नाम. The wife of the पा. १; नाया.१६, ओष. नि. भा. २१: Gathapati Ala, of the city of | जीवा० ३, १; ठा० ५, १; ५१ Page #482 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अलाउ ]] (४०२) [ अलित्त अलाउ. न० (अलाबु) तुमदु. तूंबा. A (२) संपूर्ण; पर्याप्त. सम्पूर्ण; पर्याप्त. gourd. अणुजो० १३१; आया० २, ६, १, fully; perfectly. भग०६, ३३, १५, १; १५२; सूय०१,४,२,४,-च्छेद. न०(-छेद)! नाया. १;१६; तुं हुंछेयानुहथियार-यकोरे. तूंबा छेदने अलाहि. धा० (अल्लाभि) सन घातुनु । का हथियार. an instrument (e. g. २५; मी 'लम्' धातु. लभ धातु का एक रूप; knife) to cut or bore a gourd. देखो 'लभ' धातु. A form of the root " अलाउच्छेदं पेहेहिं" सूय. १, ४, २,४; " लम्" q. v. कप्प० ६, १८; --पाय. न० (-पात्र ) तुमानु पात्र. तूंबे अलिबा. स्त्री० (अलीका) नुहागुवामा का पात्र. a vessel or receptacle मात; असत्य माया झूठ भरी भाषा. False made of gourd. आया० २, ६, १,१५२; | speech; falsehood. प्रत्र. १३३५; अलाउय. न. (अलावुक) मई. तूम्बा. | अलिंजर. पुं. (अलिअर ) ; मालीया; A.gourd. पाया० २, ६, १, १५२; पाणी सानु म. घड़ा; पानी भरने का अलाघवया. श्री. (*प्रताधवता-असाघव- बरतन. A pot of water; a vessel in अविद्यमानं जाधवं लघुसा यस्य स तथा तद्भावो-| which water is kept. जीवा० ३, ठा. ऽलाघवता ) सधुतानी अभार. लघुता , ४, २; का अभाव. Absence of lightness | श्रलिंजरय. पुं०(अलिअरक) नुमे।“अलिंजर" or smallness. प्रव० ८१३; पंचा० १७, श६. देखो "अलिंजर" शब्द. Vide १८3 "अलिंजर" "कलसए य प्रालिंजरए य जंबूलए अलादेवी. स्त्री० (अलादेवी) मा 'अला' य" उवा. ७, १८४; शह देखो 'अला' शब्द. Vide 'श्रला.' | अलिंद. न. (अलिन्द) सरसो; यात. नाया० घ०३६ ओटला; चबूतरा. Verandah. (२) . अलाबु. न. (अलाबु) मा 'अलाउ' श.. कुंडा. around tub-like vessel. देखो 'अलाउ' शब्द. Vide 'अलाउ'.विशे. श्रीघ. नि. ४७६; २३७०; अं. प. अलिंदप्रय. न. (अलिन्दक)ो 'अलिंद' अलाभ. पुं. (अलाभ) बाल साहाहिनी श६. देखो 'अलिंद' शब्द. Vide"अलिंद." समाप्तिअलाभ; आहारादि की अप्राप्ति.Non- अणुजो० १३२ acquisition e. g. of food etc. अलित्त. त्रि. (अलिप्त) सेपामे-५२७१-मेस "अल्लाभोतं न सज्जए" उत्त० २, ३१; दस० । नहि.बिना लीपा हुआ.Unsmeared; not ५, २, ६-परिसह. पुं० (-परिषह) bespattered. उत्त० २५, २६; माहारानी मप्रातिना परिषद, आहारादिक | अलित्त. न. (अरित्र ) हलेसुं; नावाने की अप्राप्ति का परिषह. bearing calmly , सावानुवांसई. नाव चलाने का बांस-डांड. pain arising fron not obtaining | An oar."अलित्तण वा पीढएण वा” आया. food etc. सम० २१; भग० ८, ५, २, ३, १, ११६; अलाहि. अ. (अलम्) निवा२९; निषेध. निवा- अलित्तश्र. न. (अरित्रक)मे। "अलित" रण; निषेध; मनाही. An indeclinable | शह. देखो “अलित्त" शब्द. Vide meaning "enough." "don't do" | "अलित्त." निसी० १८, १६; Page #483 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अलिपत्त ] (४०३) [ अलेसि - - अलिपत्त. पुं० (अलिपत्र) विछीनी पुंछीना अलूसत्र. व. कृ. त्रि. (अलषयत्)परितापना आसरे न isi छ मेधुंवृक्ष. वृक्षविशेष; પીડા ન ઉપજાવતા; કોઇના પ્રાણ ન લુંટતે. जिसके पत्तों का आकार विच्छू की पूंछ के किसीको पीडा न देता हुआ; किसीके प्राण न समान होता है. A tree with leaves लेता हुअा. (One) not troubling of the shape of the tail of a others; one not depriving scorpion. विवा० १, ६ anybody of life. आया० २, १६, ४; लिय-. न. ( अलोक ) , माटा | अलेव. पुं० ( अलेप) सेपन समाच; अमित मिथ्या असत्य. झूठ: मिथ्याः असत्य. ५. लेप का अभाव; अलिप्तपना. State False hood; untruth. "नापुट्ठो वागरे of being unsineared, unbespatकिंचि, पुट्ठो वा नालियं वए" उत्त० १, tered. श्राव० ६, १०;-कड त्रि०(-कृत) १४,३४, ३; मग०५, ६; सम० १० सु० च. જેનાથી પાત્ર ખરડાય–લેપાય નહિ તેવી વસ્તુ १३, ३३; ओव. नि. ७८७, ठा०६, १B क्षणी241, २९!!, पावगेरे. जिससे पात्र न पराह. १, २, ओव० ३४; पंचा० १,११; भत्त. लिप्त हो ऐसी वस्तु; चना, बटला बगैरह. १०१;-वयण. न० (-वचन) असत्य ( anything ) which does not ययन; असत्य वचन: मंठ वचन. false bespatter the vessel in which lood; false speech. प्रव० ४५७; it is put; e. g. grams etc. भग० ८, ६; वय० ६, १; पंचा० १८, ६, अलिसंद. पुं. (अलिष्यन्द) योगानी मेnd; अलेवड. त्रि० ( अलेपकृत ) । “ अलेवधान्यविशेष. चोला; धान्यविशेष. A kind | of corn. पन्न० १; कड" श६. देखो "अलेवकड" शब्द. Vide । अलुक्खि . नि. (अरूभिन्) स्नि५-२नेयुत । 'अलेवकड' पिं.नि. भा ३७;प्रव० ५८५; २५र्शवाणी; सुथु नलिते. रूखापन रहित; अलेवाड, त्रि. (प्रलेपकृत ) मी अलेवचिकना. Sticky; not dry.भग १४, ४, कड'श६. देखो ‘अलेवकड ' शब्द. Vide अलुग. न०(मालुक)सातु- विशेष. 'अलेवकड ' नाया० ८; अंत. ८, १; प्रव० आलू : कंदविशेष. A bulbous root;e.g. ७५१; a potato. पन. १; अलेसि. पुं० ( अलेश्यिन् ) अश्या२हित 94; अलुद्ध. त्रि. ( अलुब्ध ) सोम वरना; સિદ્ધ ભગવાન તથા અગી-ચૌદમા ગુણઠાણા संतोषी. लोभ रहित; संतोषी. Free from | વાળા જીવ; કૃષ્ણ આદિ છ લેસ્યામાંની કઈ greed; contented. "लधुणं तयं न ! पश्या वगरना. लेश्या रहित जीव; सिद्ध प्रत्त? एस भलुखो" परह. १५; भगवान् तथा चौदहवें गुणस्थान वाला मलूस. त्रि. (अलूषक) म नहि सू५४- अयोगी जीव; जिसमें कृष्ण आदि छः लेश्याओं વિરાધક; જરા પણું સંયમની વિરાધના ન में से कोई लेश्या नहीं होती ऐसा जीव. ५२नार. संयम की अणुमात्र भी विराधना; न A soul free from thought--tint करने वाला. (One) not in the least or thought colours; a Siddha or violating the vows of asceti- a soul in the 14th Gunasthāna. cism. सूय० १, २, २, ६; ठा० ३, ४, Page #484 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अलेस्स] (४०४) [ अलोलुप अलेस्स. पुं० (अलेश्य ) सेश्या२हित ७५; | अलोभत्त. न० ( प्रलोभत्व ) सोमना योहमा गुणवण तयासि भगवान्. सभाप. लोभ का अभाव. Absence of लेश्या रहित जीव; चौदहवें गुणस्थान वाला ___greed. भग• १,६; | जीव तथा सिद्ध भगवान. A Boul free प्रलोभया. बी. (प्रलोभता) सोमना सfrom Leśyā or thought-tint ભાવ; ૩૨ સંગ્રહમાંને આઠમે યોગe.g. a soul in the fourteenth संग्रह. लोभ का अभावः ३२ योगसंग्रहों में spiritual stage and a Siddha. से आठवाँ योग संग्रह. Absence of भग० ६, ४, ८, २; १७, २, १८, १; २५, greed; the eighth of the thirty६; २६, १; जीवा० १; two Yoga-Sangrahas. सम० ३२; अलोभ-य. पुं० ( अलोक ) सो-गत अलोयंत. पुं० (अलोकान्त) सलाना सन्तहारनी प्रश; मा. लोक-जगत् के बाहर छ।. अलोक का अंत. End of the space का प्रदेश; भलोक. Place outside the beyond the universe. भग० १,६; world; place beyond the uni ११, १०; verse. ठा०५; उत्त. ३६, १; नंदी. १५; अलोयागास. पुं० (प्रलोकाकाश ) नुस। ओव० ३४; सूय० २, ५,१२; भग० १, ६; 'अलोगाकास' श६. देखो 'अलोगाकास' २०, २; प्रव० ४६३; शब्द. Vide 'अनोगाकास. ' भग. २, अलोग. पुं० ( प्रलोक) gी 'अलोभ-य' | १०; २०, २; श६. देखो ‘मलोन-य ' शब्द. Vide अलोल. त्रि. (अलोख) मा सोलुपता 'प्रलोभ-य' दसा. ५, ३३; भग० २, ४, રહિત, કોઈની પાસે પ્રાર્થના કરનાર નહિ. १४, ८-अंत. पुं० (-अन्त ) सोने लोलुपता रहित; किसीसे भी प्रार्थना न करने त-छे.. अलोक का अंत. the end of वाला. Not greedy; not soliciting Aloka (i. e. region beyond any thiog from anybody. दस. the universe). प्रव. ६१६; १०, १, १७;-भिक्खु . पुं० (-भिक्षु ) अलोगाकास. पुं. (मलोकाकाश ) 5- | કેઈની પાસે પ્રાર્થના કરીને ભિક્ષા નહિ માગशनी हार असाश. अलोकाकाश; नार (साधु). किसीसे प्रार्थना करके भिक्षा लोक के बाहर का आकाश; Akāsa or नहीं मांगने वाला (साधु). a Sadhu not space beyond the universe. भग. asking food by solicitation. २५, ३; सेढी. स्त्री० (-श्रेणी) असो "भोजभिक्खू न रसेसु गिउके" दस. श- अल-ति. अलोकाकाश की श्रेणी १०, १, १७; पंक्ति. the line of space beyond अलोलुप-य. त्रि. (अनोखुप) सोलु५-२स the universe. भग० २५, ३, सं५८ नहि भावाना कि नहि. लोलुपता प्रलोभ. त्रि. (भलोभ) सोलरहित. लोभ | रहित. Not greedy of sensual रहित. Free from greed. (२) पुं० pleasures, of food etc. उत्त० २, सोमनी सभाप. लोभ का अभाव. absence ३६, २५, २५; दस. ६, ३, १० of greed. सम० ३२; क. गं० ४, ६१, | अलोलुप. त्रि. (मलोलुप) भुमो 'अलो. Page #485 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अह्न ] " लुअ-य' श६. देखो “ अलोलुअ-य” शब्द. Vide 'अलोलुअ-य. ' उत्त० २,६१; *ल. त्रि० ( आई ) सीसुं; सग; लीनं गीला; सजल. भीगा हुआ. Wet; damp. “ अलं चम्मं दुरूहइ" नाया० १२; १८; निर० १, १; प्रव० २३८ – कचूर. पुं० ( - कचूर ) ये लतनी खाई वनस्पति; सीओ यूरे।. एक जाति की हरी वनस्पति; कचूर. a kind of green vegetation. प्रव० २३८ - चम्म. न० ( - चर्मन् ) खायुं याम. आई चर्म; गीला चमड़ा; wet leather. विवा० ३:- मुत्था. स्त्री० (- मुस्ता) नागरमोथ नागरमोथा. a kind of fragrant grass. प्रव० २४०; ( ४०५ ) अल्लई. स्त्री० ( लकी ) छलनी मे वनस्पति; दूधी. एक जाति की गुच्छ वनस्पति; दूधी. A kind of vegetation grow ing in bunches. राय ० ५४; पन्न ० १७; भग० २२, ४, — कुसुम न० ( - कुसुम ) धीनुं स. दूध का फूल a flower of भल्लई (g.v.). पन्न० १; राय ० ५४; * श्रल्लक न० ( आर्द्रक ) या अदरख . Ginger. जं० प० ● अलग. पुं० ( आर्द्रक) लुग्भो 'अल्लक' शुम्ह देखो 'अल्लक ' शब्द Vide अह्नक. प्रव० २३८; अलियावरण. त्रि० ( * श्रालायन - सन्धि ) मुलाय નહિ તેવે! સાંધા-એ દ્રવ્યના પરસ્પર મેળાપ. मालूम न हो ऐसा जोड़ दो वस्तुओं का पर-स्वर मेल. Union of two substances without the dividing line being visible. भग०८, ६- बंध. पुं० (-बन्ध ) मेड द्रव्यने जीज्न द्रव्यनी साधे ચાંટાડવું તે; સાંધે કળાય નહિ તેવી રીતેગુંદ वगेरेथा थोऽधुं ते, एक द्रव्य को दूसरे द्रव्य के For Private माथ चिपकाना; जोड़ न मालूम हो इस रीति से गोंद वगैरह से जोड़ना. joining two substances in such a way that the से किं ते joint is not visible. थलियावणबंधे ? अलियावणबंधे चउविहे पण्णत्ते, तंजहा- लेसणाबंधे उच्चयबंधे समुच्चयबंधे साहणणाबंधे" भग०८, ६; अलीश्र धा० I ( श्रा+ली ) आश्रय ४२वे. आश्रय करना. To resort to. ( २ ) त्रियोगोपवावी व ५२वी इन्द्रियों को वश करना. to restrain or control the senses. [ अल्ली .. Personal Use Only श्रलिए. वि० गच्छा० ४६; अल्लीयावे. णि० नाया० २; अलीयावेइत्ता. सं० कृ० नाया० २; अल्लीण. त्रि० ( घालीन ) गुहिने यात्रि रहे. गुरु आदि के आश्रित रहा हुआ. (One ) relying or depending upon a preceptor etc. नाया० १६; राय ० २८६; भग० १, ६; श्रोव ० १०९ ३८ अंत० ३, १ ( २ ) या समन्तात् सर्व नियामां श्रीन- गुप्त गंभीर येष्टा इनार सम्पूर्ण क्रियाओं में लीन गंभीर चेष्टा करने वाला seriously or solemnly performing all actions. जं० प० २, २०; (३) भन, वयन याने याथी शुप्त थमेल, मन, वचन और काया से गुप्त controlled in inind; speech and body. उत्त० २३, ६; भग• २, १२५, ७; नाया० १; कप्प० ४, ६१; अणुक्त०३, १; ( ४ ) उत्पन्न थमेस; वृद्धि पामेव उत्पन्न; वृद्धि को प्राप्त. born; developed. नाया० १६ ( ५ ) मनोहर; सुंद२. मनोहर; सुन्दर: खूबसूरत. charming; beautiful. नाया० १ ( न० शरीर. शरीर. body. नाया० १ ( 19 ) त्रि० निःसंग; Page #486 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अल्लीण ] (४०६ ) [अवंक सेपडित. निःसंग; लेप रहित. free Vवउज्झ. धा०. I. ( अप+उज्झ ) त्याग from attachment; unat- २३॥; dory; भु४ हे. त्याग करना; tached. कप्प० ७, २१०;-पल्लीरणगुत्त. छोड़ना. To abandon; to give up. त्रि. (प्रलीनगुप्त ) संगोपांग वगैरेने सारी श्रवउज्झइ. 'अवउज्झइ पायकंबलं' उत्त० १७, शते संयममा रामना२. अंगोपांग वगैरह को ; पंचा० १६, ६; अच्छी तरह से संयम में रखने वाला. अयउड. न०(*अवकोट-ग्रीवाभञ्जन)ी41- well-controlled in the actions भ२४ी ते. गर्दन मरोड़ना. To turn or of the limbs and sub-limbs of twist the neck. नाया० २; the body. दस० ८, ४१:-प्पमाण. श्रवउडग. न० (*अवकोटक ) जुस ५ो न० (-प्रमाण) शरीर प्रमाण. शरीर प्रमाण; श६. देखो ऊपर का शब्द. Vide the शरीरानुसार. the measure of the above word. विवा० २:-बंधण. body. नाया. १; जं. प० २, २०; न० (-बन्धन ) भरतने भ२डीने मुन्नसाथे अल्लीण. त्रि० (अलीन ) शुभ नहि ते. जो गुप्त પીઠના ભાગમાં બાંધવું તે; મુશ્કેટોટ બાંધવું તે. न हो वह. Not secret; open. जीवा० मस्तक को मरोड़कर भुजा साथ के पीठ पर ३, ३, aital. to bind fast e.g. by twistअल्लीणया. स्त्री० ( प्रालीनता) गुप्तद्रिय५j. ing the arms and the head and गुप्तेन्द्रियपना. Restraint of the tying them to the back. faat?; senses. भग. ६,३१3 ___; अंत• ६, ३; राय० २५३; पण्ह० १, १; अलेसा. स्त्री० (अलेश्या ) सेश्याने समाव. अवउडय. न. (*अवकोटक ) मे “ अवउ लेश्या का अभाव. A bsence of Lesri ड'सह. देखो “ अवउड"शब्द. Vide (i. e. thought tint or thought "अवउड." विवा० १, २; colours ). क. गं० ४, ५३; । अवऊसग. न० (अपवसन-अवजोपण) ७५अव. अ. (अव ) अधि४५j. अधिकता. A | वास. उपवास. A fast; fasting. prefix showing addition, excess. " अवऊसगा उ जे चित्ता" पंचा० १६, २५; सम० १; अवऊसणग. न० (अपवसनक) पत्र विना सी. अवइएण. त्रि. ( अवतीर्ण ) उतरे; ટાઢ વગેરે સહન કરવાં તે; તપવિશેષ સેવવું તે. तरीने पार गमेढुं. उतरा हुआ; तिरकर पार वन रहित होकर ठंड आदि का सहन करना; गया हुआ. Crossed; descended. सु. तपविशेष करना. Endurance of cold च० १, २२८, ४, ३५ otc. without putting on clothes; अवउजिय. सं. कृ० अ० (प्रवकुज्य) नाये a kind of austerity. पंचा. नभाने; नाये शरीर संपायाने. नीचे झुककर; १६, ३७; शरीर नीचे को सिकोड़कर. Bowing | अवंक. त्रि. ( अवक्र ) 4-नाह 48-qig; down; contracting the body सीधु; सस. वक्रता रहित; सीधा; सरल. and lowering it. श्राया० २, १, ७, Straight; straightforward; not tortuous. राय. ८६ Page #487 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अवंग ] (४०७) [अवंदणिज्ज अवंग. पुं० (अपाङ्ग) मांगना मु. प्रांख अवझा. स्त्री० (अवन्ध्या ) धितापियनी का कोना. The corner of the eye. भुभ्य २०४धानी. गंधिलाविजय की मुख्य राय० ११२; जं०प० (२) त्रि. गनी भो राजधानी. The principal capital मापवाणी. शारिरक ऐब वाला. ( one ) city of Gandhilavijaya. जं. प. having a physical defect. | अवंतिसुकुमाल. पुं० ( अवन्तिसुकुमार ) जं.प.जीवा० ३,३; ઉજજયની નગરી નિવાસી ભદ્રા સેઠાણને *भवंगुय. त्रि. (अपावृत) धाउँ भुसु मुटुं પુત્ર, કે જેણે આચાર્ય પાસે દીક્ષા લઈ, તરત સંથારો કર્યો; વનમાં એક સિયાલણીએ તેની भुखं. उघाड़ा रखा हुआ; बिना ढंका हुआ. Kept open; open. भग०२, ५; परह. જધાનું માંસ ખાધું, તથાપિ તે સમાધિ २, ४, वेय० १, १४; राय० २२५; श्रोव० ४०; પરિણામથી પતિત ન થતાં કાળધર્મ -दुवार. त्रि०(-द्वार) अधाभुटुं६।२-मा पाभी सदति पाया. उज्जयिनी नगरी रीमा छ गनुं ते. जिसका द्वार या खिड़की निवासी भद्रा सेठाणी का पुत्र, जिसने कि प्राखुली हुई हो वह. with door open; चार्य से दीक्षा लेकर तुरत संथारा किया. वनमें with the gate open."अवंगुयदुवारा" एक लोंबड़ी ने उसकी जंघा का मांस खाया तो भग० २,५; भी वह समाधि से व्युत न हुआ और मरकर सद्गति को प्राप्त हुआ. The son of Bhaअजणजाय.त्रि०(अग्यजनजात- ज्यनाम्यु drá the wife of a merchant of पस्थरोमाणि न जातानि यस्य स तथा) ने Ujjain. He took Dikṣā from हदी, भु२७ पोरे या नथा मे. जिसकी his preceptor and immediately डाढ़ी और मूंछ उगी न हो वह. (One ) performed Santhārā. The flesh of his thigh was eaten by having beard, moustaches etc. a she-jackal but he got not yet grown. वव० १०, २०; कप्प. absolution as a result of ६, २०; his Sannādhi, after his death. अझ. त्रि. (अवन्ध्य ) वंध्य नलि; स. संस्था अर्या . जो वन्ध्य न हो; सफल कार्य- अवंतीगंगा. स्त्री. (अवन्तीगङ्गा) शालान कर्ता. Not barren; unfailing in / मतने अनुसार से विला. गोशाला doing work. सूय०२, १, २२; (२)स. के मत के अनुसार एक कालविभाग. A सफल.fruitful; bearing fruitin due | division of time according to season. विशे० ११०३; (३) पुं० सा- the tenet of Gosala. भग० १५, १; शुभाशुभ मना विवेयनवाले। ११ भो पूर्व. अवंदंत. व. कृ. त्रि. (भवन्दमान )नान शुभाशुभ कर्म का विवेचन करने वाला ग्यारहवाँ | ४२ते. वन्दना न करता हुआ. Not salutपूर्व. the eleventh Purva | ing; not bowing to. प्रव० १२८; discussing knowledge etc. and | अवंदणिज्ज. त्रि. ( अवन्दनीय ) न so fruitful in result. सम० १४; नंदी. हवा योय; नमन ४२१। योय नहि. वन्दना ५६; प्रव. ७२३; | करने योग्य नहीं. Unworthy of be Page #488 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अवकं ] ing saluted; not deserving salutation प्रव० १०३; ( ४०८ ) v श्रवकं ख. धा- I. ( श्रव+कान् ) साक्षारवी अभिलाषा १२वी. आकांक्षा करना; अभिलाषा करना. To desire. (२) पाछा जेवुं. पीछे देखना to look behind or backward. अवकखइ. भग० १, ६; अवकंवंति श्राया० १, १, ७, ५७ १, २, २, ७५; अवकखमाण. व० कृ० नाया० ६; अवखा. स्त्री० ( अवकाङ्क्षा ) उत्सुम्यां उत्सुता. उत्सुकता. Longing; yearning. ठा० ४,३; अवकर. पुं० ( अवकर ) अयरे ।. कचरा. Refuse; dirt. भग० १५, १३ – रासि. पुं० (-राशि ) थराना ढगलो. कचरे का ढेर heap of dirt or refuse. भग० १५, १; अवकर. पुं० ( अवकरक ) अव523- यश नामनो भाणुस. किसी मनुष्य का नाम. Name of a person. अणुजो० १३१; अवकास. पुं० ( अवकाश ) याश्रयविशेष. श्राश्रयविशेष. A place of shelter of & particular kind . परह० २, ४, अकिरियव्व. त्रि० ( *अवकिरणीय) छोउवा सायक; त्यागना योग्य छोड़ने लायक. त्यागने योग्य. Worth being cast away or thrown away. परह० १, ३, ५, श्रवकोडग न० (*अवकोटक) भायुं नभाडी हाथ साथै पछवाडे बांधते. सिर नमाकर हाथों के साथ पीछे बांधना Lowering or bend - ing the head backward and tying it to the hands. पराह० १, १; अकंत त्रि० ( अपक्रान्त ) सर्व शुभ लावथी [ श्रवक्रम C भ्रष्ट थमेल- पतित थभेल. सम्पूर्ण शुभ भावों से भ्रष्ट - पतित. Utterly sinful or degenerate. “रयणष्पभाए पुढवीए छ श्रवत महानिरया प० नं० लोले लोलुए उड़ने निद्दड्रे जरए पजरए " पंक पाए पुत्री छ वक्त महाणिया प० तं० आरे वारे मारे रोरे रोरुए खाडखड्डे " ठा० ६; अवकंति स्त्री० ( पक्रान्ति ) परित्याग; तवं ते. छोड़ना; त्यागना. Abandonment; leaving off. नाया० ८; 'अवक्कम धा० I. II. (अप+क्रम्) गति रवी; org. गमन करना; जाना. To go; to move. (२) पाछा . पीछे हटना. to retreat; to turn back. श्रवक्कमइ. राय० ४४; नाया ० १; २; ६; १२; १३; भग० १, ४, २, १३, २० ७, ६; दसा० १०, १ श्रवकमेद. नाया० १; श्रवक्कमंति. जं० प०५, ११२ नाया० ४; ८; १७; भग० ३, ३; १५, १; श्रवक्कमामि नाया० २; ७; श्रवक्कमामो नाया० २; श्रवक्कमिजा. वि० प्राया० १, ७, ६, २२२, २, १, १, १, दस० ६, १, ६; श्रवकमेजा. वि० भग० १, ४; श्रवक्कमित्ता. सं० कृ० नाया० २; १६; आया० २, १, १, ; दसा० १०, १; चउ० १४; श्रवक्कम्म. सं० कृ० वेय०४, १५; वव० १, २६; श्रवक्कमइत्ता. सं० कृ० नाया ० १; ७; ६; १३; भग० २, १, ३, २, ५, &; ३, ३३; ११, ६; श्रवकमंतित्ता. सं०कु० भग० १५, १ श्रवक्कममाण. व० कृ० विवा० ६; For Private Personal Use Only Page #489 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अवकमण] (४०६) [अषगत श्रवक्कमण. न.(अपकमण)नीmj.निकलना. | अवक्खारण. न. (अपक्षरण) सानिध्य न To come out; togo out. भग० ६, सन न य ते. संगति न करना; ३३; ठा० ७; (२) पाst; ५. स२७g. प्रसन न होना. Not to be associated पीछे हटनाः पीले सरकना to retreat; I with; not to be pleased with. to turn back. भग०१५१पिं.नि. परह. १, २, प्रवक्वेवण. न. (प्रक्षेपण) नीये ६g अवकास. पुं० (प्रकाश ) अनिभानथा ते; असेला ५य में भी भ. 4-५ ययुं ते; महनीयभनी समेह. नीचे फेंकना; उत्क्षेपणादि पांच कर्मों में से अभिमान से अन्या हो जाना; मोहनाय कम दूसरा कर्म. Flinging, throwing का एक भेद. Being blinded with | down; the second of the five pride; a variety of Mohaniya varieties of action viz throwing Karma. सम० १२; भग० १२, ५; up etc. विशे० २४१२; up etc. विश अवकास. पुं० (अपकर्ष ) हि माहिना अवग. न० ( श्रवक) पाणमां 4 यता અત્યન્ત પ્રકાશ કરવો તે સમૃદ્ધિનું અત્યન્ત मे तनी वनस्पति. पानी में उत्पन होने भनिभान २५ ते. ऋद्धि आदि का अत्यन्त वाली एक जाति की वनस्पति. A kind of प्रकट करना; संपत्ति का बहुत ज्यादह अभिमान aquatic plant. सूय. २, ३, १८; रखना. Trumpeting forth one's | अवग-य. त्रि. (अपगत) भरी भy; २ opulence or prosperity; bound यसेल.मर गया हश्रादूर होगया हुआ.Dead; loss pride of one's prosperity. removed. ओव० ३१; नाया०१२, राय. भग• १२, ५; २२५; भग०८,८; उत्त० २८,२०;दस०७,५५, अवकोस. पुं०(अपक्रोश) मीलनुं बसा मोती ८,६४, प्रव०१६५; कप्प.४, ६१;-चेय. त;t-1. निन्दा; दूसरे को चुभता हुआ बोलना. त्रि० (-वेट) पुरु१३६, सीमने नपुंस Casting obloquy or censure ३६, मेत्र वेथा २जित. पुरुषवेद, बीवेद upon others. सम० ५२; भग० १२, ५; और नपुसक वंद, इन तीनों वेदों से रहित. having no sex,either, masculine Vवक्ख. धा• I. (अप+इ ) अपेक्षा feminine or neuter. प्रव. १४३४; रामवीराहन्नथी. अपेक्षा रखना, बाट जोहना. भग. ८,८ To expect; to wait with eager. अवग-य. त्रि. (अवगत ) बरेलु ness. अवधारण रेस. जाना हुआ; अवधारित. भवक्खह. श्रा• नाया० १; Known; understood. श्राया. टी. भवक्खार. पुं० (अवस्कार ) विen; म. १, १, १, ३, विठा; मल. Dirty excrement. विशे० | अवगएिणय. नि. (अपकणित-अवगणित) ३४०५; मराना रेस; अनार रेस. धनादर किया अधक्सारण. न. (अपधारण ) A५५ हुआ. Despised; disrespected. मोसा ते. अपशब्द बोलना. Speaking जीवा. १; indecent words. परह. १, २; | भगत. त्रि• (अपगत) नष्ट मेस; क्षी Page #490 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अवगम ] (४१०) [ अवगहि - यमेब. नाश को प्राप्त. Destroyed; etc; the measure of space faded; decayed. पंचा० १०, ७६; occupied by a body etc. whichi अवगम. पुं० (अपगम) विनाश. विनाश. remains in it. प्रव० ११; भग० २, १; Destruction. विशे० २७६; विशे० ३८१; (२) मा भाव। ते. अवगम. पुं० (अवगम) निश्चय. निश्चय. अवकाश देना; जगह देना. giving room Datermination. विशे० २७६; or space to. भग० १३, ४; (३) २ अवगर. पुं० ( अवकर ) नुस। 'प्रवकर' श६. प्रवेश ४२वते. भीतर प्रवेश करना. en देखो “अवकर" शब्द. Vide 'श्रवकर'. trance into. विशे० १०२६;--गुण. पुं. भग० ८, ६--रासि. पुं० (-राशि) (-गुण ) १४मापवाने गुण. अवकाश ४यरानो राशि-मो. कुत्सित पदार्थों की देने का गुण. the attribute of givराशि-ढेर. heap of worthless ing room or space to. ठा० ५, ३; things. भग० ८, ६ भग० २, १०;-लक्ख ण. न० (-लक्षण) अवगाढ. त्रि. (अवगाठ) सपहीन रहेस, અવકાશ આપવાનું લક્ષણ છે જેનું તે; આકા माश्रीत रहेस. आश्रय में रहा हुश्रा; शारिताय. श्रकाश देना ही जिसका लक्षण पकड़कर रहा हुआ. Resorting to; है वह; अाकाशास्तिकाय. that of which dependent upon. नंदी. स्थ० १२; the property is to give room विशे० २८२२; भग० १,६; ओव. or entrance into viz Akäśā. अवगारि.नि. (अपकारिन् ) २५५४२ ४२ ना२. stikāya. भग० १३, ४; श्राकार करने वाला. ( One) who | श्रवगाहिया. सं० कृ० अ० (अवगाह्य) प्रवेश does an ill turn; ( one ) wiio | भीत; पेले. प्रवेश करके; घुसकरके. Havinjures. पंचा० १४, ३७; ing entered. उत्त० १०, ३३; अवगास. न. (अवकाश ) अपत्ति स्थान. अवागाग्झय. सं० कृ० अ० ( अवगृह्य ) हे. उत्पत्ति स्थान. Place of origin; | शाने; सक्षीने. उद्देश करके; लक्ष करके. source of birth; place of pro- | Alluding to; aiming at. कप्प. १, ६१; duction. सूय. २, ३, १) V अवगुण. धा. II. (अव+गुण ) भाई अवगाह. पुं० ( प्रवगाह ) समाना; क्षेत्र | Gusai. किवाद खोलना. To open the २५र्शना. अवगाहना; क्षेत्रस्पर्शना. Pervasion or occupation of space. अवगुणेइ. नाया० १६; क. गं. ५, ७६; अवगुणति. भग० १५, १; अवगाहणा. स्त्री. ( अवगाहना ) शरी।हिनी अवगुणेइत्ता. सं. कृ. नाया० १६; ઉંચાઈ; શરીરાદિ જે આકાશપ્રદેશને અવગાહીને अवगुणंतित्ता. सं० • भग• १५, १3B रहेन छ ते २माशशर्नु परिमाण. शरी- अवगुणंत. व. कृ. भग० १५, १; रादि की ऊंचाई; आकाश के जितने प्रदेश में | अवगूढ. त्रि० (अवगून) व्यास; यापेतुं. व्याप्त. शरीरादि रहे हुए हैं उतने आकाशप्रदेश का | Pervading; pervasive. नाया• ८; परिमाण. The height of a body | अवगृहिउं. सं० कृ० अ० (अवगृह्य ) मालि doors. Page #491 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रवचय ] [ श्रवज्ज गन धने. आलिंगन देकर; भेंट करके. tuft of hair on it also becomes Having embraced. सु. च०१०, १६; lowered in the act. नाया० १६; श्रवचय. पुं. (अपचय ) 2131; हानि. घाटा; / अवश्च. नि. (अवाच्य ) 1 योग्य; नुकसान. Decrease; loss. भग० । मथनीय; सवर्णनीय. न कहने योग्य; ११, ११, अकथनीय. In expressible; unअवधिन-य. त्रि (अपचित) घटेणु; श य ; worthy of being said or spoken. शाषामेलु. कृश; घटा हुआ; सूखा हुआ. De विशे० ६१; creased; weakened, attenuated.| अवच्च. न० ( अपत्य-न पतन्ति यस्मिन्नुत्पने नाया० १; भग० २, १; ११, ११; श्रोव० दुर्गतौ अयशःपके वा पूर्वजास्तदपत्यम् ) ५३; (२) त्रि. शरहित; अस्थित्त. संतान; पुत्र-पुत्री. सन्तान; पुत्र-पुत्री. जीवप्रदेश रहित; चेत. in sentient. Issue; progeny ठा० ४, ४; अणुजो. विशे० ८६७;--मंसप्लोणिय. वि० (-मांस १३१; भग० ३, ७; विशे० ३००७;--नेह. शोणित)नां मांस भने सोही शापामेला) पुं० (-स्नेह) पुत्र, पात्र माहिना २. पुत्र, छ ते. जिसका मांस और रुधिर सूख गया हो पौत्र आदि का स्नेह.parental affection. वह. (one ) whose flesh and | मु. च. ४, ३१५ blood have been dried up.| श्रवच्छेय. पुं० (अवच्छेद ) विभाग माग; "तवस्सियं किसं दंतं, अवचियमसलोणियं"। संश. विभाग; टुकड़ा; अंश; हिस्सा. A उत्त. २५, २२; part; a portion; a division. ठा. Vवाज. धा• I. ( अप+चि+य) २५५ पाभवा; घटी arj. घट जाना; कम हो जाना. अवजा-य. पुं० ( अपजात ) पिताना To decrease; to be diminished. કરતા ઓછા ગુણવા પુત્ર, જેમ ભરત अवचिजइ. क. वा० सूय. १, २, ३, १; । सताना पत्र साहित्ययशा. पिता की अवचिजति. क. वा. भग० २५, २; अपेक्षा कम गुणों वाला पुत्र, जैसे भरत चक्रवती का पुत्र आदित्ययशा. A son inअवधुल्ल. पुं० (प्रवचुल्ल ) युखानी पासेने। ferior in qualities to his father; मागी.चूल्हेके पास का आला-ताक. A niche | behind an oven. पिं. नि. भा० ३४; / e. g. Adityayaśá the son अवचुल्ली. श्री० ( भवचुल्ली ) मी 'श्रवचुल्ल' of Bharata Chakravarti.ठा० ४, १; श६. देखो श्रवचुल्ल' शब्द. Vide"प्रवचन/अवजाण. धा• I. (अप+ज्ञा ) मसा५ पिं० नि. भा० ३४; १२३!; मुख थy; बात छुपायवी. नामंजूर अषचूलग.न० (अवधूलक-प्रवचूलमधोमुखी-1 करना; बात छिपाना. To hide or कृता चूहा यथा भवति तथा कृतमवचूलकम्) suppress a fact; to deny a fact. ચોટલી નીચે રહે તેવી રીતે મસ્તક | अवजाणइ. सूय० १, ४, १, २६; नभाऽयुं ते. इस प्रकार मस्तक नमाना, जिस से | श्रवज्ज. न० ( अवय ) ५५; निन्धर्भ-मनुकि चोटी नीचे हो.Bending down the/ न. पाप; निन्य कर्म. A sinful deed head in such a way that the or performance. सूय. २, २, ६५; Page #492 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रवज्म ] 6 33 श्रोघ० नि० ६४७;-- इयर. त्रि० (- इतर ) पापथी लिन पाप से भिन्न. different from, opposed to sin. पंचा० १,२५; - कर. त्रि० (-कर- श्रवद्यं पापं तत्करणशीखः ) पायी; पाप २नार. पापी. sinful; given to sin, “ तज्जातिश्रा इमे कामा यज्जकरा य एवम क्खाए सूय० १, ४, ३, १६६ - भीरु. त्रि० (- भीरु ) पाप नामां मी. पाप करने में भीरु- डरपोक. timid in the matter of sinfulness; afraid of sin. उत्त० ३४, २८ - विरह. स्त्री० ( - विरति ) वध - पापनी निवृत्ति पाप की निवृत्ति cessation of sin. क० प० ४, २८; श्रवज्झ. त्रि० (अवध्य ) वधवा योग्य नडि. वत्र न करने के योग्य. Unworthy of being killed. नाया० १६; श्रवमाण न० (अध्यान) भाडु ध्यान; हुष्ट ध्यान; आपने रौद्र ध्यान बुरा ध्यान; आते और रौद्र ध्यान Evil meditation viz painful and revengeful meditation श्रव० ४०; पंचा० १, २३; अवज्झाया. स्त्री० ( अपध्यानता ) भर्त ाने रौद्र ध्यान ध्यावुं ते. प्रातं और रौद्र ध्यान का करना. Act of meditating painfully or revengefully. ३, ३; ( ४१२ ) अवज्झाय. त्रि० ( अपध्यातृ ) हुष्ट चिंतना કરનાર; દુષ્ટ ધ્યાન ધરનાર. दुष्ट- खराब चिन्तवन करने वाला. ( One ) who performs an evil kind of meditation. नाया० १४; अवट्टमाण. व० कृ० त्रि० (वर्तमान) न वर्तते।. न वर्तता हुआ. Not present; not existing. भग० ३, ३; अवडंभ पुं० ( अवष्टम्भ ) लिंत, थांला [ अवहित्रय वगेरेने टे! आपवा ते दिवाल, स्तम्भ आदि को जो सहारा दिया जाता है वह. Supporting; leaning upon a wall, a pillar etc. for support. श्रोघ० नि० २६३; ३२३; अवमिय. सं० कृ० अ० (अवष्टभ्य ) अटेलीने; टेडे। दृाने. टेका देकर. Leaning against; supporting oneself on or against प्रव० २५२; श्रवट्ठावरणा. स्त्री० ( अवस्थापना ) भावतनुं यारोपण ते महाव्रत का श्रारोपण करना. Investing ( a disciple ) with Mahāvratas i. e. full vows. पंचा० १७, २६, श्रवट्ठिश्रय त्रि० ( अवस्थित ) स्थिर रहे; वधघट न थाय तेयुं. स्थिर; न्यूनाधिक न होने वाला. Steady; unchanging; remaining fixed. नाया० ५; श्रव० १०; ३४; सम० ३४; प० २०४; सू० प० ८ भग० २, १० ५ १ ८ ६, ३३, १८, १०; २०, ८ २५, ७, पंचा० १०, १३; जं० प०१, १५; ( २ ) शाश्वत; नाशन पाये तुं शाश्वत; नित्य. eternal; imperishable. ठा ३, ३; नंदी० ५७;(3) पुं० प्रतिपांति (मेनुं પતન ન થાય તે ) અવસ્થિત અવધિજ્ઞાન; યાત્રજીવ પર્યંત રહે તેવું અવિધ જ્ઞાન. अवस्थित अवधिज्ञान; जीवन पर्यन्त रहने वाला अवधिज्ञान. steady Avadhi-Jñāna supported by proper circumspection and spiritual power. पन० ३३; विशे० ५७७; ( ૪ ) પ્રથમ સમયે જેટલી પ્રકૃતિ ખાંધે તેટલી ખીજે ત્રીજે આદિ સમયે બાંધે ते अस्थित गंध. प्रथम समय में प्रकृति का जितना बंध हो उतना ही बंध दूसरे तीसरे आदि समयों में होना वह; अवस्थित बंध. For Private Personal Use Only Page #493 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रवट्टि ] Karmic bondage uniformly increasing or rising with every Samaya, beginning with the first (Samaya). क० गं० ५, ७६० क० प० ७, ५१; -- परिणाम. पुं० (- परिणाम ) स्थिर परिणाम स्थिर परिणाम. steady thought-activity. भग० २५, ६; - बंध. पुं० (-बन्ध ) पहेले समये भेटली પ્રકૃતિ બાંધે તેટલીજ બીજે ત્રીજે આદિ સમયે जांघे ते; प्रकृतिगंधनो मे अार. पहिले समय में जितनी प्रकृति बांधे उतनी ही दूसरे और तीसरे आदि समय में बांधने वाला: प्रकृतिबंध का एक भेद. steady bondage of Karmic matter, i. e. the same amount in every unit of time; a variety of Prakriti bandha. क० मं० ५ ७६ क० प०७,५१: wafge. (wafufà) quiet; 68. सीमा; मर्यादा. Limit; boundary. ठा० ३, ४, प्रवड. पुं० (अवट) हुवे. कूप; कुआ. A well. पिं० नि० १६१; ठा० २, ४, अवडिस पुं० (अवतंस ) भूषयु. भूषण; गहना An ornament सू० प० १८; - कूड. पुं० ( कूट ) भेरुना ભદ્રસાલ વનના આ દિúસ્થિ ટમાંનું सात --शिर. मेरु पर्वत के भद्रसाल वन के आठ दिहस्ती कूटों में से सातवाँ कूट. the seventh of the eight Dighasti summits of the Bhadrasala forest of mount Meru. अं० प० o ( ४१३ ) अवार्डस. पुं० (अवतंसक ) शिर. शिखर. A summit; a pinnacle. जीवा० ३ ( २ ) मेरु पर्वत मेरु पर्वत mount Meru. जं० प० [ अवड श्रवर्डिसग. पुं० ( श्रवतंसक ) भुगट; शिपर. मुकुट; शिखर. A diadem; a summit. पराह० २, ४; जीवा ० ३, ४; अवदु. पुं० (अवटु- कृकाटिका ) श्रीवाडाउनो घछलो आग. ग्रीवा; गर्दन का पिछला भाग. The back part of the neck. भग० १५, १; अवड्ढ त्रि० ( पार्ट - अपगतमर्द्ध यस्य तदपार्द्धम् ) अधु; अउध. आधा. Half श्रोव • १६; भग० २५, ६, ओघ० नि० भा० ६६; पन्न० १८ (२) अर्द्ध दिवस. आधा दिन. half of a day. भग० १६, ३ - उमेोयरिया. स्त्री० ( - अवमोदरिका ) ઉણાદરી તપતા એક ભેદ; અર્ધ ખારાક सेवा ते. ऊनोदरी नामक तप का एक भेद; नित्य के भोजन से आधा भोजन करना. a variety of Unodarī kind of austerity viz taking half the amount of food required. वव० ८, १५; भग० ७, १: – खेत्त न० (- क्षेत्र ) अर्ध ક્ષેત્ર-પંદર મુર્હુત સુધી ચંદ્રની જોડે યાગ કરનાર नक्षत्र. अर्ध क्षेत्र अर्थात् पंद्रह मुहूर्त तक चंद्र के साथ योग करने वाला नक्षत्र. 8& constellation which remains in conjunction with the moon for Ardhakşetra i. e. 15 Muhu rtas. च० प० १० ठा० ६ - गोल. पुं० ( -गोल ) अर्ध गोनो; गोजना अर्ध लाग. आधा गोला; गोल का आधा हिस्सा. half of a globe; hemi-sphere. सू० प०८ - गोलगोल पुं० (- गोलगोल ) અર્ધ ગાળામાં સમાએલ બીજા અનેક ગાળા. आधे गोले में समाये हुए दूसरे अनेक गेले. several other spheres contained in a hemisphere. चं० प० - चंदसंठाण. न० (चन्द्रसंस्थान ) अर्ध For Private Personal Use Only Page #494 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रवण ] (४१४) [अवयोय यन्द्र ४१२; थाना तिन 241४१२. अर्ध चंद्रा- Vश्रवणी. धा० I. (अप+नी ) २ १२j; कार; हाथी के दांत का आकार. shape of | अटी भुयु. दूर करना; निकाल डालना. To the half-moon; shape of the remore; to drive out. tusk of an elephant. ठा० २, ३; श्रवणेइ. नाया० ८; पंचा० १७, ४; -दिवस. पुं० (-दिवस ) 4 दिवस. श्रवणेह. श्रा. पिं० नि० २२३; आधा दिन. half a day. भग० १६, ३; श्रवणेज्जा. वि. “एगंतमवणेजा" दस० ४; -पोग्गलपरियपृ. पुं० (-पुदगलपरिवर्त)। अवणीत्तु. सं० कृ० श्रोघ. नि. ४०१; અર્ધ પુદ્ગળ પરાવર્તન; પુગળપરાવર્તન- | अवणिजंत. व. कृ. विशे० १२६६; अविभागविशे५, तेना अर्थ मा. | श्रवणीय. न० (अपनीत )नि हासूय४. निन्दा पुद्गल परावर्तन; अथात् कालविभागावशेष | सूचक.Slanderous; scandalous.पन्न. क आधे भाग को अध पुद्गलपरावर्तन कहते हैं. ११; दस० ६, २, २२; (२) त्रि.२ रेस. half the time required for दूर किया हुश्रा. removed; forbidden. Pudgala change. पंचा. ३, ३२; सु० च० २, ६ -उवणीयवयण. न. भग. ८, ६; १२, ६; जीवा ० १; (--उपनीतवचन) निन्दा साथस्तात सूयः श्रवण. न० (अवन) गमन ४२ ते; गति વચન જેમ “ આ સ્ત્રી રૂપમાં ખરાબ પણ ४२वी ते. गमन करना; गति करना. Act of આચરણમાં સારી છે. વચનના સોળ પ્રકારgoing; motion. (२) ए ते. मांना पारभ। प्रा२. निन्दा के साथ साथ स्तुति जानना. act of knowing. नंदी० सूचक वचन, जैसे 'अमुक स्त्री कुरूपा श्रयणद्ध. त्रि. (अवनद्ध) धेिलं. यांथा है परंतु है सदाचारिणी;' वचन के सोलह भेदों हुश्रा. Bound; fastened. भग० २, १; में से बारहवाँ भेद. an expression अवणमंत. व. कृ. त्रि. (अवनमन्) नाय नमः । combining praise with cenनांचे नमता-नम्र होता हुआ. Bending sure; e. g. this woman is not low. राय. fair but she is well-behaved. अवणय. पुं० (अपनय)२ ४२ ; निषेध ४२३! श्राया० २, ४, १, १३२;-चर. त्रि. ते. दूर करना; निषेध करना. Removal; pro- (-चरक ) is मेवामां माव्युं हाय, hibition. ठा०८;-वयगा. न० (-घचन) એક સ્થાનેથી બીજે સ્થાને રાખવામાં हामी ४ वयन; निहावयन. दोषदर्शक वचन; આવ્યું હોય, તેની ગવેષણું કરનાર; અભિગ્રહ निन्दा वचन. words of censure; विशेषधारी. कहीं भेजे हुए या एक स्थान से fault-finding speech. प्रव. २०३; दूसरे स्थान पर रखे हुए की गवेषणा करने श्रवणयण न० (अपनयन ) निषेध ४२वे। ते; वाला; अभिग्रहविशेष का धारी. (one) ६२ ४२त; निषेध करना; दूर करना. who searches after a thing Act of removing; act of transferred from one place to forbidding. विशे० १८५; १०२८; पिं. another; ( a person ) with a नि० ४७३; पंचा० १६, ३४; particular kind of vow.ओव०१६ अवणि. स्त्री. (अवनि ) 2ी. पृथ्वी; ज़मीन. | श्रवणोय. न० ( अपनोद ) ६२ ४२ ते. Earth; land. पिं. नि. ६१६ दूर करना. Removal. विशे० ६५२; Page #495 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अवएण ] (४१५) [अवत्तब्ध अवराण. त्रि. (अवर्ण-न विद्यते वर्णः पंच विधः सितादिरस्येत्यवर्णम् ) पर्णखित; रंगरहित; अभूनद्रव्य. वर्ण रहित; बिना रंग का; अमूर्त द्रव्य. Colourless; having no colour; formless (substance). भग० २, १०, ११, १; २०, ५; (२) निral. निन्दा. censure; obloquy. पिं. नि० भा० २७;-कर. त्रि० (-कर) A4गुर मोसवावा; नि- ४२ना२; निन्दा करने वाला. ( one ) who detracts or censures. भग० ६, ३३;-कारमय. त्रि. (-कारक ) सगुण मोसनार; अपवाद बोलना२. अवगुण कहने वाला. ( one ) who detracts or censures.भग० १५, 1;-बाइ. पुं०(-वादिन् अवर्ण घदितुं शीलमस्येत्यवर्णवादी ) ५५ीति १२ना२; निन्६४. अपकीर्ति करने वाला;निन्दक. (one) who detracts or censures. " माई अवएणवाई, किविस्सियं भावणं कुणइ " उत्त०३६, २६३, दमा०४, १०१; प्रव० ६६५०;---वाय. पुं० (-वाइ) सवर्ण मोसात; निन्दा ४२वी ते. निन्दा करना; भवर्णवाद बोलना. detracting; censuring. “अधरणवायं च परंमुहस्स" प्रव. ३१७; ६४५; अवएणवं. नि. (अवर्णवत् ) निन्६४. निन्दक. (One ) who detracts or censures. दसा. ६, १८; अवरणवंत. त्रि० (अवर्णवत्) अपएंपादन मोसनार; नि४. अवर्णवाद बोलने वाला; निन्दा करने वाला. ( One ) who de tracts or censures. सम० ३०; अवरणा. स्त्री. (अवज्ञा ) मपमान; मना६२. अपमान; अनादर. Insult; dis-respect. | ओव० ४१; पंचा. १, ३५; प्रव० ८७२; प्रवराहाण. न० (अपस्नान ) तयाविध सं२४१રિત જળથી સ્નાન કરવું તે શરીરની ચિકાશ દૂર કરનાર વ્યમિશ્રિત જળથી સ્નાન કરવું તે. तथाविध संस्कारित जल से स्नान करना; शरीर की चिकनाहट दूर करने वाले द्रव्यों के मिश्रित जल से स्नान करना. A bath with water mixed with a dirtremoving substance. farqlo 9; नाया. १३; अवतह. त्रि० (अवसष्ट) छ।तीने पातणु रेगुं. छीलकर पतला किया हुआ. Made slender by chopping off the outer parts. सूय० १, ५, २, १४; अयत्त. पुं० (अध्यक्त) मा १२सानी संदरने। બાળકનું અપરિણત-કાચી વયને બાળક. आठ वर्ष से कम उम्र का बालक; अपरिणत अवस्था का बालक. A boy under eight years of age; a boy of immature age. भोघ० नि० ४६७; अवत्तव. त्रि० (प्रवक्तग्य ) ४ा यो नति यनियनीय. न कहने योग्य; अनिर्वचनीय. Inexpressible; indescribable; unspeakable. दस० ७, ४३; पन्न० १०; अणुजो ० ७४; भग० १२, १०; प्रव० १२१३; क० प० ७, ५२;-बंध. पुं० (-बन्ध ) અવક્તવ્ય બંધ; જે કમપ્રકૃતિને અબબ્ધ થયા પછી પુનઃ બંધ થાય તે પ્રથમ સમયે सातव्य पन्ध वाय. जिस कर्मप्रकृति का प्रबन्ध होने के बाद पुनः बंध हो वह प्रथम समय में प्रवक्तव्य बंध कहलाती है. that Karmic nature which binds a man again after once freeing him from bondage is at its initial stage called Avaktavyabandha. क. प० ५, २२; Page #496 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अवतव्वग] (४१६) [ अवत्थु अवत्तव्वग. न. (प्रवक्तव्यक-न कति नाप्य- पंचा• १६, ३६; १८, २९; प्रव• ६६ कतीति वक्तुं शक्यते यत्तदवक्तव्यकमेकामि- (૨) છદ્મસ્થ, કેવળી અને સિદ્ધપણું એ त्यर्थः ) अति ति शहा या योग्य त्रय सस्था. छमस्थ, केवला और सिद्धपना नहित मेनी संध्या. कति अथवा अकति यह तीन अवस्थाएं. The three states (कितने हैं ? या कितने नहीं हैं ) शब्द viz that of a Chhadmastha, a के द्वारा न कहने योग्य एक को संख्या. Kevali and aSiddha. प्रव. ६६; The numerical figure one in -अंतर. न० (-अन्तर ) शाविशेष. दशा speaking about which we can fatia. a particular, specified state not say " how many ? or how or condition. (२) यान्तर-मे many not?". ठा० ३, १; भग• २०, १०; पायमाथी मीन मिi or ते. एक -संचिय.त्रि० (-सन्धित प्रवक्तग्यकेनकेन पर्याय में से दूसरे पर्याय में जाना. passing सम्चिताः) मे समय से 30 पन थाय. from one modification to मे संध्याथी माय तवा ना२४ कोरे. एक another. पंचा. १८, २६:-श्राभरण. समय में एक ही उत्पन्न हो अर्थात् एक ही संख्या | न० (-प्राभरण) थानेलयित साम२९९से गिना जाय ऐसा नारकी आदि. Narakis घरेयां. अवस्था के योग्यश्राभूषण-गहना. an (hell-beings ) etc. that are boru ornainent befitting a particular one at a time or that can be condition. ठा० ८, १;-उचिय. नि. counted one at a time ठा० ३, १; (-उचित ) अथायि1; अ५२या योय. भग. २०,१० अवस्था के योग्य.befitting a particular प्रवत्तव्या. स्त्री० (अवक्तन्या) वायोग्य stage or condition. पंवा० ४, १; मा. न कहने योग्य भाषा. Speech -तिग. न०(-ब्रिक) भ२५, 40 सने unworthy of being expressed सिर से त्रय शा. छमस्थ, केवली और सिद्ध or uttered. "जाय सञ्चा अवसब्वा" ये तीन दशाएं.the three conditions दस० ७, २; viz that of a Chhadmastha, a प्रवत्थ. त्रि. (अवस्थ-अवतिष्ठन्तीत्यवस्थाः )। Kevali and a Siddha. प्रव• ६६ रहेना२. रहने वाला. ( One ) who श्रवत्थारण न० ( अवस्थान) स्थिति; मे। resides. " तरुगणविहुमलवणो, बला ये स्थिर २३ ते. स्थिति; एक स्थानपर दनो सासयावत्था " विशे० १७५६; स्थिर रहना. Steady residence in अवत्थग. न० ( अपार्थक) पूर्वा५२ना संभ-५ વિનાની વાક્યરચના સૂત્રનો એક દેવ. _____ a place; steady condition. विशे० पूर्वापर सम्बन्ध रहित वाक्यरचना; सूत्र का एक ११०; प्रव० २७५; दोष .A fault in the construction अवस्थिय. त्रि. ( अवस्तृत ) पसारेसमिछाof a Sūtra; faulty grammatical | ३. फैलाया हुश्रा; बिछा हुआ. Spread; construction of a sentence. extended. नाया०८; पएह. १,२, श्रवत्थ.न. (श्रवस्तु-न विद्यते वस्वभिधेअवत्था. स्त्री० (अवस्था ) शा; स्थिति. दशा; | योऽथों यत्र तदवस्तु) निरर्थः अर्थ स्थिति. Condition; state; plight. शून्य. निरर्थक; अर्थ रहितं. Meaningless; Page #497 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अवदग्ग ] fruitlees; purposeless. पराह० १, २, अवदग्ग. न० ( अवद ) अंत; छे!; पर्यन्त अन्त; आखिरी सिरा; पर्यन्त. End. सूर्य • २, ५, २; अबद्दल. त्रि० ( अपदल-अपदलमपसदं द्वयं । कारणभूतं मृत्तिकादि यस्याऽसावपदलः ) अहार नहि ते; तसाही बिना तह का; नाजुक. Not solid; fragile. ठा० ४, ४; अवदहण. न० ( अपदहन ) अभुः प्राश्ना sir. किसी प्रकार की डाह. A brand or burn of a particular kind. नाया• १३; ( ४१७ ) अवशत. त्रि० ( अवदात ) निर्भण; शुद्ध; २१२७. निर्मल; साफ़; स्त्रच्छ. Pure; clean; clear. " संखिंदुएर्गतवदातसुकं सूय ० "3 १, ६, १६ अवदाय. त्रि. ( अवदात ) और स३६. गोरा; सफेद White; spotless. पराह० १, ४; V अवदाल. धा० II. ( प +दल् ) विद्यार सुं; भीरपुं झाड. चीरना; फाड़ना; विदारण करना. To out; to tear; to out into two or more pieces. अवदालेह. भग०१६, ४; भवदालिय. सं० कृ० भग० १३, ६; भवदालिय. त्रि० (श्रवदारि-लि-स) विसितः अपुलित विकसित; फूला हुआ. Opened; budded. जवा० ३, ३; ओव० १०; नाया ० १; उथा० २, ३५; श्रवहार न० (श्रपद्वार ) नानी भारी; छोड़ी. छोटी खिड़की. A small window; back-door. “तेण अचद्वारेणं सो अतिगतो असोगणियाए " नाया० २; १४; V अवद्दाल. धा० II. ( अप+उद्+दल् ) उधामोल उघाड़ना, खोलना. To open. For Private श्रवद्दालेइ. पन्न० ३६; भग० ६, १०; अवदात्ता. सं० कृ० भग० ६, १०; श्रवद्दाहण न० ( श्रपदाहन ) लुभे। 'अवदहरण' १०६. देखो 'अवदद्दण' शब्द Vide ' वदह' विवा० १; श्रवद्धंस. पुं० ( अपध्वंस ) थारित्र तथा तेना ફળને નિઃસાર બનાવનાર ભાવના, કે જે ભાવनाथी असुरामिां उत्पत्ति थाय ते. चारित्र और उसके फल को निःसार बनाने वाली भावना, जिससे असुरादि पर्याय में उत्पत्ति होती है. A thought showing right conduct and its fruits as useless; this sort of thought causes man to be born among demons etc. " चग्विहे अवद्धंसे प० सं० आसुरे अभियोगे संमोहे देसकिग्विसे श्रद्धंसि. त्रि० ( अपध्वंसिन् ) वंस अनार; नाश २नार, ध्वंस करने वाला; नाश करने वाला. A destroyer; a killer. “पच्छा परिरणा य मलावद्धंसी " उत्त० ४, ७; श्रवधट्ट. त्रि० ( अवष्टष्ठ ) तृम थमेस. तृप्त. Satisfied; having enough. ठा० ४, ४; [ श्रवपुः "" a नाया० १८९ श्रवधारियव्व. त्रि० ( अवधारितथ्य ) अवधारते. अवधारण करना. Thinking; considering. पंचा० ३, २५; श्रवनमिय. सं० कृ० अ० ( अवनम्य ) नीया थाने; नभीने. नम्र - नीचा होकर Having bent low; bowing down. श्राया०२, १, ६, ३२; Personal Use Only अवपंगुर धा० I. (* श्रव+अप + ) भाड घाडवां-मोलवां किवाड़ खोलना. To open a door. raiगुरे fro 'अप्पा नावपंगुरे ' दस० ५, १, १८; श्रवपुट. त्रि० (अवस्पृष्ट) स्पर्श रेल स्पर्श किया हुआ. Touched. सु० च० १,३२; Page #498 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भयपेक्न] (४१८) [अवमार V वपेक्ख. धा• I. (अव+प्र+ईल) यात२५ / अवमरिणात्ता. सं. कृ. भग० ५,६; दृष्टियाने; तपास; निरीक्षण ४२j. चारों भवमण्यंत. व. कृ. सूय० १,२,४,७ ओर देखना; जांच करना; निरीक्षण करना. To examine; to investigate. अवमह. पुं. (अपमर्द) मसnj-मन प्रयपेक्खह.आ. उत्त. ६, १२; ४२ते. मलना; मर्दन करना. Act of rub. Vववुज्झ. धा• I. (श्रव+बुध् ) लघु | ___bing. "अवमई अप्पणो परस्स य करेंति" सभा. जानना; समझना. To know: पएह. १, २, to understand. अवमाण. न० (अपमान) अपमान; मना२ प्रवबुज्झति. विशे. १६७ ति२२१२. अपमान; तिरस्कार. Insult; अवबुज्झसि. उत्त० १८, १३; disregard. भग० ३, २; राय० २६४; अवबोह. पुं० (अवबोध) २भूति; २०२५. श्रोव२१%3 स्मृति याद; स्मरण. Recollection%3 अवमाण. न० (अवमान) समान-लाय, re me m brance. आया० टी० ગજ, ફુટ વગેરેથી વસ્તુને ભરવી તે; ल२५विशेष. अवमान-हाथ, गज, फट १, १,१; वगैरह से वस्तुविशेष का माप करना, अवभाल. पुं० (अवभास) हेपाय.दिखाव; दश्य. Measurement of a thing Show; manifestation; appear by the hand, by a yard ete: a ance. जीवा० ३,१; (२) ते अने जानना kind of measurement. ठा० ४. प्रश. तेज और ज्ञान का प्रकाश. lustre of knowledge and power. १; अणुजो० १३२; (२) माननीय પુરુષને તુંકારે બોલાવવું તે; અપમાન जीवा० ३, १; ७२j ते. मान्य पुरुष को तू तडाक से अवभासय. त्रि. (वभासक) नार; बुलाना; अपमान करना. insulting%3B ५६ार्थना सभास १२ना२. जानने वाला; | showing disrespect to a worthy पदार्थों का ज्ञान करने वाला. ( One) whoj | person, परह. २, ५; ओव० २१; knows or understands. विशे० ३१७; | | अवमाणि-य. त्रि. ( अपमानित ) अ५अवम.त्रिक (अवम) हीन; माधुं. हीन भान पामेस. अपमानित, Insulted. सु. हलका. Less. आया. २,१, ३, १७; च. १२, ५; पिं. नि. ४६५; भग ३,२; अधमरण. धा. II. (अप+मन् ) अपमान ११, ११; अोघ• नि० ५२८; ४२j; अनार ५२३; ति२२५२ ५२३. श्रवमार. पुं० (अपस्मार-अपस्मर्यते पूर्ववृत्तं वि. अपमान करना; तिरस्कार करना. To insult; | स्मर्यतेऽनेनेत्यपस्मारः) रोगविशेष; भां to disregard. પૂર્વની હકીકતનું વિસ્મરણ થઈ જાય એવી अवमरणति. सूय.२,२, १७%B जतना मेरोग, वा; भृगी; हिस्टेरीया. एक अवमरणंति. भग० ३, १; नाया. घ. रोगविशेष, जिसमें पूर्व की स्मृति नष्ट हो जाय अवमरणह. आ. उत्त० १२,३६; भग० ५,४ | वह रोग; मृगा. A disease such as १२, १; hysteria, epilepsy eto. in which अवमाणित्ता. सं० कृ० ठा० ३, १; a person becomes unconscious Page #499 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अवमारिय ] (४१६) [अवयासाविय. of his former condition. पाया०१, अपमान करना. To injure; to insult. ६, १, १७२ अवयरइ. सम० ४०; अवमारिय. त्रि. (अपस्मारित-अपस्मारः | अवयरण. न० (अवतरण ) GRj; नाये संजातो यस्येति ) अ५२भारगिवानी; आव.नीचे उतरना. Act of descendवा-भृणी शिवाने. अपस्मार-मगी रोग | ing; comingdown. प्रव. ८१२; वाता. Suffering from epilepsy / अवयरिस. त्रि. (अपकर्ष) आई. योग. etc. श्राया० १, ६, १, १७२, Small; little. विशे० १५०३; अवय. न० (अवक ) मे साधारण वनस्पति; अवयव. पुं० (अवयव) सवयव; अवयविना सेवाण. एक साधारण वनस्पति; सिवार. A मे विलास. अवयव; अवयवी का एक kind of vegetation; moss. पन्न० १; | विभाग. A limb; a part of a body. अवय. न. (अज)भण. कमल. A lotus.. अणुजो० १३१; विशे० २८; प्रव० १५११%3 पन०१७ क० गं० १, ४८;-फरिस. पुं० (-स्पर्श ) Vवयक्ख. धा• I. (अप+ईस ) अपेक्षा । अपयव-मेशिने। २५र्श. एक देश का छूना. रामवी; साक्षा १२वी. अपेक्षा रखना; toueh or contact of a part. “जस्स आकांक्षा रखना. To expect; to वरसासणावयवफरिसविकसियविमलमइकिरdesire. (२) ; सामा७१ निरी- णा" क. प. ७, ५७; क्षय ४२. देखना; आगे पीछे निरीक्षण | अवयवि. त्रि० (अवयविन्) Aqयाना करना. to observe. भाग ५ श से. अवयवों वाला; जिसके अवयक्खइ. नाया०६; भाग हो सकें वह. Having limbs or अवयक्खंति. नाया०६; parts; divisible into parts or अवयक्खसि. नाया.६; liimbs. ठा० १,१; सम. अवयक्खमाण. व. कृ. भग० १०, १; । | श्रवयार. पुं० ( अपकार ) ५५४४२. अपकार. अवयक्खंत. व. कृ. नाया०८; ओघ. नि. Damage; hurt; injury. विशे. भा० १८८; ३२६८; अवयम्ग. पुं० (*अवदन-पर्यन्त )सन्त; छे।; पर्यन्त. अन्त; आख़िरी. End; limit. ठा. अवयार. पुं० (अवतार) समावेश; अन्तर्भाव. २, १; भग• १, १; समावेश; अन्तभाव. Inclusion; state अवयण. न० (प्रवचन) निन्ध पयन; अयोग्य of being included. प्रव० ६६६; क्यन. निंद्य वचन; अयोग्य वचन. Im *वयास. त्रि० ( मत्त ) 31. पागल. Mad. पिं०नि० ५८१; proper speech; censurable speech. वेय. ६, १; ठा० ३, ३, अवयास. न. (*अवकाश-श्रालिङ्गन ) अवयमाण.५० कृत्रि. (अवदत्) हुंन मोल- | मालिंगन; भेटते. आलिंगन; भेंट करना. तमोटुंनोसती. मुंठ न बोलता हआ. Not Embrace. ओध. नि. भा० २४४; telling a lie. आया. १, ५, २, १४६; / अवयासाविय. त्रि. (*अवकाशित-प्राश्ले. Vश्रवयर. धा. I. (अप+ ) अ५४१२ / पित) आलिंगन आपेल. आलिंगन किया 3२३; अपमान ४२पुं. अपकार करना; हुआ. Embraced. विवा० १,४; Page #500 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अवयासंऊण ] (४२०) [ नवरकंका अवयासेऊण. सं० कृ० अ० (* अवकाश्य- नक्षत्रो. पश्चिम की ओर रहकर चंद्र के साथ मालिंग्य ) सालिंगन ने. आलिंगन देकर. संयोग करने वाला नक्षत्र.constellations Having embraced. तंडु. causing a conjunction with the moon, remaining in her west. अवर. त्रि० (अपर ) अन्य; मीnj. अन्य; | " पुस्साइयाणं सत्त णक्खत्ता अवरदारिया दूसरा. Another; other. पिं.नि. पण्णत्ता, तंजहा-पुस्सो असिलेसा मघा पुग्वा २१५, ४१५; नाया० १; भग० ३, ७; सू० फग्गुणी उत्तरफग्गुणी हत्थो चित्ता"ठा० ४, प०१८प्रव० ५२७,विशे० ३४६; चं०प०३; ४;-दाहिण. पुं० (-दक्षिण ) पश्चिम अने (२) पछीनु; पार्नु. पीछे का; आखिर का. क्षिय पथ्येने प्रश; नैऋत्य मु. पश्चिम following; next. सूय० २, ६, २; (3) और दक्षिण के बीच का प्रदेश; नैऋत्य कोन. पश्रिम हिशा. पश्चिम दिशा. the west; the region between the west the western direction. सम० १४; and the south i. e. the south(४) ५२ नहि ते; पोते. जो दूसरा न हो west. पंचा० २, १९;-पभोगज. त्रि. वह; स्वयं; खुद. self. विशे० ३३५२; (-प्रयोगज) स्वाभावि; माजना प्रयोग -उत्तर. पुं० (-उत्तर) उत्त२ अने पश्चिम व्यापारी अपन्न यस नाह. स्वाभाविक; दिशा वव्येने प्रश; वायव्य प्रदेश, उत्तर और प्राकृतिक; अकृत्रिम. natural; naturally पश्चिम दिशा के बीच का प्रदेश; वायव्य प्रदेश, produced. विशे० ३३५२;-मम्मवेthe region between the north हित्त. म० (-मर्मवेधित्व ) मीना मर्म and the west; the north-west. વિંધાય નહિ એવું બોલવું તે; સત્ય વચનનો राय०६४;जं०प०४,७३,५,११६:-उत्तरा. २. मे अतिशय. मर्मभेदी वचन न बोलना; स्त्री० (-उत्तरा) वायव्य मुणे; पश्चिम मने सत्य वचन का २० वाँ अतिशय. inoffenउत्त२५च्येनी विशा. वायव्य कोण; पश्चिम sive speech; speech not woundऔर उत्तर के बीच की विदिशा. the ing the feelings of others; the north-west. प्रव० ६६०-रह. पुं. twentieth Atiśaya of truth(-प्रह) सिनो पासो लाम. दिन का ful speech. सम• ३५–मय. त्रि. पिछला पहर-पिछला हिस्सा. the latter (-मत) पीना मत. दूसरे का मत. part of the day. "पुग्वावरगह another's opinion or judg. कालसमयंसि" निसी० १६, ७, ८; ठा. ment. विशे० ६८४;-राय. पुं० (-रात्र) ४, २; अणुजो० २५; पिं. नि. २२५; पाशी रात. पिछली रात. the latter प्रव० ५६८; -दक्षिणा स्त्री० (-दक्षिणा) part of a night. 'पुग्वावररायं जयमाये' નૈઋત્ય ખુણે, પશ્ચિમ અને દક્ષિણ વચ્ચેની आया. १, ५, ३, १५३; विदिशा. नैऋत्य कोण. the inter- अवरकंका. स्त्री. (अपरकका) घात . mediate point of the compass ડના ભરતક્ષેત્રની પદમોત્તર રાજાની રાજcalled the south-west. प्रव. ધાની, જ્યાં દ્રપદીનું હરણ થયું હતું. જ્ઞાતા ७६०; -दारिय. न० (-द्वारिक) पश्चिम ધર્મ કથાના ૧૬મા અધ્યયનમાં તેને વિસ્તાર त२५ २६ी यंदनी साथे मेग लेनार | छे. धातकी खंडान्तर्गत भरतक्षेत्र के पनोत्तर Page #501 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रवरच्छ] (४२१) [ अवरविदेह राजा की राजधानी, जहां द्रौपदी का हरण हुआ ___ समय. time after midnight. कप्प. था.(इस का वर्णन ज्ञाता धर्म कथा के १६३ ६, १०; अध्याय में है ). The capital of the अवरद्ध. न० ( अपराद्ध) अ५२५ ४२३। ते; Padmottara king of the Bha- भालने पी 640 ते. अपराध करना; ratakşetra of the Dhātakikhan. दूसरे को कष्ट पहुँचाना. Act of offendda where Draupadi was kidnap- ing others. वव. १, ३७; विवा० ४; ped. This is described in the सु० च० १,८१; (२) विनाश रेस. विनाश 16th chapter of Jñātādharma- किया हुआ. destroyed; ruined. kathā. सम० १६; नाया० १५; नाया० १; अवरच्छ. न. (अपरोक्ष-अविद्यमानानि परे- अवरद्धिय. पुं० (अपराद्धिक-अपराधनं अपरावं पामचीणि द्रष्टम्यतया यत्र तदपरोक्षम् )| पीडाजनकतया तदस्यास्तीत्यपराद्धिको खूताઅસમક્ષ ચોરી કરવી તે, ચેરીનું ત્રીશમ્ | विस्फोट: सादिदंशोवा) सर्पस. सर्पदंश. नाम. गैर मौजूदगी में चोरी करना; चोरी का Snake-bite. (२) सूता रोगना शसो. तीसवाँ नाम. 'The thirtieth kind of लूता रोग का फोड़ा. an insectbite. पि. theft; stealing in the presence नि. भा. १४; of the owner or others when | श्रवरद्धिगा. स्त्री. (अपराद्धिका ) मसनी inattentive. परह. १, ३, Elsell gatal foreft. A tumour of ___itches. ओघ. नि. ३४१; V वरज्झ. धा• I. ( अप+राध् ) २५५२२५ अवरविदेह. पुं० ( अपरविदेह ) पश्चिम १२वा; अ५२॥धी यj अपराध करना; अप મહાવિદેહમેથી પશ્ચિમ તરફને મહાવિદેહ Trofi atat. To of fend; to commit क्षेत्रने अधों भाग. पश्चिम महाविदेह-मेरु a crime.(२)नाश पाम'. नाश पाना. से पश्चिम की ओर के महाविदहक्षेत्र का to be destroyed; to be ruined. प्राधा भाग. The western Mahaviप्रवरज्मा -ति. विवा० २, नाया. २, राय. deha; the half of Mahāvideha १६५ उत्त. ७, २५, ३२, in the west of Meru mount. २५; सूय० १, १, ३, १% 'दो भवरविदेहाई ठा०२,३; अणुजो० १३४; १, ३, ३, १३; अवरज्मति. नाया. २ पन• १६; जं०प० जीवा० १;-कूड. न. (-) નિષધ પર્વતનું આઠમું તથા નીલવંત प्रवरण. न० (प्रवरण्य ) शाविशेष. शाक पर्वतर्नु सात शिम२. निषध पर्वत का पाठवाँ विशेष. A kind of vegetable. जं.प. और नीलवंत पर्वत का सातवाँ शिखर. the अवरत. पुं० (अपररात्र) रात्रीन पाती eighth summit of Nişadha भास; पा७eी रात. रात्रि का पिछला भाग; | mountand the seventh summit पिछली रात. The latter part of a of Nilavanta mountain. ज. प. night. "पुम्वावरत्तकालसमयसि" विवा. -वास. पुं० (-वर्ष) मा “अवरविदेह" १, ६-कालसमय. पुं० (-कालसमय) श६. देखो 'अवरविदेह' शब्द. vido पाली तने सण-मत. पिछली रात का 'प्रवरविदेह.' नाया• ८; Page #502 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अरविदेह ] अवरविदेहश्र त्रि० ( अपरविदेहक ) पश्चिम महाविड क्षेत्रमां नन्भेस, पश्चिम महाविदेह क्षेत्र में जन्मा हुआ. Born in the western Mahavideha region. अणुजो० १३१; अवरा. स्त्री० ( अपरा ) नविना विभ्यनी मुख्य नगरी नलिना विजय की मुख्य नगरी. The chief city of Nalina Vijaya. ठा० २, ३; (२) पश्चिम हिशा. पश्चिम दिशा. the west. प्रव० ७६० ; अवराइया. स्त्री० ( अपराजिता ) पश्चिम મહાવિદેહના દક્ષિણ ખાંડવાની પાંચમી पत्रा विन्ध्यनी मुख्य शन्धानी. पश्चिम महाविदेह के दक्षिण भाग की पांचवी चप्रा विजय की मुख्य राजधानी. The capital of the fifth Vapra Vijaya of the southern part of western Mahāvideha. जं० प० अवराजिया स्त्री ० ( अपराजिता ) शंभ विनयनी मुख्य नगरी. शंख विजय की मुख्य नगरी The capital of SankhaVijaya. ठा० २, ३; अवराह. पुं० न० (अपराध) अपराध; गुन्हा; असुर; भूल. अपराध; गुनाह; भूल. Fault; offence. ' अवराहस हस्सधरणीश्रो ' तंडु • नाया० ६६ दस० ६, २, १८; सु० च० ४, १२४; वव० १, ३७; दसा० ६, ४; पिं० नि० १२७; प्रव• ७३६; पंचा० १५, १७; ( २ ) अतियार; व्रत लांगवानी अशीश अतिचार; व्रत भंग करने का प्रयत्न. an attempt to violate a vow. पंचा० १६, १४ – खामणा. स्त्री० (-समापना) अपराधनी क्षमा भागवी ते. अपराध की क्षमा मांगना asking pardon for a sin or a fault. प्रव० ६६; पय. न० (- पद) द्रिय उपाय माहि--मोक्ष मार्गने २. इन्द्रियविषयक कषाय आदि; मोक्ष ( ४२२ ) For Private [ अवरोह को रोकने वाला an obstacle in the path of salvation; e. g. passion etc. भत्त० ४६; वण. पुं० (-मया ) अपराधरूपी प्रणु-धा. अपराधरूपी व्रण. a wound or a scar in the form of a sin पंचा० १५, ४०३ – सल्ल. त्रि० ( - शस्य ) व्यतियाररूप शस्य अतिचार रूप शल्य. a fault rankling in the heart like a thorn. पंचा० १६, १४; - सल्लप्पभव. त्रि० (- शल्यप्रभव ) सथित पृथ्वीना संसर्गरूप व्यतियारभूत शस्यथी उत्पन्न भेल. सचित पृथ्वी का संसर्ग रुपी जो अतिचार उससे उत्पन्न. boru of, arising from Atichara (partial violation) incurred by touching animate earth i, e. earth-bodied sentient being. पंचा० १६, १४, अवराहि. त्रि० ( अपराधिन् ) गुन्हेगार; अपराधी अपराधी, Guilty; criminal. राय० २४७३ वरिल्ल. त्रि० (अपरत्य ) पश्चिम तरइनुंपश्चिम की ओर का. Western. " अवरवणसंड नाया ० ६; "" अवरुद्द. पुं० (अपरुद्र ) नारडीना हाथपण लांगनार परभाधाभी. नारकी के हाथ पैरों को तोड़ने वाला परमाधामी. One who breaks off the hands and feet of Narakīs; the Paramādhāmī. सम० १५; अवरोप्पर न० ( परस्पर - प्राकृतत्वादादि रकारः ) अन्योन्य. अन्योन्य. Mutual. विशे० २५१; पिं० नि० २३४; अवरोह. पुं० ( अवरोध ) अन्तःपुर. अन्तःपुर; ज़नान खाना A harem सु० च० २, ४०३; ( २ ) यावर आवरण; अटकाव absence of obstruction. विशे० १०३; Personal Use Only Page #503 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अवलंव ] (४२३) [ अवलुय to. अवलंब. धा• I. (अव+लम्ब् ) माश्रय is such that it has a vague idea ३२३; अवसंमन २j.भाश्रय करना अवल. of an object. नंदी० ३०; म्बन करना. To lean upon; to resort अवलंबिध-य. त्रि० ( अवलम्बित ) निरंतर मेशा. निरन्तर; हमेशा; सदा. Always; अवलंबियाण. सं. कृ० पाया० १, १, १, २२; ) eternally. नाया० १; (२) त्रि. अवप्रवखंविध-य. सं० कृ० श्राया• २, १, ६, संमन रेखा. अवलम्बन किया हुआ. re३२; सु० च. ४, २३२; । sorted ( to ). दस० ५, २, १; अवलंबिऊ. भत्त० १६३; अवलद्ध. त्रि. (अपलब्ध) अपमानपूर्व अवलंबित्तए. हे० कृ० दसा० ७, १ भगतुं.अपमानपूर्वक मिला हुआ. Obtained अवलंबमाण. व. कृ. ठा० ५, २; with insult. “परघरपवेसे खद्धावलद्धाई" अंत० ५; भग. १, १; अवलंय. त्रि० (अवलम्ब) ५ या अनेमायु नियुं शसटना२. पाँव ऊँचे और सिर नीचे अवलविज्जंत.व. कृ. त्रि०(अपलपत्)4sal; करके लटकने वाला. (One) in a topsy- ___4तो . बकता हुआ; बड़बड़ाता हुश्रा. turvy posture of the body; Prattling; talking nonsense. To one suspending him-self head च. ५, ६० over heels. ओव. अवलिंब. पुं० ( प्रवालम्ब) मेशिनु नाम. अवलंबण. न० ( अवलम्बन )वस्तुना सामान्य एक देश का नाम. Name of a तथा विशेष मंशन स . वस्तु के सामान्य country. ठा० २, ४; तथा विशष अश-भाग का अवग्रह-अवलम्बन. अवलित्त. त्रि. ( अवलिप्त ) व्यात. व्याप्त. Grasping the general and ___Pervaded by. सूय०१, १३, १४; particular parts of a thing. नंदी. अवलिप्प. धा• I. (प्रव+लिए+क० वा.) ३०; (२) माश्रय; आधार;21. श्राश्रय; सपायु; २. लेप का किया जाना. To आधार; टेका. support. जीवा० ३, ४; जं. be smeared; to be bespattered. ५० १; निसी० १, १२; (3) मारली. पोटला. अवलिप्पइ. क. वा० उत्त. २५, २८; भग. a verandah. (४) भरत नमा ते. मस्तक नमाना; सिर झुकाना. act of lowering the head. ठा० ५, २; अवलिय. त्रि. ( अवलित) नवियु; ५१ -बाहा. स्त्री. ( *बाहु) 31; 3. पास नहि वास नहि. बिना मुड़ा हुआ; कठहरा. A railing. ज. प. न मुकाया हुआ. Not folded; not bent. उत्त० २६, २५; अवलंबणया. श्री. (अवखम्बनता ) अपक्ष भतिज्ञाननी मे. अवप्रह; भतिज्ञान का प्रवलय. न० ( *प्रक्लुक-मौकादण्ड) खेसा एक भेद. A variety of Matijnāna; विशेष; नावाने यथावानुस ७५४२९१. एक perception, apprehension of an प्रकार का बांस; नाव चलाने का एक उपकरण. object. Here the state of mind A kind of oar. माया.२,३,१,११६ Page #504 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अवलेहणिया.] (४२४) [अवस. अवलेहणिया. स्त्रो (*प्रवलेखनिका-वंशत्वम्) | अववक्का. स्रो. (अवपाक्या ) ती; tal. पांसी पक्षी छात्र-छ।. बांस के उपर को | तवा. A pan; a metal or earthen छाल. The outer bark of a vessel to bake bread.भग.११,११ bamboo. ठा० ४, २, निसी० २, २६ । अववहणा. स्त्री० (अपवर्तना-अपवर्यते इस्वीभवलेहिया. स्त्री. (भवलेहिका) यार.. क्रियते स्थित्यादि यया सा) ने अयस યથી કમની દીર્ધ સ્થિતિ અને તીવ્ર રસમાં अवलेह; चटनी. Semi-fluid medicine to be licked. प्रव० २२८; ઘટાડે કરવામાં આવે-સ્થિતિઘાત યા રસ धात रायतमध्यरसायविशेष. जिस प्रयत्न अवलेही. स्त्री. (*प्रवलेहिका-वंशवल्कल) i से कम की दीर्घ स्थिति और तोव रस में कमी सनीछे. बांस के ऊपर की छाल; जो बांस पर की जा सके वह प्रयत्नविशेष. Thought पत्तो के आकार में होती है. The outer bark activity lessening the duration, of a bemboo tree. क. गं० १, २०; and intensity of Karma. क. ५० अवलोएमाण. व. कृ. त्रि. (अवलोकयत्) १,२; सरसोन ४२ता. अवलोकन करता हुआ. | अवघरोवित्ता. स्त्री० (*अध्यवरोपिता-प्रग्यव रोपण) य५५-नाशने मम; अविनाश. Observing; inspecting. areto 1; नाश का अभाव. Non-destruction. १६; भग० १०, १; eternal existence. " जिब्भामयामो अवलोव. पुं० (अवलोप ) वस्तुना सहलाने सोबक्खाओ अवधरोवित्ता भव" ठा० ६; छुपाते; असत्यतुं त्रीश नाम. वस्तु के अववान. पुं० ( प्रवपात ) आगमन; आयु सद्भाव को छिपाना; असत्य का तीसवाँ नाम. ते. आगमन; श्राना. Act of coming; Concealing the real nature of arrival. “साहूणमणणुवाम्मे किरिया a thing; the thirtieth variety णासो उ भववाए" पंचा. ७, ११; of untruth. परह. १, २; अपवाय. पुं० (अपवाद) मीलनुं भराय मोते; नि-ही. निन्दा; खराब बोलना. प्रवव. न. (*प्रधव-अवयव) ८४सार A censure; scandal. परह. २, २७ प्रभाय आणविशेष. ८४ लाख अववंग प्रमाण काल विशेष. A period of time, पंचा० ५, १६; measuring eighty-four lacs of | प्रवविह. पुं० (अवविध) शाबान में। श्राव-पास. गोशाला (एक मतप्रवर्तक ) Avavangas. ठा० २, ४; भग०५, १; का एक श्रावक-अनुयायो. A follower of २५, ५; अणुजो. ११५; जीवा० ३, Gosala. भग. ८,५; प्रयवंग. न० (*अववाह-अवयवाड) ८४साम | अघस. त्रि.(अवश) ५२५०; ५२तंत्र व मटट प्रभाय विशेष. ८४ लाख अटट सस्वतंत्र. परवश; कमवश; पराधीम. Deप्रमाण कालविशेष. A period of time pendent; not free; under the measuring eighty-four lacs of controlling influence of Karma. Atatas. जीवा० ३, ठा०२,४;भग•५, १; भग• ३, २, नाया० १७ सूय० १,३, १, १७, २५, ५, अणुजो• ११५; उत्त०७,१०, १३, २४; Page #505 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अबसकण ] (४२५ ) [अवसोहिय भवसकण. न. (अवष्वष्कण) पाते. अवसवस.नि. (अपस्ववश) ५२५श स्वतंत्रता पीछे जाना. Act of following: pur २क्षित. परवश; पराधीन. Not free%3B dependent. नाया० १६; १६ suit. पंचा० १३, १० अवसव्व. न० (अपसम्य) हनीयाबविशेष. प्रवसकि.त्रि(भवष्वष्किन् )२ २९ना२ ग्रहों की गतिविशेष. A particular पा। बनार. दूर रहने वाला; पीछे हटने kind of the motions of the बाला. Remaining at a distance; planets. जीवा०३,३, retreating backwards. सूय० २, अवसह. पुं० (अवसथ)३२; आश्रय; माश्रम. घर; श्राश्रयः श्राश्रम. A place of भवसन. त्रि० ( प्रवसन) निमन; तबीन | shelter; a house; an ascetic's यमल भीगमेस. निमग्न तल्लीन डूबा हुआ. abode. उत्त. ३२, १३; परह. १,१; Plunged in; absorbed in; drown-| श्रवसाण. न. (अवसान ) छे31; संत; ed in. उत्त. १३, ३०; ३२, ७६; पर्यवसान समाति. पर्यवसानः अन्तः समाप्ति. End; conclusion. पिं. नि०११३, भोघ• Vअवसप्प. धा० I. (अप+सृप ) २ नि०भा०४५; श्रोध नि० ७६०;ोव.३१% मागी ry; सीrj. दूर भग जाना; सटक जी. ३,४; विशे० ८५; अणुओ० १२८%; जाना. To escape; to run away. निसी० २०, ११; नाया. १ प्रव० १३४८% अवसप्पंति. सूय० १, ३, २, १४; कप्प० ४, ६२, भवसपि.त्रि. (भवसर्पिन ) छेडान मागी- अवसिद्धत. पुं० (अपसिद्धान्त)अपसिain; ना२, तना२. छोड़कर भाग जाने वाला. असत्य सिrid; असत्य सिद्धान्त. A false (One) who abandons and flies principle or doctrine. विशे०२४५७; away. "मपडिसस्स लवावसप्पिणो" सूय. V वसीप्र. धा. I. (भव+पद्) सी १,२, २, २० जलेश पाभवा. दुखी होना; क्लेश पाना. To be afflicted; to feel pain. अषसप्पिणी. स्त्री. (भवसर्पिणी) :श अवसीमइ. उत्त० २७, १५; કેડિ સાગરોપમ પ્રમાણુ ઉતરતે કાળ; સમયે अवसेस. पुं० (अवशेष) मार्नु; शेष लेखें: સમયે હાનિ દર્શાવનાર છ આરાપરિમિત કાળ वधेयुं. शेष रहा हुआ; बचा हुआ. A विलास. दस कोकाकोरी सागरोपम प्रमाण remnant. भग० ३,१५,८६,३४; काल; जिसमें हर समय अवनति ही होती ७,१२,६२०,८; २४,१, २०; नाया. रहती है वह छः पारा परिमित कालविभाग. १५; ८१६%3 विवा०६;वव०२,५; प्रोष. The won of decreaso, measuring ३४; सम०प० २३१; उत्त०२६, २०; बेय. six Arās; the time of descent २, १२; जं. १०२,३३, ५,११७, राय.७३% equal to ten Kođākoļi Sāgaro ठा०७; उवा० १,१६, प्रव० ८83; pamas; a Kodakodi=( a crorex | अवलोहिय. सं. कृ. अ. (अवशोभ्य) a crore ). भग० ३, २, ५, १; २ राने, परिरीने. दूर करके. Having अवसय. त्रि.(अपसद)तु२७. हलका; तुच्छ. । removed or abandoned."भवसोहिम Mean; low; base. ठा० ४,४; कंटयापहं" उत्त० १०, ३२; Page #506 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अषसोहिय ] (४२६) [अवहाण अवसोहिय. त्रि. (अवशोभित ) शालतुं; down excreta etc. in improper शालनी. सुशोभित. Beautiful; ways; one of the seventeen charming. नाया० १; kinds of Asamyama or lack of अवस्स. न. (अवश्य) अवश्य; नी; २२; asceticisin. सम० १७, निवे. अवश्य; जरूर; निश्चय. Certain; अवहड.नि. (अपहृत) धनेमा भु३५. unavoidable. अणुजो० २८; नाया. १; लेकर दूसरी जगह रखा हुआ. Carried to भग० ६, ३३; पिं०नि० ३५२;-कायव्व. anotherplace."वालगं अवहाय प्रवत्रि० (-कर्त्तव्य )अवश्य ४२वा योय. अवश्य हडे विसुद्ध" भग० ६, ७; करने योग्य. necessarily to be done. | अवहत्थि . त्रि० (अपहस्तित) हाय ५४गच्छा०१२;-विप्पजहिय.त्रि०(-विप्रहेय)। डीने हार ढी भूस. हाथ पकड़कर अवश्य त्यागवायोग्य. अवश्य त्यागने योग्य. बाहिर किया हुआ. Pushed out by necessarily to be given up or holding the hand; turned out abandoned. नाया. १८; by holding the hand. नंदी. अवस्सय. पु. ( *वश्रय-अवश्रावण ) V वहर. धा० I. (अप+ह) ७२; २६ ઓઠિંગણ-આલંબન આપવાનું સાધન. ४२पुं; योरपुं. हरण करना; चुराना. To अवलम्बन-सहारा देने का साधन. Ameans remove; to take away; to steal. to lean upon; a support. (२) सी.२ ४२वा. स्वीकार करना. to बेय. ५, ३२, accept. धवहरइ.सु. च. १५, ५४; नाया. १६१८ अवहटु. सं. कृ. १० (अपहृस्य) परीने; दसा. ६, १६, भग०१०, ३; निसी. दू२ रीन; छाडी धन; सगुंभुशन. दूर १०,१०० करके; अलग करके; छोड़ करके. Having प्रवहरि-रे-ज्जा. वि. भग० ५, ६, ८, abandoned; having removed. अवहरिंसु. भू. ठा. १०; सूय० १, ४, १, १७; ओघ० नि० भा० १७२; अवहरिमाण. व. कृ. भग० ३५, १; ओव० १२, ३२; भग० १, १; अवहरिअ. त्रि. (अपहृत ) 244हार रेस; अवहट्टलेस्स. त्रि० (*अपहृत्यलेश्य-अपहृत बीस. चुराया हुआ या छीना हुआ. लेश्य) मेश्या २ रीछेते. जिसने लेश्या Taken away; removed; robbed. ओंका नाश किया हो वह. One who has प्रव० ६१; नाया०२; १८; removed thought-tint. दसा. V वहस. धा० I. (अप+हस्) स; २५ ४२युं. हसना. To laugh. श्रवहट्टूसंजम. पुं० (अपहृत्यसंयम-अपहृत- अवहसइ. ठा० ५, १; नाया० १८; संयम ) प्याराहि अविधिये ५२४ववाथा अवहसिय. सं० कृ० नाया० ८; લાગત અજમ; અસંજમના ૧૭ પ્રકારમાં- श्रवहाण. न. (अवधान) साक्षात् अर्थन नो मे. मल मूत्रादि अविधि से डालने से होने परिछेन-शान. वास्तविक अर्थ का बोध. घाला असंयम; असंयम के १७ प्रकारों में से एक Knowledge of the actual or प्रकार. A sin arising from laying | true meaning. विशे० ८२; Page #507 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भवहाय ] (४२७) [ वहीय अवहाय. सं० कृ० अ० ( अपहाय ) तने (२) भा. मर्यादा; हद्द. limit. सु. छोडीने. छोड़ करके; त्याग करके. Having च० ३, ५५; abandoned. भग०६, ७, १३, ६, १५, अवहि. त्रि. (श्रवस्त) नियभित; यस १3०प० २, १८; रामेस. नियमित; निश्चित किया हुआ. अवहाय. सं० कृ० अ० (अपहृत्य ) अ५४२९५ Settled; fixed. विशे० २६३२; शन; Sपारी सधने. अपहरण करके; चुरा | अवहिश्र त्रि० (अव्यथित)तुं मन हीन करके. Having carried away; नथी ते. जिसका मन दीन न हो वह. Of ___ having taken away. अगजो० १३९; unafflicted mind. दस० ८, २७; अवहार. पुं० (अपहार ) गभर्नु ५९२९५ १२ ते. गर्भ का अपहरण करना. Act of अवहि. त्रि. ( अपहृत) मामिला removing an embryo by caus- अयामेस. श्राकर्षित; खींचा हुआ. Drawn; ing miscarriage etc. भग० / attracted. उत्त• ३२, ८६; (२) अपार १८, ४, २१, १; २३, १; ३१, १; ३५ १; अरेस; स सीधेस. चुराया हुश्रा या छीना ४१, १; प्रव० १०४०; (२)यारी; ७२६४. हुआ. taken away; removed; चोरी; हरण. theft. परह. १, ३; (४)। robbed. प्रव० १.३७, नाया• १६; सयर प्राविशेष. एक प्रकार का जलचर अवहिठ. नं. (*अवहिठ-अवदृष्ट) भयुन प्राणी. a kind of aquatic animal. | स्त्रीपुरुषसमागम. मैथुन; स्त्रीपुरुषसमागम. परह. १, २, सूय० १, ६, १०; Sexual intercourse. प्रवहारण. न. (अवधारण ) सधारण १२ते; निश्चय २३ ते. निश्चय करना. *अवहित्तए. हे. कृ. अ. (चालयितुम् ) यावाने. चलाने को. In order to Deciding; determining. विशे० | २५६; १८७ _cause to move. नाया० १४; अवहारवं. त्रि. (अवधारवत् ) मरा२०४ अपहिय. त्रि. (अवहित ) हेस. कहा हुआ. पागनिश्चयवान. निश्चयवान् ; दृढ.(One) Said; related. पन्न० १५; who has made a determina- अवहियमण. ति० (अवहितमनस्) सावधान; tion or decision; determined. शान्त. सावधान, शान्त. Attentive; ठा० १०; calm. सु. च० १, १०४ प्रवहि. पुं० (अवधि-अव-अधो विस्तृतं वस्तु अपहिरिय. त्रि० (अपहृत)अ५४२ धीयते परिच्छिद्यतेऽनेनेत्यवधिः, रेक्षा यद्वा सीधेय. चुराया हुआ; लूटा हुआ. अवधिर्मर्यादा वरिष्वेव वस्तुषु द्रव्ये बु | Snatched; robbed. भग० ११, १; परिच्छेदकतया प्रवृत्तिरूपतया तदुपलक्षितं । १२, २, ३५, १; मानमप्यवधिः ) अधिज्ञान; पांय ज्ञानभानु | श्रीगु ज्ञान. अवधि ज्ञान; पांच ज्ञानों में से | अवहीय. न. (भपधीक ) भुद्धिया तीसरा ज्ञान. The third of the five मोसायर्युवमन. तुच्छ बुद्धि से कहा हुआ वचन. kinds of knowledge; visual Speech proceeding from mean knowledge. क. गं. ४,१४, पन. २८ | motives. परह. १,२७ Page #508 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भवहीर ] (४२८) [भवान-य Vवहीर. धा. II.(अप+ह) अपराली ४२युं. खाली करना; अपहरण करना. To clear away; to take away. वहीरइ. भग० १२, २, २३, १; प्रवहीरंति. अणुजो० १४५; पन० १२; भग. ११, १; अबहीरेति. भग० ३५, १; भवहीरमाण. व. कृ. अणुजो० १४५; भग० ११, १, १२, २, २३. १,३१, १; ४१, १; जीवा० ३, १; नाया. १८ अवहीरेमाण. व. कृ. भग० १८, ४; । भवहीरिऊण. सं० कृ० अ०(अवधीर्य) धा२०४ सापान, धैर्य धन. धीरज बंधाकर; धैर्य देकर. Having calmed; having consoled. सु० च० १४, ४६; अवहेडिअ-य. त्रि. (*अवहेडित-अवहेलित)। માથું નીચેનમાલ; પીડ સુધી ડક નમાવેલ. नीचे सिर किया हुआ; पीठ तक मस्तक नमाया हुधा. With the head bent as far as the back; with head lowered down. " अवहेडियपिटिसउत्तमंगे " उत्त० १२, २६ अवहेरी. स्त्री० (अवहेला ) ; iसी. हँसी. मज़ाक. Joke. सु० च० १४, ७४; प्रवहोलंत. त्रि. (अवघोलयत् ) दायमान; यसायमान. चलायमान; चलित; हलचल सहित.Moving; swinging; waving%3; unsteady. नाया• ८; अवाश्र-य. पुं० (अपाय ) साहिया पन्न थमेश ष; अनर्थ. रागादि से उत्पन्न हुश्रा दोष; अनर्थ. Sin arising from passion etc. श्रोव० २०; ठा० ४, १: ३; क. गं. 1, ५;-अणुप्पेहा. स्त्री. (-अनुप्रेक्षा-पायानामाश्रवजन्यामानामनुप्रेक्षानुचिन्तनमपायानुप्रेचा ) मानव આદિ દોષોનું ચિંતવન કરવું તે; શુક્લ प्याननी मेमे पाश्रव आदि दोषों का चितवन करना; शुक्लध्यान का एक भेद. a variety of Sukla Dhyāna viz meditation upon the influx of Karma etc. श्रोव. ठा०४, १; भग २५, ७-दसि. पुं० (-दर्शिन् ) अनर्थ वगेरे दोष मतावना२; होषही. अनर्थ आदि दोष बताने वाला; दोषदर्शी. one who points out fault; fault-finding. भग० २५, ७, ठा. ८, १; पंचा०१५, १४-भीय.त्रि.(-भीत) साय-पापोषथा भय पामे. पापदोष से डरा हुमा. frightened or terrified by sin; fearful of sin. पंचा० ५, ३६.-विजय. न. (-विचय-प्रपाया रागादिजनिता अनर्थाः, विचीयन्ते नियन्ते पालोच्यन्ते वा यस्मिँस्तदपायविचयम् ) रागद्वेष मादिपर्नु ચિંતવન કરવું તે; ધર્મધ્યાનનો પહેલો ભેદ. रागद्वेषादि दोषों का चिन्तवन करना; धर्मध्यान का प्रथम भेद. meditating upon faults arising from passions etc; the first variety of Dharma Dhyana. भग० २५, ७, ठा० ४, २; अवा-य. पुं० (अवाय ) Girls री વસ્તુને નિશ્ચય કરે છે, જેમ કે આ var छ; भतिजानना त्रीले ने. ऊहापोह (तर्कवितर्क) के द्वारा वस्तु का निश्चय करना, जैसे यह ध्वजा ही है। मतिज्ञान का तीसरा भेद. Specific determination of a thing by the process of thinking and mental reasoning, e. g. this is a banner and Page #509 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रवाइड ] (४२६) [अवावकहा nothing else; the third variety on clothes; one practising ausof Mati-Jiiana. दसा० ४, ४५; | terity in a condition of nudity. नंदी० २६; पन. १५; विशे० १७८; सम | नाया० १; ठा०५, १; ओव. १६ २८; नाया० १५; भग० ८, २; १२, ५; अवाउयाश्य. पुं. (भवायुकायिक) वायुडाय १७, २;-मह. स्त्री० (-मति ) हाथी 4- नडि वायुयथा मिन्न. वायुकाय से मिल. સ્તુને નિશ્ચય કરવો તે; મતિજ્ઞાનને ત્રીજો ___One not an air-embodied soul. मे; ईहा से वस्तु का निश्चय करना; मतिज्ञान भग• ८, १;६; का तीसरा भेद; the third variety | अवाएत्ता.सं.कृ.अ.(भवाचयिस्वा) अवांof Mati-Jñāna; determining थान; पांच्या विना. बिना पढ़े बिना बांचे. the nature of a thing by exer- Without having read. Fello tion or dealing with perception १६,१६; to arrive at judgment. ठा० ४, | अवायणिज्ज. त्रि. (भवाचनीय) वायना ४, ६, १; આપવા યોગ્ય નહિ; ભણવવા લાયક નહિ. भवाइद्ध. त्रि. (अग्यादिग्ध )ताया२लित; बंचाने के अयोग्य; पढ़ाने के योग्य. Unfit सका. वक्रता से रहित; अवक्र; सीधा. Not to be taught; unfit for teaching. crooked; free from crookedness. " चत्तारि अवायणिजा प० सं० प्रविणीए भग० १६, ४; विगइपतिबद्धे अविउसवियपाहुडे माई " ठा० ४, ३, प्रवाईस. त्रि. (अपातीन--वातीनानि वातो. श्रवायाण. न. (अपादान) मे १२तुमांनी पहतानि,नवातीनानि-प्रवातीनानि) वायुथी એક વસ્તુ, જેનાથી છુટ્ટી પડે તે અપાદાન; न ५ मेवा ६८ भूणवाj. वायु से न गिर पांयमी पिनातिनी अर्थ. जिससे दो वस्तुओं सकने वाला; दृढ मूल वाला. Firmly, में से एक वस्तु पृथक् हो जाय वह अपादान; deeply rooted; not to be up पांचवीं विभक्ति का अर्थ. Taking away rooted by wind. राय from; separation of one thing अवाउड. त्रि. ( अप्रावृत ) ५२हित; from another; the meaning of नम्न. बल रहित; नग्न; नंगा. Naked; the ablative case. पिं० नि• भा० २६; devoid of clothes. प्रव०.५२६; अोघ० अणुजो० १२६; ठा०८, १ नि• भा० २५२; दस० ३, १२; (२)न. अवारिय. त्रि. (भवारित) निवारय नलि पलना अभाव. वस्त्र का प्रभाव. absence કરેલ; કોઈએ અટકાવેલ નહિ, નિરંકુશ. of clothes; nudity. भग० २, निवारण न किया हुआ; किसीसे न अटकामाअवाउडन. त्रि० (अप्रावृतक) व मोख्या रोका हुश्रा; निरंकुश. Uphindered; વિના શિયાળામાં ટાઢ અને ઉનાળામાં તડકે unchecked. ' 'प्रजा भवारियानो, सेवना२, नन / मातापना सेना, बिना इस्थीरहुं न सं गच्छ" गच्छा० ६५; वन पहिने शीतकाल में ठंड और ग्रीष्म ऋतु | अवावकहा. स्त्री. (*मवापकथा-पाककथा) में गर्मी सहने वाला. (One) enduring શાક, ઘી વગેરે ભોજન સંબંધી વાતચીત કરવી cold and heat without putting | ते. शाक, घी वगैरह भोजन के संबन्ध की बात Page #510 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अवावड] (४३०) [अविउसरणया चीत करना. Talk about the articles | अविइय. त्रि. (अद्वितीय )नी साथे मान्ने of food such as ghee, । नया ते; मेसो. जिसके साथ दूसरा न हो वह; vegetables etc. ठा० ४, २, अकेला. Alone; unaccompanied अवावड. नि. (अप्रावृत ) वनरहित; नन. ___by a second. भग० ३, २, वस्त्र रहित; नंगा. Naked; devoid of अविउक्कंति. त्रि. (अव्युत्क्रान्तिक) clothes. प्रव० १५८१; વ્યુત્ક્રાંન્તિ-મૃત્યુને ન પ્રાપ્ત થએલ; જેમાં अवि. अ. (अपि) ५. भी; ही. Also; but ७१ भरी गया नया ते; सयित्त. विना मरा also. दसा० १,४; ३, ३१; निसी० २०, १०; हुआ; सचित्त; जीव सहित.Sentient; full १५; ओव. ११; नाया. १; २; १२; १६; of sentient beings. भग० १,५; १८; अणुजो० ३; सूय. १, १, २, १; वेय. अविउट्टमाण. व. कृ. त्रि. (अविश्रुव्यमान) १, ४४; वव०१, ६; १६; विशे० ४५३; दस० पाता; दु:५ पाभतो. दुःख पाता हुआ. ५, १, ६८; क. प. १, २१; (२ ) संभा Suffering pain; being afflicted. पना. संभावना; मुमकिन् . a particle सूय० २, २, २०; showing possibility. प्रव० ८१४; अविउपपगडा. स्त्री० (अन्युत्प्रकटा-न विशेअविश्र. अ. (अपि च ) समु२५. समुच्चय. षत उत् प्राबल्यतश्च प्रकटा अग्युरप्रकटा) An indeclinable meaning विशषे ४शन प्रगट ड ते. विशेषता से "moreover.'' जं० प०४; अप्रकटित. Not conspicuous; not अविश्रारि. त्रि० ( अविचारिन् )ो स्थितिमा ___prominently visible. भग० ७, १०; शथी अर्थमा अने अर्थथा शमा म अविउप्पगडा. स्त्री० (अविद्वत्प्रकृता) अविમન વગેરે યોગોનું પરિવર્તન-હલન | दाना शरू घरेस.-स. अविद्वानों के द्वारा यसन नया तं; शुध्यानना माल मे कही हुई ( कथा ). Told by those who जिस स्थिति में शब्द से अर्थ में और अर्थ से , are not learned. "आम्हं इमा कहा शब्द में उसी प्रकार मन प्रादि योगों का भी अविउप्पगडा" भग० १, १, १८,७, परिवर्तन-हलन चलन नहीं होता वह | अविउसरणया. स्त्री० (*अग्युस्सर्जनता-अम्युस्थितिविशेष; शुक्लध्यान का दूसरा भेद. The सर्जन ) अथित वस्तु-पस्त्र कोरेने ०५५second variety of Sukladhyāna; સ્થિત રાખવાં તે; શ્રાવકને પાંચ અભિગમનthe condition of mind in which भांना मान्ने अभिगमन. अचित्त वस्तु-वस्त्र the thought-process is stopped आदि को व्यवस्थित रखना; श्रावक के पांच and their is no passing of the अभिगमनों में से दूसरा अभिगमन. The mind from word to meaning socond of the five Abhigaand meaning to word. ओव० २०; manas of a Jaina layman; orderअविभ. नि. (अविदित ) मएयु; नहि ly arrangement of inanimate नरोतुं. बिना जाना हुआ. Not known; | objects such as clothes eto. unknown. पिं० नि. ३३६॥ नाया. १; Page #511 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रविप्रसवित्ता ] ( ४३१ ) अविउसवित्ता. सं० कृ० श्र० (* श्रव्युपस्थाप्य - अभ्युपशाम्य) उपशभाव्या विना. बिना उपशम किये. Without having calmed or quieted. वेय० १ ३३; श्रविउसविय. त्रि० ( अव्युपशमित ) 64शभावेश नहि. न उपशम किया हुआ. Not calmed; not quieted. वेय० १, ३३; -- पाहुड. त्रि० (-प्राभृत) भेाधने शांत नथी ते क्रोध को जिसने शान्त न किया हो वह. (one ) who has not assuaged or calmed his anger निसी० १०, १४; ठा० ४, ३; अविउस्तिय. सं० कृ० अ० ( श्रभ्युत्सृज्य ) नदि छोडीने; नहि तने न छोड़कर; न त्यागकर. Without having aban doned; without giving up. सूर्य • २, ६, २३; अविश्रोग. पुं० ( अवियोग ) वियोगनो अलाव; पुत्र, मित्र माहिनो अविरल वियोग का अभाव, पुत्र, मित्र आदि का अविरह. Absence of separation, e. g. from sons, friends etc. पण्ह० १, ५; श्रविश्रोसिय. त्रि० ( श्रव्यवसित ) अनुपशान्त; उपशभावे नहि. अनुपशान्त; न उपशमाया हुआ. Not calmed; not assuaged. ठा० ३, ४; — पाहुड. त्रि० (- प्राभृत) भेाध उपभाग्या नथी ते. जिसने क्रोध का उपशम नहीं किया वह. (one ) who has not calmed his anger. "बहुसो उदीरयंतो, अविश्रोसियपाहुडो सखंड " ठा० ३, ४, श्रविदमाण. व० कृ० त्रि० (अविन्दमान) न भेजतो प्राप्त न करता हुआ. Not getting; not obtaining. विवा० १, २, For Private [ श्रविविश्र अविकंप. त्रि० ( श्रविकम्प ) अन्यस; स्थिर. अचल, स्थिर. Immoveable; steady; firm. पंचा० १८, १५ प्र० ५६१; अविकंपमाण. त्रि० ( श्रविकम्पमान) धथी नतो; तो क्रोध से न काँपता हुआ. Not trembling, e. g. with anger. " विगिंच कोहं अविकंपमाणे " आया० १, ४, ३, १३५; अविकत्थण. पुं० ( श्रविकत्थन ) अतिवधारे ન મેાલનાર; હિતકારી અને પાંમિત ખેલનાર. बहुत ज़्यादह न बोलने वाला; हितकारी और परिमित बोलने वाला. One, not given to speak too much; one measured and beneficent in speech. प्रव० ५५६; अविकप्प. पुं० ( अविकल्प ) विप-संहेनो अलाव; निःशंपा. संदेह का प्रभाव; निःशंकपना Freedom from doubt; absence of misgiving. " अविकप्पेण तहक्कारो " प्रव० ७७१; श्रविकल. त्रि० ( श्रविकल ) परिपूर्ण; विसमंडित नहि ते परिपूर्ण; अखंडित. Perfect; entire; complete. पिं० नि० ७१; भग०६, ३३; पंचा० ६, ३६; विकार. पुं० ( विकार ) विहार अभाव. विकार का अभाव. Absence of modification or change. अजो० १३०; अविकारि. त्रि ० ( श्रविकारिन् ) बेनुं रूपान्तर न थाय ते; व्यविहारी जिसका रूपान्तर न हो सके वह; अविकारी. Unchangeable; constant. पिं० नि० २७६; अविक्वि. त्रि० ( अविक्रेय ) वेथवा योग्य नहि न बेंचने योग्य. Unworthy of sale; unfit to be sold दस० ७, ४३; Personal Use Only Page #512 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अविक्खग] (४३२) [अविग्ध - अविक्खग. पुं० ( अपेक्षक ) अपेक्षा ५२ना२. | अविगल. त्रि० ( अविकल ) क्ष; यतु२. दक्ष; अपेक्षा करने वाला. (One) who desires चतुर; कुशल. Clever; skilful. विशे० or expects. विशे १७१६; १४३६;-कुल. त्रि० (-कुल ) *तिथी अविक्खण. न० ( अपेक्षण ) अपेक्षा. अपेक्षा. परिपूर्ण अष. ऋद्धि से भरपूर कुल. a Desire; expectation. विशे० १७०६; well-to-do, opulent family. भग. अविखणिज. त्रि० ( अपेक्षणीय ) अपेक्षा ४२१। योय. अपेक्षा करने योग्य. Worth | अविगिढ़. त्रि० (अविकृष्ट ) ७४नी desiring; worthy of being त५ ४२नार. छट्ट के अंदर का तप करने desired. विशे० १७१६; वाला (लगातार दो उपवासों से अधिक उपवास अविक्खित्त. त्रि. ( अय्याक्षिप्त ) यता- | न करते हुए तप करने वाला ). (000) २डित; विक्षे५२लित. चंचलता रहित. Free not practising the austerity of from distraction; free from more than two consecutive instability. (२) उपयोगपूर्व गमन fasts. पंचा० १२, ४७; ४२ना२. उपयोगपूर्वक गमन करने वाला. अविग्गह त्रि. (प्रविग्रह) स२१; अ५. सरल; (one) who walks attentively. सीधासादा. Straig h t; straight. forward. श्रोव०-गइ. स्त्री० (-गति ) दस० ५, १, २, ६०; सरस गति; वां विनानी गति. सरल गति. अविक्खिय. त्रि. ( प्रवेक्षित )नारे बने; straightforward gait; motion दृष्टिगोयर रेसु. खुद का देखा हुश्रा. Seen; which is not crooked. भग०१४, ५; seen with one's own eyes. fớo -गइसमावरण. त्रि. (गतिसमापन) नि० ४१५; ઋજુ ગતિ સંપાદન કરેલ; સરલ ગતિ પામેલ. अविगइय. त्रि. (अविकृतिक) विमय-धी ऋजु गति-सरल गति को प्राप्त. one who आदि विरी १२तुनो त्याग ४२ ना२. घी आदि has acquired a straightforward विकारी वस्तुओं का त्याग करने वाला.(One) gait. भग० १४, ५; २५, ४;-गइसमाabstaining from things increas वरणय. पुं० (-गतिसमापनक) गतिing passions, e.g.ghee ete. सूय. स२५ गति प्राप्त ४२५ ७५. सरल गति पाया टी० २, २, ३८; हुआ जीव. ( a soul ) that has अविगप्प. पुं० (अविकल्प ) निश्रय; वि४८५- | acquired a straightforward मेहन। मलाय. निश्चय; विकल्प का अभाव. | gait. भग० १, ४ Absence of doubt or difference | प्रविधि न(प्रविन ) विनती समाय: of opinion; determined prin. निविना; अंतरायने। अभाव. विघ्न का ciple; settled principle. क. गं० अभाव; निर्विघ्नपन, अन्तराय का अभाव. ६, ३६ Absence of or freedom from अविगय. त्रि० (अविगत) अभ्रष्ट; अष्ट नाहि ते. obstacles. विशे० १३; ओव०३८;नाया. जो भ्रष्ट न हो वह. Not contaminat- १; ५;८; भग० ४२, १; भत्त. १४८; जं. ed; unpolluted. नाया० ६; १६ प० २, ३०; Page #513 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अविघुटु ] (४३३) [ अविणी अविघुट्ठ. न ० ( अविघुष्ट ) मेसु२ न थाय, | अविजाण. व० कृ० त्रि. ( भविजानत् )न तेवारीते गुंत; गायनने मेगुए. बेसुरा । नयता नहीं जानता हुआ. Not knowन होने पावे, इस रीति से गाना; गाने का एक | ing. जंसि गुहाए जलणे तिउद्दे, विजाणमो गुण. Singing without dis- डझइ लुत्तपरणो" सूय० १, ५, १, १२; cordance; a merit in singing. अविजा. स्त्री. (अविद्या) मिथ्यात्वसहित अजो० १२८; ठा० ७, १%B मज्ञान; शास्त्र.मिथ्यात्व सहित अज्ञान;कुशास्त्र. अविचिंतिय. त्रि० ( अविचिन्तित ) चिंतन Ignorance accompanied with न रेस. न विचारा हुआ. Not thought false belief. उत्त० ६, १:३४, २३; upon. विशे० १११; अविणय. पुं० (अविनय-विशिष्टो नयो विनयः शविच्चवरण. न०( अविच्यवन ) विस्यवन प्रतिपत्तिविशेषः, तत्प्रतिषेधोऽविनयः ) विनाशनी अमार, अविनाश. विच्यवन- मेहमी; मविनय. बेअदबी अविनय. विनाश का अभाव. Absence of Immodesty. 'अविणए तिविहे पण्णत्ते, destruction. विशे० २६१; तंजहा-देसच्चाई णिरालंबणया णाणपेभ्मअविच्चुइ. स्त्री. ( अविच्युति ) २भूति; दोसे " ठा० ३, ३; पिं० नि० ५०४;-प धारणा. स्मृति; याद. Remembrance; हाण. त्रि. (-प्रधान ) अविनय मां recollection. विशे० १८०; प्रधानपणे छेते. जिसमें अविनय की प्रधानता है वह. ( that ) in which false अविच्छिण्ण. त्रि० ( अविच्छिन्न ) विन principles insolence etc. are पामेस; अत्रुटित; यातु. विच्छेद न पाया हुआ; predominant. नाया. १६; चालू. Continuous; uninterrupt ed. ठा० ४, १; (२)मा प्रतिपक्षानो संदे- अविणिजमाण. व. कृ. त्रि. (अविनापमान) वाम नथी याच्यो ते. जिसमें प्रतिपक्षी पूनियतो. पूर्ण न होता हुआ. Not being का सन्देह दूर न किया गया हो वह. (that) complate. विवा० २, ३; नाया० १; in which the doubt or objec श्रविणीश्र. त्रि. (अविनीत ) अविनयवान्। tion of an opponent has not विनयरहित, अविनीत; अविवी. विनय been set at rest. सूय० २, ७, ३८; रहित;अविनीत. Immodest; insolent. अविच्छेय. पुं० (अविच्छेद) विश्नो दस० ६, २, २२; उत्त० ११, २; t; ठा० ४, समान; निरंत२५j. विच्छेद का अभाव; ३; वेय० ४, ६-८प. पुं० (-मात्मन् ) पिनयहित मात्मा. विमम रहित प्रात्मा. लगातार. Continuity; absence a soul devoid of modesty. पन्न. of break. प्रव० ६२, ३;---प्पा. पुं० (-भारमन् ) नि.मात्मा; अघिजाणश्र. त्रि. (अविज्ञानक) AM); पिनयडित मात्मा. निंद्य प्रात्मा; विनय समुॐ विज्ञानरहित. अजान; विज्ञान रहित आत्मा. soul deserving cenरहित. Ignorant; devoid of know- sure; soul devoid of politeness, ledge. आया० १, १, २, १४; दस० ६, २, ३; Page #514 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अविएणा ] (४३४) [ अविद्धकरणय अविराणा-स्त्री० (अविज्ञा) अजएये होष सेवा नाया० १; ३; १२; भग० ६, ३३, ११, ११; ते.विना जाने दोष का सेवन करना. Uncon- परह० २,२; श्राव. ४, ८, कप्प.१, sciously resorting to sin. सूय. १२, ३, ५५; पंचा• १२, १५; (२) न० नि० टी० १,१,१;-उवइय. न.(-उप- सया. सच्चाई; सत्यता. truth. श्रोव०१६; चित-प्रविज्ञानमविज्ञा सयोपचितम् ) २५- ३२; गणपणे ४२ . बिना जाने किया हुआ श्रविातेएण. त्रि० ( अवितीर्ण ) संसारने नखि कर्म. Karma done unconsciously. તરેલ; સંસાર સાગરને કાંઠે નહિ પહોંચેલ. सूय०नि० टि. १, १,१; संसाररूपी सागर के किनारे न पहुँचा हुआ; अविण्णाय. त्रि० (अविज्ञात) मेस; जन्म मरण में फँसा हुआ. ( One ) who अविहित. अविदित; न जाना हुश्रा; बे मालूम. has not crossed the worldly ocean. सूय. १, २,१,६; Unknown; not know n. भग० १, १, ३, ७, १८, ७-कम्म. त्रि० (-कर्मन् अवितिराह. त्रि० (अवितृष्ण न-विगता तृष्णा यस्यासी)ने आमभोगनीता भटी नयी अविज्ञातमविदितं कर्म क्रियाव्यापारो मनो ते. जिसकी काम भोग की इच्छा नहीं मिटी बाकायलक्षणो यस्यासौ)ले मन, वयनसने वह. ( One ) whose thirst for यानी प्रवृत्तिनु जान नया ते. मन, वचन sensual pleasure is not quenchऔर काय की प्रवृत्ति के ज्ञान से रहित. (ona) ed. नाया० १; who has no knowledge of the | अवितित्त. त्रि. ( अवितृप्त ) अतृत. तृप्ति से processes of mind, speech रहित. Unsatisfied; not satisfied. and body. श्राया० १, १, १, ८, परह. १, ४, -~~-धम्म. त्रि. ( -धर्म ) धर्मज्ञानरहित; | अवितिय. त्रि. (अद्वितीय) नुस। अविधनुं २१०५ देना नपामांनी ते. धर्म | इय' श६. देखो ‘अविइय' शब्द. Vide शान रहित; धर्म का स्वरूप जिसने नहीं जाना । "अविइय. " भग० १२, १; वह. ignorant of the real nature विटलकड.त्रि० (अद्विदलकृत) ४८४ना of religion. भग० ८, १०; કરેલ; છડયા વગરનું; જેની દાળ કરવામાં अवितक्क. त्रि. (अषितर्क-न विद्यते वित- | भावीनथी ते. टुकड़ा न किया हुआ; जिसके र्कोऽश्रद्धानक्रियाफलं देहरूपो यस्य भिक्षोः | दो भाग न किये गये हों वह. Not reduced सोऽवितर्कः) पुतलित; पण विचार | to pieces; not ground, e.g. pulse २खित. कुतर्क रहित; अच्छे विचारों वाला. | etc. पाया० २, १, १, २; Free from bad or irreligious | अविदिरण. त्रि. (अविदत्त) सी . नहीं thought. “ सुसमाहितसस्स, अवित- दिया हा. Not given. बव० १, २२; कस्स भिक्खुणो" दसा० ५, ३१; ३२; । ६, १; निसी० ४, २७; १६, २५; भत्त० १०२; अवितह. त्रि० (अवितथ ) सत्य; सायु; मरु; अविद्धकरणय. त्रिक (अविद्धकर्णक ) डान वास्तवि:; यथार्थ. सस्य; सञ्चा; वास्तविक. विध्या परनी. बिना बिंधे-छिदे हुए True; correct; proper. जं० प० २, Marii arat. (One) with ears ३१; सु० २० ४, २४०; ओव० १६; ३२;| upperforated. भग० १५, १; Page #515 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अविद्धत्थ ] (४३५) [अविभावणिज्ज अविद्धत्थ. त्रि. (प्रविध्वस्त) मा ७३ | मेरू ५. भाग शून्य; एक रूप. Having નાશ પામેલ નથી તે અચેત નહિ તે; સચેત. | _no parts; homogenious; whole. सचिस; सजीव. Sen tient; living; | ठा० ३, २; having life. निसी० १७, ३०; आया० | अविभाइय. त्रि० (अविभाज्य ) गुमे। 'अवि२, १, ७, ४१, २, १, ८, ४६; भज ' श६. देखो ‘अविभज' शब्द. Vide अविधूणित्ता. सं० १० अ० (अविधूय ) "अविभज." " तो अविभाइया पण्णत्ता, पर्या १२, ९२ विना. खदेड़े बिना; तंजहा-समए पएसे परमाणू" ठा० ३, २; बिना दूर किये. Without shaking off; अविभाग. पुं० ( अविभाग) विभाग अwithout removing. सूय० २, ४, १०; ला; अन्त२२डित५j. विभाग रहितता. भविप्पभोग. पुं० (अविप्रयोग) विप्रयोग Absence of division into parts. वियोगनी अभाव; २क्षण. वियोग का अभाव; भग० २०, ५; क० प० १, ५; (२) ना संरक्षण. Absence of separation; એકના બે ભાગ ન થાય તે નિર્વિભાજ્ય અંશ. protection. “सुक्खाणं अविप्पभोगेणं" जिसके दो भाग न हो सकें वह अंश. an ठा• ४, ४; भग० २५, ७, indivisible portion. क० ५० १, ३०; अविप्पकट्ठ. त्रि. (भविप्रकृष्ट ) 10; २ -उत्तरिय. त्रि० (-उत्तर ) २सना । नलिते. नज़दीक; समीप; पास. Near; in अंश उत्तरोत्तर वयतुं. रस के एक एक अंश the vicinity. नाया. १; से उत्तरोत्तर बढ़ता हुआ. progressively भविप्पगड. त्रि. (अविप्रकट ) २४ increasing in intensity. क. प. मुलुं नहि छुपुं. अप्रकट; छिपा हुआ. Not १, ३०;-पलिच्छेय. पुं० (-परिच्छेद-पopen; secret; hidden. भग०७, १०; रिच्छिद्यन्त इति परिच्छेदा अंशाः, ते च सविअविप्पमुक्क. पुं० ( भविप्रमुक्त ) नहि धुरेस; भागा भवन्त्यतो विशष्यन्ते, अविभागाश्च ते विशेष 3री न भुमेली. विशेषतया न परिच्छेदाश्चेत्यविभागपरिच्छेदाः ) ना छूटा हुआ.U n e m a n cip a te d; विभाग न पशि ते॥ अंश. ऐसा अंश not released. भग० (७, २; जिसका विभाग नहीं किया जा सके. भविभज्ज. त्रि० (अविभाज्य ) तो विभाग an indivisible part of a thing. नयईश से; व विनानु. अविभाज्य; भग०८, १० विभाग रहित; अवयव रहित. Not divi- | अविभाव. त्रि. ( अविभाज्य ) परामर ४२३॥ sible into parts. ठा० ३, २; तंडु० येोय नहि. पराभव न करने योग्य. Unअविभत्त. त्रि. (अविभक्त) विभाग नलि worthy of being overpowered, रेसमान पाउस. अविभाजित; जिसके defeated etc. परह० १, १; विभाग न किये गये हों वह. Undivided; अविभावणिज्ज. त्रि० ( अविभावनीय ) 24not divided into parts. प्रशंसनीय; मप्रशंसापात्र. अप्रशंसनीय. धेय० २, १८ Not praise-worthy; not comअविभाइम. त्रि. (अविभागिम-अविभागेन | mendable; blameworthy. सु० च० निर्वृतोऽविभागिमः) भाग-4; मालित; २, ३४६; Page #516 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अविभूलिय] (४३६) [ अवियाई अविभूसिय. त्रि. ( अविभूषित) विभूपाण- त्याग न करना. Not giving up or २हित; शगा२२खित. विभूषण रहित; abandoning clothes etc. भग० शंगार रहित. Daroid of orntuments; ६, ३३; not adorned. प्रव० ६४६;--प्प. त्रि. | अविय. अ. (अपि च ) वणी; Y; ५५. (-आत्मन् ) विभूषसहित ७ छनोते. ___ परन्तु; और भी. Moreover; also. जिसका देह आभूषणों से रहित हो वह. भग०१, ७,३,२; १५, १; पिं०नि०३७६%3B ( one ) with body devoid of अविय. पुं० ( अविक ) मेंढा; बेटी. मेंढा. A Ornaments. प्रव० ६४६, ram.आया० टी० १, १, ६, ४८; अविमण. त्रि० (अविमनस् ) शुन्य वित्त अवियत्त. त्रि० ( अव्यक्त) १२५४. अस्पष्ट. पार्नु; २५शून्य वित्तवा. शून्यता रहित Not clear; obscure. सूय० १,१,२,२५; चित्त वाला. Not absent--minded; (૨) મુગ્ધ; સદસ વિવેકરહિત, જ્ઞાન અને not vacant-niinded. अणुत्त० ३, वयमा अपरि५४५. मुग्ध;सदसद् विवेक शून्य; १; (२) मोगादि विषयमानु मन लागेसुं ज्ञान और वय में अपरिपक्व. young and छ ते. भोगादि विषयों में आसक्त मन वाला. inexperienced; raw. आया० १, ५, (one ) longing after sensual ३, १५६; सूय० १,१,२,११;--जंभग. त्रि० pleasures. आया. १, ४, ४, १३७: । (-जृम्भक) देवतानी नत. जंभक अविमाणिय. त्रि. ( अपमानित ) तुम देवों की एक जाति. h kind of guds 'श्रवमाणिय' श... देखो 'अवमाणिय' शब्द. callel Jrimbhika. भग० १४,८; Vide “ अवमाणिय." कप्प० ४, ६५; अविमाणियदोहला. स्त्री. ( अविमानितदो- | अवियत्त. त्रि० (अप्रीतिक ) अप्रीति २. हदा) नेवासा-मनोरथ पण या अप्रीति कारक. Umpletstant; excit. ते स्त्री. जिसका दोहला गर्भावस्था का मनोरथ ing disg us t. पण्ह ० १, ३, २, ३; पूर्ण हुआ हो वह स्त्री. A woman with ---उवघाय. पुं० (-उपधात ) प्रेमना her cravings during pregnancy અભાવને લઇને વિનયનો ઉપઘાત-નાશ. fulfilled. भग० ११, ११; प्रेम के अभाव के कारण विनय का नाश. अविमुत्तया. स्त्री० ( अविमुक्तता ) परिया destruction of modesty due to absence of love: lack of politeवृत्ति; परिश्रल २।५ ते. परिग्रह का रखना. Attachment to worldly posse ness arising from lack of ssions. ठा. ४, ४; love or affection. Jo 99; अविमुत्ति. स्त्री० (अविमुक्ति) सोमवृत्ति; सोन -विसोहि. पुं० (-विशोधि) प्रेम ५२ ४२३। ते. लोभ करना. Avarice:greed. विशाधि थी ते; विशोधिनी समेह. बिना पंचा० १७, १८, (२) मुचुते. न छोड़ना. प्रेम के विशुद्धता का होना; विशुद्धि का एक भेद. not giving up; non-abandon- purity without love; a variety ment. प्रव० ८१३, of purity. ठा० १०, १: अविमोयणया. स्त्री. (अविमोचनता-अवि- | अवियाई. अ. (अपि च ) ; संभा मोचन) वस्त्राहिता सत्याग. वस्त्रादि का पना. और भी; संभावना. Moreover; Page #517 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अवियाउरी ] (४३७ ) [अविरत्त an indeclinable showing pro- thought; inconsiderate bability.नाया०१६; आया०२, १, ६, ४६; thoughtless सूय० २, ४, १; तंडु०२४: सूय० २, ७, ५; (२) समय; मर- अवियासिय. सं० कृ० अ० ( प्रालिङ्गय ) सरे. अवसर पर. on an occasion; at आलिंगन ने. आलिङ्गन करके. Having a proper time. राय. २३७; embraced. नाया० २; * अधियाउरी. स्त्री० (अविजनित्री ) ५; ] अविरइ. स्त्री० ( अविरति ) पानी अनिवृत्ति ireी. वंध्या; बांझ. A barren અપચ્ચખાણ; અસંજમ; આશ્રવનું બીજું woman. नाया० २, ६२. पाप की अनिवृत्ति;अपच्चक्खाण; असंयम; श्रवियाणअ.व. कृ. त्रि. ( अविजानत्)नडि श्राश्रव का दूसरा द्वार. Non-cessation माता; मसानी. अज्ञानी; न जानता हुअा. from sin; not giving up sin; lack Not knowing; ignorant. अाया० । of ascetic practice; the second १, १, ६, ४६; opening for Asrava. सूय० २, २, ३६; सम० ५; ठा. ५, २; नाया०६; अवियार. न० ( अविचार-न विद्यते विचारो | भग० १,६७,८; पिं० नि० ६३; क. प० २, ऽर्थभ्यअनयोरितरस्मादितरत्र तथा मनःप्रभृती ६१; ओघ. नि. ४६; (२) असहायर्य. नामन्यतरस्मादन्यत्र यस्य तदविचारम् ) अब्रह्मचय; मैथुन. incontinence; sexગમાંથી બીજા યુગમાં કે અર્થમાંથી બંને ual intercourse. ठा०६;-वाद. पुं. જનમાં જવું આવવું જ્યાં નથી તે; શુકલધ્યા- | (-बाद-अविरतिरब्रह्म तद्वादो वार्ता ) मैथुन ननीय प्रा२. एक योग में से दूसरे योग में या या या. मैथुन संबंधी चर्चा. talk अर्थ में से व्यंजन में जहाँ मन की वृत्ति का आना about sexual intercourse. ठा०६; जाना नहीं होता वह ध्यान; शुक्लध्यान का एक भेद. A variety of Sukladlhyana; | अविरइय. त्रि.( अविरतिक ) पापना नित्ति meditation in which one does पिनाना. पाप की निवृत्ति से रहित. (One) ___not firee from sinfulness. ओघ० not pass from one thought नि० ६०० activity into another or from the meaning of a word to other अविरइया. स्त्री० (अविरतिका-न विद्यते विरतिnotions suggested by it. “एगत्त __ यस्याः सा अविरतिका) प्रतहित स्त्री. व्रत विसक्के प्रवियारे" ठा. ४,१3; रहित स्त्री. A woman not observing હલન ચલન વિનાનો-પાદપિ ગમન સંથારે. vows. ठा० ६; वेय. ६,२; चेष्टा रहित-हलचल रहित-पादपोपगमन | अविरति. स्त्री० ( अविरति) गुमा"अविरइ' संथारा. motionless; Santhara. ६. देखो “ अविरइ" शब्द. Vide known as Padapopagamana. “ अविरइ." भग० १, १; "सवियारमथियारा, कायचिटुं पई भवे' उत्त० अविरत्त. त्रि. (अविरक्त) वि२त थमेस नाडि ३०, १२; ( 3 ) त्रि० विद्यार्या गर्नु । २०ll; मनु२७१. जो विरक्त न हुआ हो वह; मसंगत: सशासन. बिना विचार किया हुआ; frir. Not free from attachment. असंगत; असंबद्ध. disconnected in आव. नाया० १४; भग० १२, ६, १६, १; Page #518 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अविरय-श्र] (४३८) [ अविरल अविरय-अ.त्रि (अविरत)साधनाया नित्त tual stage of evolution; a soul થએલ નહિ; પાપસ્થાનથી નિવૃત્તિ પામેલ નહિ. with vowless right belief. क. गं. सायद्ययोग-पापकर्म से अनिवृत्त. ( One ) ५, ४२;-सम्मदिहि. पुं० (-सम्यग्दृष्टि) not free from sinful practices. વિરતિ વિનાનો કેવળ સમકિતદષ્ટિવાળો; એથે भग० १,१; ८, ६, ११, १, १७, २, ३५, गुणाणे वर्ततो य.व्रत रहित सम्यग्दृष्टि; १; ४०, १; पन्न. ३; नाया० ५; १६; ठा० चौथे गुणस्थान याला जीव. a soul in २, १; अोव० ३८; उत्त० ३४, २१; पंचा० the fourth Gunasthāna, with ६, ४२; भत्त० ६७; (२) अविति; right belief but without सभ्य दृष्टि मादि गुणस्थान. अविरति; abs tention from sin. सम. सम्यग्दृष्टि आदि गुणस्थान. non-cessa. १४;-सम्मदिहिगुणहाण. न० (-सम्यग्tion of attachment to worldly दृष्टिगुणस्थान) अविरतिसभ्यष्टि नामे objects; the Guñasthāna यो\ Ytj. अविरत सम्यग्दृष्टि नामक called Avirati Samyagdrişti चोथा गुणस्थान. the fourth Gunaetc. क. गं. १, ५५; २, २, ५, ४२; / sthāna so named. क. गं. २, २; -भाव. पुं० (-भाव ) यति५jमा. अविरयं. श्र० (अविरतम् ) सतत; निरंत२. लना अनिवृत्ति. अविरतता; पाप कर्म से हमेशा; निरन्तर; सदा. Constantly; अनिवृत्ति. non-cessation of incessantly. प्रव० ४८३; sinful activity; non-abstinence from a sin. प्रव० १३२०;-मरण. न० | अविरल. त्रि. ( अविरल ) छुट छायां (-मरण) अतीपले भ ते; पाभ२११. नति; घाटुं; घ. विरलता रहित; जो तितर व्रतहीन अवस्था में मरना: जिसे जैन परिभाषा बितर न हो; मिला हुआ; गाढा. Not में बालमरण कहते हैं. death in a state scattered; thick; dense. "अविरलof vowlessness. ( this is called समसहियचंदमंडलसमप्पभेहिं" परह० १, Balamarana, lit. death in child- ४; ओव. १०; (२) निरंतर; सांत hood). प्रव० १०२७;-वाइ. पुं० (-वा- २डित. निरंतर; अंतर रहित. perpetual; दिन्-वदनशीलो वादी, अविरतस्य वादी having no intervening subअविरतवादी ) 'अविरत धु' मेम सना२; stance. ओव०१०; जीवा० ३, ३;-दंत. परिधारी. परिग्रहधारी; अपने को अविरत त्रि०(-दन्त)(वरना तथा सरी पतिकहने वाला. one who declares भा २२सा inाणा.अंतर रहित समश्रेणी में himself to be not free from sin; रहे हुए दांतों वाला.(one) with regular (one) having worldly possessions and closely set teeth. तंडु०-पत्त. माया० नि० १, ४, १, २२४;-सम्मत्त. त्रि० (-पत्र) घाट ५irsiaini कोरे. पुं० (-सम्यक्त्व)मविरत सभ्यष्टियाना; सघन पत्तों वाला झाड़ वगैरह. ( trees योथा गुणयाणा ०५. अविरत सम्यग्दृष्टि; etc.) with densely growing चौथे गुणस्थान वाला जोव. a soul in leaves. "अविरलपत्ता अच्छिदपत्ता" the fourth Gunasthāna or spiri- | जीवा.३; Page #519 -------------------------------------------------------------------------- ________________ efore ] afacę. j. ( afate) faredi 24017; निरंतर रहे ते. विरह का अभाव Absence of separation; continuous stay or existence. " तोमुहुत्तविरहो " आया० नि० १, १, ६, १५६; श्रविरहि त्रि० ( अविरहित ) विरहित; निरंतर. विरह रहित; निरन्तर Having no separation; continuous. पंचा० ४, ५०; ६, ५०; भग० १, १, १०, १, १३, १; २४, १२; १६; ४१, १; वव० ६, ५; ( ४३६ ) विराहणा. स्त्री० ( अविराधना ) विराधनासन्मान भाव विराधना-संयम के खंडित होने का अभाव. Absence of breach of ascetic conduct. भग० २५, ६, ७; श्रविराहि-य. त्रि० ( श्रविराधित-न विराधितोऽविराधितः ) सर्वथा विराधना उरेश् नदि सर्वथा विराधना खण्डन न किया हुआ. Not violated; wholly partially violated; (e. g. ascetic conduct ). पह० १, ३ प्रव० ११३३; - संजम. पुं० (-संयम) अमंडित संभવાન ; બરાબર પાળેલ છે સમ જેણે એવા साधु. अखंडित संयम वाला; संयम को यथा रीति से पालने वाला साधु an ascetic fully observing the rules of right conduct. भग० १, २ - संजमासंजम. पुं० (-संयमासंयम ) अमंडित श्रावश्य; ब्रायर पास श्रावयं अखंडित श्रावक पन; यथारीति पाला हुआ श्रावकाचार flawless, complete observance of the rules of right conduct prescribed for a Srāvaka, भग० १, २; -सामरण. त्रि० ( - श्रामण्य) भेो यारित्र परापर माराधेस छेते. चारित्र का विधिवत् [ अविरोह आराधन - पालन करने वाला. (one) who has perfectly practised the rules of right conduct. भग० १५, १; अविरिय त्रि० (वीर्य) वीर्य - सामर्थ्यरहित. सामर्थ्य रहित. Powerless; devoid of powers. विवा० १, ३; अविरुद्ध त्रि० ( अविरुद्ध ) पूर्वापर विरोध रहित; संगतियुक्त पूर्वापर विरोध रहित. Not involving contradiction; having proper connection of parts. पंचा० १७, ३; (२) विनयवाही; हेवता, मनुष्य, निर्यय, पशु, पक्षी वगेरे सर्वना विनय नार. विनयवादी, देव, मनुष्य, पशु, पक्षी श्रादि सबका विनय करने वाला . (one ) having reverence for all viz gods, men, lower animals etc. 'अविरुद्धो विणयकारी देवाईणं पराए भत्तिए' नाया ० १४, ओ० अजो० २०; (३) पुं० न० પરસ્પર વિરાધ ન હેાય એવાં રાજ્યનાં ગ્રામાहि. परस्पर विरोध रहित राज्य के ग्राम श्रादिक. villages of kingdoms which are not mutually at variance. प्रव० १३१०; ( ४ ) बडीओनी भर्याधानुं उलंघन न २नार बड़े बूढ़ों की मर्यादा का उल्लंघन न करने वाला. obedient and respectful to elders. प्रव० १३१०; - वेणइय पुं० (- वैनयिक ) भाता आहि सर्वना अविरोधयो विनय २नार, माता, पिता आदि सब का विरोध भाव से विनय करने वाला. one invariably respect - ful to parents etc. अणुजो० २०; अधिरोह. पुं० ( श्रविरोध ) विशेधना अभाव. विरोध का प्रभाव. Absence of hostility. f2° 43; qa 8, 9; 8, 5; For Private Personal Use Only Page #520 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अविल ] (४४०) [अविसारथ-य अविल. न. ( प्राविल ) १२५२७; 31j volving its parts in mutual con भनीन. अस्वच्छ; मलिन. Not clear; | tradiction. ओव० ३४ turbid. जावा. ३, ४; | अविसंवाइ. त्रि. (अविसंवादिन् ) विसंवाही अविलंबिय. त्रि. (अविलम्बित ) विस- | नदि; यथार्थनडि. विसंवाद-बकवाद न करने २हित; नारी. विलम्ब रहित; फुर्तीला; वाला; अयथार्थता रहित. Not inconsisउतावला. Bearing no delay; hasty. / tent; not incongruous. पण्ह ० २, २; नाया. १; भग० ७, १; ११, ११; पण्ह० २, | अविसंवादणजोग. पुं० (अविसंवादनयोग) १; कप्प. १, ५, યથાર્થ બોલવું; બાલીને ફરી ન જવું अविला. स्त्री० ( अवी) घेटी; 13२. भेड़. भने यथार्थ प्रवृत्ति ४२वी ते. यथार्थ कहना Aewe. पिं० नि० भा० ५०; पिं० नि० १६४; | और चलना-कहकर बदल न जाना. Consisअविवश्चास. त्रि. (अविपर्यास ) विपर्यास- tency in speech and action. ठा० विपरीतारहित. विपरीतता राहेत. Free | ४, १; भग० ८, ६; from a contrary state of things. अविसंवादि. त्रि० (अविसंवादिन् ) गुमा उत्त० २६, २०; भग० ३, ६; ___ " अविसंवाइ" श६. देखो “ अविसंवाइ" अविवजय. पुं० (अविपर्यय)विपरीत सुधिन शब्द. Vide — अविसंवाइ.' पण्ह ० २, २; २५माच. विपरीत बुद्धि का अभाव. Absenco | अविसंवायणाजोग. पुं०( अविसंवादनायोग) of a contrary inclination of भुया ‘अविसंवादणजोग ' '६. देखो the intellect. (२)तत्वना मध्यवसाय 'अविसंवादणजोग' शब्द. Vide अविसंरू.५ समरित. तत्त्व का अध्यवसायरूप वादणजोग.' भग० ८, ६, ठा० ४, १; सम्यक्त्व. rightfaith consisting in अविसम. त्रि. (अविषम) समता; सपाट; a settled conviction about उन्युनीयनलिते. समतल; ऊंचाई नाचाई reality. विशे० २७८४; रहित. Lovel; not having ups and अविवरिय. त्रि. (* अविवरित-अविवृत) | downs: तंडु. विव२९५ ४३खं नलि; अर्थरूपे व्यायानन| अविसय. न० (अविषय) निविषय जान; ज्ञानरेस. जिसका विवरण न किया गया हो. नो अविषय. ज्ञान के विषय से रहित. ObNot explained. विशे० १३६१ jectless knowledge; (anything) अविविचित्ता. सं० कृ० अ० (अविविच्य) विवे not a province or object of यन-पृथ२९५ या विना; गुहा या पिना. knowledge. पंचा० ५, ४६; । बिना पृथक्करण किये, विवेचन किये बिना. | अविसाइ. त्रि. (अविषादिन् ) हरहित. Without having distinguished; खेद रहित; विषाद रहित. Free from without having separatedor _dejection; undejected. पणह० २, १; analysed. सूय० २, ४, १०; । अविसाति. त्रि० (अविषादिन् ) नुस। 'अविअविसंधि. पुं० (अविसन्धि ) नो सांधे। साइ' श६. देखो "अविसाइ" शब्द. Vide विघटे नलि ते; पूर्वा५२ विरे।५ आवे नहि 'अविसाइ.' पण्ह ० २, १; ते. पूर्वापर विरोध रहित; जिसका जोड़ | अविसारअ-य. त्रि. (अविशारद ) मयतु२; टूटे नहीं वह. Anything not in. सशस. चातुर्य्य रहित. Not clever; not Page #521 -------------------------------------------------------------------------- ________________ विसुद्ध ] skilful; not proficient. उन० २८, २६; प्रव० ६७३; भविसुद्ध त्रि० ( श्रविशुद्ध ) अविशुद्ध; शुरू नहि विशुद्ध व महिश्री रहित श्रशुद्ध; विशुद्ध वर्ण आदि से रहित. Not clear; devoid of puro tint. पंचा ४, १३; क० गं० १, १४; ठा० ३, ४, क० प० २, २; – लेस्स. त्रि० (- लेश्य ) કૃષ્ણાદિ અશુદ્ધ લેશ્યાવાળે; શુદ્ધ લેયારહિત. कृष्णादि अशुद्ध लेश्या वाला; शुद्ध लेश्या रहित. having black etc. thoughttint; devoid of pure thoughttint; भग० १, २; (२) (वांग ज्ञानी; विभंग ज्ञानी. one having wrong visual knowledge. भग० ६, ६, अविसेस श्रि० ( विशेष ) विशेषरचित सा भान्य. विशेष रहित; सामान्य. Common; devoid of particularity. टा० २, ३: भग० १४, ८ ३४, १ श्रविसेस न० ( श्रविशेषण ) व्यविशेषः समान. श्रविशेषः समान. Absence of particularity. विशे० ११५; अविसेसिय. त्रि० ( श्रविशेषित ) सामान्य; विभागरहित सामान्य; साधारण; विभाग रहित. Common; not specified or particularised. विशे० ११४५ ४५८ ( ४४१ ) नाया० ६० ३; टा० १० क० प० १, २४; श्रावसोहि पुं० ( अविशोधि ) विशुद्धिना भाव विशुद्धि का अभाव. Absence of purity पंचा० १३, १६; (२) अतियार; यात्रिने भसीन खुं ते प्रतिचार; चारित्र | को मलिन करना violation of rules of right conduct; sullying one's conduct. प्रव० ५७८ :- कोडि. स्त्री० (- कोटि ) संयमने व्यविशुद्ध इनार आधा५६ કર્મામાં છ દેવોના સમૂળ; પેતે હણવું, ખીજાની પાસે હષુ!વવું, હષ્ણુતાને અનુમેદવું, તે રાંધવું, બાજાની પાસે રંધાવવું અને રાંધનારને अनुमोह छनो वर्ग संयम को अशुद्ध करने वाले श्रधाकर्मादि छः दोषों का समूह; स्वयं मारना, दूसरे से मरवाना, मारने वाले का अनुमोदन करना, स्वयं पकाना, दूसरे से पकवाना और पकाने वाले का अनुमोदन करना, इन छः दोषों का समूह. the collection of six faults like Adhakarma etc. which pollute ascetic conduct. These are as follows:- to kill, to cause another to kill, to approve of an act of killing on the part of another; to cook, to cause another to cook and to approve of cooking on the part of another. आया० नि० टी० १, १, १; श्रविस्ससरिज त्रि० ( अविश्वसनीय ) वि. वसा योग नदि विधारा न करने योग्य. Unworthy of inst तंडु श्रविस्साम न० ( श्रविश्राम ) विसामा લીધા વિના; જરા પણ ડર્યા વિના; નિરન્તર. विश्राम का न लेना; ज़रा भी न ठहरना; निरंतर; लगातार. Without rest, without stopping; ceaseless श्रो० २५.; उत्त० १६, ३५; - - वेयणा. स्त्री० (-वेदना ) વિશ્રાંતિરહિત વેદના, નિરન્તર ચાલુ વેદના. विश्रान्ति रहित वेदना; निरन्तर होने वाली पीडा ceaseless pain; perpetual pain. पण्ह० १, १; अविस्सास. त्रि० ( अविश्वास्य ) विश्वास उखाने योग्य विश्वास न करने योग्य. Unworthy of trust. " श्रविस्सासो य भूयाणं दस ० ६, १३; ( २ ) न० व्यविश्राम; अशान्ति हु:म, अशान्ति, दुःख. For Private Personal Use Only [ अवस्सास " Page #522 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अविहएणमाण. ] (४४२) [अवीइमंत. pain; restlessness जीवा० ३, १; अविहिंसा. स्त्री० (अविहिंसा-विविधा हिंसा विहिंसा, न विहिंसा अविहिंसा) हिंसाना अविहरणमाण. त्रि० (अविहन्यमान )विविध पसाव अहिंसा. अहिंसा; हिंसा का अभाव. परिषर, ६५सया नतो . जो विविध Absence of different kinds of परीषह और उपसर्गों से न मारा जा सके वह. injury, e. g. killing, etc. " अवि. Not sinking under various हिंसामेव पव्वए,अणुधम्मो मुणिणा पवेदितो" sufferings; not succumbing to सूय० १, २, १, १४; अणुजो० १३०; various kinds of pain. "अविष्हणण अविहिंसियात्रि० (अविहि सित-नास्ति विहिंसा माणो फलगावतट्टि" अाया• १, ६, ५, १६६; यस्मिस्तदविहिंसितम्) सारी शते निर अविहवा. स्त्री. ( अविधवा ) पतिवारी २त्री; थमेस; अथित. सम्यक् अचित्त; जीव रहित. सघा. सधवा स्त्री. A woman whose | Lifeless; insentient. सूय० २,१, ५६; husband is alive; a woman in अविहेड अ-य. पुं० (*अविहेठक-अविहेलक) coverture. भग० ११, ११;-वहू. स्त्री. કોઈને બાધા-પીડા ઉપજાવનાર નહિ, બીજાને (-वधू) सया; विधवा नहि ते. सधवा स्त्री. हु:484गरनार नहि. किसीको पीडा a woman whose husband is न देने वाला; दूसरे को दुःख न देने वाला. alive. नाया. १; भग. १२, २, One, not giving pain or trouble अविहार. पुं. (अविहार ) विहार - ४२व। to others. " उवसंते अविहेडए जो स ते; विहार न करना. Absence of or | भिक्खू" दस० १०, १, १०; उत्त० १५, १५; cessation from peregrination | श्रवीइ. त्रि० (अवीचि ) ४ायना तरंगधी (Vihara ). पंचा. १७, ३६;-पक्ख . २खित. कषाय की तरंगों से रहित. Free पुं० (-पक्ष) विहार न ४२वानी पक्ष-यनि from the waves or billows of प्राय. विहार न करने का पक्ष-अभिप्राय. the passion. भग० १०, १;-दव्व. न० tenet that there should be no (-द्रव्य-न वीचिद्रव्यमवीचिद्रव्यम् ) सम्पूर्ण peregrination. पंचा१ १७, ३६; मा(२६-य; सौष्ट मा२ . सम्पूर्ण अविहि पुं० (-अविधि) अविधि; शास्त्रविहित आहार द्रव्य; आहार की सर्वोत्कृष्ट वर्गणा. विधि समाप. शास्त्र विहित-शास्त्रानु substance excellent for being कुरू विधि का अभाव. Absence of used as food. भग० १३, ६; १४, ६; ceremony prescribed by वीइकंत. त्रि० ( भव्यतिक्रान्त) अतिम Sastras. निसी० १, २४; ४, २०; पंचा० नहि रेस; बंधनन रेस, न उलांघा हुआ; ७, १७१ अतिक्रमण न किया हुआ. Not violated; अविहिंस. त्रिक (अविहिंस-न विद्यते विहिंसा not transgressed. भग० ८, ७; येषां तेऽविहिंसाः ) हिंसा गरना; या. | श्रवीइमंत.त्रि०(अवीचिमत् )पायना संबंध दयालु; हिंसा से रहित. Kind; merciful; वरना. कषाय के संबंध से रहित. Free not injuring others. आया० १, from any contact with passions. ६, ४, १६३; भग. १०,२; Page #523 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ग्रवीइय ] (४४३) [अवेइय अवीइय. सं. कृ. भ. (अवीविष्य ) नु अथुक्कंत. त्रि० (श्रव्युत्क्रान्त) भयेत नलियमेस; पाया विना. बिना जुदा किये. Without | सत्येत. सजीव.Living; sentient.निसी० having separated or discrimi- १७, ३०;-जीव. पुं० -जीव) सत्येत; nated. भग.१०, २; माथी ०५ मीणा या नथी ते. सचित्त; प्रवीइय. सं. कृ० ० (अविचिन्स्य). नहि सजीव. sentiont or living matter. वियाशन; वि४८५ या पिना. विना विचारे; निसी० १७, ३०; विकल्प किये बिना. Without having | अबुग्गहठाण. न० (अविप्रहस्थान ) मविह thought. भग० १०,२; स्थान; सर्नुस्यान नहि. अविग्रह स्थान; जो अघीय. त्रि. (मद्वितीय ) भीलनी सहाय स्थान कलह का न हो वह. Anything not दिनाना मेससे. दूसरे की सहायता से a proper abode or object for रहित; अकेला. Alone; solitary; one | quarrel. “मायरियउपरमायस्स णं without a second. विवा० १, २; गणंसि पंच अश्रुग्गहठाणा पण्णता, तंजहा(२) अनुपम; नानोवामीले नय मायरियउवझाएणं गणंसि पाणं वा धारणं त. अनुपम; जिसके समान दूसरा न हो वह. वा सम्म पउंजित्ता भवइ १, एवं महाराइ matchlessunrivalled.उत्त०२०,२२; णियाए सम्म २, पायरियउवज्झाएणं प्रवीयराग. पुं० (प्रवीतराग )पात।-यणा | गणंसि जे सुपजवजाए धारेइ ते काले सम्म नहिते; ७६ भरथ. जिसका राग नहीं गया वह; ३, एवं गिलाणसेहवेयावच्चं सम्मं ४, प्राछमस्थ. One who is not a Vitara- | यरियउवमाएणं गणंसि आपुच्छियचारी ga or an omniscient; one who is यावि भवइ णो प्रणापुच्छियचारी" ठा० ५१; Chhadmastha (i. e. in the 11th | श्रवुच्छिण्ण. त्रि० (अव्यवच्छिम) ०१or 12th stage of the spiritual | २खित नहि वसहित. सजीव. Living; ladder). पंचा० ६, ४३: sentient. श्राया० २, १, १, २, अवीरिय. पुं० (प्रवीर्य) भननी शक्ति विना-अबुस. त्रि. (अनुक्त) Vथी - प्रेशमेय. ना; वाहीन. मन की शक्ति से रहित; वीर्यहीन. किसीसे प्रेरित न किया हुआ. Not directed Devoid of mental strength; or instructed by anybody. To 5; devoid of power. नाया०८; १३; १६; | |V वे. धा• I.(अप+इण) rg.जाना. To भग० १, ८, ७,६; go.(२) नाश पाम. नाश पाना. to be अवीसंभ. पुं० (अविश्रम्भ) अविश्वास; आए।- ___destroyed. तिपातनुंत्री गणनाम. विश्वास का अभाव; प्रदेति. पंचा० १५, ७; पन्न० २८; विशे० ७०; प्राणातिपात का तीसरा गौण नाम.Distrust: अवेध.. (अवेद ) वेदलित; अवेही. want of confidence; the third वेद (स्त्रो वेद, पुंवेद और नपुंसक वेद) रहित. subordinate description of Prā- | (One ) free from or devoid natipata (killing etc.). पणह. १, १; of sex-feeling. क. प. ५, ४८; अवीसत्थ. त्रि० (अविश्वस्त ) विश्वासहित. अवेय. त्रि० ( अवेदित) नल वेश; नलि विश्वास रहित. Lacking in con- अनुभवेस; अनुभव न किया हुआ. Not fidence. गच्छा० ६७; felt or experienced. कप्प० २, १८ Page #524 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रवेउब्वियसरीर ] (४४४) [ अयोगडा अवेउब्वियसरीर. पुं० ( प्रक्रियशरीर) अवेयइसा.सं० ०अ० (अवेदयित्वा) वेघा १२; २५१२२ १२. अलंकार रहित शरीर. | | भोगल्या ॥२. अनुभव किये बिना; विना भोगे. Body devoid of ornamonts. Without having experienced. भग० १८, ५; भग० १, ४; सम० ५० १६४; परह. १, १ अवेक्खमाण. व. कृ. नि. (अवेक्षमाण ) अवेयग. पुं० (अवेदक) मा “ अवेद " निरीक्षण ४२तो. निरीक्षण करता हुआ. श६. देखो “अवेद" शब्द. Vide. 'अवेद.' Looking into;observing. नाया० १; ठा० ४, ४; क. गं. ६, ५१; क० ५० ५, ६५; अवेक्खयंत. त्रि. (अवेक्षत् अवेक्षमाण) । “ अवेक्खमाण" श६. देखो | अवेयण. त्रि. ( अवेदन-न विद्यते वेदना 'अवेक्लमाण' शब्द. Vide 'अबेदखमाण.' यस्य सोऽवेदनः ) साता, २५२१॥ता वेदनारहित; नाया० १, सि६. साता, असातारूप वेदना से रहित; सिद्ध. अवेक्खा. स्त्री० ( अपेक्षा) 41; माशय; | (The soul) free from the feeling द्रव्य, क्षेत्र, ५, सार महिना अभिप्राय. of pain and pleasure; (the soul) अपेक्षा; माशय; रुग, क्षेत्र, काल, भाव धादि that has obtained salvation, का अभिप्राय. Expectation; desire; विशे० २१२७; पन्न. २; aim; intention. विश० २५.५; १७१६; अवेरमणज्माण. न. ( अविरमणध्यानपंचा० ५, ४२; पिं० नि० ४४२; न विरमणमविरमणम् , तस्य ध्यानम् ) अवेत. नि. (अपत ) गु; जिन्न जुदा; निश; ५५५ - निवृत्त या यान. पाप से निवृत्त पृथक् . Different from; separated न होने का ध्यान. Meditation upon from. विशे० २२१३; non abstention from sin. 2150 अवेद. पुं० ( अवेद ) ५.५३०, २त्रीवे, आदि अवेहिया. सं० कृ० अ० ( अवेषय ) नन; દરહિત છવ; દસમા ગુણદાણથી માંડી સિદ્ધ यंत १०५.पुरुषवेद,स्त्रोवेद श्रादि वेद रहित जीव; याबायाने. देखकर; श्रालोचना करके. Having seen or observed. दसवे गुणस्थान में सिद्ध पर्यन्त जीव. A soul free from Purusa-Veda,Stri-Ve. सूय. १, २, २, ८; da etc; a soul between the tenth अवोगड. त्रि. (अव्याकृत) विभाग नलि पास Gunasthāna and final emancipit मायाताये ५९या नवी. अविभाजित; tion; a soul free from sex-feeling. सगा संबन्धियों द्वारा न बांटा हुआ. Not divided intoshares. सम० ३३; वव. ठा० २, १; पन्न. २; जीवा० १; भग० १७, २; अवेदन--य. पुं० (श्रयेदक ) । 'अवेद' ७, २२; (२) त्रि. विशेषणाया मेहन श६. देखा "अवेद" शब्द. Vide "प्रवेद". पास. विशेषणों द्वारा जिसका भेद न किया भग १, ३१; १८, १; २५, ६; २६, १; गया हो वह. not distinguished by श्रवेदग. पुं० ( अवेदक) गुमे "अवेद" श५-६. adjectives; not differentiated देखो “ प्रवेद " शब्द. Vide " अवेद." by adjectives सम० ३३; ठा० २, १; ४, ४; पण्ह० १, २; भग० ६, | अवोगडा. स्त्री० (अव्याकृता) २ अर्थ ४८, २, ११, १; २६, १; ३०, १; वाणी माया अथवा अन्य11-२५४ अक्षर Page #525 -------------------------------------------------------------------------- ________________ वोच्छिण ] वाणी लाषा गम्भीर अर्थ वाली अथवा अस्पष्ट अक्षरों वाली भाषा. Language with deep and profound meaning; language with obscure or illegible letters. “ श्रवोच्छिणगए ( ४४५ ) दोगडाए" सम० ६; पराह० २, १९ वोच्छिरण. त्रि० ( श्रन्युच्छिन्न) व्यवच्छे રહિત; પૃથવરહિત; છિન્ન ભિન્ન નહિ થએલ; हु नहि पाडेल. व्यवच्छेद रहित, पृथक्त्व रहित. Not scattered; not separat ed. दसा० ६, २; वव० ७, २२; सम० ३३; वेय०२, १८ भग० ७ १ ८ ५ पंचा० ४, ८; वोच्छित्तिणय. पुं० ( अव्यवच्छित्तिनयअव्यवच्छित्तिप्रतिपादनपरो मयोsव्यव च्छितिनयः ) द्रव्यास्ति नय; वस्तुनुं निरन्तर अस्तित्व सतावनार नय. द्रव्यास्तिक नयः वस्तु का निरन्तर अस्तित्व बताने वाला नय. Logical standpoint showing | the eternal and continuous existence of things. नंदी० - दु पुं० (- अर्थ ) द्रव्य, शाश्वत पदार्थ. द्रव्य; शाश्वत पदार्थ. eternally existing substance; substance. नंदी० - या. स्त्री० (- अर्थता ) द्रव्यनी अपेक्षा. द्रव्य की अपेक्षा standpoint of substance or matter. नंदी० अवोच्छेद. पुं० ( श्रव्यवच्छेद) व्यवच्छे थाना अभाव. पृथक्करण का प्रभाव. Absence of separation. भग० २०, ८ वोह. पुं० ( अपोह-अपोहनमपोहः ) निश्वय. निश्चय. Decision; determination. सम० १; roadभाव. पुं० ( अव्ययीभाव ) अव्ययीभाव समास; सभासनेो मे अार. अव्ययी [ श्रब्वस भाव समास समास का एक भेद. Avyayibhava compound; a kind of compound adverbial in meaning. अणुजो० १३१; श्रव्वक्खिन्त त्रि० ( श्रव्याक्षिप्त) विशेष વગરનું; સ્થિર; વિક્ષિપ્ત વૃત્તિવાળા નાં. स्थिर; विक्षेष सहित; बिना विक्षिप्त वृति का. Undistracted in mind; steady. दस०५, १, २, उत० १८, ५०; श्रव्वग्ग. त्रि. ( श्रव्यग्र ) स्वस्थ भिन्ता वगरनुं स्वस्थ, चिंता रहित. Calm; free from anxiety or distraction. उत्स० १५, ३; – मण. त्रि० (-मनस् ) સ્વસ્થ ચિત્તવાળા; પ્રલિત ચિત્તવાળા. स्वस्थ चित्त वाला; प्रफुल्लित चित्त वाला. (one ) having a calm and undistracted mind. उत्त० १५, ३; अव्वड्ढभाग. त्रि० (अपार्श्वभाग ) अर्ध लाग. अर्थ भाग; आधा हिस्सा A half; half. निसी० २,३४; श्रव्वत्त. त्रि० ( श्रव्यक्त) निर्देश नाम, लति माहिथीना योग्य नहि नाम, जाति आदि के द्वारा कथन करने के अयोग्य. Indistinct; incapable of being indicated by name, kind etc. सूय० २, ६, ४७; विशे० १३६, २१२; पिं० नि० ५६८ नंदी० ३५ प्रव० २६३; (२) જ્ઞાન અને ઉમરમાં ન્હાના; આઠ વર્ષ सुधीन माण ज्ञान और उम्र में छोटा; आठ वर्ष की अवस्था तक का बालक. immature in age and knowledge; a boy up to eight years of age. निसी ० ११, २१; ( 3 ) यज्ञ; छे सूत्रना रहस्यने । मन्नयु. अल्पज्ञ; छेद सूत्र के रहस्य को न जानने वाला. shallow in knowledge; igno For Private Personal Use Only Page #526 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रवत्तब्वगसंचिय] [अव्वह - rant of the real deeper meaning को छोड़कर अन्यत्र घटित न होने वाला हेतु. of Chheda Sutra. भग० २५, ७; (४) (In logic) the middle term that સાધુતામાં સંદેહ રાખનાર અવ્યક્તવાદી એક invariably accompanies the Sä. निलय. साधुत्व में संदेह रखने वाला अव्यक्त dhya (i. e. major term); invarवादी एक निव.aNihnava known iably concomitant middle term. as Avyaktavādi, having पंचा० २, ३७; misgivings about asceticism. | अव्यय. त्रि. (अव्यय) नाशरहित; 244विशे? २३००;--गम. त्रि० (-गम) नारायाने रित. नाश रहित. अव्यय-अखण्डित. असमर्थ. भागने में असमर्थ.incapable of Indestructible. नंदी० ५७; सम० १३; making an escape. (२) पुं० मनन। भग० ६, ३३, १८, १०;नाया० ५; सय० २, अभाव, गमन का अभाव. absence of ६, ४७; जं० ५० १, १५; (२) पुं० मात्मा. going away or escape. (3) सरपष्ट आत्मा. soul. "धुवे णियए सासए अक्खए गतिवाणी. अस्पष्ट गति वाला. (one) with- | अब्बए" भग० २, १; (3) आया साहि out clearly defined motion; (one)| मार सग शास्त्र-अवयन. श्राचारा आदि with indistinct gait. सूय० १, १४, | बारह अङ्ग शास्त्र. 12 Angaastras २;-इंसण. पुं० न०(-दर्शन-अध्यक्तमस्पष्टं | viz Ā.chārānga etc. eto दर्शनं स्वमार्थानुभवो यत्रासावव्यक्तदर्शनः) अव्ववसि.त्रि (अव्यवसित) ५२।भवगरना; स२पष्ट दर्शन-हेपाय, वन शनना सेमेह. निश्चय करना. पराक्रम रहित; निश्चयरहित. अस्पष्ट दर्शन; स्वप्न दर्शन का एक भेद. adim, | Not heroie; not decisive: not dreamliko sight or appearance; firm 'तो ठाणा अव्यवसियस्स अहियाए a varioty of dreamy appear- असुहाए धक्खमाए अणिस्सेसाए' ठा० ३, ४; ances. भग०१६, ६-रूव. त्रि०(-रूप- अव्वसण. पुं० (अव्यसन) सात्तर शत अमूर्तत्वादब्यक्तरूपमस्याऽसावव्यक्तरूपः ) पक्षने। १२ । यस; मारसनु नाम. पक्ष सव्यतिरूपी७५; मात्मा. अव्यक्तरूप वाला का बारहवाँ दिन; द्वादशी का लोकोत्तर नाम. जीव; मात्मा. soul, so called because The name of the twelfth day of it is formless. " अश्वत्तरूवं पुरिसं __u fortnight. जं० प०७; महंतं" सूय. २, ६, ४७;-लिंग. न० | अव्वह. त्रि. ( अव्यथ ) पीलिता देव (-लिङ्ग) अव्यात लिंग, ornपिनो वे५. | कोरेना उपसर्गथा न भासते. पीडा जिनकल्पी साधु का वेष. the dress of a रहित; देवादि के उपसर्ग से न डरने वाला. Jaina ascetic. प्रव० ७६३; Free from affliction; fearless of अव्वत्तव्वगसंचिय. पुं० (श्रवक्तव्यकसञ्चित) troubles caused by deities etc. नुमे "अव्वत्त" श-६. देखो "अव्वत्त" शब्द. (२) न० व्यथाना मना4; शुध Vide “अन्वत्त. " भग० २०, १० ध्यानचें ये सामान. व्यथा का अभाव; अव्यभिचारि. पुं० ( अव्यभिचारिन् ) शुक्ल ध्यान का अवलम्बन. absence of અવ્યભિચારી હેતુ; સાબને છેડી બીજે or freedom from mental pain; न ना२ हेतु. अव्यभिचारी हेतु; साध्य | practice of pure concentration Page #527 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अब्धहि-य ] (४४७ ) [ अब्वावन्न on the soul. ठा० ४, १; श्रोष. २०; सोमिला जमे वातियपित्तियसंभिमसन्निवाइय भग. २५, ७, ..... "सरीरगया दोसा उबसंता' भग० १८, अव्वहिश्र-य. त्रि. (अव्यथित ) हात्त १०;नाया. १,५:(3)विधमाधा-पाविनानु हिसपाणी; धी२. उदार मन वाला; धीर. सुम. विविध प्रकार की बाधाओं से रहित सुख. Lofty or courageous in heart. happiness unalloyed with vari"अहिया से अव्वहियो" दस० ८, २७; ous kinds of troubles. 'अव्वाबाहम(२)ने हुन मापेते. जिसे कोई व्वाबाहेणं' मग०५, ४; ११, ६; १२; नाया० दुःख न दे वह. (one) not troubled by ५; अोव० १०; सम० १; दसा. १०,८; १; anybody. भग० ३, २; जीवा० ३, ३; श्राव० ६, ११; कप्प० २, १५; २७; ( ४ ) पंचा० ५, १०६; जं० प० २,२५, व्यामाधारहित सिरियन भोक्ष. बाधा रहित अम्वाइद्ध. त्रि. (अब्याविद्ध) सविपरीत; सिद्धि स्थान; मोक्ष. absolution. पन्न. Gटुं सुबटुं नहि ते. अविपरीत; जो ३६; पण्ह० २, ३; (५) १५१२७नी ये उलटा सुलटा न हो वह. Not topsy. આવેલ સુપ્રતિકાભવિમાનવાસ લેકાન્તિક turvy; not turned upside down. यतानी सेनत. कृष्णराजी के बीच में अणुजो० १३; आये हुए सुप्रतिष्टाभ नामक विमान वासी लोकाअव्वाघाश्र. पुं० (अव्याघात )व्याधात-विक्षने। न्तिक देवों की एक जाति. a kind of अभाव. व्याघात-विघ्न का अभाव. Absence Lokāntika deities residing in of obstacles; absence of obstruc-- the Supratişthābha Vimāna tion. विशे, ५६६; situated between the Krişnaअव्वाण. त्रि. (आम्लान ) निसने rajis. प्रव० १४६२; नाया० ८; भग० ६,५; पधारे ४२भागुं. कुछ स्निग्ध और अधिक १४, ८; ठा. १; पण्ह० २, ३, मुरझाया हुआ. More withered than | अवामोह. पुं० ( अव्यामोह ) व्यामोह-भ्रांतिfresh. ओघ० नि० ४८८; ना समाय. भ्रान्ति का अभाव. Absence अव्वाबाह. न० (श्रव्याबाध-न विद्यते ज्याबाधा of delusion or infatuation. Aast. यत्र तदव्याबाधम् )भा द्रव्यथा शरी२ पी। અને ભાવથી મિથ્યાત્વાદિ દોષની બાધા-પીડા अव्वाय. त्रि. (*अम्लात-अम्लान ) ४२भासस નથી એવું સુખ-સ્વાધ્ય ગુદકને વન્દના नहि. न मुरझाया हुआ. Not faded or ४२ती मते पु७ त. जिसमें द्रव्य से शरीर withered. नाया० १; पीडा और भाव से मिथ्यात्वादि दोष की पीडा श्रब्वावड. त्रि० ( अव्यापृत ) व्यापार ४२वाने नहां ऐसा सुख-स्वास्थ्य गुरु आदि को वंदना अयोध्यवस्तु. व्यापार करने के अयोग्य वस्तु. करते समय पूछना. A question about (A thing ) health and comfort to a pre unfit for trade ceptor etc. at the time of saluta purposes. " सडियपडियं न कीरइ जहिय tion. प्रव० ११; ( २) शरीरनी पीना अम्वावडं तयं वत्थु " वेय० ३, २७; 24भाप. शारीरिक पीडा का अभाव. absence अव्वावन्न. त्रि. (अव्यापन्न) लेख नलि नाश of physical pain. 'किंते भंते ! अग्वाबाहं| पामेसनडि. न भेदा हुआ; नाश न पाया हुश्रा. Page #528 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अम्वाहय ] (४४८) [ असह Not pierced; not destroyed. भग. | अव्वोच्छित्ति. त्रि. (अव्यवच्छित्ति ) २ ત્રુટિત ન થતાં નિરન્તર પ્રવાહપે ચાલ્યું આવે श्रव्वाहय. त्रि. (अव्याहत) - मेसो. ते. जो बिना टूटे निरन्तर प्रवाहरूप से चला आ नहीं मारा हुआ. Not killed; not रहा हो वह. Continuing ceaseless. struck or beaten. नंदी. ly or without a break. विशे० १४; अव्वाहयपुव्वावरत्त. न. (अग्याहतपूर्वा- ६६१; (२) स्त्री. व्यवछेना समाय. परत्व) पूर्वा५२ पापना विरोध नावे, तेवा व्यवच्छेद का प्रभाव. absence of break રીતે બોલવું તે, સત્યવચનના રૂપ અતિશય or separation. भग. ७, ३;-णयट्ठ. भांनी मे. पूर्वापर विरोध रहित बोलना; पुं० (-नयार्थ) नुस।" श्रवोच्छित्तिणय?" सत्य वचन के ३५ अतिशयों में से एक अति- श६. देखो “ अयोच्छित्तिणय?" शब्द. शय. Speech without inconsisten- vide 'अवोच्छित्तिणयट्ठ.' भग० ७, ३, cy; one of the thirty-five Ati- अवोयडा.स्त्री० (अम्याकृता) मा “अवोSayas of truthful speech. राय. गडा'' श६. देखो “अवोगडा" शब्द. सम. Vide “ अवोगडा. " भग० ७, ३, १०, अव्वाहिश्र. त्रि. (अव्याहुत) नसोसावेत. ३; प्रव. ६०२; बिना बुलाया हुआ. Not called or Vअस. धा• I. ( अस्) डा; य. होना. spoken to. " अवाहिए कसाइत्था" To be. श्राया• १, ६, २, ११; अस्थि. अणुजो० ८१; अाया० १.१, १, ३; अवो.अ.(*अयो-हा!)मेह-शा सूय २५व्यय. वेय. १, ३३; दस० ५, २, २६; खेद सूचक अव्यय. An interjection ex- संति. स्य० १,१, १,७;अाया० १, १,२,१५; pressive of sorrow. सु० च०७, ३०५; अंसि. सूय ० २,१, ६; आया० १, १, १, २; अव्वोक-ग-ड. त्रि. (अव्याकृत) गुमे। मो. १० उ. ब. भग० १५, १; "अवोगड" श६. देखो' अवोगड' शब्द. सिमा.वि. ओव० ३८; उत्त० ३, ४८; आया. Vide 'अवोगड. ' वेय. २, १८, ३, २७; १, १, २, १३; भग० १,१; प्रासी. भू० पाया० १, १, १, ३, उत्त. २५, अव्वोगडा. स्त्री० (अम्याकृता) शुभी 'श्रवो १;अणुजो० १६; गडा' श६. देखो “अवोगडा" शब्द. Vide 'प्रयोगडा'. दसा० ३, ३०; स्य० २, ७, ३८; मासिमो. उत्त० १३, ५ अव्वोच्छिण्ण. त्रि. (अव्यवच्छिन्न) यान; Vअस. धा• I. (अश्) माधु; मौन २j. खाना; भोजन करना. To eat; to dine. भा५ विनानु. सीमा रहित; माप रहित. Unlimited; immeasurable. EPTO असइ. पि. नि० ११४; सु० च० १०, ३७, १, ४, ४, १३८, (२) अदित; छन । श्रसइ. स्त्री. (असति) सना भावातुं से ध्या विनानु. अखण्डित; बिना छेदा हुआ. | भा५; थेगा न भा५; पसलि. अनाज whole; unbroken. आया० २, ७, २, । नापने का एक माप; हथेली के बराबर माप. १५०; जं. ५० ३, ४२; A measure of capacity for Page #529 -------------------------------------------------------------------------- ________________ असई ] (४४६) [ असंकिलिट्ठ corn equal to the palmful of | असंक. त्रि. (अशङ्क-न विद्यते शङ्का यस्य the hand. अणुजो० १३२; तदशकम् ) नि:शं; शं! 4 . निःशङ्क; असई. अ. (असकृत् ) वारंवार; अने। शंका रहित. Having no doubt; पा२. बार बार; अनेक बार. Often; fre- free from doubt. आया० १, ३, २, quently.'असई तुमणुस्सेहि, मिच्छावंडो ८०-मण. त्रि. (-मनस्-अशकं मनो पर्जुअइ ' उत्त० ६, ३०; भग० ६, ५; यस्यासावशङ्कमनाः ) शनी शं न ३५, १; जीवा० ३, १; दस० १०, १, १३; રાખનાર; તપના ફળને સંદેહ ન કરનાર, आया० १, २, ३, ७७; फल की शंका न करने वाला: तप के फल का असई.बी. (असती) खटा; असती. कुलटा; संदेह न करने वाला. free from any व्यभिचारिणी. A strumpet; an un- doubt about the efficacy of chaste woman. प्रव० २६७; (२) penance. आया. १, ३, २, ८० हासी. दासी. a maid-servant. भग. असंकप्पिय. त्रि० ( असङ्कल्पित ) सोयन ८,-पोस. न० (-पोषण-असत्यो दुःशी- नरे५; मनमा ६५२१. मन में लास्सास दासीसारिकादीनां पोषणं पालन संकल्प न किया हुआ. Not even मसतीपोषणम् ) हिंस अथवा जुर्भा thought of. विशे० २४४; भग० ७,१; પ્રાણીનું વ્યાપાર અર્થે પોષણ કરવું તે; व्यापार अथ पाए ७२ त; असंकमाण. व. कृ. त्रि. (अशङ्कमान) શ્રાવકના સાતમા વ્રતનો છેલ્લે અતિચાર. शं न ४२ते. शंका न करता हुआ. Not हिंसक अथवा कुकर्मी जीव का व्यापार के ____doubting or suspecting. नाया० १; लिये पोषण करना; श्रावक के सातवें व्रत का संकि.नि. (अशतिन् ) शं नलि ४२ना२. अन्तिम कर्मादानरूप अतिचार. feeding शङ्का न करने वाला. One who does and keeping a cruel animal ___not suspect or doubt. सूय० १, ३, for the purposes of trade: the Atichåra of the last vow असंकिय. त्रि. (अशक्य ) शं ४२२॥ of a layman, styled its योग्य ना; शंडानुं स्थान नहि. शङ्का न fifteenth Karmādāna. प्रव० २६७; करने योग्य; शंका का जिसमें स्थान न हो. -पोषणया. स्त्री० (पोषणता-पोषण) Not worthy of suspicion. દાસી, વેશ્યા વગેરેનું પોષણ-પાલન કરવું તે; "असंकियाइं संकंति, संकियाइं असंकिणो" सातमा तनो मे मतिया२. दासी, वेश्या सूय० १, १, २, ६; आदि का पालन-पोषण करना; सातवें व्रत का असंकिलिट्ठ. त्रि० (असंक्लिष्ट ) संनिष्ट-दुष्ट एक अतिचार. maintenance of maid नडि; अष्ट; विशुद्ध परियामागे।. दुष्ट servants, prostitutes etc; an Atichara ( partial violation ) परिणाम रहितः विशुद्ध परिणाम वाला. Not of the seventh vow. भग. ८, ५; wicked; not impure in mind. उवा० १,५१%3 "असंकिलिट्टाइ वरधाई" श्रोव० ३८; परह. असं. त्रि. (असत् ) अविद्यमान; असत. २, १;-पायार. त्रि. (-प्राचार-प्रसं अविद्यमान. Not existing; not be- क्लिष्ट इहपरलोकाशंसारूपसंक्लेशविप्रमुक्त ing. सूय०१, १, १, १६; माचारो मस्य सोऽसंक्लिष्टाचारः ) ने Page #530 -------------------------------------------------------------------------- ________________ असंकिलेस ] (४५० ) [ असंखय આચાર સર્વ પરહિત છે તે; સકલ દેવને ६११;--गुणिय. त्रि.(-गुणित) असभ्य परित्याग ४२ ना२. सम्पूर्ण दोष रहित प्राचार | म. असंख्य गुणा. multiplied countघाला; समस्त दोषों का परित्याग करने वाला. less times; infinitely multiplied. (one ) who has abandoned all क. प. १, १६; प्रव० १०६५;-बल. न. sorts of sins. वव० ३, ४, (-बल) मसंन्य; मसंन्य-अपरिमित असंकिलेस. पुं० (असंक्लेश)संशनी सभाप सेना. असंख्य बल;असंख्य-अपरिमित सेना. a परिणामनी विशुद्धि. संक्लेश का अभाव; countless host; an innumerable परिणाम की विशुद्धि. Absence of im army. सु० च० २,६४-वास. त्रि. purity of thought; purity of (-वर्ष ) असंन्यात वर्षना आयुष्यवाणा thought-activity. “ दसविहे असंकि गुगलीया कोरे. असंख्य वर्षों की आयु वाला लेसे पएणत्ते, तंजहा-उवहिअसंकिलेसे जाव जगलिया आदिक. havings a life of चरित्तसंकिलेसे" ठा० १०; countless years (e.g. the Jugaliyas etc. ). क. प० ४, १६; असंकय. त्रि. (असंस्कृत) सं२४१२२हित; असंखगुण. त्रि. (असंख्यगुण ) असंण्यात स।२२हित. संस्कार रहित; अलङ्कार रहित. Ay; संध्याथी गुयाय नाहते. असंख्यात Devoid of purifying inpre- गुणा; संख्या से गुना न जा सके उतना. (Of ssions; not civilized; devoid countless multiples. क. गं. ४, of enbellishments. परह. १, २; ४२;--विरिय. त्रि० (वीर्य) असंभ्यात असंख. त्रि. (असंख्य) संभ्यातात; देनी गण पाय-योमबाणा. असंख्यात गुण वीर्य मात्रा न थः ते मसंन्यात. संख्या- योग वाला. ( one ) whose power तात; जिसकी संख्या न की जा सके एसा. extends to incalculable Incalculable; countless.क. गं. ४, multiples; of incalculably ४०; नाया११; ७; क. प. १, ६.;-अंश. multiplied power. क. गं० ४, ४२; पुं० (-ग्रंश) यात! --(भा. | असंखड. पुं० (*असंखड-असंस्कृत-मौखिकअसंरुवातवाँ अंश-हिस्सा. un infinitesi- कलह ) मोटाना ५०ी; शन्नो ४४. mal portion. क० गं०५, ७६;-अाउय. बातों की लड़ाई. शब्दकलह. A wordy quarrel; quarrel by exchange of त्रि० (-आयुष्क) संन्यात न मायुप्य angry words. 1775370 995; पाण; गलीया पोरे. असंख्यात वर्ष की | असंखडि. पुं० ( *प्रसंस्कृति-कलह ) सर; प्रायु वाला; जुगलिया आदिक. having a ४७. झगड़ाबाजी. Quarrel; strife. life of countless years (e. g. the प्रव० ७६२; Jugaliyas etc. ). प्रव० १३६६; | असंखतम. त्रि० (असंख्यतम ) पसंण्यातमी. -कोडि. पुं० (-कोटि ) असं५५ 3. असंख्यातवाँ. Infinitesimal. क. ५० १, ६ असंख्य करोड़. countless crores; an | असंखय. त्रि. (असंस्कृत ) सं२४१२ २४ infinite number of crores . प्रव० नहि तेव; या वासरानी में त्रुटयु पy Page #531 -------------------------------------------------------------------------- ________________ असंखय ] ( ४५१ ) [ असंखेज शते संधाय नलिते. जिसका संस्कार न | असंखियभाग. पुं० (असंख्यभाग ) असंभ्याहो सके वह; काच के बर्तन के समान टूटने पर तभी भाग. असंख्यातवाँ भाग. An inपुनः न जोड़ा जा सके वह. Incapable of | finitesimal portion. क. प. १, १०; being restored to its original | असंखियमित्त. त्रि० (असंख्यमात्र) संध्यात condition like a vessel of glass परिमाणुा. असंख्यात परिमाण वाला. when itis broken. " असंखयं जीविय Occupying an infinitesimal मा पमायए, जरोवणीयस्स हु नस्थि ताणं " | portion of space. क. प. १,८; उत्त० ४, १; (२) उत्तराध्ययन सूत्रनायोथा | असंखेज.त्रि० (असंख्येय ) नुस। 'असंखिज' सध्ययननु नाम.. उत्तराध्ययन सूत्र के चौथे २६. देखो " असंखिज" शब्द. Vide अध्याय का नाम. the name of the4th " असंखिज." भग० १, ५, २, ८; १०; chapter of Uttarādhyayana. ३, १; ५, ७, १३, १; १६, ८; १६, ७, २५, अणुजो० १३१; २; ३२, १; ४१, ३; ठा० १, १; जं०प० २, असंखय. त्रि० ( असंख्य ) संन्यातीत; नी ३१: नंदी० १०; विशे० १६६;-काल. पुं. ગણત્રી ન થઈ શકે તેટલા; અસંખ્યાત. ( -काल ) यात ४५, ५४योपभ, संख्यातीत; जिसकी गिन्ती न हो सके; असं. સાગરોપમ, ઉત્સર્પિણી, અવસર્પિણી વગેરે. 6917. Innumerable; countless. असंख्य समय; पल्यापम, सागरोपम, उत्सउत्त० ३, ४८, पिणी, अवसर्पिणी वगैरह. incalculable असंखिज. त्रि० (असंख्येय) नी संन्याय period of time. भग० ५, ७; जं. ५० ન શકે એવું; સંખ્યાને ઉઠંઘી ગયેલું; સંખ્યા- ३,४२;-कालसमय. पुं० (-कालसमय) तात. जिसकी संख्या न की जा सके वह; मं- समयानगरपसमय.असंख्यात कालरूप Egráta. Innumerable; countless. समय. period of time incaleulable श्रणुजो० ४८; सम० १; क. गं० ५, ६५; जं. in its extent. ठा० २, २;-कालसप० २, १८, ५, ११७; कप्प० २, २७; मयदृइ. पुं० (-कालसमयस्थिति) असं या -अंस. पुं० (-अंश ) मसंध्यातमा भाग. તા કાળસમયની સ્થિતિવાળા છવ; નારકી असंख्यातवाँ भाग. an infinitesimal माहि. असंख्यात समय की स्थिति वाला जीव; portion क. गं. ५, १५;-पएसि. नारकी आदि. souls like Narakiete. पुं० (-प्रदेशिक ) मसंज्यप्रशि: २६५; whose life (in hell etc.) extends અસંખ્યાત પરમાણુ મળી બનેલ એક ચીજ. over incalculable periods of असंख्य प्रदेशिक स्कंध; असंख्यात परमाणुओं time. “ दुविहाणेरइया पण्णत्ता, तंजहासे मिलकर बनी हुई एक वस्तु. a thing संखेजकालसमयटिइया चेव असंखेजकाल - made up of countless atoms. समयदिइया चेव " ठा० २, २;-जीविय. असुजो० १३२;-समयाहिय.त्रि०(-सम- पुं० (-जीवित) असंन्याता मा छ ते. याधिक) संज्यात समये अधि-4. जिसमें असंख्य जीव हैं वह. (anything) धारे. असंख्यात समय की अपेक्षा अधिक. containing countless lives." À exceeding by an incalculable किं तं असंखेजजीविया ? असंवेजजीविया period of time. भग० १, ५; दुविहा पण्णत्ता, तंजहा-एगठिया बहुठिया य' Page #532 -------------------------------------------------------------------------- ________________ असंखेज्जइ ] (४५२) [ असंखेज्जगुण भग० ८, ३; ठा० ३, १; पन्न. १;- खिज्ज" श६. देखो " असंखिज" शब्द. दीवसमुद. पुं० (-द्वीपसमुन्द्र) असंध्याता Vide " असंखिज. " भग० १८, ३; १५ मने समुद्र. असंख्यात द्वीप और असंखेज्जइगुण. त्रि० (असंख्येयगुण) असंसमुद्र. countless islands and ખ્યાતગણું; એકને અસખ્યાત ગુણીએ તેટલું oceans. भग• ६, ८; जं. प० १, १४; एक को असंख्यात से गुणा करने के समान. --पएसाहिय. त्रि. (-प्रदेशाधिक ) मसं Multiplied innumerable times. स्याता प्रदेश पुरी अधि. असंख्यात प्रदेशों भग. २५, ६;-हीण. त्रि. (-हीन) की अपेक्षा से अधिक. exceeding by અસંખ્યાત ગુણહીણ એક બીજાની અપેક્ષાએ incalculable units of space. भग० मसंन्यात गुण सार्छ. असंख्यात गुण हीन; १, ५;-पएसिश्र- पुं० (-प्रदेशिक ) एक दूसरे की अपेक्षा असंख्य गुणा-भाग हीन. नुस " असंखिजपएसिअ " श६. देखो falling short to an incalculable " असंखिजपएसिअ " शब्द. vide extent. भग० २५, ६; " असंखिजपएसिन". भग. २,१;-पए असंखेज्जइभाग. पुं० (असंख्येयभाग ) असं. सोगाढ त्रि० (-प्रदेशावगाट ) माना ખાતમો ભાગ-એશએક વસ્તુના અસંખ્યાત અસંખ્યાતા પ્રદેરાને અવગાહીને રહેલ. । ४शये तेमांना ये श. असंख्यातवाँ आकाश के असंख्य प्रदेशों को अवगाहन भाग; एक वस्तु के असंख्यात भागों में से एक करके ठहरा हवा. interpenetrating भाग. An infinitesimal part of a the incalculable units of space. thing. भग० १, १; ५; २, ७, १०; भग० २, 1;-पदेसिय. पुं० (-प्रदेशिक ) ५, ७, ८, ६; १८, ३, २४, १; ३१, १; मे " असंखिजपए सिध" श६. देखो --हीण. त्रि० (-हीम) मसंन्यानमा लाग 'संखिजपएसिभ' शब्द. vide"संखिज डीन-साडूं. असंख्यातवाँ भाग हीन-कम. पएसि."भग. १८,६-वित्थड. त्रि. less by an infinitesimal part. (-विस्तृत ) असंभ्याता नना विस्तार भग० २५, १; ६; વાળું, અસંખ્યાત જનનું લાંબું અને પહો. असंख्यात योजन के विस्तार वाला. असंख्यात असंखेज्जग. त्रि. (असंख्येयक ) मसंध्य. योजन का लंबा और चौड़ा. of the असंख्य. Countless; innumerable. length and breadth of countless क० ५० १, ६-८पएस. पुं० (-प्रदेश) yojanas. भग० ६, ५; जीवा० ३;-सम असंध्यात प्रदेश. असंख्यात प्रदेश. an infiयसिद्ध. पुं० (-समयसिद्ध ) ने सि nitesimal particle of matter થયાને અસંખ્યાતા સમય થઈ ગયા છે તે. occupying a unit of space. क. जिसे सिद्ध हुए असंख्य समय हो गया है वह. प० १, ६ one after whose Siddhahood | असंखेज्जगुण. पुं० (असंख्येयगुण) मसंन्यात countless unite of time hava गुणाससंध्यात.असंख्य गुणा असंख्यात गुणा. Multiplied innumerable elapsed. पन्न० १; times. भग० ५, ७, १६, ३, २०, असंखेज्जइ. त्रि० ( भसंख्येय )नुभो “असं- १०; २५, १, ४, ६-परिहीण. त्रि. Page #533 -------------------------------------------------------------------------- ________________ असंखेज्ञभागमेत ] (- परिहीण - असंख्येयगुणेन परिहीणो यः स तथा ) असंख्यातगुगुडीगु; असंख्यात गणुं "6 धुं. असंख्यात गुण हीन; असंख्यात गुणा कम. falling short to an incalculable extent. ओवहीण. त्रि० ( - हीन ) भुये। "असंखेज्जगुणपरिहीण" शब्६. देखो संजगुणपरिहीण शब्द. vide असंखेज्जगुणपरिहीण. ” भग० २५, १; असंखेज्जभागमेत्त. पुं० ( असंख्येयभागमात्र ) असंख्यातमा लागभात्र असंख्यातवाँ भाग मात्र. The infinitesimal part of a thing. भग० ६, ५; असंखेज्जहा. अ० ( असंख्येयधा ) असंख्याता अार. असंख्यात प्रकार का In countless varieties. भग० १२, ४; असंग. पुं० (असङ्ग न विद्यते सङ्गो मूर्त्तत्वायस्य स तथा ) हि तथा उषायनी उपाधिરહિત આત્મા. परिग्रह तथा कषायरूप उपाधि से रहित आत्मा Soul free from the troubles of worldly possessions and impure passions. श्रोव० (२) भोक्ष. मोक्ष. ab solution. पन० २; (3) सिद्ध भगवान् ; मुक्त आत्मा सिद्ध भगवान्; मुक्त आत्मा. the soul that has obtained salvation; a Siddha. श्रव० (४) त्रि० मा भने व्याख्यन्तर संगठित. बाह्याभ्यन्तर संसर्ग से रहित. free from physical and mental attach | ment. पन० २; 66 " ( ४५३ ) असंगह. पुं० (असंग्रह ) संग्रह न २नार. संग्रह न करने वाला. (One) who does not collect. विशे० ५०६ ; ( २ ) विवाहन। अभाव. विवाह का अभाव. absence of marriage; celibacy. [ श्रसंजम पच्छाविय तं कां असंगहो माय नासिज्जा" पिं० नि० ५०६; — रुइ. पुं० (-रुचि-न विद्यते संग्रहे रुचिर्यस्य स ) उपगरण माहिती રુચિ ન કરનાર; લે!ભ વૃત્તિવાળે નહિ. उपकरण आदि की रुचि न करने वाला; लोभवृत्ति रहित. one free from the desire of such materials as alms bowl etc. पण्ह० २, ३; असंगहिय. त्रि० ( असङ्गृहीत ) याश्रय વિનાના; કાઇથી સંગ્રહ કરાએલ નહિ. आश्रय रहित; किसीके द्वारा भी जिसका संग्रह न किया गया हो वह. Not supported or harboured by anybody. ठा. 5; श्रसंघयण न० (संहनन) १० ऋषल नाराय यहि संघयणुन अभाव. वजू, ऋषभ, नाराच आदि संहनन का प्रभाव. Absence of such physical constitutions of bones as Vajra, Risabha, Nārācha etc. ( adamantine structure ). भग० १, ५; श्रसंघयणि त्रि० ( असंहननिन् ) संत्रय वगरना; नारी, हेवता प्रकृति. संहनन रहित; नारकी, देव आदि. Having no physical constitution consisting of bony joints like adamantine bony joints etc; Nārakī, gods etc. भग० १, ५; २४, १२; श्रसंजम पुं० (असंयम ) संयमता लाव; પાપની પ્રવૃત્તિ; પ્રાણાતિપાત આદિ સાવદ્ય अनुष्ठान. संयम का प्रभाव पाप की प्रवृत्ति; प्राणातिपात आदि सावध अनुष्ठान Ab sence of ascetic conduct; sinful conduct, e. g. killing injuring etc. आव० ४, ७; पराह० १, ३; उत्त० ३१, For Private Personal Use Only Page #534 -------------------------------------------------------------------------- ________________ असंजय ] (४५४) [संठाविय २; भग० २, ५, २५, ६, ७; दस० ५, १, पूर्ण शवतापणे 34rयुंछे ते. अभव्य ६६; ६, ५१; प्रव० १३०७; (२) जीव तथा चारित्रशून्य भव्य जीव, जिसे संयमनी विराधना. संयम की विराधना-नाश. वर्तमान मनुष्यपर्याय पूराकर देवपर्याय में destruction of right or ascetic उत्पन्न होना है. un Abharya soul conduct. एगिदियाणं जीवा समारंभ. and a Bhavya soul without माणस्त पंचविहे असंजमे कजइ" ठा० right conduct to be born ५., २, ५, १; -कर. त्रि० (-कर) असं. amongst gods after their death જમ કરનાર-સેવનાર; સાવદ્ય પ્રવૃત્તિ કરનાર. in their human existing birth. असंयमी; पाप करने वाला. (one) acting भग० १, २, sinfully; (one) ucting against | असंजल. पुं० ( असज्वल ) भरतक्षेत्रनी the rules of right conduct. दस० ચાલુ અવસર્પિણીના આઠમા અનંતનાથ ५, १, २६;-जोग. पुं० (-योग) सावध સ્વામીના સમકાલીન ઈરવત ક્ષેત્રના તીર્થजेग-पपतो व्यापा२. पापकर्म. sinful ४२, भरतक्षेत्र की वर्तमान अवसर्पिणी के operation. पिं० नि० ४६०; आठवें तीर्थकर अनन्तनाथस्वामी के समकाअसंजय. त्रि० ( असंयत) नुस। 'अविरय' लीन ऐरावत क्षेत्र के तीर्थकर. The श. देखो ‘अविरय'शब्द.Vide 'अविरय'. Tirthankara of Iravata Kșetra, श्रोव० ३८; सूय० १, १, २, २८; श्राया० २, १, the contemporary of eighth २, १३; ठा० ४, ४, भग० १, १, २, ६, Avautanātha Svāmi of the ३; १७, २; नाया० १६; दस० ७, ४७, नंदी. present Avasarpiņi of Bharata १७; प्रव० ८६३;-पूया. स्त्री० (-पूजा) Ksetra. सम० અસંજય-અવિરત-બ્રાહ્મણ આદિ મિથ્યા असंजोएत्ता. त्रि. ( असंयोजयितृ ) संयोग વિની પૂજા, કે જે નવમા અને દશમા તીર્થ न रायन.२. संयोग न कराने वाला. (One) કરના આંતરામાં ચાલુ થઈ હતી; દશ who does not cause union सरछेरामांनोयसम्छरे।.अविरती-ब्राह्मण with." सोयामएणं दक्खेणं असंजोएत्ता आदि मिथ्यास्वियों की पूजा, जो नवें और दसवें तीर्थकर के बीच के समय में शुरू हुई भवइ " ठा० १०; थी; दस अच्छेरों में से एक अच्छेरा-आश्चर्य.. असंजोगि. त्रि० ( असंयोगिन् ) संयोगरहित. worship done of Brāhmaṇas संयोग रहित. Devoid of union and other heretics, not accom- with. (२) पुं० [स६ ७७५. सिद्ध जीव. panied with restraint of senses a soul that has attained to etc. It commenced in the time salvation. ठा० २, १; that passed between the ninth असंठाविय. त्रि. (असंस्थापित ) सं२४१२ and the tenth Tirthankaras. कप्प० २;-भवियदव्वदेव. पुं० (-भव्य 4k. संस्कार रहित. Devoid of cereद्रव्यदेव ) अभय ७५ तथा यात्रि- mony performed or impressions શૂન્ય ભવ્ય જીવ, કે જેને ચાલુ મનુષ્યભવ ! __made. नंदी० ४६; Page #535 -------------------------------------------------------------------------- ________________ असंत ] [ असंदिद्धत्त असंत. त्रि० ( असत् ) अविद्यमान; ९ | असंथडिश. त्रि० ( असंस्तुत ) असमर्थ असत् . अविद्यमान; झूठा; असत् . Non- | __ शत. असमर्थ; अशक्त. Incapable; existent; untrue. अणुजो० १४६; poverless. वेय० ५, ८; । उत्त० ६, ५१; पंचा० १, ३५; ६, २१, १२, | असंथरंत. व. कृ. त्रि. (असंस्तरत् ) ३८; प्रव० १२१३; निर्वात परतुं न यतi. निर्वाह योग्य न होता श्रसंत. त्रि. (अशान्त ) शन्त न था हुआ. Insufficient for meeting the धानि न ७५शमावेश. अशान्त; शान्ति required purpose. श्रोघ० नि० १८१; रहित; क्रोधादि सहित. With passions निसी० १०, ४५; unassuaged. पण्ह० १, २, असंथरमाण. व. कृत्रि.( संस्तरमाण असंस्तरत् ) या "असंथरंत" श६. असंतश्र. पुं० (असत्क) असत; अविधमान. देखो ' असंथरंत' शब्द. Vide " असंथअसत् ; अविद्यमान. Non-existent. रंत". श्रोघ. नि. १८५; निसी० १०,४५; सूय० २, ४, २; असंथुय. त्रि. (असंस्तुत) मसं24&; संप नडि. असंतक. न० ( असत्क ) तू; असत्य. झूठ; ___ असबंद्ध; जो संबद्ध न हो वह. Irrelevant. असत्य. Alie; falsehood. पण्ह ० १, २; " असंथुयाणो वितिगिच्छतिन्ना" सूय. १, (२) असं.२. सुन्दरता रहित. devoid १२, २; of beauty. परह. १, २, असंदिद्ध. त्रि०(असन्दिग्ध) सन्देहित. संदेह असंतक. न. ( अशान्तक) नाहि रहित. Devoid of doubt.भग० २, १;8, उपाय शान्त थया था ते. जिसके क्रोध आदि ३३; ११,११; नाया० १;; ठा०६, १; दस० कषाय शान्त न हुए हो वह. ( One ) with ७, ३: दसा. ४, ४१; ५२: निर० १, unassuaged passions like anger १; कप्प. १, १२, ३, ५५;-फुडवयण. etc. परह० २, ३, त्रि० (-स्फुटवचन) सन् २हित २४८.वयन असंतय. न. ( असन्तत ) रागादिनी मोसना२. संदेह रहित स्फुट वचन बोलने वाला. प्रवृत्ति. रागादि की प्रवृत्ति. Active condi- (one) who speaks clear words tion of attacliment,passion etc. devoid of doubt. दसा० ४, २७; परह. १, २, ---वयणया. स्त्री० (-वचनता) स-३२हित असंतोस. पुं० (असन्तोष ) अस-ताप; २५ष्ट वन मास ते. संदेह रहित स्पष्ट परिग्रह से नाम. असन्तोष; परिग्रह का वचन बोलना. speaking clear words एक नाम. Discontentiment. परह. devoid of doubt. ठा० १, १; असंदिद्धत्त. न० (असन्दिग्धत्व) संहए न ४२वे। असंथड. त्रि. (असंस्तृत ) 24शत; असमर्थ; ते; नि:शं५; सत्यवयनने भो अतिशय. नियहि पुरतुं नहि.अशक्त; असमर्थ; निर्वाह के सन्देह न करना; निःशंकपना; सत्य वचन का अयोग्य. Insufficient; incapable; ग्यारहवाँ अतिशय. Freedom from powerless. " असंथडा इमे अंबा" दस० doubt; eleventh Atiśaya of ७, ३३; आया० २, ४, २, १३८%; true speech. सम० ३६, श्रोव० राय . Page #536 -------------------------------------------------------------------------- ________________ असंदिद्धा] (४५६ ) [ असंबुद्ध असंदिद्धा. स्त्री० (असन्दिग्धा) शं२हित २५८ ओव० २२; नाया० १; १८; भग० ३, भाषा. शंका रहित स्फुट भाषा. Clear २, ८, ६, ७, १४, १; (3) स्त्री माहिना speech devoid of doubt. दस०८,४६; સંગમ થયા પહેલાની કામની દશા; સ્ત્રીનું असंदीण. त्रि० (असन्दीन) ५६२ हिवस सुधा चिन्तन-भर पोरे. स्त्रीसङ्गम होने के पूर्व જળમાં મુસાફરી કરવી પડે એટલા છેટાનું की कामदशा; स्त्री का चिन्तवन आदि. स्थान; सिंहदीय माहि. इतनी दूरी का mental condition of a lustful स्थान, जिसके लिये पन्द्रह दिनों तक जल में person before the actual fruition यात्रा करना पड़े; सिंहलद्वीप वगैरह. (A of desire, e.g. meditating upon place ) requiring fifteen days' a woman etc. प्रव० १०७७; voyage to reach; Simhala | असंपहिह. त्रि.(असम्प्रहष्ट)ीगनधिDvipa etc. आया० १, ६, ३, १८७; २वामा ह रना. दूसरे को धिकार देने में (૨) સમુદ્રની વેળ ચયે પણ પાણીમાં हर्ष न करने वाला. Not rejoicing in दुस नहि तेव। ६५. समुद्र की भर्ती-चढ़ाव hating others. "प्रवग्गमणे प्रसंपहिहो के समय भी पानी में न डूबने वाला द्वीप. जे स भिक्खू " उत्त० १५, ३, ( island ) not covered under असंपुडिय. त्रि. (असम्पुटित ) ५२२५२ न water even by the waters of भणेस; मुटुं. परस्पर न मिला हुआ; खुला the tide. जं० प० हुआ. Not mutually attached or असंपभोग. पुं० ( असम्प्रयोग ) विप्रयोग; _joined. नाया. १; २; योगसंयोगनी अभाव. संयोग का अभाव; वियोग. Separation; absence असंपुगण. त्रि० (असम्पूर्ण) अपूर्ण; सम्पूर्ण of union. भग० २५, ७; नहि. अपूर्ण; अधूरा. Inconmplete; असंपगह. पुं० (असम्प्रग्रह-समन्तात् प्रकर्षण imperfect. नाया० १; भग० २५, ७; जात्यादिप्रकृतलक्षणेन ग्रहणमात्मनोऽवधारणं प्रव० ५३५; पंचा० १४, ४८ सम्प्रग्रहः, तदभावोऽसम्प्रग्रहः ) नति असंबद्ध. त्रि. (मसम्बर ) सम्मान्धरहित; माहिना महतो अभाव. जाति आदि के मद શબ્દાદિ ભોગમાં સમ્બન્ધ વિનાને પરિગ્રહ का अभाव. Absence of pride of सामिां अभूत. सम्बन्ध रहित; शन्दादि caste etc. Jos; भोग में बिना सम्बन्ध वाला; परिग्रहादिक में असंपगहिय. त्रि. (मसंप्रगृहीत) मान-मह मूर्छा रहित. Not connected; not रहित. मान रहित. Free from pride attached to worldly possessions or conceit. दसा० ४, १२, १३, १४; । and pleasures. " मुहाजीवी असंबद्धो, असंपत्त. त्रि. (मसम्प्राप्त ) असंशज-सामेल हविजा जगहिस्सिए" दस० ८, २४; भग. नहि वसनलि. न लगा हुआ; न मिला १२, ६; विशे० २०८; हुआ. Notjoined or attached.राय | भसंबुद्ध. त्रि. (असम्बुद्ध) अ-हि सम्मु६३; (२) प्राप्त नडियोस न पहायेस. સમજણવાળા તત્વવેત્તા નહિ; સમજણ अप्राप्त; न पहुँचा हुआ. not obtain- वाज नहि धारी. समझ रहित; ज्ञान ed; not reached. पन्न. १; १६; रहित; तत्वों को न जानने वाला. One Page #537 -------------------------------------------------------------------------- ________________ असंभंत ] (४५७) [ असंवर lightened; ignorant. अंत० ६, १५; | असंमोहय. त्रि० (असम्मोहक) ७५यो।२५-य; उत्त. १, ३, अनुपयुक्त. उपयोग शून्य; उपयोग रहित. असंभंत. त्रि. (असम्भ्रान्त ) भ्रमरहित; Devoid of attention towards श्रान्तिलित. भ्रम रहित. Free from the soul. भग० ६, १; delusion. कप्प० १, ५; दस० ४, १; ५, श्रसंलप्प. त्रि० (सल्लप्य) मोतीन ४१५ १, १; नाया० १८;; भग. २,५विवा. ते; वाशीगायर न थाय ते. कहा न जा १, १; राय० ३३; सकने वाला; वचनातीत. Inexpressible: असंभव. पु. (असम्भव)ना; असना incapable of utterance. अणुजो. १५०; ना. असंभव; होने की आशा तक का अभाव. Impossibility; improbability. पिं. असंलोप-य. पुं० (असलोक ) 24 . प्रकाश का अभाव. Absence of light; नि. भा० २०; नाया० ३; darkness. आया० २, १०, १६५; (२) असंभवि. त्रि. (थसम्भविन् ) तो यारे त्रि. मशवाणु, बंधारावा. प्रकाश ५६४ सम्भव न डाय ते; शन्य. जिसका कभी रहित स्थान; अंधेरा वाला. dark; full of अस्तित्व न हो वह; शून्य. Impossible darkness. आया० २, १०, १६७; (3) at all times; non-existent."जोया न• ori २ २ मा सनी न.२ - ५ वीसं असंभविणो" प्रव० १३१०; क. गं. ते स्था. ऐसा स्थान, जो दूरी पर के मनुष्य ४, ७१; को न दिख सके. a place not within असमुच्छित्ता. सं० कृ० अ० (असमुच्छिद्य) range of sight from a distance. छेन विना. बिना उच्छेदन किये. उत्त० २४, १६; प्रव० ७१६; । Without eradicating; without असंवन्नया. स्त्री० (असम्पन्नता ) सरस ५२स destroying. सूय० २, ४, १०; અનાબાધપણું, અર્થાત એક ક્રિયા બીજી असमुच्छिय. त्रि. ( असम्मूछित ) भून કિયાને બાધા-વિદ્યપ થવા ન પામે તે पामेस. मूच्छी रहित; मोह रहित. Not परस्पर कृतबाधा रहितता, अर्थात् एक क्रिया enticed; not infatuated. भग० ७,१; का दूसरी क्रिया को आधारूप न होना. असंमोह. त्रि. ( असम्मोह ) ने देवता Non-collision of one perपोरेनी भायाथी मार दागेनार ते. देवादिक formance with another; की माया से मोहित न होने वाला. ( One ) harmony. विशे० ३४७१; not thrown into delusion by | असंवर. पुं. (असंवर-संवरणं संवरः, न the supernatural powers of संवरोऽसंवरः) भाव; संवरना समा. gods etc. ठा० ४, १; भग० २५, ७; श्राश्रव; संवर का अभाव. Absence of (२) पुं० भूताना समाय; शुमध्यान- stoppage of karma; influx of मे सक्षण. मूढता का अभाव; शुक्लध्यान Karma. “ पंचविहे असंवरे परण से, तंका एक लक्षण. absence of delusion; जहा-सोइंदियअसंदरे” ठा० ५, २; "छविहे a mark of pure concentration. असंवरे परणत्ते, तंजहा-सोइंदियअसंवरे ओव० २०, फासइंदियनसंवरे " टा० ६; Page #538 -------------------------------------------------------------------------- ________________ असंवलिय ] असंवलिय. त्रि० ( असंवलित ) न वजेस न मोड़ा- वलयाकार किया हुआ. Not curved or bent. तंडु संविग्ग. त्रि० (असंविग्न- न संविग्नोऽसंविग्नः ) शिथिल व्यायारवाणा; पासत्या माहि शिथिल आचार वाला. Lax in spiritual discipline; Pasatthas etc. प्रव० ७१७; – पक्खिय. पुं० ( - पाक्षिक) સુસાધુની જુગુપ્સા કરનાર; પાસસ્થા આદિ पक्षपाती. सुसाधु की जुगुप्सा - निन्दा करने वाला. (one) who is partial to well behaved Sadhus etc. प्रव० ७१७; संविभाग. पुं० ( श्रसंविभाग ) संविभागना अभाव; सरमा लाग न पाडवा ते संविभागसमान भाग का अभाव. Unequal division. दस० ६ २, २३; ( ४५८ ) दस ० संविभागि. पुं० ( संविभागिन् ) आहाराદિકમાં સરખા ભાગ ન કરનાર; બીજાની साथै विषमता रामनार. आहारादिक में एक समान भाग न करने वाला. ( One ) not dividing equally, e. g. food etc. संविभागी न हु तस्स मोक्खो " ६, २, २३; उत्त० ११, ६; असंबुड. त्रि० ( संवृत ) पापना निरोधरहित; इंद्रियनियस्थी रहित; भेणे याश्रवनां द्वार यांनधी ते पाप के निरोध से रहित; इन्द्रियनिग्रह से रहित; आश्रव के द्वारों को न रोकने वाला. Unrestrained in senses; ( one ) who has not stopped the gates of Aśrava. भग० १, १; ७, १; २; ८, १६, ६; ओव० ३८, ( २ ) બકુશ નિયંકાને એક પ્રકાર; લેાક જાણે તેવી રીતે પ્રગટપણે દેષ લગાડી સંયમને મલીન अरे ते. 'बकुशनियङ्ग' दोष का एक प्रकार; जिसमें खुल्लमखुल्ला दोष लगाकर संयम को "" [ श्रसंसण मलिन किया जाय. an ascetic who sullies his right conduct openly; a variety of Bakusa Niyanga. प्रव० ७३१; – बउस. ( - बकुश ) अगर रीते होष लगाउनार साधु प्रकटतया दोष लगाने वाला साधु. an ascetic openly (shamelessly) incurring sin. ठा०५, ३; भग० २५, ६; असंस. त्रि० (संसृष्ट) मीना पिंड आहारमां हि भलं. दूसरे के आहार में न मिला हुआ. Not mixed up with anothers food. वेय० २, १३, ( २ ) नहि रामेस; નહિ લેપાએલ. न लिपा हुआ not bedaubed; not smeared श्रोव ० १६; दस० ५, १, ३५; - चरश्र - य. पुं० स्त्री० (- चरक) विना भरडा हाथ माय ते લેવું એવી ગવેષણા કરનાર; અભિગ્રહવિરોષधारी साधु विना लिपे हुए हाथों से लेने की प्रतिज्ञा करने वाला साधु; अभिग्रहविशेषवारी साधु. a Sādhu who has made up his mind to accept only that ( food ) which is given with an unsmeared hand. श्रोव ० १६; श्रसंसट्टा. स्त्री० ( श्रसंसृष्टा ) हाथ तथा पात्र ન ખરડાય તેવી રીતે ભિક્ષા લેવી તે; પિपणानो पहेलो प्रार. इस प्रकार से भिक्षा लेना जिससे हाथ तथा पात्र लिप्त न हों; पिण्डेषणा का पहिला भेद. Accopting food without smearing the hand or the alius-bowl; the first point of carefulness in begging food. प्रव० ७४६; असंसण. न० (*आशंसन- श्राशंसत्व) विनाश. विनाश. Destruction; ruin. परह ० १, ३ For Private Personal Use Only Page #539 -------------------------------------------------------------------------- ________________ असंसत्त] (४५६) [असञ्च असंसत्त. त्रि. ( असंसक्त ) संसर्ग-संयं- असकारिय. सं. कृ. अ. ( असत्कार्य पश्यियरहित. सम्बन्ध रहित; जान पहिचान असत्कृत्य) सा२ । रीन; मनाइ२ ४शने; रहित. Having no contact or con- मसार रीन. सत्कार न करके; अनादर nection. उत्त० २, १६, २५, २७; (२) करके. Having dishonoured or २५प्रतिमासति-मभयरहित. प्रासक्ति | disrespected. argio s; रहित; ममत्व बिना का. unattached असकिरिया. स्त्री० (श्रसक्रिया) मोटी मिया; to worldly things. दस० ५, १, २३; मराम येष्टा. दुष्ट चेष्टा; खराब क्रिया. A ८, ३२; परह. २, ३ wrong action; a wicked action. प्रसंसार. पुं० (असंसार ) संसारनी समाय; पंचा०१०,१०;--रहित.त्रि०(-रहित)माटी मोक्ष.संसार का अभाव; मोक्ष. Absolution; दिया-पापना व्यापारथा रहित. खराब क्रियाsalvation. भग. १, ८, जीवा० १; पाप के व्यापार से रहित. free from -समावराण. पुं० (-समापन-न संसारोऽ- sinful actions. पंचा० १३, ४१; संसारो मोक्षस्तं समापन्नोऽसंसारसमापनः) असग्गह. पुं० (असद्ग्रह) मोटर साह; हुआ. સંસારભિન્ન-મેલ પામેલ છવ; મુક્ત જીવ; ગ્રહ; આમ વચનથી બાધિત થએલ બાબતનો सि. मोक्ष गया हुया जीव; मुक्त जीव; सिद्ध. ५९५ ५६ मेयवे। ते. दुराग्रह; आप्त वचन a liberated soul. पम० १; ठा० २, १; से बाधित विषय का भी पक्ष लेना. असक्कय. त्रि० (असंस्कृत-न विद्यते संस्कृत Perverseness; obsti nately तं संस्कारो यस्य सोऽसंस्कृतः) सं२४१२ maintaining things proved to be २खिन. संस्कार रहित. Unrefined; un false by the words of competent enlightened. परह० १, १;-मसक्कय. authorities. विशे० २३८३; पंचा० त्रि. (-असंस्कृत) सत्यन्त सं२४१२२हित १, ३; भुदत सं२५१२ पार. सर्वथा संस्कारों से असग्घ. त्रि. (अश्लाघ्य) - प्रशंसायोग्य; रहित. altogether unrefined or साधा न ४२५॥ योय. प्रशंसा न करने योग्य. unenlightened. पण्ड्० १, ४, Unworthy of praise. विशे० ३५७८; श्रसकार. पुं० ( असत्कार ) असार; साना असच्च. त्रि. ( असत्य ) मिथ्या-पाडे, ६२, अपमान. अपमान; शनादर. Insult; नि३१; परिणामशून्य. मिथ्या; झूठा; disrespect.(२)त्रि.सा२२हित. सत्कार निष्फल; परिणाम रहित. Futile; false. रहित. full of disrespect. भग०१५,१%; " कोहं श्रसञ्चं कुध्विजा" उत्त० १, १४; श्रसकारित. त्रि. (असत्कारित) सना६२ (२)न० असत्य शु. असत्य; मूंट. falseरामेश; स२ न रामेस. अनादर पाया hood; lie. भत्त. १७; सम० १३; हुआ; सत्कार न पाया हुआ. Dishonour- परह. १, २:--मणजोग. पुं० (-मनोयोग ed; disrespected. fato 1, 9; नास्ति जीव एकान्त-सद्भूतो विश्वव्यापी. असकारिय. त्रि. (असत्कारित ) सा२ | स्यादिकुविकल्पचिन्तनपरो मनोयोगः ) नहि ४२२. सत्कार न किया हुआ. Disres- મનમાં ખરી રીતે ચિંતવન કરવું તે; pected; dishonoured. नाया. १६; / અભૂતકે વિપરીત પદાર્થનું ચિંતવન કરવું Page #540 -------------------------------------------------------------------------- ________________ असच्चमोस ] (४६०) [ असच्चामोस ते. मन में मिथ्या चिन्तवन करना; असद्भूत thought. भग० २५, १; सम० १३; क. या विपरीत पदार्थ का चितवन करना. false गं० ४, २७ and perverse thought-activity. | असञ्चमोसा. स्त्री. (असत्यमृषा) सत्य नलि क० गं० ४,२४;-वइजोग. पुं०(-बाग्योग) તેમ અસત્ય નહિ એવી ભાષા; વ્યવહાર અસત્ય-મિથ્યાવચન-વચનવ્યાપાર વચન | लापा. सत्यता और असत्यता से रहित व्यवहार योगना मेह. असत्य वचनयोग-असत्य भाषा. Language which is neither वचनव्यापार; वचनयोग का एक भेद. false | wholly true nor wholly false; speech-activity; a false speech; practical speech; conventional a variety of speech-activity. | __speech. उत्त० २४, २०; क. गं०. ४, २७;-वाइ.त्रि० (--वादिन् ) असञ्चा. स्त्री. ( असत्या ) सत्य भाषा. असत्य मोसनार. असत्य बोलने वाला.a liar.! असत्य भाषा. False, untruthful दसा. ६,८-संधत्तण. न.(-सन्धत्व) speech. प्रव. ०६७ असत्य सत; गुन २६ नाम. असत्य असचामास. त्रि. ( असत्यमृषा) गुमे। सङ्केत; झूठ का २६ वाँ नाम. the " असच्चमोस" श६. देखो " असच्चtwenty-sixth variety of मोस" शब्द. Vide 'असचमोस'. भग. falsehood; a false Sanketa. १६, ८-भासा. स्त्री० (-भाषा)व्यवहार परह. १, २, भाषा व्यवहार भाषाः सत्य और असत्य रहित असञ्चमोस. त्रि. (असत्यमृषा-नास्ति सत्यं 191. conventional speech; मृपा च यत्र तदसत्यमृषम् ) सत्य नलि language which is neither તેમ અસત્ય પણ નહિ તેવું; વ્યવહારમાત્ર. wholly true nor wholly false. सत्यता और असत्यता रहित. Neither भग० १६,८;-मणजोय. पुं० (-मनोयोग) true nor false; practical stand नुस। " असच्चमोसमणजोग" श६. देखो point.विशे० ३७५; दस०७, ३,-भासा. असच्चमोसमणजोग " शब्द. vide स्त्री० (-भाषा-न विद्यते सत्यं मृषा च यत्र सा "असचमोसमणजोग."भग० २५, १;-मणचासौ भाषा चासत्यमृषाभाषा)सत्य नहि तेम निव्वत्ति. स्त्री. (-मनोनिवृत्ति) न सत्य असत्यनडिपी भाषा;व्यवहारमापा.सत्यता તેમજ ન અસત્ય એવા મનના વ્યાપારની और असत्यता रहित भाषा; व्यवहारभाषा. निष्पत्ति. सत्यता और असत्यता रहित मनोspeech which is neither true no व्यापार की निष्पत्ति. conventional false; practical speech. भग० १६, thought neither wholly true ८-मणजोग. पुं० (-मनोयोग)सत्य नलि nor wholly false. भग० १६, ८; તેમ અસત્ય પણ નહિ એવો વ્યવહાર-મનો -मणप्पभोग. पुं०(-मनःप्रयोग) । જોગ-મનને વ્યાપાર; મનેયોગનો એક ભેદ. " असच्चमोसमणजोग" श.देखो "असत्यता और असत्यता रहित मनोव्यापार मनो- सच्चमोसमणजोग" शब्द. vide “असच. योग का एक भेद. practical thought- मोसमणजोग". भग० ८, १; सम. १३; activity neither wholly true -बइजोय. पुं० (-वाग्योग ) ०२४ार nor wholly false; conventional वयनना योग-प्रवृत्ति; वायोगानो मे मे६. Page #541 -------------------------------------------------------------------------- ________________ सच्चामोसा ] सत्यासत्य वचनव्यापारः वचनयोग का एक भेद. practical, conventional thought-activity neither wholly true nor wholly false. भग० २५, १; असच्चामोसा. स्त्री० (असत्यमृषा ) भुमो " समोसा " श०६. देखो " समोसा” शब्द. Vide " असश्चमोसा." " जं रोव सबं व मोसं णेव सच्चमोसं असच्चामोसं ग्राम तं स्वस्थं भासजात" आया ० २, ४, १, १३३; भग० १३, ७, १६, २; १८, ७ पद्म० ११; असजमाण. व० कृ० त्रि० ( * असजमाथअसज्जत्) स्तन थतो; संग न उरतो. संग न करता हुआ; अनुरक्त न होता हुआ. Remaining unattached; free from attachment. " ते कामभोगेसु असजमाणा, माणुस्सएस जे यावि दिव्वा" उत्त० १४, १४; १४, ६; ३२, ६; सम्झ त्रि० ( असाध्य ) असाध्य; मशम्य; साधीन शाय मे. असाध्य सिद्ध न हो सकने वाला. Impossible to be accomplished. विशे० २५६; मु० च० ( ४६१ ) ६, ४०; समाश्र पुं० ( अस्वाध्याय ) सन्न्यायना अभाव. स्वाध्याय - शास्त्र के पठन पाठन का अभाव. Absence of the study of Sastras. वव० ७, १२; १३; निसी • १६, १४, १५; असज्झाइन. न० ( अस्वाध्यायिक - श्रा मर्यादया सिद्धान्तोक्तन्यायेन पठनम् प्राध्यायः, सुन्छु शोभन श्रध्यायः स्वाध्यायः स एव स्वाध्यायिकं नास्ति स्वाध्यायो यत्र तदस्वाध्यायिकम् ) सन्जायने अवनाश अरो; લાહી, પ,માંસ વગેરે; બત્રીસ અસજઝાયના अरणोभांनुं गमे ते थे. स्वाध्याय को रोकने वाला कारण; लोही, मांस वगैरह; बत्तीस अस्वा [ श्रसणि ध्याय के कारणों में से कोई एक कारण. Any one of the thirty-two obstructions to the study of Sastras; flesh, blood, puss etc. ठा० ४, २; १०; प्रव० १४८१; श्राव० ४, ७; असद त्रि० ( अशठ ) शतारहित; सन्न; रागद्वेषरहित; शुद्ध अंतःश्वाजे सज्जन; रागद्वेष रहित; शुद्ध अन्तःकरण वाला. (One) not a rogue or a rascal; ( one > of pure heart. सु० न० १, ६०; पिं० नि० ३६६; विशे० ३४१० प्र० ७८५; १३७०; असण. न ० ( अशन) लोन्न; मोरा; অन; भावानुं भोजन. Food. दस० ५ १, ४७; ५०; ५७; १०, १, ८, उत्त० २, ३, ३२, १२; राय० २६२; आया० १, ७, १, १३७; २, ११, १७०; पिं० नि० १३४; १६०; ६५०; पराह० २, १; भग० २, १ ५; ७, १ पन्न० १; सम० २१; ३३; वय० १, १६; नाया० १; ५; १६, कप्प० ४ ८२; प्रव० १३५; पंचा० ५, २५; ( २ ) जीयानुं जाउ एक विशेष प्रकार का वृक्ष & kind of tree. उत्त० ३४, ८ – पारण. न० (-पान ) अन्न पाणी. श्रमजल. food and water. दस ०६, ५०; -वरण. न० (-वन) अशन - श्रीयाना आउनु वन. एक विशेष जाति के वृक्षों का वन. a forest of Asana trees. भग० १, १; अस एक. पुं० ( अशनक ) मीयानुं 5. एक जाति का वृक्ष. A kind of tree. ओव ० असणि. पुं० ( अशनि ) प ; धन्द्रनो व्यायुध. वज्र इन्द्र का श्रायुध. Indra's thunderbolt. उत्त० २०, २१; ( २ ) महाशभांथी पश्तो अभिनेो णु. आकाश से गिरता हुआ अग्नि का कm. particles of fire dropping from the sky. पच० १; For Private Personal Use Only Page #542 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रसणी ( ४६२ ) ( 3 ) विशेष विशेष. particularity सू० १० २०;-मेह. पुं० ( - मेघ ) रानो १२सा६. ओलों की वर्षा. a shower of | श्रसरिणभूय. त्रि० ( असंज्ञीभूत ) मिथ्या. hail भग० ७, ६; दृष्टि. मिथ्यादृष्टि. Heretical; having a false faith. ( २ ) असंज्ञि - मनरहित तिर्यय पंयेन्द्रिय वगेरे. मन रहित तिर्यंच पंचेन्द्रिय वगैरह. devoid of mind, eg. animals with five senses. भग० १,२; असरि हिसंचय. पुं० ( असन्निधिसञ्चय ) 7 જેની પાસે વાસી ખાવાનું નથી તે; સદા तालु मानार; लुगलिया मनुष्य जिसके पास बासी भोजन आदि न हो वहः जुगलिया का मनुष्य. One who always eats fresh food, e.g. Jugaliya. जं० प० असतं. अ० ( असकृत् ) मो सई ६. देखो 'सई' शब्द Vide 'असई.' भग० २, ३, ११, १; उत्त०५, ३; १२, ७, असतो. श्र० ( श्रस्वतस् ) अस्त्र- परमतमां. पर मत में. In another faith; not in one's own faith. सू० २, ६, १२, NAA. 13° (AUTA) 24uka; alŝa quej; सामर्थ्य वगरनुं. शक्ति रहित; सामर्थ्य रहित. Incapable; powerless. उत्त० १३, ३२, पिं० नि० ६६४; विशे० २२६३; असत्त. त्रि० ( श्रसक्त ) निःसंग; अनासक्त. अनासक्त; परिग्रह रहितः निर्मोही. Free from attachment. “जे श्रसत्ता पावेहिं कम्मेहिं ' आया० १, ५, २, १६७, सणी. स्त्री० ( अशनी ) सेन्द्रना सोडल्यान सोमनी गोथी पट्टराणी. बक्षेन्द्र के लोकपाल सोम की चौथी पटरानी. The fourth principal queen of Soma the Lokapūla of Balendra. भग० १०, ५; ठा० ४, १; ( २ ) वैरे।यनेन्द्रनी थोथी पट्टराणी. वैरोचनेन्द्र की चौथी पट्टरानी the fourth principal queen of Vairochanendra. भग० १०, ५, सरिण. पुं० (असंज्ञिन् ) भननी संज्ञारहित ५. मन रहित जीव; असंज्ञी. A soul devoid of consciousness of mind. ठा० २ २; पन्न० १७; भग० १, २, ७, ७, ८, २२४१; ३६, १, क० गं० ४, ३५; --श्राउय न० ( - श्रायुष्क ) અસંનિએ બાંધેલું પરભવનું આયુષ્ય-આઉખું. मन रहित जीव द्वारा बांधा हुआ परभव का आयुष्य. period of life for the next birth incurred by a soul without mind-consciousness. भग० १, २ – पंचिदिय. पुं० (-पञ्चेन्द्रिय) અસની પંચેન્દ્રિય જીવ; સમૂછમ મનુષ્ય, समुरिंछभ तिर्यय वगेरे. मन रहित पंचेन्द्रिय जीव. a soul having five senses but without mind-consciousness. भग० २५, १, ३६, १ - मणुस्स. पुं० ( - मनुष्य ) भन विनाना-संमूर्तिभ मनुष्य. मन रहित सम्मूच्छिम मनुष्य a Sammitrchhima human being devoid of mind. भग० २४, १; २० – सुय. न० ( श्रुत) भिय्यादृष्टिनुं श्रुत-शास्त्र. मिथ्या [ श्रसत्त दृष्टि का शास्त्र a heretical Sästra. नंदी० For Private Personal Use Only " असत्त न० ( असत्व ) पाररूपे व्यक्-ि દ્યમાનપણું, જેમ-માટીનું સુવર્ણરૂપે અસત્વ, सुवर्णनुं भाटीरूपे असत्य दूसरे की अपेक्षा अस्तित्व का अभाव, जैसे सुवर्ण की अपेक्षा मट्टी का और मट्टी की अपेक्षा सुवर्ण का अभाव Mutual non-exist - Page #543 -------------------------------------------------------------------------- ________________ असत्थ ] (४६३) [ श्रसबल ence, e.g. of earth in gold and न रखना; अविश्वास; अश्रद्धा. Want of of gold in earth. नंदी. trust; lack of faith in the असत्थ. न० (प्रशस्त्र) निरपद्य-निहाप सा- account given about Nigoda या२२५ सं.म. निर्दोष आचाररूप संयम. / ___etc. पंचा० १५, ३४; Asceticism consisting in fault-असद्दहमाण. व. कृ. त्रि. (*अश्रद्धान-अश्र. less conduct. अाया० १, ३, ३, १२४; द्दधत्) श्रदान ४२तो-२।५तो. श्रद्धा न रखता (२) अनिमाहिशस्त्राने मलाय. अग्नि आदि हुआ. Not putting faith in. भग. शस्त्र का अभाव. absence of weapons ३, १; ६, ३३; ११, १२; १५, १; नाया. such as fire etc. श्राव० ६, १०; दस० । १२; १५; १६; उवा० २, ११३; ५, २, २३;-परिणय. त्रि. (-परिणत)| असदहाण. त्रि. (अश्रद्दधत् ) श्री न અગ્નિ આદિ શસ્ત્રથી પરિણામ ન પામેલ; २१पतो. श्रद्धा न रखता हुआ. ( One ) मन्येत यमेव नलि सयेत१२. अग्नि आदि having no faith in. प्रव० ८२३; शस्त्रों से परिणाम (विकार ) न पाया हा; असद्धेय. त्रि० (अश्रद्धेय ) या ३२५। ये. सचित्त. a living, sentient thing नहि. श्रद्धा न करने योग्य. Unworthy not deprived of life by fire of faith; incredible. नाया० १४; etc. दस० ५, २, २३; नाया० ५; भग० असन्नि. त्रि. (असंज्ञिन्) नुमे। 'असरिण' १८, १० श६. देखो " असारण " शब्द. Vide असत्थामा. पुं० (अश्वस्थामन् ) अश्वत्थामा 'असण्णि '.भग०६, ३,३१, १; ठा० २,२;क. नामे मे याहयभार. अश्वत्थामा नामक या प० १,६८; क. गं० ३, २४;--पंचिंदिय. दवकुमार. Asvatthāmā of Yadava पुं० (-पञ्चेन्द्रिय ) भन पिनाना पायन्द्रिय family. नाया० १६; पाणा ७५. असंज्ञि पञ्चेन्द्रिय जीव. a livश्रसदारंभ. पुं० (असदारम्भ ) हिंसा२४ ing being with five senses but कृषि माहिसारल. खोटा प्रारंभ. An evil having no mind. क. गं० ४, ५; activity ( such as agriculture | असबल. नि. ( प्रशबल ) २१ समा etc. involving killing ). पंचा० ४, દેથી દૂર રહેનાર; ચારિત્રના અતિચાર ટાળી ४३;--पवत्त. त्रि. (-प्रवृत्त) मेती साहि शु६ संयम पालनार. २१ शबल दोषों से सालमा प्रवृत्त यमेस. खोटे आरम्भों में दूर रहने वाला; अतिचार रहित शुद्ध चारित्र लगा हुआ. ( one ) engaged in an का आराधक.One avoiding twentyevil activity, e.g. agriculture one Sabala faults; ( one ) leadetc. पंचा• ४, ४३; ing an ascetic life avoiding असद्द. त्रि. ( अशब्द) शखित. शब्द violations of the rules of right रहित. Speechless; wordless. भग. conduct. ठा० ५, ३; परह, २, १; भग० २५, ७;-पायार. पुं० (-माचार ) असद्दहण. न० (प्रश्रद्धान) निगोड माहिनी। विशुद्धाया२नियारित्र. शुद्धाचार; निर्दोष હકીકત ઉપર ભરોસો ન રાખવો તે અશ્રદ્ધા, | चारित्र. faultless, unblemished मविश्वास. निगोद आदि के वर्णन पर श्रद्धा | conduct. वव० ३, ३; Page #544 -------------------------------------------------------------------------- ________________ असम्भ ] (४६४) [असमत्त असम्भ.त्रि० ( असभ्य ) असभ्य; विवे४२हित. असब्भावणा. स्त्री. (असद्भावना ) असत्य असभ्य; विवेक शून्य. Impolite. ओव० भावना. असत्य-ठी आवना. Medita-वयण. न० (-वचन) असभ्य वयन; tion on an unreal thing. विव२हित पाय; दुर्वयन. असभ्य वचन; भग. १५, १; दुवचन; खराब वचन. impolite words. असब्भूय. न० (श्रसद्भूत-म सद्भूतमसद्" असम्भवयणेहिं य कलुणाविवन्नछंदा'' | भूतम् ) असत्य; Y४. असत्य; मठ. Unदस० ८, २, ६, २, ८; truth; falsehood. भग० ५, ४, ६; असम्भाव. त्रि. (असद्भाव ) सासु असमंजस. त्रि. (असमञ्जस ) मसंगत મની પેઠે અસદ્ભાવ-પદાર્થ; ન બનેલ બનાવ. अवटित; शासन. असंगत; अघटित. श्राकाश कुसुम के समान पदार्थ के अस्तित्व का Unbecoming; improper; unअभाव. A non-existing thing, e.g. graceful. उत्त० ४, ११; पाया० १, ६, १, a sky-flower. जीवा० ३, १; ओव० ४१; १७२; गच्छा० ७३;-चेट्ठिय.न० (-चेष्टित) श्रणुजो० १५१; क. प०५, २४;-उडभा અઘટિત ચેષ્ટા કરવી તે પ્રાણીને વધ આદિ. वणा. स्त्री० (-उद्भावना ) सत् पार्थनु अयोग्य चेष्टा का करना; प्राणी का वध आदि. प्रतिपादन ४२गुंते. असत् पदार्थ का प्रतिपादन improper action, e. g. killing करना. act of propounding false, etc. पंचा० १, ४८; non-existing things. नाया० १२; भग०६, ३३;-ठवणा. स्त्री० (-स्थापना) ते असमण. पुं० (अश्रमण ) असाधु; साधु આકાર ન હોય છતાં તેમાં તેની સ્થાપના नलि. असाधु; साधुत्व का अभाव. One, not a Sadhu. " गंतुं ताय पुणो गच्छे, ण य કરવી તે; જેમ લાકડીનો છેડે બનાવવો तेणासमणो सिया " सूय० १, ३, २, ७; धोनी ४८५ना ७२वी ते. वह श्राकार न होने पर भी उसमें उसकी स्थापना करना, जैस --पाउग्ग. त्रि० (-प्रायोग्य) साधुने सायलकड़ी का घोड़ा बनाना अथवा लकड़ी के डंडे २वा योग्य नहि. साधु के आचरण न करने योग्य. unworthy of practice for में घोड़े की कल्पना करना. imagining a thing to be that which it is an ascetic. निसी० ८, १; not, e. g. to imagine a stick to असमणुन. त्रि. (असमनोज्ञ) मनिष्ट. be a horse. अणुजो० १५१,-पजव. अनिष्ट; हानिकारक. Evil. ठा० ४, १; (२) पुं० (-पर्यव) ५२ पर्यायनी अपेक्षा अस शायाह 3१३ पाडी. शाक्यादि ३६३ २५ पर्याय. पर पर्याय की अपेक्षा से असद् qrest. the 363 heretics like रूप-नास्तिरूप पर्याय. false from the Sakya etc. आया० १, ६, १, २, standpoint of the higher form | असमत्त. त्रि. (असमाप्त) अपूर्ण अपर्याप्त. of modification. भग० १२, १० मधुरं. अपूर्ण; अपर्याप्त; अधूरा. Incom -पठवणा. स्त्री. (-प्रस्थापना) असत् । plete. क. गं० ५, ५४; क. प०१, १५; अर्थनी ४६५ना. असत् अर्थ की कल्पना. ६६; प्रव० ६२६; (२) असमान विधि. imagining a false, non-existent अधूरी विधि. incomplete ceremony. meaning or thing. भग० ११, १०; वव०४, ११; पंचा० ११, २७;-कप्प. पुं० Page #545 -------------------------------------------------------------------------- ________________ असमत्त ] [ असमाहि (-कल्प ) अपूर्ण विधि. अधूरी विधि. का अभाव; जीव की हिंसा न करना. incomplete ceremony. 710 Absence of killing or injuring ११, २७; sentient beings. “सत्तविहे असमारंभे असमत्त. न०(असम्यक्त्व-न सम्यक् असम्यक् पएणते, तंजहा-पुढवीकाइयश्रसमारंभे जाप तस्य भावस्तथा ) असभ्य३५४४; सभ्य अजीवकायअसमारंभे" ठा० ७; नहि. सम्यक्त्व का अभाव; यथार्थता का असमारंभमाण. व० कृ० त्रि. (असमारम्भन होना. The quality of not being माण) समा२मान ४२तो. समारंभ न करता right. सूय. १, ८, २२;---दसि. त्रि० हुआ. Not killing or injuring (-दर्शिन् ) सन्याशी नलि; भिश्या sentient creatures. ठा० ५, २; शनी. मिथ्याष्टि; असत्य दर्शनों को मानने ara. ( one ) having wrong भग० ३, ३, ८, १; belief; ( one ) who does not असमाहड. त्रि. (असमाहृत ) अशुभ शुद्धिsee things rightly. सूय. १, ८, २२; था खित. शुद्धि रहित; अशुद्ध. Impure; full of dirt. “वितिगिच्छसमावण्णणं असमत्थ. त्रि. ( असमर्थ ) असमर्थ अप्पाणेणं असमाहडाए लेस्साए ' प्राया. सशत; ४२.मामयी ५९५ २. अशक्त; २, १, ३, १८; (२) २१॥२६ नहि ५ कमजोर; कईी नज़र से भी डर जाने वाला. नलि२१. स्वीकार न किया हुआ; ग्रहण न Feeble; weak; timid. सूय. नि. १, किया हुअा. not accepted or ४, १,६१ _taken. सूय ० २, २, २०; असमय. पु. (*असमय-थसम्यक्) असभ्य असमाहि. पं० ( असमाधि )समाधिथी १५ माया२, नुन पचीसभु म. खराव । રીતઃ મોક્ષમાર્ગથી વિપરીત માર્ગ–અસમાધિ; चालचलन; भूठ का पच्चीसवाँ नाम. Bad चित्तनी १२५२यता. समाधि से विपरीत; मोक्ष conduct; 25th naine of false. मार्ग से विपरीत मार्ग; चित्त की अस्वस्थता. hood. परह. १,२; Distraction of mind; lack of असमाण. त्रि. (असमान ) असाधारण । concentration of mind opposed सोष्ट. असाधारण; सब से श्रेष्ठ. Extra- to the path of salvation. ordinary; the best or highest of 'दसविहा असमाही पण्णता, पाणाइवाए' all. " असमाणं चरे भिक्खू" उत्त० २, ठा० १०; सूय० १,२, २,१८; उत्त• २७,३; १६) सम• २०;-कर.त्रि. (कर) असमाधिअसमाणिय. त्रि. ( असन्मानित ) । यित्तनी अस्वस्थता १२ना२. असमाधि-चित्त सन्मान नथा थयो ते; तिरस्कृत. जिसका की अस्वस्थता करने वाला. causing dis traction of mind. नाया. १६; परह. सन्मान नहीं हुआ वह; अपमानित. Hated; २, ३;-कार. त्रि० (-कारक ) पोताने unhonoured. नाया. १६; निर० १, १; અથવા બીજાને અસમાધિ ઉપજાવનાર. असमारंभ. पुं० (असमारम्भ ) सभार भने। अपनी अथवा दूसरे की असमाधि-चित्त की समाप; पनी हिंसा न वी ते. समारम्भ । अस्वस्थता उत्पन्न करने वाला. ( one ) Page #546 -------------------------------------------------------------------------- ________________ असमाहिय ] (४६६) [ असमिय causing distraction to himself असमिक्खिय. त्रि० ( असमीक्षित ) पियार्या or others. दसा० १, २, २१,२२; --हाण. विनानु. बिना विचारा-सोचा हुआ. Not त्रि० (-स्थान ) समाधिना २० २थान. properly thought of or consiथसमाधि के २० स्थान. the twenty dered. कप्प. ६, ५३; causes or sources of distrac- असमित. त्रि. (असमित) जुआ। 'असमिय' tion of mind. पराह. २, ५; ठा० १०3 ६. देखो ' असमिय' शब्द. Vide दसा. १, ३; आव० ४, ७,-पत्त. त्रि० " असमिय." पंचा० १६, १६; (-प्राप्त ) असमाधिने पामेय. असमाधि | असमिति. स्त्री. ( असमिति ) मोसयामा, 4141 car. ( one ) who has not ચાલવામાં, વસ્તુ લેવા, મુકવા, કે પાઠવવામાં got a concentrated, peaceful યત્ના (જતના ) ન રાખવી તે; સમિતિનો mind. " असमाहिपत्ता कालमासे कालं अभाव. बोलने, उठने, चलने, वस्तु लेने, किश्चा" उबा.८, २५५;-मरण. न. रखने अथवा परोसने में यत्नाचार का न रखना; (-मरण ) मासम२४. बालमरण. pre समिति का अभाव. Carelessness in mature death; death in infancy. speech, movement taking up श्राउ० भरणज्माण. न० (-मरणध्यान) and laying down things or in સામ માણસ અસમાધિમરે એમ ચિતવવું laying down the filth of the તે, જેમ પાલક અભવ્ય અંધકમુનિના body. भग० २०, २; संयमाथित तेम. किसी दूसरे मनुष्य का समाधि रहित मरण चितवन करना, श्रसमित्त. पुं० ( अश्वमित्र ) क्षशि वाहने जैसे पालक नामक अभव्य ने खंधक માનનાર અમિત્ર નામનો ચોથે નિદ્ભવ. क्षणिकवाद को मानने वाला अश्वमित्र नामक मुनि के सम्बन्ध में चितवन किया था act चौथा निड्न व (मत प्रवर्तक). The fourth of meditating that a particular person may die in a distracted Ninhava named Aśvamitra; condition of inind; the Abhavya a follower of the doctrine of Ksanika-vada. विशे २३०१; Pālaka, wished this sort of death to Khandhaka Muni. आउ० असमिय. पुं० ( असमित ) मालवा, यासया, असमाहिय. त्रि. (असमाहित ) मालास; पास, पीया वगेरेमा योग-4 (७१). मुं. बीभत्स; भयानक. Indecent; बोलना, चलना, खाना, पाना इत्यादि में obscene. सूय० १, ३, १, १०; (२) उपयोग न रखने वाला ( जीव ). A soul મોક્ષમાર્ગ ૫ ભાવ સમાધિથી દૂર વર્તનાર; devoid of carefulness in speech, शुभ अध्यवसायरहित. मोक्षमार्गरूप भाव gait etc. पराह० १, २;-कारि. त्रि. समाधि के अनुसार बर्ताव न करने वाला; शुभ (-कारिन् ) वगर विधायु ४२ना२. बिना अध्यवसाय रहित. devoid of the good विचार करने वाला. ( one ) acting thought-activity of meditation thoughtlessly or rashly. दसा. leading to salvation. सूय० १, ३, ६, ४;-प्पलावि. त्रि. (-अलापिन् ) ३, १३; पर वियायु मोसना२. विना विचारे बोलने Page #547 -------------------------------------------------------------------------- ________________ असमय ] ( ४६७ ) [ श्रसरण or वाला . ( one ) speaking thoughtlessly or rashly. पराह० १, २, - भासि. त्रि० (-भाषिन् ) विद्यार्या विना भोलना२. बिना विचारे बोलने वाला. (one) speaking thoughtlessly rashly. पह० १, २; असमिय. ० ( असम्यक् ) अयुक्त. योग्य; अयुक्त. Improper; not right. 'श्रसमियंति मरणमाणस्स एगदा समिया होइ समियंति मरण माणस्स एगदा असमिया होइ " आया० १, ५, ५, १६३; असमिय. त्रि० ( श्रशमित ) शान्त न थमे. अशान्त; शान्ति रहित. Not caimed; not quieted. आया० १, २, ३, ८१, १, २. ६. १०४; - दुक्ख त्रि० ( दुःख ) જેનું દુઃખ ઉપશમ્યું નથી તે; દુઃખની શાંતિ बगरनो. जिसके दुःख का उपशम न हुआ हो वह दुखी. ( one ) whose pain or misery is not subsided; (one) still troubled with misery. श्राया० १, २, ३, ८१, १, २, ६, १०४, असमिया. अ० ( श्रसम्यक् ) सारुं न;ि यथार्थ. अयथार्थ अयुक्त. Improper; not right. भग० २, ५ असमुप एणपुच्व. त्रि. ( समुत्पन्नपूर्व ) पूर्वे उत्पन्ननथमेस जो पहिले उत्पन्न न हुआ हो वह. Not existing before; unprecedented. दसा० ५, १६; १८; १६; ७, १२; मोहय. त्रि० ( श्रसमवहत ) मृत्यु व સમુદ્ધાત કર્યા વિના બંદુકના ભડાકાની भाइ श्रेष्ठ। साथै ने अपना अहेश शरीरने છેડી પરલેાક તરફ પ્રયાણ કરે તે; અસમેાહિયા भरो भरनार व मृत्यु के समय में समुद्घात किये बिना बंदूक की आवाज के समान असरण. त्रि. ( अशरण ) आधाररहित; एक साथ जिस जीव के प्रदेश शरीर को छोड़ जाँय वह; समोहिया नामक मृत्यु से मरने वाला. Simultaneous departure of all the soul-particles from the body at the time of death; a soul thus dying. भग० ११, १; १६, ३; २४, १; – मरण. न० ( मरण ) મૃત્યુ વખતે સમુદ્ઘાત કર્યાં વિના બંદુકના ભડાકાની માક એકી સાથે જીવના પ્રદેશ શરીરને ખેડી પરલેાક તરફ પ્રયાણ કરે તે; અસ भोय भर मृत्यु के समय समुद्घात विना किये बंदूक के भड़ाके के समान जीवप्रदेशों का एक साथ शरीर से निकल जाना; अस मोहय नामक मरण. death known as Asamohaya; simultaneous departure of all the soulparticles for good, from the body like the report of a gun. जीवा० १३ असम्म त्रिः ( श्रसम्यक् - दृष्टि ) सभ्य दृष्टिरहित; समर्पित विनांना. सम्यक्त्व बिना का. Devoid of right faith. क० प० २, ५६; असम्माणिय. त्रि ० ( श्रसन्मानित ) सन्मानरति सम्मान रहित. Not honoured or respected. नाया• १ ८ १६; निर० १, १; असयं. ० (श्रस्वयम् ) पोताना विना खुद के विना; अपने बिना. Not oneself; any body else than oneself. भग० ६, ३२; असयारंभ पुं० ( श्रसदारम्भ ) भो 'असदारंभ २६. देखो' असदारंभ ' शब्द. Vide ' श्रसदारंभ. ' पंचा० १, १७; For Private Personal Use Only Page #548 -------------------------------------------------------------------------- ________________ असरण] (४६८) [असवराणु १, २, श२९१२हित. आधार रहित; शरण रहित. | असरमाण. व. कृ० अ० (अस्मयमाण) Helpless. ठा० ४, १; परह. १, १; સંભારાતો; જેને સંભારવામાં ન આવે તે. विवा० १; (२) न० मा श२४-३२ नथा याद न किया जाता हुआ. ( One ) not ते; संयम. ऐसा संयम जिसमें शरण-घर न हो. being remembered. वव० ४. १६; houselessness; asceticism. ' सोगे श्रसरिस. त्रि० ( असदृश ) 24समान; समान अदक्खू एताई सोउलाई गच्छति णायपुत्ते असरणाए' आया०१, ६, १, १०; (3) अश२९ पाथी २हित. समानता से रहित.Dissimiભાવના; સંસારમાં ધર્મ સિવાય અન્ય કોઈ lar; not similar. भग० १२, १; परह . श२६ नया भवितवते. 'संसार में धर्म के | सिवाय कोई शरण नहीं इस प्रकार चिन्तवन | असरीर. त्रि० (अशरीर ) शरी२२हित; सि. करना. the meditation thatexcept शरीर रहितः सिद्ध. Disembodied; ing right religion there is a Siddha. " सरीरा जीवघणा nothing to help the soul. प्रव०५७६; दसणनाणोवउत्ता” भग० १७, २; १८, ---अणुप्पेहा. स्त्री० (--अनुप्रेक्षा ) संसार- ४;-पडिबद्ध. त्रि० (-प्रतिबद्ध ) सर्व માં જન્મ મરણ વગેરેમાં જીવનું રક્ષણ કર ! Bारि आदि शरी२२दित. औदारिक आदि નાર ધર્મ સિવાય બીજું કઈ નથી' એમ ! शरीरों से रहित. devoid of all kinds of ચિંતવવું તે; જીવને જિન ભગવાન સિવાય કોઈ bodies such dis physical etc. शरा नथीसवी लावना. 'संसार और जन्म भग. १६,३; मरण से जाव की रक्षा करने वाला सिवाय | असरीरि. पुं० (अशरीरिन् ) १२२हित धर्म के दूसरा कोई नहीं है' ऐसी भावना.। ७५ सि सामान. शरीर रहित जीव; meditation upon the soul's सिद भगवान्. A disembodied soul: helplessness in the world. ओव० | a Siddha. भग. १,७; २, १; १६, १; २०; भग० २५, ७; ठा० ४, १;-भावणा. १८, १; जीवा० १०; ठा० ६,१; स्त्री० (-भावना ) 'भ२४ समये सरित असलेसा. स्त्री० ( अश्लेषा ) मरा नक्षत्र. દેવ સિવાય કોઈ શરણ આપે તેમ નથી” એમ ! अश्लेषा नक्षत्र. The constellation ચિતવવું તે; બાર ભાવનામાંની બીજી ભાવના. Aslesh. सम०६ 'मृत्यु के समय अरिहंत देव के सिवाय दूसरा कोई शरण नहीं दे सकता' ऐसा चिंतवन करना; असवणया. स्त्री. (*प्रश्रवणता-अश्रवण ) बारह भावनाओं में से दूसरी भावना. the न समाते; श्रवणुता अभाव. न सुनना; श्रवण का अभाव. Not hearing; meditation that at the time of absence of hearing. सूय० २, ७, death nobody can afford any ३८; भग० १,६; help or shelter to the soul असव्वएणु. त्रि. (असर्वज्ञ) सर्वश; except Arihanta; the second of भरथ. असर्वज्ञ; छद्मस्थ. ( One ) not the12Bhavanas or meditations. omniscient; (one ) in the stage प्रव० ५७६; of Chhadmastha. भग० १५, १; Page #549 -------------------------------------------------------------------------- ________________ કાર ] ( કદ્દ ) [ પ્રસાર પર ત્રિ- (પદ) અસહ-દેવકુર અને ઉત્તરકુરૂક્ષેત્રના મનુષ્યની એક જાતિ. - देवकुरु और उत्तरकुरु के मनुष्यों की एक जाति. A species of human beings residing in Devakuru and Uttarakuru, નવા રે, ૪; . ૬૦૦ (દત્ત) સહન ન કરતો. સન કરતા દુar. (One) not endur ing. નાથા ૧; અણદ. ૦ (પાન) સહન ન કરવું તે. સન ન જાના. Not enduring; non endurance. નાયા૦ ૧૧; અરમાW.૨૦ કૃત્રિ(અહમન) સહન ન ! કરતે; સન ન ફરતા હુઆ. (One) not enduring. મm૦ ૩, ૧; ૧૧, ૪; નાયા અગ્નિ . ત્રિ. ( અનાદર ) સહાયની અપેક્ષા-ઈછા ન કરનાર. સાવ વૃછા a fita areti. (One ) not wishing, expecting help. મv૦ ૨, ૬; weg. ત્રિ. ( જાદુ- સંત સૂચ: ) ચારિત્રનું કષ્ટ સહન કરવાને અસમર્થ રાજકુમારાદિ; તકલાદિ-સુકોમલશરીરવાળો. चारित्र का कष्ट सहन करने में असमर्थ રાગકુમાર િમત્ત પર ધાણા, Delicate in body; ( one ) unable to endure the hardships of right conduct, e. g. a prince etc. To ૨, ૩; ઝોઘ નિ મા દ=; असहेज्ज. त्रि. ( असाहाय्य-अविद्यमानं साहाय्यं परसाहापिकमत्यन्तसमर्थत्वाद् येषां तेऽसाहाय्या प्रापद्यपि देवादिसाहाय्यानपे , સ્વયં સ્વયમેવ મોતનમનોવૃત્તા, જે પ fમ: પ્રારક્ષા सम्यक्स्वाद् विचलनं प्रति न परसाहायिकम पेक्षन्ते किन्तु स्वयमेव तत्प्रतिघातसमर्थत्वाजिनशासनात्यन्तभवित्वात् ते सुश्रावकाः ) બીજાની સહાયની ઈછા ન રાખનાર; દુઃખમાં પણ દેવતાની સહાયની ઈચ્છા ન કરનાર; આપણું કીધેલા કર્મ આપણે પોતેજ ભોગવવાં એવી અદીનમનોવૃત્તિવાળા શ્રાવક. ટૂરે જ सहायता की इच्छा न रखने वाला; दुःख में देवों की भी सहायता न चाहने वाला; स्वयं किये हुए कर्मों को स्वयं ही भोगना है ऐसी ઝીનમનોવૃત્તિ વાતા શ્રાવ . (One) who does not desire the help of others even in distress; a highspirited Srāvaka prepared to endure the results of his own Karma. મ. ૨, ; સામૂ. ૬૦ (Greભૂતિ) પ્રાચીનસમયમાં ધર્મચિ સૂરિના શિષ્ય આષાઢભૂતિ નામે એક સાધુ હતા; તે એકદા વિશ્વકમાં નામે રાજનને ઘરે વહોરવા ગયા. ત્યાંથી એક મોદક–લાડવો મળ્યો બહાર નીકળ્યા પછી આ એક તે ગુરુ લેશે, મને નહિ મળે' એમ વિચારી રૂપ પરાવર્તન કરી બીજી વાર નટને ઘરે ગયા. વળી “આ તો ઉપાધ્યાય લેશે' એમ વિચારી રૂપ બદલાવતાં બદલાવતાં ફરી ફરી જવા માંડયું; કોઈ વખતે સુંદર તો કઈ વખતે બેડોળ, કોઈ વખતે કાણો તે કઈ વખતે કાઢી, એમ રૂપ બદલાવતાં વહોરવાં આવતા વિશ્વકર્મા નટે જેયા. તેણે પોતાની અતિ સૈાદર્યવતી બે પુત્રીઓને કહ્યું, કે કોઈ પણ પ્રકારે આ માણસને વશ કરો તો તે આપણને બહુ ઉપયોગી થઈ પડે. પુત્રીઓએ તેને ધીમે ધીમે લાલચમાં નાખી વશ કર્યો. ચારિત્રથી પતિત થઈ ગુરુને છોડી નટને વેવ પહેર્યો. નટકળામાં પ્રવીણ થઈ નટનો સરદાર બન્યું. રજવાડાને રીઝવી દ્રવ્ય લાભ મેળવવા લાગ્યો. તેને મદિરા ઉપર ઘણે તિરસ્કાર હતો, Page #550 -------------------------------------------------------------------------- ________________ असाडंभूइ ] કાંતે ! જીવિકાને તેથી નટની ભલામણથી તેની પુત્રીએએ મદિરાના ત્યાગ કર્યેા હતા, એકદા કા રાજાએ સ્ત્રીએ વિના માત્ર નટાએન્ટરાજસભામાં આવી નાટક કરવું એવું ક્રમાએલું હતું. આષાઢભૂતિની એ સ્ત્રીઓએ વિચાર કર્યેા, કે આજ રાતે પતિ નહિ આવે માટે મદિરા પાન કરીએ. તેમ કરી વસ્ત્રહિત થઇ મેડી ઉપર સુતી. રાજાએ કંઇ કારણ પડવાથી નાટક પાડવાનું મુલતવી રાખ્યું, તેથી આષાઢતિ ઘેર આવતાં, એ સ્ત્રીઓની કૈફી દશા જોઇ, વિરક્ત થયે। અને પાછે વળ્યા. આ ખબર વિશ્વકર્માને પડતાં પુત્રીને ટપકા આપી તેને સમજાવવા માકલી, આધાઢભૂતિને પગે પડી વિનવવા લાગી, કે પાછા ફરે! અને કાંતે ! અમારી બંદોબસ્ત કરો. આષાઢભૂતિએ એક રાષ્ટ્રપાલ નાટક રચ્યું. રાગૃહ નગરના સિંહુરથ રાજાને ત્યાં તે નાટક ભજવવ મુકરર કર્યું. પાંચસા રાજકુમારની માગણી કરી; રાજાએ તે આપ્યા, ત્યારે પોતે ભરતચક્રવર્તી બન્યા અને ૫૦૦ રાજકુમારેાને સામંતો બનાવી मेसच्या मामे रत्न, नवનિધાન, અરીસાધર વગેરેને દેખાવ કરી, આખર અરીસા ભવનમાં ૫૦૦ રાજકુમારે - એકટરેની સાથે એધ પામાં સાધુ થાય છે અને આભૂષણા વગેરે પાતાની એ સ્ત્રીઓને જીવિકા અર્થે સાંપી દીક્ષા લ્યે છે. આ રાષ્ટ્રપાલ નાટક એટલું તે સરસ રચાયું, કે ત્યાર પછી પશુ વિશ્વકર્માએ જ્યારે ભળ્યું ત્યારે ત્યારે ક્ષત્રિયકુમારે। પ્રત્રજિત થઈ ગયા. ક્ષત્રિએ બધા વિરક્ત થઇ જશે એવી દહેશતથી પાછળ આ રાષ્ટ્રપાલ નાટક અગ્નિમાં બાળી वामां भाव्यं प्राचीन समय में धर्मरुचि सूरि का आषाढभूति नामक शिष्य था । यह एक बार विश्वकर्मा नामक राजनट के घर पर भिक्षा लेने गया। वहां भिक्षा में उसे एक ( ४७० ) For Private [ असाडभूइ I लड्ह मिला, बाहिर आने पर उसने विचार किया कि ' यह लड्डू तो गुरु ले लेंगे, मुझे नहीं मिलेगा ' तब रूप बदल कर फिर नट के यहां भिक्षाऽर्थ मया । दूसरी बार फिर लड्डू मिला, फिर उसने विचार किया कि 'यह तो उपाध्याय लेंगे' फिर रूप बदल कर गया इस प्रकार बार २ जाने लगा कभी सुंदर रूप धारण करता तो कभी कुरूप हो जाता कभी काने और कभी कोदी का रूप धारण करता । विश्वकर्मा नट ने उसकी यह चेष्टा जानकर अपनी अतिसौंदर्यवती दो पुत्रियों से कहा कि, किसी भी प्रकार इस पुरुष को वश में करें तो यह अपने बहुत काम आयगा पुत्रियों ने उसे वश में किया, और चारित्र से पतित होकर वह नट के यहां रहने लगा । नाट्य कला में प्रवीण होकर नटों का सरदार बना तथा राजाओं को प्रसन्नकर द्रव्य लाभ करने लगा। यह मदिरा का कहर विरोधी था । इस लिये नट की दोनों पुत्रियों ने भी अपने पिता के कहने से मदिरा का त्याग किया। एक बार किसी राजा ने बिना स्त्री के केवल नटी - पुरुषों को ही राजसभा में नाटक करने की आज्ञा दी । तब आषाढभूर्ति की दोनों स्त्रियों ने विचार किया कि आज रात को पति नहीं आवेगा अतः मदिरा पान करना ठीक होगा और इस विचार के अनुसार मदिरा पानकर वस्त्र रहित अवस्था में मकान की छत पर सो गईं। उधर राजा ने किसी कारण से नाटक करना बंद करवा दिया । अतः श्राषाढभूति घर पर आया और दोनों स्त्रियों को नशे की हालत में देखकर वह पीछे फिर गया और विरक्त होगया । विश्वकर्मा को जब यह विदित हुआ तब उसने पुत्रियों को फटकारा और आषाढभूति को फिर समझाने के लिये भेजा । वे स्त्रियाँ श्राषाढभूति के पास भाई और पैरों पर पड़कर कहने लगीं कि 'या तो आप घर चलें या हमारी आजीविका का प्रबन्ध Personal Use Only Page #551 -------------------------------------------------------------------------- ________________ असाडभूह (४७१) [ असाडभूह करें' । तब श्राषाढभूति ने राष्ट्रपाल नामक एक नाटक की रचना की और राजगृह नगरी के राजा सिंहस्थ की राजसभा में उस नाटक का खेलना निश्चित कर राजा से ५०० राजकुमार मांगे । राजा ने देन स्वीकार किया तथा नाटक खेला गया । भाषाढभूति ने भरतचक्रवर्ती का रूप किया और ५०० राजकुमार सामन्त बने । इस नाटक में चौदह रत्न, नव निधान, अरीसा भवन आदि का दृश्य दिखाया । फिर अरीसा भवन में ५०० राजकुमारों के साथ विरक्त होकर दीक्षा ली और आभूषण वगैरह अपनी स्त्रियों को जीविका के अर्थ दे दिये । यह राष्ट्रपाल नामक नाटक इतना सुंदर रचा गया था कि, विश्वकर्मा नट जब जब उसे खेलता तब तब क्षत्रिय राजकुमार दीक्षित होते थे। अतः सम्पूर्ण क्षत्रिय राजकुमारों के दीक्षित होने के भय से यह नाटक अग्नि में । जला डाला गया. In ancient times Aşadhabhūti was the disciple of Dharmaruchisūri. Once lie went to Viśvakarmă, a royal actor to ask for food. He got one sweet-ball from that place. While coming out from the house he thought that the Guru would take the ball and he would get nothing; so thinking he changed his form and went to the actor a second time. Thinking that the priest would take the second ball, he changed his form and went again. Viśvakarmā saw him coming with different formssome times beautiful, some | timos awkward, some times one-eyed, some times leprous. He told his two beautiful daughters that if the man were fascinated, he would be usoful to them. The daughters after enticing, fascinated him. Having given up his asceticism, he abandoned his Guru and put on the dress of an actor. He became the leader of actors after becoming proficient in the art of acting. He used to earn a mass of wealth by propitiating princes. He disliked wine and so the two daughters of Viśvakarmā gave it up through his advice. Once a king had ordered that only the actors, without any woman, should perform a play at the court. The two wives of Āsādhabhūti thought that their husba nd would not be at home that night and so they could take wine. They did accordingly and slept upstairs quite naked. The king postponed the performance owing to some circumstances; so Asadhabhuti returning, saw the drunken plight of the wives, lost all attachment for the world and returned. When Viśvakarmā. came to know about this, be reproached his daughters and Page #552 -------------------------------------------------------------------------- ________________ HETETT ] ( 362 ) ( xar-1-TFISHT sent them to conciliate him. STATE. g. ( 214 24413 H121. SINI They bowed down before #19-311976 al. The month Aşādhabhūti and requested Āşādha. afro 4; (2) 's mortal him either to return or to 42-311091007 49240.396 PR 1 MP arrange for their maintenance. वाली वनस्पति. a kind of vegetation Aşadhabhūti composed a drama with joints. 97709; bamed Rāştrapāla and settled | STATT. tatto (ART) 2434101a&rly to perform the drama before #2110129 N. OraCAT # Simharatha, the king of Rāja- भोगना. Act of bearing painful gộiha city. He asked for 500 | Karma.997034;-a . (-547) pri ces to act as players and 24 Belia &al4 3611741904. HATA the king consented. He took the are f ra argi . a soul part of Bharata, the suzerain bearing painful Karma. 950; and making the princes his HT 8, 9, 4, 9; tributary kings, performed the Art. 7o ( Tera) 98414 said 2013 drama. He showed the actual પ્રકૃતિ, કે જેના ઉદયથી જીવ અસાતા-દુઃખ scene of 14 jewels, 9 Nidhā- -M: 417. aqaia 46 Ft 5% spa, nas, house of looking-glasses जिसके उदय से जीव असाता-दुःख पाता है. etc. At last in the house of A variety of Vedaniya Karma looking-glasses he, together maturing of which the soul by with the 500 princes, became the experiences pain. TTTO &, 9; a Sãdhu after getting know- ZTO 2, 3; JR. , 9; 97709, 9; ledge, and entered the order 950 3X;FC No 9,92; 2,73; 33; , of asceticism, giving all orna- 98; 7,0 909,89; 2,903; ments to his wives as the TTU. ŠO (TANTTT) y maal means of their support. The cilor. A 2. A Rāştrapāla drama was so descendant of Ashva Ķişi. nicely composed that when. og ever Viśvakarmā performed Far-Tàufus37.70 ( arrasara ) it, the Ksatriya princes entered વેદનીય કર્મની એક પ્રકૃતિ, કે જેના the order of asceticism. After- 88441 094 8:4417 . acara wards the Rāştrapāla drama की एक प्रकृति, जिसके उदय से जीव दुःख was burnt in the fire through पाता है. A variety of Vedaniya the fear that all Kșatriyas Karma by the maturing of would renounce the world by which the soul experiences pain. witnessing it. f fãe yor; GTO V; THO 3V; #TTO 9,9; v, 9; 5, f; Page #553 -------------------------------------------------------------------------- ________________ असार ] असार त्रि० (असार) सररदित सार हीन; सार रहित. Worthless; unsubstantial. प्रव० ७३०; असार. श्रि० ( श्रसारक ) साररहित. सार रहित. Worthless; unsubstantial. "" साहारणं प्रयाणंतो, साहु होइ असारथी" श्रोध० नि० ५६७; असारंभ. पुं० ( सारम्भ ) प्रायुना वधनो સંકલ્પ ન કરવા તે; પ્રાણાતિપાત પી सपना अभाव. जीवों के वध का संकल्प न करना; प्राणातिपातरूपी संकल्प का अभाव. Absence of thought about killing etc. of sentient beings. सत्तविहे सारं पणते, तंजहा- पुढवीकाइयअसारभ "C ठा० ७; "" ( ४७३ ) भग० ३, ३, ८, १; असारंभमाण. व० कृ० त्रि० (असारम्भमाणसमारम्भमाण) प्रथीना वने। संन उरतो. प्राणी के वध का संकल्प न करता हुआ. Not meditating on killing or injuring sentient beings भग० ३, ३; सारद्दिय. त्रि. (असारथिक ) सारथिरडित. सारथी रहित. Devoid of a charioteer. भग० ७, ६; असालिया. स्त्री० ( प्रासालिका ) आसारीया लता सर्प श्रासारीया जाति का एक सर्प . A kind of serpent. सूय० २, ३, २४; असाधज्ज. त्रि० ( सावध ) पापरहित; निर्दोष पाप रहित; निर्दोष. Sinless; faultless, “ अहो जिणेहिं श्रसावजा विती साहु देसिया " दस० ५ १, ३२; भग० २५, ७; उत्त० २४, १०० सावज्जा. जी० ( श्रसावद्या ) निर्दोष भाषा; पापरहित-निरवद्य भाषा. निर्दोष भाषा; पाप ६० [ असाहु रहित भाषा. Sinless speech; harmless speech. भग० १८, ७: For Private असालय त्रि० ( अशाश्वत ) नाशवंत; अनित्य; अस्थिर; न५२. नाशवान्; श्रनित्य. Perishable; evanescent. उत्त० ८, १, १३, २०; ठा० २, १; श्राया० १, १, ५, ४६; १, ५, २, १४७ दसा० १०, ६; दस• १०, १, २१; नाया० १; भग० १, ६, ७, २; ८ ६, ३३; १४, ४ १८, ७; जं० प० ७, १७५; असाहारण. त्रि० ( असाधारण ) साधारण नदि; मेना ने जीभुं नहि ते. असाधारण; जिसके समान दूसरा न हो वह. Extraordinary; having no parallel विशे०८६; -कारण. न० ( - कारण ) असाधारणमुख्य अरण; उपाधान अरण. असाधारणमुख्य कारण; उपादान कारण. principal or material cause. विशे० १७४; साहु त्रि० ( साधु ) अविनीत- उत्सित साधु अविनीत-विनय रहित साधु A Sadhu lacking in reverence; & disobedient Sādhu दस० ७, ४८; उक्त० १, २८ (२) अभंग असुंदर. मंगल; असुंदर. inauspicious; bad. सूय० २, ५, १२; ( 3 ) अनर्थ ५२; अनर्थहेतु. अनर्थकारक; अनर्थहेतु. cause of evil or calamity. सू० १, २, २, १८ ( ४ ) गोशासा माहि दुदर्शनना साधु. गोशाला आदि कुदर्शन का साधु. ascetics of false faith like Gosala etc. दसा० ६, ४; (५) असंयति; यवती; श्रह्मयारी अवती; व्रत रहित; श्रब्रह्मचारी. vowless; incontinent. ठा० ७, १०, कम्म. पुं० (-कर्मन् ) २ કર્મ; જન્માન્તરમાં કરેલું અશુભ અનુષાન. Personal Use Only Page #554 -------------------------------------------------------------------------- ________________ असाहुया ] 3 कर्म; पूर्व जन्म में किया हुआ cruel deed; evil deed past life. सू० १, ५, १, ६, ( २ ) पुं० क्रूर उभवाणा परमाधामी. क्रूर कर्म करने वाला परमाधमी. Paramādhāmis who do cruel deeds. सू० १, ५, १, ६६ - दंसणन० (- दर्शन) साधु दर्शन; मुहर्शन असाधु दर्शन; कुदर्शन; मिथ्यादर्शन. false faith; wrong belief. नाया० १३३ - धम्म. पुं० (-धर्म ) स्नान, तर्पण छत्याहि असंयतिमो मतावेज धर्म. असंयतियों का बताया हुआ - स्नान, तर्पण करने रूप धर्म. religion of the unrestrained in senses, e. g. bathing, performing Tarpana etc. साहुम्माण य संवपुआ " सू० १, १४, २०, असाहुया. स्त्री० ( असाधुता ) साधुताना अभाव; भाषा साधुता का प्रभाव. Absence of goodness; absence of asceticism दस०५, २, ३८; असावं. श्र० ( साधुवत् ) असाधुनी हे. असाधु के समान. Like a man who is not & Sādhu. उत्त० २, २७; असाद्देमाण. व० कृ० त्रि० ( असाधयत् ) आर्य न साधतो. कार्य न साधता हुआ. Not accomplishing any purpose. भग० १५, १ असि पुं० ( स ) भग; तलवार. खड्ग; तलवार. A sword. सम० १४; भग० १, ८ ३, ५, ६, ३३, १४, ८; नाया० १; म ६; १५; १८; जीवा ० ३, ३; जं० प० (2) पुं० न० તલવાર બાંધી નેકરી કરવી તે; इथीयार . असि कर्म; शस्त्र आदि धारण करने का कर्म. military service. जीवा ० ३, ३; जं० प० ( 3 ) नारडीना જીવને તલવાર વડે છેનાર્ પરમાધામી, ( ४७४ ) "( अशुभ कर्म. done in [ असि माधामी. "C नारकी जीव को तलवार से छेदने वाला परa Paramadhāmi who hacks the Nāraki beings with a sword. भग० ३, ६-- खेडग. न० (- खेटक ) तरवारसहित भ्यान तलवार सहित म्यान. a scabbard with a sword in it. परह० १, १; नाया०३; —खेवणी. स्त्री० (-क्षेपणी- असिः क्षिप्यते यस्यां साऽसितेपणी ) ढास ढाल.a shield. जं० प० - चम्मपाय. नं० ( - धर्मपात्र ) भ्यान; तलवारसहित भ्यान म्यान; तलवार सहित म्यान a scabbard श्रसिचम्म पायहत्थ किचगएणं पाणेरांति " भग० ३, ५५ - धारव्त्रय. न० ( - धाराव्रत ) તલવારની ( ખાંડાની ) ધાર પર ચાલવા व्रत व्यतित मत. तलवार की धार पर चलने के समान व्रत; अतिकठिन व्रत. an austere row: a VOW as difficult as the act of walking on the edge of a sword. नाया० १; -- धारा. स्त्री० ( धारा ) तलवारनी घार. तलवार की धार. the edge of a sword. भग०५, ७, १८, १०, उत्त० १६, ३७; नाया० 9; १४; – धाराग. न० (-धाराकअसेर्धारा यस्मिन् व्रते आक्रमणीयतया सदसिधारकम् ) लुग्यो " श्रसिधारब्दय " शह देखो " असिधारब्वय " शब्द. vide " प्रसिधारव्यय. " असिधारागं वयं चरिर्य" भग० ६, ३३; - धारागमण. न० (-धारागमन) मड्ग-तलवारनी धाश्पर भासते. तलवार की धार पर चलना the act of walking on the edge of a sword. उत्त० १६, ३८ - पंजर. न० ( - पजर ) तसवारनं परती तरवारथी नेतुं पांरू. तलवार का पिंजरा ; फिरती हुई तलवार से बना हुआ पिंजरा. "" For Private Personal Use Only Page #555 -------------------------------------------------------------------------- ________________ असि] (४७५) [ असित acage of swords. परह० २,२;--पंज- a sword. सूय. २, २, ३०; जं. प. ३; रगश्र. त्रि. (-पञ्जरगत ) ३२ता तरवार- नाया० १;-लहि. स्त्री० (-यष्टि) तरवारपापा माणसाथी धेरा-मेल. तलवार घुमाते पाणी alssी; गुती. तलवार की लकड़ी; गुप्ति. हुए मनुष्यों से घिरा हुआ. surrounded a sword-stick. विवा० १, ३; श्रोव० by men bearing swords. परह. भत्त० ५८-वण. न० (-वन) ५गना २, २;-पत्त. न० (-पत्र) तवारनी सारे ५isinाणां वृक्षतुं वन. तलवार ધાર જેવાં પાંદડાંવાળું ઝાડ, શામલી નામે के आकार के समान पत्तों वाले वृक्षों का वन. न२ नुमे . तलवार की धार के समान a grove of trees having leaves पत्तों वाला झाड़; नरक में होने वाला शाल्मली of the form of a sword. पण्ह. १, नामक झार. a tree in hell १;~-वर. पुं० (-वर) श्रे४ ५३२. श्रेष्ठ named Sālmalī; a tree having खड्ग-तलवार. the best sword; an leaves like the edge of a excellent sword. नाया० ६ sword. उत्त. १६, ६०; भग० ३, ७ प्रसिद्र. त्रि. (*अशिष्ट-अकथित) हेतुं. नाया० १६; ठा० ४, ४; जीवा. ३, १; विवा. न कहा हुआ. Not told. परह. २, १; ६; (२) तलवारना नवा ५६वाणु | असिणाइ. त्रि. (अस्नायिन्) स्नान नलि શાલ્મલી નામે રક્ષ વિકુવ તેની નીચે ४२२. स्नान न करने वाला. One who બેસાડીને નારકીના તલતલ જેવડા કટકા કરી does not take a bath. सम० ११; નાખે તે; પરમાધામી દેવતાની નવમી જાત. असिणाण. त्रि. (अस्नान ) स्नानलित तलवार के समान पत्तों वाले शाल्मली नामक वृक्ष को देवमाया से प्रकटकर उसके नीचे नार स्नान रहित. Unbathed; bathless. कीयों को बैठाकर उनके टुकड़े २ कर डालने दस० ६, ६३; (२)न० स्नाननलि २Qते. वाला; परमाधामी देवताओं की नवी जाति. स्नान का न करना. absence of a bath. the ninth kind of Para mā. पंचा० १०, १८-महिहग. त्रि० (-मधिdhamis seating Nārakis छात) भास्नानना प्रतिषेधछे मे अनुठान under supernaturally created ३२ना२. जिसमें स्नान का निषेध-मनाही है ऐसा Sälmali tree with its sword- ! अनुष्ठान करने वाला.one whopractises like leaves and hacking religious performance in which them to pieces. सम० १५; सूय. a bath is prohibited. “ जावजीव वर्ष नि. १, ५, १, ७६;-रयण. न० (-रत्न) घोरं प्रसिणाणमहिटगा " दस० ६, ६३; पतीनु मे २त्न; ५३२ल. चक्रवर्ती । का एक रत्न; खड्गरत्न. a jewel of असिणाण. त्रि० (अस्नानक ) स्नानरहित; Chakravarti (a paramount | स्नान न ३२ना२. स्नान रहित; स्नान न king; ) a sword-jewel. ठा. ७, १; करने वाला. Bath-less; one who पन्न० २०; जं०प० ४, ६ -लक्ख ण. does not take a bath. दसा० ६, २; न० (-लक्षण ) तारना सक्ष! पानी असित. त्रि. (असित ) पुत्र सत्राहियी ४ा-शान. तलवार के लक्षण जानने की कला. अप; भुनिविशेष. स्त्री पुत्र श्रादि से न बंधा the act of knowing the marks of | हुआ; मुनिविशेष. Not tied to or Page #556 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रत्थि ] fettered by wife, children etc. name of a saint श्राया० १, ५, ५, १६१; afera. 70 (vi) 4716? 24161R; अणीच्या वणी न शडे भेवे। आहार. प्रवाही आहार; जिसका कवल-ग्रास न बंध सके ऐसा भोजन. Liquid food. कप्प० ६, २५; सिद्ध. पुं० (सिद्ध) संसारी व संसारी जीव. A worldly soul; a soul not liberated. भग० १, ६; सिद्धत्त न० ( प्रसिद्धत्व ) असिद्ध पशु; सिद्धपानी अभाव सिद्धपन का प्रभाव. Absence of Siddhahood i. e state of final emancipation. ( ४७६ ) प्रय • १३०७; श्रसिद्धि. श्री० ( सिद्धि ) सिद्धिन अभाव; मोक्षनो भाव सिद्धि का प्रभाव; मोक्ष का प्रभाव. Non-liberation from worldly existence; absence of salvation. भग० १, ६; सूय० २, ५, १२; मग्ग. न० (-मार्ग - न विद्यते सिद्धेर्मोक्षस्य विशिष्टस्थानोपलक्षितस्य मार्गो यस्मिनसाव सिद्धिमार्गः) ঈभां भेोक्षभार्ग नथी ते; भोक्ष भार्गथी विपरीत अनुष्ठान मोक्ष मार्ग से विपरीत मार्ग. a performance which does not lead to salvation. सूर्य • २, २, ३२; fequifa.ġ. (reifax) feuકારીગરી આદિ ધંધા કરી જીવન ચલાવનાર નહિ; કારીગરી વગેરે સાવદ્ય વ્યાપારને तन्ना२. शिल्पादि से आजीविका न चलाने | वाला; कारीगरी आदि पाप व्यापार को न करने बाला. One who does not maintain himself by mechanical arts involving sinful operations. "सिप्पजीवी श्रगिद्दे श्रमिते " उत्त० १५, १६; [ असिलेसा असिय न० ( अर्शस् ) रसना रेग. बवासीर; मस्से का रोग. The disease known as piles जे भिक्खू अपणो कार्यसि गंड वा पलियं वा श्ररियं वा असियं वा" निसी ० ३, ३४, सिय. त्रि. (सित ) कृष्णुः अणु; अशुभ. काला; अशुभ. Black; inauspicious. सु० च० २, ३५; जीवा० ३, ४; नाया० ८; पन्न० २; जं० प० परह ० १, ३, (२) विष हिमांन अंधारमेल. विषयादिक में न बंधा हुआ. not entangled in sensual pleasures etc. श्राया० १, ५, ५, १६१; —केस. त्रि० (-केश ) आणा भोवाणा- देश वाणा काले केशों वाला black-haired. जीवा ० ३ - सिरय. पुं० (- शिरोज) आणा रंगना देश. काले रंग के केश. black hair. नाया० ८; असिय न० ( असिक ) नानी तलवार;हात. छोटी तलवार, हँसिया. A small sword; a seythe. नाया० ७; भग० १४, ७; असियग न० ( असितक ) हात२. हँसिया; दराँत. A scythe. भग० १४, ७; असिलाहा. स्त्री० ( अश्लाघा ) गति; आधा नहि ते. अकीत्ति; अश्लाघा. Ill fame; disrepute. ठा० ४, 1; ufafaz, it (uitae) yj; žilý dle. पृथक् न चिपका हुआ. Loose; not stuck नाया• ८; असिलेस. पुं० ( अश्लेष ) अयंधन; बंधनना भावबंधन का प्रभाव. Absence of bondage. गच्छा० ७०; असिलेसा. स्त्री० ( श्रश्लेषा ) अश्वानामनुं नक्षत्र अश्लेषा नामक नक्षत्र. The constellation Aśleṣā. " सिलेसा क्खते छ तारे पण ते "ठा ६ For Private Personal Use Only Page #557 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अमिलो ] असिलो. पुं० ( अश्लोक ) अपयश; यत्रशंसा. अपयश; बदनामी. Ill-fame; disrepute; dishonour प्रब० १३३३; ---भय. नं० (-भय) अपयशनुं लय. बदनामी का डर. fear of dishonour प्रव० १३३४, असिलोग. पुं० ( अश्लोक ) व्ययडीति; अपयश; अप्रशंसा. अपकीर्ति; निन्दा; अपयश. Obloquy; ill reputation; disrepute सम ० ७; विशे० ३४५२; -भश्रय. पुं० (-भय जयजीर्तिअपयशनालय अपकीर्ति अपयश का भय. fear of infamy or disrepute. ठा. ७, १; सम० ७; असिव. त्रि० ( अशिव ) अमंगल; अशुभ. मंगल; अशुभ. Inauspicious; evil; bad. सु० च० २, ३१०; अणुजो० १३१, ( २ ) हेवताकृत उपद्रव, भार, भरडी, तात्र वगेरे. क्षुद्र देवों द्वारा किया हुआ उपद्रव; मरी, बुखार आदि trouble Caused by lowdeities. वव० २, ४; geft. at (afía) 50; 24. geĤ; 50. Eighty; 80. पन्न० २; भग० ३, १; wrefig. af• (wefifa ) 60; zïéllel zival. अस्सी की संख्या ८०. Eighty; 80. नाया• ८; भग० १, ५; सम० ८०; जं० प० २, २३, ५, ११८ 2 ( ४७७ ) ८० weiten. ft. (uæfifan ) »MA; भा. अस्सीवाँ; ८० वाँ. Eightieth; 40th. कप्प० ७, २२७; असीति स्त्री० (अशीति) ८०; अंशी. अस्सी; Eighty; 80. पक्ष ४; भग० ११, १२०, ५; २१, ८; wefra. fà. ( afiar) ellyın quzaı; §RI ८०. For Private [ असु यारी. दुराचारी. Loose in character; vicious. उत्त० ५ १२; असीलया. स्त्री. (अशीलता - श्रशील) शीयजनो अभाव; मैथुन सेवनुं ते. शील का प्रभाव; मैथुन का सेवन करना Absence of chastity; sexual intercourse. (२) यरित्र अभाव. चारित्र का अभाव. absence of right conduct. पराह • १, ४; असीलवं. त्रि० ( प्रशीलवत् ) सावद्य योगथी निवृत्त थमे नहि यरित्रहीन. पाप से निवृत्ति न पाया हुआ; चारित्रहीन. Devoid of character; not free from sinful practices. “असीलमंत" भग० ८, १०; सीविय. त्रि० (असीवित ) सीवेतुं नहि ते. बिना सिला हुआ; बिना सिलाई का Unsewn; unstitched. प्रव• ५४१; असु. त्रि० ( सुत ) पुत्ररहित पुत्र रहित. Having no son; sonless. " जहा न होइ असुश्राण लोगो " उस० १४, ८; असुर त्रि० ( श्रुति ) शास्त्ररहित शास्त्र रहित. Devoid of Sāstras; bereft of Śāstras. भग● ७, ६; असुइ. त्रि० ( अशुचि ) अपवित्र अशुद्ध. अपवित्र; अशुद्ध. Impure; unholy. पिं नि० भा० ३२; पिं० नि० १६५, निर०३, ४, सु०च० ४, २८३; भग० ६, ३३; जं० प० २, ३६; वच० ३, २७; राय० २६; पन०१; २; बाया ० १२; भत्त० ३६ ; ( २ ) न० अपवित्रता; अशुद्धता. अशुचिः अपवित्रता; अशुद्धता. impurity; filth. जीवा० २, ३; नाया ० १; ६; भग० ७, ६, १५, ११; दस ० १०, १, २१; ओव० ३८; अगुजो० १३०; - कुणिम. न० (- कुणिम) पवित्र भांस. Personal Use Only Page #558 -------------------------------------------------------------------------- ________________ सुत्त ] (४७८) न० अपवित्र मांस. impure flesh; filthy flesh. तंडु० - जायकम्मकरण. (- जातकर्मकरण ) जन्मती वषते नाइચ્છેદન વગેરે કર્મ કરવું તે; અશુચિ-જન્મ 3. जन्म के समय नालच्छेदन वगैरह अशुद्ध कर्म करना; अशुचि - जन्मकर्म. the act of cutting the umbilical cord at the time of birth; an impure ceremony performed at the birth of a child. भग० ११, ११; —– बिल. न० (-बिल) अशुभि नीणवाना छिद्र; શરીરમાંથી અશુચિ વહેવાનાં ६२. अशुचिद्वार ; भलमूत्र निकलने का द्वार. a hole or aperture in the body to discharge its filth. तंडु• - वेस. त्रि० (-विश्र ) भज भूत्राहि डरी लिप्त थमेतुं अथवा मीलत्स थमेलुं. मल मूत्रादि से लिप्त अथवा बीभत्स. smeared and made dirty with filth. दसा• ६, १; - संकिलिङ त्रि० (-संक्लिष्ट ) अपवित्र पहार्थी थी दूषित थमेसुं (शरीर ). पवित्र पदार्थों से दूषित ( शरीर ) (body) polluted with impure things. भग०६, ३३; - समुप्पराण. त्रि० (समुत्पन्न) अपवित्रतामां उत्पन्न घमेल. अपवित्रता में उत्पन्न. born in the midst of impurities. तंडु० सामंत. त्रि• ( - सामन्त ) अपवित्र वस्तुनी सभीय रहे (शरीर ). अपवित्र वस्तु के समीप रहा हुआ (शरीर ). ( body ) remaining in the vicinity of filthy things. ठा० १०; श्रसुइत्त न० ( अशुचित्व ) अशुभ भावना; ‘આ શરીર અશુચિનું ભાજન છે,એમ ચિંતવવું ते. 'यह शरीर गन्दा है' ऐसा सोचना. The meditation that the body (one's [ श्रसुरणकाल body ) is full of impuritios. प्रव० ५७६ ; - भावणा. स्त्री० (-भावना ) આ દેહ અશુચિમય છે' એમ ચિંતવનું ते; प्यार भावनाभांनी छडी भावना. देह की अशुचिता का चिंतन करना; बारह भावनाओं में से छटी भावना. meditation upon the filthiness of the body; the sixth of the twelve Bhāvanās or meditations. प्रव• ५८० ; कृ० अ० ( असुवा ) असुइत्ता. सं० अगुसुधने; सुता वग२. बिना सोये; शयन न करके. Without having slopt; without sleeping. ठा०३, २ असुइय त्रि० ( अशुचिक ) अशुचिरूप; भगभूत्राहि अशुचिरूप; मल मूत्र आदिक. Filthy; impure; urine etc. तंडु० ठा० १०; असुक्क. त्रि० ( अशुष्क ) न सुम्प्रमेतुं सु नडिते; सी. बिना सूखा हुआ; हरा. Not dry; green. पिं० नि० २७६ असुज्झमाण. व० कृ० त्रि० (अशुध्यमानअशुध्यत् ) शुद्धि न पामतो; अशुद्ध थतो. शुद्धि को प्राप्त न होता हुआ; अशुद्ध होता हुआ. Not getting purity; becoming impure; not being purified. 66 सुज्झमाणे देयविसेसा विसोहंति " पंचा० १६, १८६ असुरणकाल. पुं० ( अशून्यकाल ) विवक्षित સ્થાનમાં કાઇ બહારથી નવા જીવ આવી ઉત્પન્ન ન થાય અને તેમાંથી મરીને કાઇ બહાર જાય નહિ–જેટલા વખત સુધી વિવક્ષિત નારકી આદિની આવી સ્થિતિ રહે તેટલેા કાળ; विरा. जितने समय तक विवक्षित नारकी आदि की ऐसी स्थिति रहे कि, विवक्षित Page #559 -------------------------------------------------------------------------- ________________ असुद्ध (४७६) [ असुभ स्थान में उससे बाहर का कोई नया जीव उत्पन्न न हो और न वहाँ का मरकर बाहर जाय उतना समय; अविरह काल. The period of time during which Nārakī and other such souls romain compactly together, no new soul coming in and no old soul going out of a particular area. भग० १, २, असुद्ध. त्रि. (अशुद्ध ) अशु; पिसहित. अपवित्र; शुद्धता रहित; दोष सहित. Impure; faulty. प्रव० ३०; सम० ५० १६८; परह.१,२; (२)सावधानु हान ४२ना२. पाप कर्म करने वाला. (one ) doing a sinful performance. "प्रसुद्धपरिणामसंकिलिडं भणंति" परह. १, १; सूय० १, ८, २२;-भाव. पुं० (-भाव ) अशुभ अयवसाय. अशुद्ध अध्यवसाय; अशुद्ध-दुष्ट भाव. impure thought activity. पंचा० १८, ३८; असुन. त्रि. ( प्रशून्य ) शून्य नल ते. प्रशून्य; शून्यता रहित. Not void; not blank; not solitary. क० प० ., .t; असुभ. त्रि० ( अशुभ ) अशुभ; अभंग; मराम. अशुभ; अमंगल; बुरा. Inauspicious; bad. अणुजो. १२५; सम० २५; दसा. ६, ४, ५, १२, नाया०८ पि.नि. ५२; जीवा. १; भग० १, ७; ३, २, ५, १ १; ७, ६, जं. प. ५, १२३; सूय• २, २, ३६; क० ५० १, ६०; ( २ ) न. अशुभ-पाय. अशुभ-पाप कर्म. sinful Karma. ठा० ५, १; क. गं० १, ४२, -अज्मवसाण. न० (-मध्यवसान ) अशुभ परिणाम. अशुभ-अराव परिणाम.] undesirable thougt-activity. पंचा० १६, २८-अणुप्पहा. स्त्री० (-अनुप्रेक्षा) संसारनी भशुलतान यितवन २ ते. संसार के अशुभपना का चितवन करना. meditation upon the evils of worldly existence. भग. २५, ७, ठा. ४, १; मोव. २०;-कम्म.त्रि० (-कर्मन् ) अशुभ भयाणी. अशुभ कर्म वाला. (one ) having evil Karmas. परह. १, १; --किरिया.स्त्री०(-क्रिया) अशुभ-अभंगस येष्टी-हिया. अमंगल क्रिया; अशुभ चेष्टा. an evil action, a pernicious action. पंचा० १३, ४०;-गंध. पुं. (-गन्ध ) अशुभ-१२। गंध, दुगंध. दुर्गन्ध; वदबू. bad smell; odious smell. नाया० t;-णाम. न० (-नामन्) અશુભ નામકર્મનું નામકર્મની અશુભ-અનિષ્ટ अति. नामकर्म की अशुभ-खराब प्रकृति. an evil variety of Nāma-Karma. ठा० २, ४;-णामकम्म. न० (-नामकर्मन् ) नाम भनी अशुभ प्रति. नाम कर्म की अशुभ प्रकृति. An evil variety of Nāma-Karma. भग• ८, ६;दुक्खभागि. त्रि. (-दुःखभागिन् ) अशुभ प्रतिपन्य हुमने मागी. अशुभ प्रकृति से उत्पन्न दुःख का भागी. ( one ) Bharing in the misery arising from a variety of evil Karma. भग०७, ६; जं०प० २,१६-पोग्गल. पुं० (-पुद्गल) अशुभ पुग; भराम पहना अशुभ पुद्रल; खराब परमाणु. matter or substance bad in its nature.नाया०८,६;-चरण. पुं० (-पर्य) पराम वर्ण-२५. अशुभ वर्णरूप. bad or repulsive colour or appearance.क.प०१, ५,-विवाग. Page #560 -------------------------------------------------------------------------- ________________ असुभतर] (४८०) [ असुर न० (-विपाक ) मसातावनीयाहिक हुआ. not heard before; unheard परिणाम आपनार में. असातावेदनीयादि | ___before. भग० ६, ३३; रूप से फल देने वाला कर्म. misery or असुयक्खरपरिणामा. स्त्री० (अश्रुताचरपरिpain-entailing Karma; Karma यामा-न श्रुतानुसार्यचरपरिणामो यस्याः सा) resulting in pain. ठा० ४, ४; શ્રુતાનુસારરહિત શબ્દમાત્ર પરિણામવાળી -स्सर.पुं० (-स्वर) अशुभ-५२२५२१२. भति. श्रुतानुसार न होकर केवल शब्दमात्र मा०४. अशुभ स्वर; कर्कश-अप्रिय आवाज़. परिणाम वाली बुद्धि. Intellect dependbad voice; harsh voice. भग०१,५; ing on words without followअसुभतर. त्रि० (अशुभतर ) अति अशुभ. ing the Sāstras for its developअति अशुभ; बहुत ज़्यादह अशुभ. Highly ment. विशे० १५७; inauspicious; very bad. नाया० ८; असुयवं. त्रि. (मश्रुतवत् ) शानथी रहित. असुभस. न. (अशुभत्व ) अशुभ५); ज्ञान से रहित. Devoid of knowledge; अशुभपना. Inauspiciousness; bad. ignorant. भग० ८, १.; ness. भग• ६, ३, असुर. पुं० ( प्रसुर) अपनपति सने पायअसुमण. त्रि. (मसुमनस्) शुभ मान विनानी; व्यंतर से तना हेवता. भवनपति और मप्रसन्न. खराब मन वाला. Evil-mind वाणव्यंतर इन दो जातियों के देव. The two ed; cypical in mind. प्रव० १५४ kinds of subordinate gods viz असुय. त्रि. (अश्रुत ) न सालणे. न Bhavanapati and Vāņavyanta सुना हुआ.Not heard; unheard.भग. ra. (२)असुरभार देवता; असुरकुमार देव. १, ६; ३, ७, १८, ७; नाया० १; राय० ४२; the Asurakumāra kind of gods. नाया०८; जीवा० १,३,४; भग० २,५; १८, पिं. नि. २३६; ठा० ८, १;-णिस्सिय. ७;नंदी• स्थ.३; ठा० १,१;सम०३४; उत्त. त्रि. (-निश्रित ) सालन्या-अनुमच्या १२, २५, ३६, २०४; ओव. २२, भरणुजो. વિના ઉત્પાતકી આદિ બુદ્ધિ-તર્કથી १३०;-ठिइ. स्त्री० (-स्थिति ) असुरથતું જ્ઞાન; ઉત્પાતકી, વૈનાયિકી, કાર્મિકી અને उभारनी स्थिति-आयुष्य. असुरकुमारों की पारिभिती से यार सुद्धि विना सुने या भायु. the life period of Asuraअनुभव किये उत्पातकी आदि (उत्पातकी, वैनयि- kumāra gods. भग० २४, १;-दार. की, कार्मिकी और पारिणामिकी ये चार प्रकार न० (-बार) सियतनDelay हार, है की) बुद्धि से होने वाला ज्ञान, knowledge rयां मसुरे से छे. सिद्धायतन का दक्षिण derived from spontaneous द्वार, जहाँ असुर निवास करते हैं. the thought; there are four kinds of southern door of the abode of intellect viz Utpataki, Vaina- Siddhas where Asuras reside. yiki, Karmiki and Parinamiki. | ठा. १, २,-रएण. पुं० (-राज) असुर. नंदी २६; ठा. २,१;-पुष.त्रि० (-पूर्व) भारने २०. असुरकुमारों का राजा. the पूर्व ही नहि सालणेल. पहिले कभी न सुना। king of Asurakumāra gods. सम Page #561 -------------------------------------------------------------------------- ________________ असुरकुमार ] (४८१) [ असुह ३३;-राया. पुं० (-राज) नुमा | श्रसुरिंद. पुं० ( असुरेन्द्र ) मसुमार 'असुरकुमारराया' श६. देखो “असुर- यताना -द्र; यमरेन्द्र अने . असुरकुमारराया " शब्द. vide “असुरकुमार- कुमार देवों का इन्द्र; चमरेन्द्र और बलेन्द्र. राया. " भग० ३, १; जं० ५० ५, ११६; Indra of the Asura kumāra असुरकुमार. पुं० (असुरकुमार ) अपनपति gods; Chamarendra and Balendra. भग०२,८३,१;७,६,१८,७; यतानी मे जति. भवनपति देव की एक जाति. A kind of Bhavanapati श्रोव० २३; ठा०२,४,३,१;सम० ३३; नाया। gods. सू०प० २०;भग० १, १; ८, १; पन्न ८; कप्प० ५, ११५; जं० प० २, ३३, ५, १; ओव. २२; सम० १; (२) मारमा .१८;-चज्जिय. त्रि. (-वर्जित) असुरेतीर्थ४२ वासुपूत्यना यक्ष नाम. बारहवें ન્દ્રરહિત, અસુરકુમારના ઇન્દ્રની ગેરહાજરીतीर्थकर वासुपूज्य के यक्ष का नाम. a पाj. असुरेन्द्र रहित; असुरकुमारों के इन्द्र की name of the Yakşa (a kind of अनुपस्थिति-गैर मौजूदगी वाला. devoid demi-god) of Vāsupujya the of the presence of the Indra of 12th Tirthankara. प्रव० ३७५; Asurakumāra gods. भग० १४, १; -~श्रावास. पुं० (-आवास ) असुमार असुस्सुसणा-स्त्री.(*प्रशुश्रूषणा-अशुभ्रूषण) ના આવાસ–મહેલ-ભવન; અસુરકુમાર ગુરુ આદિની શુષણ-સેવાભક્તિ ન કરવી यतार्नु निवासस्थान. असुरकुमारों का निवास ते. गुरु आदि की सुश्रूषा-सेवा न करना. Fila. the residence of Asura Omission oî proper services to kumāra gods. भग० १, ५; १८, ५; _elders etc. नाया० १३; -भवन. न० (-भवन ) असु२भार यताने २३वानुं स्थान. असुरकुमार देवों के असुह न० ( असुख) ६ः५. दुःख. Misery; pain. ठा० ३, ३; रहने का स्थान. the residence of Asurakumāra gods. भग० २४, १२; असुह. त्रि. (अशुभ) जुसी 'असुभ' श६. -राया. पुं० (-राज) असुरमारने। सन्न. देखो " असुभ"शब्द.Vide'असुभ.' भग. असुरकुमारों का राजा. the king of १, ५, पिं० नि १०६; उत्त० १०, १५; Asurakumara gods. भग० ७,६%3 कप्प० २, २७; (२) अशुभ नाम. अशुभ नामकर्म. bad or evil Namaअसुरकुमारत्त. न. (असुरकुमारत्व) असु. भा२५. असुरकुमारपन. The state Karma. क. गं० १, ४२, ५, ६;-गइ. of being an Asurakumāra god. स्त्री०(-गति) अशुभ गति; न२५ माहिमशुम भग० ६, ५; २०, ३; भति. नरक आदि अशुभ गति. bad or असुरसुर. त्रि० (-असुरसुर) 'सुर सुर' २५६. miserable condition of existence; २खित; सुरसुवामा विनाना. 'सुर सुर' e. g.that of hell-beings ete. क. ऐसे आवाज रहित; Free from the | गं० ५, ६१,-जोग. पुं० (-योग) अशुभ hissing sound like " Sur,Sur." | योग. अशुभ योग. evil thought-actiएपह० २, १; भग०७, १; vity. भग० १, १;-नवग. न.(-मवक) Page #562 -------------------------------------------------------------------------- ________________ असुहत्त ] (४८२) [ असेहिय गा, नीलो मे मे वर्ष, दुरलिगंध, तापो, नरकावास. Sunless; e. g. hell. કડવે એ બે રસ, ગુરુ, ખરખર, લુખે "असरियं नाम महाभितावं, अंधंतमं दुप्पतरं અને શીત એ ચાર સ્પર્શ, એ નામ- महंतं " सूय० १, ५, १, ११; मनी नर प्रतिमानो समूह. काला असेढिगय.त्रि (अश्रेणिगत) ७५शम श्रेणितया और नीला ये दो रङ्गा, दुर्गन्ध, तीखा और कड़वा क्ष५ श्रेणिये यस नहित. श्रेणी (उपशमये दो रस, भारी, खुर्दरा, रूखा और ठंडा श्रेणी और क्षपकश्रेणी ) में नहीं पहुँचा ये चार स्पर्श इस प्रकार नामकर्म की नौ हुआ. (One) that has not attained प्रकृतियों का समुदाय. the group of to the stage called Upasama the following nine varieties of ( subsidence ) and Ksapaka Nama-Karma. viz. the two (wearing off ) . क. ५० ५, ४१; colours (viz black and blue) the three tastes ( viz pungent, bit असेलेसिपडिवनग. पु. ( अशैलेशीप्रति ter and stinking ) and the four पन्नक) अयोगी अवस्थाने प्रात नथमेत याहkinds of touch (viz heavy, rough, | મા ગુણઠાણની શૈલેશી અવસ્થાને ન પામેલ. dry and cold ). क. गं० १, ४२; अयोगी अवस्था को न पाया हुआ; चौदहवें -नाम.न.(नासन्न्या 'श्रसुभणाम' गुणस्थान की शैलेशी अवस्था को न पहुँचा श६. देखो ‘असुभणाम ' शब्द. vide हुआ.One who has not attained to 'असुभणाम.' उत्त• ३३, १३, the stage of complete cessaअसुहत्त. न० (-अशुभत्व) अशुभ. tion of physical and mental अशुभपना. Evil; badness. सूय० १, activity known as Sailesi ८, ११, stage in the 14th Gunasthāअसूइअ. त्रि. (असूचित) सूयना नलिरेस. na. भग० २४, ४; पन्न० २२; सूचित न किया हुश्रा; बिना सूचना दिया हुआ. असेस. त्रि० (अशेष) नि:शेष; सर्व; समय, Not instructed; not suggested. संपूर्ण. निःशेष; सर्व; सम्पूर्ण. Whole; ( २ ) व्यसनादिया रहित. व्यंजनादि से हित. devoid of unseasoned entire; complete. सूय० १, ६, १७; eatables. दस० ५, १, १८; ( 3 ) या दसा० ५, ३४; ३५; पंचा० १६, ३६; क. गं. विना सापेसुंगन कोरे. बिना कहे दिया ४,७२;-सत्तहियान० (-सत्वहित)समस्त हुआ अन्न वगैरह. food etc. given प्रालिने हित:२नार. सम्पूर्ण प्राणियों का हित without being asked for. दूस० करने वाला. that which is beneficial ५, १, १८; to.all living beings. "जिणिदषपणं असूया. स्त्री० (*असूचा-असूची-अङ्गद्वाराचेष्टा | असेससत्तहियं " पंचा० १६, ३६; सूची न सूची असूची-स्फुटवचनम् ) २५८ | असेहिय. त्रि० (असैद्धिक) अनिल सै&ि:पयन. स्फुट वचन. Frank speech; | मोति; सांसा२ि४; भोक्ष संमंधी नलि. जो clear speech. पिं० नि० ४३७; असूरिय. त्रि. (असूर्य) भां सूर्य नथी मुक्ति संबन्धी न हो वह सांसारिक; जिसका मोक्ष ते; न२४ावासो. जहां सूर्य नहीं है ऐसा स्थान; | से संबन्ध न हो वह. Temporal, not Page #563 -------------------------------------------------------------------------- ________________ असोग] (४८३) [असोगजक्ख spiritual; not pertaining to सता; Asatt. एक लता का नाम; absolution. सुहं वा जइ वा दुक्खं, सेहियं | अशोकलता. a creeper of that वा असेहियं " सूय० १, १, २, २, name; the Aśoka creeper. असोग. पुं० (अशोक ) ती नामर्नु थे। पन. १;-लया. स्त्री० (-लता) अशा ४णामावाणु-मासापासवर्नु आ3. एक वृक्ष वृक्षने विटीने हेली सता. अशोक वृक्ष से विशेष; अशोक वृक्ष. Name of a tree; लिपटी हुई लता. a parasite encirclthe Asoka tree. सम० ३४; ओव० ing an Asoka tree. जं० ५० १; अणुजो० १६; नाया• ६; भग० २२, २; -वण. पुं० (-वन) सूर्याल विमानना जीवा. १; पन. १; कप्प० ३, ३५, પૂર્વને દરવાજેથી ૫૦૦ જજનને અંતરે जं. ५० ५, १२२; राय० ५७; (२) સાડા બાર હજાર જોજન લાંબું અને પ૦૦ જેની નીચે ૧૯મા તીર્થંકર મલ્લીનાથ न पहाणु म। वृक्षर्नु वन. सूर्याभ સ્વામીને કેવલ જ્ઞાન ઉપવું તે ઝાડ. विमान के पूर्व द्वार से ५०० योजन की दूरी यह वृक्ष जिसके नीचे १९वें तीर्थकर मल्लीनाथ पर साड़े बारह हजार योजन लंबा और ५०० स्वामी को केवल ज्ञान उत्पन्न हुआ था. the योजन चौड़ा अशोकक्षों का वन. name trer under which Malinatha of an Asoka forest 12500 the 19th Tirthankara attained Yojanas in length and 500 to omniscience. सम० ५०२३३; (3) Yojanas in width, situated at a. योगासवर्नु त्रीन पूलनु नाम. चौथे distance of 500 Yojanas from बलोच के तीसरे पूर्वभव का नाम. name of the oastern gate of the Sūryăthe third previous birth of the bha celestial abode. राय० १२५; fourth Baladeva. सम०प० २३६; (४) अणुजो० १३१; निसी. ३, ८१, भग० अशी नामे ७२ मे। भखार. अशोक नामक १, १;-वणिया. स्त्री० (-वनिका ) ७२ वाँ महाग्रह. the 72 nd great । वृक्षतुं नानु पन. अशोक वृक्षोंplanet named Asoka.ठा. २, ३; सू० का छोटासा वन. a grove of Asoka प० २०; (५) सूर्या विमानना यशवनना trees. नाया०८:१४, १६: १६ विवा० देवता. सूर्याभ विमान के अशोकवन का १०-वरपायव. पुं० (-बरपादप ) अति देव. the deity of the Asoka Ge-उत्तम अशा वृक्ष. अत्युत्कृष्ट अशोक forest of Suryabha. राय. १४०; वृक्ष. an excellent Asoka tree. (१) अरुणदीपना देवतार्नु नाम. अरुणद्वीप " ईसिं असोगवरपायवसमुवटिया" जीवा० के देव का नाम. name of the deity of ३; नाया० ५; ८; १४; १९; निर० ३, ३; Arunadvipa. जीवा० ३, ४; (७) हिन्नर कप्प. ५, ११३; जं. प. २, ३०; नी समा गगन थत्यक्ष-आसोपाल- असोगजक्व. पुं० (शशोकयक्ष)प्राचीन भां पर्नु 3. किन्नर देवता की सभा के प्रागे का વિજયપુરનગરના નન્દનવન નામના ઉદાનને चैत्यवृक्ष. the Asokatree in front में यक्ष, प्राचीन काल के विजयपुर नगर के of the council-hall of Kinnara नन्दन वन नामक उद्यान में रहने वाला god. ठा० ८, १; (८) से नामनी में एक यक्ष. A Yaksa ( a kind of Page #564 -------------------------------------------------------------------------- ________________ सोगवडिस ] demi-god ) residing in the garden called Nandanavana in the city of Vijayapura in ancient times. विवा० २, ३; असोगवार्डसत्र. पुं० ( अशोकावतंसक ) જુએ असोगवार्डस ०६. देखो ' सोगवर्डिसग ' शब्द. Vide ' असोगवडिंसग' राय० १०२; असोगवार्डसग. न. ( श्रशोकावतंसक ) પહેલા દેવલાકના સાધર્મ વિમાનની पूर्व दिशामां आवे विभाननुं नाभ. पहिले देवलोक के सौधर्म विमान की पूर्व दिशा में आये हुए विमान का नाम. Name of a celestial abode in the east of the Saudharma heavenly abode of the first Devaloka. | 66 "> (४८८४) राय० १०२; असोगसिरी. पुं० (अशोकश्री) चंद्रगुप्तना ही श બિન્દુસારને પુત્ર; પાટલીપુત્ર નગરના એક પ્રાभीन राज्य. चन्द्रगुप्त के पुत्र विन्दुसार का लड़का; पाटलीपुत्र - पटना नगर का एक प्राचीन राजा. An ancient king of Pataliputra (Patnā) city; son of Bindusara the son of Chandragupta. चंदगुत्तस्स पुत्तो उ, बिंदुसारस्स नसुनो। श्रसोगसिरिणो पुत्त, अंधो जायइ कागणि' विशे० ८६२; असोगा. स्त्री० (अशोका ) नागउभारना रामધરદ્રના લેાકપાલ કાલની પહેલી પટ્ટરાણી. नागकुमार देवों के राजा धरणेन्द्र के काल नामक लोकपाल की पहिली पट्टरानी. The first principal or crowned queen of Käla, the Lokapāla of Dharapendra the king of Nagakumāras. ठा०४,१;भग०१०,५; (२) शीतणनाथस्वामीनी शासन हेवीनुं नाम. शीतलनाथस्वामी की शासनदेवी का नाम name of the tutelary [ सोय goddess of Sitalanatha Svāmi. प्रत्र ० २७७; ( 3 ) नसिन विभयनी मुख्य शधानी नलिन विजय की मुख्य राजधानी. the principal capital of Nalina Vijaya. "दो असोगाश्री" ठा० २,३; जं० प० सोच्चा. सं० कृ० अ० ( अश्रुत्वा ) धर्मपहेश सांभळ्या विना धर्मोपदेश सुने बिना. Without having heard religious instruction. “असोच्चाणं भंते ! केवलिस वा केवलिसावगस्स वा केवलिसावियाए वा केवलिउवासगस्स वा केवलि - उवासियाए वा " भग० ६, ३१; असोणित. त्रि० (अशोणित ) सोडी वगरनुं. रक्त रहित; बिना रुधिर का. Bloodless. पंचा० १६, ६६ असोत्थ. पुं० ( श्रश्वस्थ ) पीपनुं वृक्ष. पपिल का वृक्ष. The Pipala tree; the holy fig-tree. भग० २२, ३; असोम्म. त्रि० ( असौम्य ) २; सौम्य नहि. क्रूर; जो सौम्य न हो वह. Cruel; not gentle. पराह० १, २ – ग्गह. पुं० (-ग्रह ) क्रूर ग्रह मंगल, शनि वगैरे. क्रूर ग्रह मंगल, शनि वगैरह. a cruel planet, eg. Mars, Saturn etc. परह० १, २; - गहचरिय न० ( - ग्रहचरित) २ - नी यात्र; शनि हि टूर ग्रहनी गति क्रूर ग्रहों की चाल. the motion of a cruel planet. परह० १, २; असोय. न० ( अशौच ) अपवित्रता अपवि त्रता; अशुद्धता. Impurity; absence of cleanliness श्रोध० नि० ३१६; असोय. पुं० ( अशोक ) लुओ ‘असोग ' २६. देखो " सोग " शब्द Vide 'असोग' राय० ४; जीवा० ३, ३; भग० ३, २; सु० च०३, ८०; - पल्लव न० (पल्लव) यशानां पांड. अशोक वृक्ष का पत्ता. the For Private Personal Use Only Page #565 -------------------------------------------------------------------------- ________________ सोयराया ] leaves of the Aśoka tree. राय ० ६४; —–पल्लवपविभत्ति. न० અશોકના (C ( - पल्लवप्रविभक्ति ) જેમાં પાંદડાંની રચના કરવામાં આવે છે मेवं नाट; ३२ नाटभानुं भे. जिसमें अशोक वृक्ष के पत्तों की रचना की जान ऐसा नाटक; ३२ प्रकार के नाटकों में से एक प्रकार का नाटक. a drama exhibiting ( & bower etc.) of the leaves of Aśo ka trees; one of the 32 kinds of dramas. राय० ६४;—वणषंड. न० (-वनषण्ड ) आसोपासवनुं वन. अशोक वृक्षों का वन. a forest of Aśoka trees. भग० ३, २५ – वरपायव. पुं० ( - वरपादप ) असोगवर पायव २६. देखो "सोगवर पायव शब्द. vide " सोगवरपायव. 33 नाया० असोयराया. स्त्री० (अशोचनता - श्रशोचन ) शाय न २ ते. शोक न करना; रञ्ज न करना. Not giving way to grief; avoidance of grief. भग० ७, ६; असोयवर्डिसय. न० ( अशोकावतंसक ) लो " असेोगवडिंसग " शब्ध. देखो "" सोगवार्डसग ,, शब्द. Vide सोगवार्डसग. " भग० ३, ७, १०, ६६ असोया. स्त्री० (अशोका ) मुभुट्टा विभ्यनी भुय नगरी. कुमुदा विजय की मुख्य नगरी. The capital city of Kumuda Vijaya. ठा० २, ३; ( २ ) शभा શીતળનાથ તીર્થંકરની શાસન દેવીનું નામ. दसवें तीर्थंकर शीतलनाथ की शासन देवी का नाम name of the tutelary goddess of the 10th Tirthankara Sitalanātha प्रव० ३७७; अस्स. श्रस्मद्, ष०ए० (अस्य) भुमो 'एत' शहना षष्ठीना वयननुं रूप देखो 'एत' शब्द "" " ( ४८५ ) 13 [ अस्सतर की षष्ठी विभक्ति के एक वचन का रूप. Vido the genitive sing. of 'एत'. क० गं० ४,८१; For Private अस्स. पुं० (अश्व) घोडो. घोड़ा. A horse. पन० १; ओघ० नि० १६२; भग० ३,२, ( २ ) અશ્વિની નક્ષત્રના દેવતા; અશ્વિનીકુમાર. अश्विनी नक्षत्र का देवता; अश्विनीकुमार. the deity of the Asvinī constellation; Aśvinikumāra. 'दो अस्ला' ठा० २, ३; सू० प० १०; - चोरग. पुं० ( - चोरक ) धोडानी थोरी उरार; घोडा और घोड़े की चोरी करने वाला. a stealer of horses परह० १, ३ अस्सकता. स्त्री० ( अश्वकान्ता ) मध्यभ आमनी पांयमी मूर्च्छना मध्यम ग्राम की पाँचवीं मूर्च्छना. The fifth note of the middle scale of music. • ७, १; अस्सकरण. पुं० (अश्वकर्ण ) मे नामने। भेड अंतरद्वीप; ૫૬ અંતરદ્વીપમાંને એક एक अन्तद्वीप का नाम; ५६ अन्तद्वीपों में से एक. An Antaradvīpa of that name; one of the 56 Antaradvipas. नंदी अस्सकरणी. स्त्री० ( श्रश्वकर्णी ) घोडाना કાન જેવાં પાંદડાંવાળી વનસ્પતિ, એક तो उन्ह. घोड़े के कानों के आकार के समान पत्तों वाली वनस्पति; एक जाति का कन्द. A kind of vegetation having leaves of the shape of a horse's ear; & kind of bulbous root. उत्त० ३६, ६६; जीवा० १; पन्न० १; भग० ७, ३; २३, २ अस्सतर. पुं० ( श्रश्वतर ) भेड लतनो धोडो२. एक जाति का घोड़ा; खच्चर A kind of horse; a mule. पन० १; Personal Use Only Page #566 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अस्सत्थ ] अस्सत्थ. पुं० (अश्वत्थ) पिया; असुरसुभारनुं चैत्य वृक्ष. पीपल; असुरकुमारों का चैत्य वृक्ष. The holy fig-tree; the Chaitya tree of Asurakumāra. ठा० १०, १ ( ४८६ ) अस्सपुरा. स्त्री० ( अश्वपुरी ) पश्चिम મહાવિદેહના દક્ષિણ ખાંડવાની પ્રથમ विभयनी मुख्य राज्धानी. पश्चिम महाविदेह के दक्षिण खंड के प्रथम विजय की मुख्य राजधानी. The capital of the first Vijaya of the southern Khanda of western Mahavideha. जं० प० अस्समाण. व० कृ० त्रि० ( * श्रस्रवमाणश्रसूवत् ) सुवतुं तु. भरता हुआ. Dropping; oozing. निसी० १८, १८; अस्समुह. पुं० ( श्रश्वमुख ) आदर्शभु ઉપરને એક અન્તરીય; ૫૬ અંતરદ્રીયभांना आदर्शमुख के आगे का एक द्वीप; ५६ अन्तद्वापों में से एक द्वीप. Name of an Antaradvipa next to Adarśamukha; one of the 56 Antaradvāpas. पन्न० १; अस्सलेसा. स्त्री॰ ( अश्लेषा ) अश्लेषा नक्षत्र . अश्लेषा नक्षत्र. The constellation Aslesa. ठा० २, ३; अस्ससेण. पुं० ( अश्वसेन ) पार्श्वनाथस्वामीनापिता. पार्श्वनाथस्वामी के पिता . The father of Parsvanatha Svāmi, प्रव० ३६; (२) १४ भो ग्रह. १४ वाँ ग्रह. the fourteenth planet, चं० प० २०; अस्साए माण. व० कृ० त्रि० ( * श्रास्वादमानआस्वादयत्) थे। यामता; सेरडीना-सांहानी येथे सुसता भने धाएं नामी देतो. थोड़ा चाखता हुआ; सांठे की तरह थोड़ा चूसकर अधिक फैंक देता हुआ. Tasting or relishing a little. भग० १२, १; अस्साकं. अस्मद्, ष० ब० ( श्रस्माकम् ) आपणुं; अभारुं. अपना; हमारा. Our. सूर्य • २, ७, १३; [ अस्साच अस्तादेमाण. व० कृ० त्रि० ( आस्वादयत् ) જુએ 93 अस्साएमाण ७६. देखो 'अस्साएमाण' शब्द. Vide 'अस्साएमाण'. भग० १२, १; ८८ अस्साय न० ( श्रसात ) असातावेदनीयना यथी प्राप्त थमे हु:. असातावेदनीय कर्म के उदय से प्राप्त हुआ दुःख. Misery arising from the maturity of Asātāvedaniya Karma (i. A. one accompanied with pain-feeling ). आया० १, १, ६, ५०; क० गं० २, ७; For Private Personal Use Only अस्सायण. पुं० (अश्वायन ) अश्विनी नक्षत्रनुं गोत्र अश्विनी नक्षत्र का गोत्र. The family line of the constellation AŚvinī. सू० प० १०; जं० प० ७, १५६; अस्सायज्जि त्रि० ( श्रास्वादनीय ) स्वाह सेवा योग्य. स्वाद लेने योग्य. Tasteful; full of relish. नाया० १२; अस्सावि त्रि० ( श्रास्राविन्-श्रासमन्तात् स्रवति तच्छील श्राखावी ) छिद्रसहित; भां पाणी यावे . छिद्र वाला; जिसमें पानी आ सके ऐसा. Having leaks or holes; leaking. “जहा अस्साविणि नावं, जाइअंधो दुरूहए" सू० १, १, २, ३०; Page #567 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अस्सि ] (४८७) [ अह अस्सि . पुं० ( अस्त्रि) मुए।. कोना. An | Aslesa. जं. प. ७, १५५; सू. ५० angle; a corner, e.g. of a room | १०; विशे० ३४०८; ete. ठा०.६; अस्सोई. स्त्री० ( भाश्वयुजी-प्रश्वयुजि भवाअस्सि. पुं० ( अश्विन ) अश्विनी नक्षत्र ऽऽश्वयुजी)मासो-माश्विन मासनी पूर्णिमा देवता. अश्विनी नक्षत्र का देव. The deity तथा अमावास्या. आश्विन मास की of the Asvinī constellation. पूर्णिमा तथा अमावस्या का नाम. Thefullठा० २, २; moon and the new-moon days of the month of Asvina. सू० अस्सित्र-य. त्रि. (माश्रित)माश्रय ४री रहेस; अपने साशरे २९स; माश्रय धरेल. आश्रित; अस्सोकंता. स्त्री. (अश्वोत्क्रान्ता) मध्यम किसीके आश्रय में रहा हुआ. Resorted to; आमनी पांयमी भूना. मध्यम ग्राम की resting on; dependent on. उत्त० पाँचवीं मूर्च्छना. The ifth stage in १३, १५, २८, ६; ३५, २; दस० ४; the modulation of the middle श्रणुजो० १२८; gamut in the science of प्रस्सिं . इदम्, स. ए. (अस्मिन् ) साम; music. ठा. ७; मेमां. इसमें. In this; on this. नाया. अह. अ. (अथ) ; वे पछी; त्या२५छी; १:५; भग० ५, ४ ,३३,११,६; २०,८%3; ५७. अब; इसके पश्चात् ; उसके बाद; पाछे. अस्सिं . इदम्, घ० ब० ( एषाम् ) समर्नु; Now; now then; after. श्राया. १, सामन. इनका. Of them; of these ६, २, १८३; दस० ५, १, १६; विशे० भग. २, १, ५, ४; ११८; १३४; नाया० १; ८; १७; निसी० अस्सिणी. स्त्री० ( अश्विनी ) अश्विनी नामर्नु ६, १२, २०, ११; दसा. ६, २; वव०५,५; नक्षत्र. अश्विनी नामक नक्षत्र.A constella वेय० २, २; सूय० १, २, १,८; १, १६, १; tion named Asvini. "अस्सिणी उत्त० २, ४१; पिं० नि० ५३; भग० १, ६; णक्खत्ते तितारे पएणत्ते" सम० ३; सू० ५, ६; (२) २६, पाय 3 शहनुं भाष्यप० १०; जं० प० ७, १५१; ठा० २, ३; शरुयात. प्रकरण, वाक्य या शब्द का प्रारम्भिक अणुजो० १३१;-णक्खत्त. न० (-नक्षत्र) अव्यय, a word marking the beginतुम अपने श६. देखो ऊपर का ning of a chapter, sentence शब्द. vide above. नाया० ८; etc. भग० २०, ३; नाया० १; आया० १, अस्सिलेसा. स्त्री० (अश्लेषा) gी 'अस्सेसा' ६, १, १७२, (२) मांगल्य. मांगल्य. a श६. देखो ' अस्सेसा ' शब्द. Vide word marking an auspicious 'भस्सेसा.' अणुजो० १३१ beginning. सूय० १, १६, १; (४) अस्सुय. त्रि. (अश्रुत) सोलणेर्यु. न सुना ५क्षान्तर माsj. पक्षान्तर दिखलाना. हुआ. Not heard; unheard.भग०३, a word expressing vicinity २; श्रोष. २५; or the other side. अाया० नि० अस्सेसा. स्त्री. ( अश्लेषा) अश्लेषा नक्षत्र. १, ८, १, २६२; (५) वि४६५. विकल्प. भरलेषा नक्षत्र. The constellation] a word showing alternation. Page #568 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अह] (४८८) [ अहक्खाय क. प० १, २५; दस० ५, १, ७७; जीवा. १; (१) विशेष. विशेष. a word showing particularity. ठा० ७; (७) वाया४१२. वाक्यालंकार. an expletive. सूय०१, ४, ५; मह. अ. (अधस् ) नीये; अधोभाग. नीचे; नीचे का भाग. Below; in the lower place. आया.१,१,५,४१;भग०१,१; दसा. ५, ३१; सू०प० १६(२)अधोगति;नायी गति. अधोगति.damnation; low plight. (3) अधोतो; पातालो . अधोलोक; पाताल लोक. the nether world. ठा० ३, ४; (४) हिशाह, अधादिशा. अधोदिशा; दिशा का एक भेद. the nother quarter. ठा०६; अह. न. (अहन्) दिवस; ६७(31; हिन. दिन.A day. जीवा० ३, १; सू० ५० ८; अहंअस्मद् , प्र० ए० (अहम् ) ९. मैं.I. नाया. १;२:५;८:११३; १४; १६; १८% १९%; पन्न. ११; दस०७,६६,1,१३; भग०१,६; १०; २, १; ७, १०, १६, २, जं. प. ५, ११५; श्रहंता. सं० कृ० अ० (अहत्वा) ७५या ११२; नलिने. बिना मारे; न मारकर. Without having killed or struck. ठा० ३, २; श्रहक्कम. न० (यथाक्रम) यथाम; अनुभ. यथाक्रम; अनुक्रम. In serial order. पंचा० ७, ४६; अहक्खाय. न. (अथाख्यात-अथशब्दो यथार्थे याथातथ्येन ख्यातं कथितमकषायं चारित्रमथाख्यातम् ) याच्यात नामे ચારિત્રનો પાંચમો પ્રકાર, જે ચારિત્રમાં સર્વથા કષાયને દેષ લગાડવામાં આવે નહિ એવું; વિશુદ્ધ-નિર્મળ ચારિત્ર; તીર્થંકરે કહેલ સ્વરૂપને અંશે અંશ પાળનારનું ચારિત્ર. यथाख्यात चारित्र का पांचवाँ भेद; जिसमें | कषाय का बिल्कुल दोष न लग ऐसा विशुद्ध चारित्र; तीर्थकर द्वारा कहे हुए स्वरूप का अंशतः पालन करने वाले का चारित्र. The fifth variety of right conduct styled Yathākhyāta i. e. right conduct strictly observing the words of Tirthankara. पंचा० ११, ४; क. गं. ३, १४, ४, १५; २३; ठा० ५, २; पन्न० १; उत्त० २८, ३३; श्रोव० २०; सु० च० १५, ७२; विशे० १२३८; भग० २५, ७;-चरण.न. (-चरण ) यथाण्यातयारित्र. यथाख्यात चारित्र. right conduct which is quite spotless explained or prescribed. प्रव० ६६३;-चरित्त. न. (-चारित्र) सो 'अहक्खायचरण' श६. देखो ‘अहस्खायचरण' शब्द. vide 'प्रहक्खायचरण.' भग० ८, २; क. गं० १, १८; --चरित्तलद्धिया.स्त्री०(-चारित्रलब्धिका) यथान्यात यारित्रनी स-प्राति. यथाख्यात चारित्र की लब्धि-प्राप्ति. the attainment of absolutely spotless right conduct. भग० ८, २;-लद्धि. स्त्री० (-लब्धि) यथाभ्यात यास्विनीसधिप्राति. यथाख्यात चारित्र की प्राप्ति. the attainment of perfectly spotless right conduct. भग० ८, २:--संजम. पुं० (-संयम) यथाभ्यात यारित्र. यथाख्यात चारित्र. perfectly spotless, blameless right conduct. ठा. ५, २; भग० २५, ६,-संजय. पुं० (-संयत) યથાખ્યાત ચારિત્રવાન ; અકષાયચારિત્રી. यथाख्यात चारित्र वाला. (one) possessed of a bsolutely spotless right conduct “ अहक्खायसंजयए " Page #569 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अहछंद ] (४८६) [ अहमया - पुन्छा गोयमा ! दुविहे पण्णत्ते, तंजहा- | अहत्थ. त्रि. ( यथास्थ) ययावस्थित रे घरमस्थे य केवलो य" भग० २५, ७, हाय तेवू २९. जैसा हो वैसा ही रहा हुभा. यथास्थित. Being in the sa me अहछंद. पुं० (यथाच्छन्द) पोते सूत्रविरु condition in which it originally આચરણ કરે અને ઉત્સવ પરૂપણ કરે તે was; status quo. ठा० ५, ३; साधु. जो स्वयं सूत्रविरुद्ध आचरण करे और अहत्थ. त्रि.(यथार्थ ) यथार्थ; ५२।०५२. यथार्थ; उत्सूत्रप्ररूपणा (निरूपण) करे वह. An ठीक; उचित. Appropriate; proper. ascetic who in his own conduct "अहत्थे वा भावे जाणिस्सामि"ठा० ५, ३, as well as in his scriptural अहत्थच्छिण्ण. त्रि. (* महस्तरिछस-हस्ताexplanations to others violates वच्छिनौ यस्य सोऽच्छिमहस्तः) अण्ड the teachings of the Sūtras. डायवाणी. अखंड हाथों वाला. (One) with प्रव० १०३ hands not cut or cut off; (one ) अहड. त्रि. (महत) रेसुं-योरेj. हरण having sound hands.निसी०१४,83 न किया हुश्रा; न चुराया हुआ अथवा बिना अहप्पहाणं. म. (यथाप्रधानम् ) प्रधानने छीना हुआ. Not taken away; not અનુસરીને; પ્રધાન-મુખ્ય વસ્તુને અનુસાર. stolen. " तेणारे तकरप्पभोगे" उवा० प्रधान-मुख्य वस्तु के अनुसार. In accord. १,४७; ance with the principal thing; अहण. त्रि. (अधन) धनरहित. धन रहित; following the principal object. निर्धन. Poor; having no wealth. भग० १५, १; दम० १०,१,६; अहम. त्रि. (अधम ) अम; नाय; निध; क्षुद्र. नीच; क्षुद्र; अधम. Low; base; अहएगा. नि. (अधन्य) धन्यवाहने पात्र mean. 'नरेंदजाई महमा नराणं' उत्त० १३, नलि. धन्यवाद के अयोग्य. Unfor १८, ६, ५४; ठा० ४, ४; tunate; not worthy of compli अहमति. पुं० (अहमन्तिन्-महमेव जास्यादिments. नाया० १३; १६; जं. प. ५, भिरुत्तमतया पर्यन्तवर्तीस्यहमन्ती) जति ११७; आहिना अभिमानवाणी. जाति आदि के अभिअहत. त्रि. (महत) यामे नहि १५२१- मान वाला.One proud of caste etc. मेरा न िनवीन. बर्ताव में न आया हुआ; 'दसहि ठाणे हिं अहमंतीति थंभेजा तं० नया; सचित्त. Not struck; not आइमएण वा कुलमएण वा जाव इस्सरियमkilled; not used; new. चं. प. एण वा नागसुवमा वा मे अंतिभं हब्वमाग१६; जीवा.३, ४; भग. ३,३८,६सूय. च्छति पुरिसधम्माअोवा में उत्तरिए यहोवाहिए २, २,५५; अं• प० २, ३३; माणदंसणे समुप्पो' ठा० १०; अहत्त. न. (अधस्त्व) धन्यता वन्य. अहमया. स्त्री. (अधमता) अधमप) नीयता. जघन्यता; जघन्यपन. State of being प्रधमताः नीचता. Baseness; meanlow or below. भग०६,३; ness. विशे. १९१०; ६२ Page #570 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अहम्म] (४६० ) [अहमत्यिकाय - अहम्म. पुं० (अधर्म ) मवर्भ; ५।५; सा१५ जिसकी प्रसिद्धि है वह. (one ) noto मनुशन. अधर्म; पाप. Sin; sinful per- rious for sinfulness or irformance; irreligion. दसा० ६,४; religiousness. दसा. ६, ४;-जीवि. उत्त० ४, १३; ३४, ५६; परह० १, ४, राय. त्रि० (-जीविन्) अधर्भया ना२. अधर्म से २०७; कप्प० ४, ६२; दस० ६,१७; पिं.नि. जीने वाला. (one) maintaining ६३; (२) त्रि. अधर्म हेतु. अधर्म का हेतु. himself by sinful deeds. दसा०६,४, cause of sin. उत्त० ४, १३; ( 3) धर्म -दाण. पुं. न. (-दान ) योहिने हान पारनी. धर्म रहित; अधमी. irreligious. मापते; धर्महान. अधर्म दान; चोरादिक विवा० १,२;-अहि. त्रि. (-अर्थिन् ) को दान देना. irreligious charity,e.g. अपना प्रयोगनपानी. अधर्मरूप प्रयोजन toathief. ठा० १०:-पलज्जमाण. aral. (one) having a sinful or त्रि० (-प्ररज्यमान ) अधर्ममा २२०० २खेताirreligious purpose. आया० १, ६, न यता. अधर्म में प्रसन्न होता हुभा. ४, ११२;-अणुन. त्रि. (अनुग ) (one) taking delight in sin or अधर्मनी ५ २. अधर्म के पीछे चलने irreligion. भग० १२, २;----पलोइ.त्रि. वाला. (one ) following sin or (-प्रलोकिन् ) धर्भया विपरीत-अधर्भनेन्लेवाirreligion. दसा० ६, ४;--अणुग. पाना. धर्म से विरुद्ध-अधर्म को देखने वाला. त्रि.(-अनुग) मा ७५ो श६. देखो ऊपर ( one) whose view is का शब्द. vide above. भग० १२, २; sinful. भग. १२, २;--समुदायार. -~-इंदत्ता. स्त्री० (-इन्व्रता) अनु५: पुं० (-समुदाचार ) धर्मथा विपरीत सयभनी सारी. अधर्म की सरदारी; अधर्म माया२; मधर्ममय याया२-अनुहान. धर्म का अगुापन. power, authority से विपरीत प्राचार; अधर्ममय भाचार. based on sin, injustice etc. irreligious conduct; sinful भग० २५, ६-केउ. पुं० (-केतु ) performance. भग० १२, २,-सेवि. અધર્મની ધ્વજારૂપ; અધર્મ–પાપ પ્રધાન. त्रि० (-सेविन ) अधर्म सेवनार. अधर्म का अधर्म-पाप की ध्वजा के समान; अधर्मप्रधान. सेवन करने वाला. one practising sin the flag or banner of sin; or irreligion. दसा० ६, ४; । anything outrageously sinful. अहम्मश्रो. अ. (अधर्मतस्) अधर्म नाया० १८-क्खाइ. त्रि० (-आख्यायिन् ४शन; अधर्भ साश्री. अधर्म से; अधर्म को अधर्ममाख्यातुं शीलमस्येत्यधर्माख्यायी ) अधभर्नु प्रतिपादन २नार. अधर्म का प्रति- अंगीकार करके. Through sinfulness; पादन करने वाला. one who establish- sinfully. परह. १, २, es, propagates sin or ir-| | अहम्मत्थिकाय. पुं. (अधर्मास्तिकाय) जुमा religion. भग० १२, १;-क्खाइ. त्रि. “ अधम्मत्थिकाय" श५६. देखो “अधम्मत्थि(-ख्याति-धर्मात् ख्यातिः प्रसिद्धिर्यस्य स तथा ) अधर्मयाननी च्याति छ--अध। काय" शब्द. Vide'प्रधम्मस्थिकाय.'भग. तो प्रसिद्ध छ ते. अधर्म के कारण २०, २; Page #571 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अहम्मि ] (४६१) [ अहलंदि - अहम्मि. त्रि. (अधर्मिन् ) नुस। 'प्रधम्मि' अहरिम. त्रि० (अधरिम) यो "अधरिम" A. देखो “ अधम्मि" शब्द. Vide श६. देखो'श्रधरिम'शब्द. Vide'अधरिम'. 'अधम्मि'. सम• ३०; भग० ११, ११; नाया. १; जं.प. अहम्मिट्ट. नि. (अमिछ)मा 'अधम्मिट्र अहरिय. त्रि. (अधरित) ति२२५२ रेश. A. देखो " अधम्मिट्ठ " शब्द. Vide तिरस्कृत. Despised; looked upon 'अधम्मिट्ट.' उत्त० ७,४; दसा. ६,४; राय. with contempt. सु. च. ५, ७२, २.७, भग. १२,२; प्रहरी स्त्री० (अधरी) मा अधरी' श६. देखो 'अधरी' शब्द. Vide 'अधरी'. अहम्मिय-प्र. त्रि. (अधार्मिक ) नुस। "अहरीसंठाणसंठिया " उवा. २, ६४; 'अधम्मिय' श६. देखो' अधम्मिय' शब्द. -लोह. पुं० (-लोष्ट) मा 'अधरीलो?' Vide 'प्रधम्मिय.' दसा. ६, ४, ६, २५%; २६. देखो 'अधरीलो?' शब्द. vide राय. २०७; भग. १२, २; नाया. १८% अधरीलोट्ट. ' प्रहरीलोट्रसंठाणसंठियाभोअहय. त्रि. (महत) 443; शरेयं तुरसुं पाएसु' उवा० २, ६४; नहि. अखंड न टूटा फटा हुआ. Whole; / अहरीभूय.नि. (अधरीभूत) । गएषाsound; unbroken. भग.७,६८, ६; मां मावस. जो हलका गिना गया हो वह. राय. ७६; जं. प० ३, ४३; (२) नपुं; आया Despised; regarded as mean. दुधी पार्नु रू. नया; कोरा. new; सु. च. २, ५८%; without spots etc. कप्प. ४, ६२; प्रहरुट्ट. पुं० (अधरोष्ठ) नुस। 'अधरुट्ट' शz. नाया. १; देखो 'अथरुह' शब्द. Vide'अधरुट'. नंदी. अहर. पुं० (अधर ) नीयन। १. नीचे का अहरो?. पुं० (अधरोष्ठ )नायेनी है।४. नीचे मोठ. The lower lip. नाया. १; पन्न. का ओठ. The lower lip. ओव० १.; जीवा. ३,३; कप्प. ६,४३%3; २;-गइ. स्त्री० (-गति ) नीधी गति; अधोगति. अधोगति. damnation; low अहलंद. पुं० न० ( * यथालन्द ) मिनाहाय plight. पि. नि. १०२, नाया. ६; સુકાય તેટલા વખતથી માંડી પાંચ રાત્રિ પર્વતને -गगमण. न० (-गतिगमन) अधोगति १. जितने समय में गीला हाथ सखे उतने गमन, अधोगतिमा rj ते. अधोगति गमन; समय से लेकर पांच रात्रि तक के काल का अधोगति में जाना.downward motion; नाम. Time ranging between that going towards a lower stuge taken up by a wet hand to get of existence. परह. १, २, dry and that (i. e. time ) mak. ing up five nights. प्रव० ६२१; भहरत्त. न. (अहोरात्र ) से विवस भने अहलंदि. पुं० ( यथालन्दिन् ) rasell से रात. एक दिन और एक रात. A day જેવી કઠિન ક્રિયા કરનાર; ગોચરી-ભિક્ષાને માટે and a night. प्रव• ६०५; । અમુક હદ બાંધનાર સાધુ, કે જે રોગની ચિકિअहराई. सी. (महोरात्रिकी) मा 'अहोराई' | સા ન કરાવે, આંખો મેલ પણ ન કાઢે श६. देखो 'अहोराई' शब्द. Vide 'महो- ગામ બહાર રહે, કારણ પડયે પાછા ગચ્છમાં राई'. पंचा• १८, ३; આવે, તેના ગણમાં પાંચ સાધુઓ હાય. Page #572 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अहलंदिय ] जिनकल्पी के समान कठिन क्रिया करने वाला; गोचरी के लिये खास सीमा बान्धने वाला, रोग की चिकित्सा न कराने वाला, आंख का मैल भी न निकालने वाला, शहर के बाहर रहने वाला और कोइ कारण पड़ने पर ही वापिस गच्छ में आने वाला साधु, इसके गण में पांच साधु होते हैं. An ascetic practising hard austerities like those of a ( ४६२ ) Jaina monk, e. g. one who imposes severe limitations upon alms-begging, does not take medical treatment for a disease, does not remove dirt even from eyes, stays outside the town and returns to his order only when necessary. His following (Gana) consists of five Sadhus. प्रव० ६२१; अहलंदिय. पुं० ( यथालन्दिक ) लुभे 'अहलंदि' श०६. देखो' महलंदि' शब्द. Vide ' अहलंदि. ' प्रव० ६२३; अहल. त्रि० ( श्रफल ) ३०१ विनानुं निष्ण. फल रहित; निष्फल. Fruitless. उत्त० १४, २४; अहलोय. पुं० (अधोलोक) नीयेन। सो; पातास લાક; સાત રાજ પરિમિત લેકના નીચલા ભાગ. अधोलोक; सात राजु परिमित लोक के नीचे का हिस्ला. The infernal world; the nether world. प्रव० ६१ ; अहष. अ० अथवा ) अथवा; २५२. अथवा; या. Or; (an alternative conjunction ) सम० पंचा० १०, ३०; * श्रवण न० ( गृह ) धरविशेष. घर विशेष. A particular house. जीवा० ३, ३; अडवण. श्र० ( अथवा ) अथवा अथवा; या. Or. पन्न० १२; For Private हवा. अ० (अथवा ) विउदय; अथवा अथवा; या; विकल्प. Or. भग० १, ५, ६, ४, ८, ५; सु० च० १, १४, अजो० ३७; पिं० नि० भा० ४; विशे० २२, सूय० नि० १, १३, १२३; क० गं० २, २८ क० प० ५, ३३; पंचा० ३, ३४ श्रहव्वण. पुं० ( प्राथर्वण ) यार वेहभांना भोथे। मथर्वणु वेदृ. चार वेदों में से चौथा अथर्व वेद. The fourth Veda viz the Atharva Veda. भग० २, १; ओव• ३८, - वेय. पुं० ( -वेद) लुग्यो उपसेो ६. देखो ऊपर का शब्द. vide above. भग० २, १; श्रोष० ३८; अहसुहुम. पुं० ( यथासूक्ष्मक ) भनभांने મનમાં ક્રાદિ કુશીલના સેવનાર; કષાયसुशील मन ही मन में क्रोधादि कषायों का सेवन करने वाला; कषायकुशील. A morally impure person who cherishes anger etc. in his mind प्रव० ७३२; अहस्स. न ० (अहास्य) हास्यनो त्याग - खुलाव. हास्य का त्याग; हास्य का अभाव. Absence of laughter; giving up or abstaining from laughter. प्रव ६४४; [ अहा अहस्सिर त्रि• ( * ग्रहसिर - श्रहसनशील ) ખરા ખાટા કારણુ વગર હસવાના સ્વભાવवाणो नहि. बिना सच्चे झूठे कारणों के न हंसने वाला. (One) not given to laughter without a cause. हस्सिरे सया दंते, न य मम्ममुदाहरे " उत्त० १,४; अहा . ० ( अधस् ) नीथे;नीयी हिशा. नीचे. Below; the nether quarter. ८८ ठा० ६; भग० २५, ३; अहा . ० ( यथा ) अरे. जिस प्रकार ; Personal Use Only भ; भेवी रीते; जैसे. Just as; in Page #573 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अहा ] (४६३) [अहाकम्म the way in which; as. राय० २६; श्रहाउभ-य. न. (यथायुष्क) j सायुष्य भग१, २, ३, १; नाया० १; બાંધેલ હોય તે પ્રમાણે ભગવાન કાળ. अहा. अ० ( अथ ) नुस। 'ग्रह' श६. देखो जितनी आयु बांधी हो उतना ही भोगने का “अह "शब्द.Vide 'अह.' अणुजो० १६; काल. Duration of life incurred अहाअत्थं. अ. ( यथार्थम्-अर्थमनतिक्रम्य ) by Kar m as. 'दो अहाउयं पालेई तंजहा-देवेश्चेव नेरइएवेव' ठा० २, ३, यथार्थ; २।५२. यथार्थ; उचित.Properly; appropriately. ठा० ७; अहाकड. त्रि. ( यथाकृत) ७२थे पोताने માટે તૈયાર કરેલ આહારાદિ, આધાકદિ अहाइरित्त. त्रि. ( यथातिरिक्त) ययातिरि हौष२हित. गृहस्थ ने अपने लिये तैयार किया 3-पोताने मारे पग ४२तां वयं ते. हुआ आहार वगैरहआधाकर्मादि दोष रहित अपने उपभोग से वचा हुआ-शेष रहा हुआ. आहारादि. Food etc. prepared by (That) which remains after one a house-holder for himself. ff. has enjoyed; (portion) remain नि० भा० ३३; (२)साधुने मारे पास तयार ing after enjoyment. पाया० १, ४२३ साहारा माघाभ माहिष. साधु ७,७, २२५; के लिये खास तैयार किया हुभा श्राहारादि; अहाउ. न० ( यथायुष्)ोडं सामाध्यु आधाकर्म आदि दोष. food etc. speडाय तेढुं. जितनी अायु बांधी हो उतनी. cially prepared for a Sädhu; Period of life incurred by one's food tainted with Adhākarma. Karma. ठा० ४, १; भग० ११, ११; "अहाकडं न से सेवे सम्वसो कम्म अदक्खू" --णिव्वत्तिकाल. पुं० (-निर्वृत्तिकाल- अाया० १, ६, १, १८, यथा यत्प्रकारं नारकादिभेदेमायुः कर्मविशेषो | अहाकप्पं. श्र० ( यथाकल्पम् ) ४६५ प्रमाण यथाऽऽयुः, तस्य रौद्रादिध्यानादिना निवृत्ति- જે ક્રિયાને જે કલ્પ–વિધિ શાસ્ત્રમાં वन्धनं तस्याः सकाशात् यः कालो नारका- બતાવેલ હોય તેને અનુસરીને, કલ્પતી રીતે. दित्वेन स्थिति वामां स यथायुर्निर्वृत्तिकालः) कल्प के अनुसार; शास्त्रीय विधि के अनुसार. જેટલું આયુષ્ય બાંધ્યું હોય તેટલું ભોગવવું તે; According to scriptural rites. બાંધેલ આયુષ્ય પુરેપુરી રીતે ભોગવવાનો वव० ४, १३; ६, ३७; नाया० १; भग० २, समय. जितनी आयु बांधी हो उतनी ही १; कप्प० ६, ६३; भोगना; बांधी हुई आयु पूर्ण रीति से भोगने अहाकम्म. न. (प्राधाकर्मन् ) साधुने माटे का समय. completing the period ખાસ આરંભ સમારંભ કરી નિપજાવેલ of life incurred by Karmas. આહારાદિ; સાધુને માટે આહારને એક દેવ; " से किं तं श्रहाउणिव्वत्तिकाले ? अहा- हामना १६षभाना पहेलोष. खास साधु उणिवत्तिकाले जं ण णेरइएण वा तिरिक्ख- के लिये आरंभ समारंभ करके बनाया हुभा आहार जोगिएण वा मणुस्सेण वा देवेण वा वगैरह; साधु के लिये होने वाला आहार का महाउणिव्वत्तियं से तं पालेमाणे अहाउ- एक दोष; उद्गम के १६ दोषों में से पहिला णिवत्तिकाले " भग० ११, ११; ठा० | दोष. One of the 16 faults of ४, १; भग० ११, १०; Udgama; food etc. produced, Page #574 -------------------------------------------------------------------------- ________________ महागड ] (४६४) [ अहातध्वं prepared for a Sādhu by injur- पंना ४२सी त; वहनामा ४२. जन्म ing or killing sentient beings. के समय जिस प्रकार हाथ जुड़े होते हैं उसी प्रकार भग० १, ४; पएह० २, ३, सूय० २, ५, ८; | हाथ जोड़कर और दीक्षा के समय रजोहरण, अहागड. त्रि. ( ययाकृत) नुस'अहाकड" मुखवत्रिका, चोलपट्ट आदि उपकरण जिस श६. देखो ' अहाकड ' शब्द. Vide प्रकार धारण किये जाते हैं उसी प्रकार उतने "महाकर." "अहागडेसु रीयंति. पुप्फेसु ही उपकरण धारण करके वंदना करना; वंदना भमरा जहा" दस.१,४; ओघ.मि. २३२; का एक भेद. A mode of salutation प्रव० ८७८% viz with folded hands as at अहाचर. त्रि. (अधश्चर )२मारनार साप the time of birth and with those कोरे. बिल में रहने वाला सांप वगैरह. materials only upon the body (A serpent etc.) living in under- which were there at the time ground holes. आया० १, ८, ७, t; of Diksa, e. g. mouth-cloth अहाच्छंद. पं० ( यथाच्छन्द ) पोतानी भ२०० etc. प्रव• २३८६७; મુજબ વર્તનાર; શાસ્ત્રની આજ્ઞાને આધીન ન अहाणिगरणं. श्र० ( यथानिकरणम् ) न्या રહેતાં પોતાના અંદા-અભિપ્રાય પ્રમાણે રીતે કર્મ બાંધ્યું છે-કર્મની રચના કરી છે તેવી वर्तनार साधु. अपनी इच्छा के अनुसार वर्ताव रीत. जिस प्रकार कर्म बांधा है उसी प्रकार. करने वाला; शाला की आज्ञा के अधीन न रहकर In the way in which Karma स्वच्छन्दचारी साधु. One behaving is incurred. भग० १, ४; wilfully,regardless of scriptures. अहाणुपुवी. स्त्री. ( यथानुपूर्वी ) मनुभा निसी० ११, ३१; ३२; भग० १०, ४; ओघ. ५.२५ारी. अनुक्रम; परिपाटी. Proper नि० १०४; वव. १, ३४; प्रव. १२१ order; serial order. भग• २, १; ५; -विहारि. त्रि.(-विहारिन् ) पोताना १, ३३; नाया० १; ओव० ३१; जं० प० ३, भ२७ मुभम यासना२, २३२७यारी. अपनी ६५, ५, ११७ इच्छा के अनुसार चलने वाला; स्वेच्छाचारी. wilfully roaming; self-willed. | अहातच्च. न. (यथासत्त्व) मे डाय तेj नाया. ध• भग० १०, ४; हेत; तत्वन संघनन २ ते. जैसा अहाजाय. न० ( यथाजात-जातं जन्म श्रम- हो वैसा कहना; तव का उल्लंघन न करना. परवप्रतिपतिर्वा, जन्मसमये रचितकरस- Declaring what is truth; not म्पुटो यथा बहियांति श्रमणत्वप्रतिपत्ति- going beyond truth. भग० २, १; काले च गृहीतरजोहरणमुखवत्रिकाचोक्ष- ठा०.५, १; पहकमात्री भवति,एतद्द्वयमपि जातशम्दार्थः, | | अहातच्चं.अ. (यथातथ्यम् ) सत्य वास्तवि जातमनतिक्रम्य यथाजातं वन्दनकमित्यर्थः) ५२।१२. सध्या वास्तविक; ठीक. Truth; જન્મ વખતે જેમ હાથ જોડેલ હોય તેવી રીતે state of a thing being exactly હાથ જોડીને અને દીક્ષા વખતે જેહરણ, મુખ- as it has taken place. दसा० ४, વસ્ત્રિકા અને ચોલપટ આદિ જેમ ઉપગરણું १०१, भग० १६, ६;वव०६, ३७ सम० १०; ધારણ કર્યા હોય તેટલામાત્ર ઉપગરણ ધારીને कप्प० ६, ६३; Page #575 -------------------------------------------------------------------------- ________________ हातस्थित ] श्रदातस्थिज्ज. न०. ( यथातथ्यक ) सूयगडांसूत्रा तेरमा अध्ययननुं नाभ. सूयगडांग सूत्र के तेरहवें अध्याय का नाम Name of the 13th chapter of Sūyagadanga Sūtra. अणुजो० १३१; अहात. श्र० ( यथातथ्यम् ) प्रेम होय तेभ. जैसे का तैसा. Exactly; without the slightest deviation. आया० १, ४, '४, १४०; श्राप जस. त्रि० (यथापर्याप्त) ४२ छ। ५२तुं प्राप्त थमेश नेतेसुं भजेसुं. आवश्यकतानुसार मिला हुआ. Enough; obtained to one's fill विवा० २; ७; नाया० १६; १६; भग० २, ५, ७, १०; अहापडिग्गहिय. त्रि० ( यथाप्रतिगृहीत ) જેટલું લીધું હતું તેટલું; એવું થએલું નહિ छिन्तु प्रथम सीवेस तु तेसुं जितना लिया था उतना ही, कम नहीं. Exactly as much as was taken or got; neither more nor less. भग० २, ५; अहापडिरूवः त्रि॰ (यथाप्रतिरूप) यथायोग्य; Gथित. उचित; यथायोग्य. Proper; ap propriate. नाया ० १ २; ५; १३; १४; १६; भग० २, ५, ६, ३३; राय० २७; विवा ० १; दसा० १०, १; नाया० ध० निर० १, १; अहापणिहिय. त्रि० ( यथाप्रणिहित ) यथा वस्थित यथावस्थित; जैसे का तैसा रहा हुआ. Exactly in the condition in which a thing stands. श्रहापणिहिएहिं गाएहिं " भग० ३,२; दसा० ७, १२; हापरिगहिय. त्रि० ( यथापरिगृहीत) नेवी रीते बीधुं होय तेवी रीते स्वीरे जिस प्रकार लिया हो उसी प्रकार स्वीकार किया हुआ. (Anything ) as accepted; in the manner in which (it) is accepted. भग० २, ५, ११, १२; ( ४६५ ) For Private श्रहापरिणाय त्रि० ( यथापरिज्ञात ) भेटली જગ્યાને માટે કહેવામાં-ક્રમાવવામાં આવ્યું होय तेटली भय्या. जितनी जगह के लिये कहा गया हो उतनी जगह. Room space exactly as ordered. "महापरिण्णायं वसिस्aामो " आया० २, २, ३, ८६ अहापवत्त न० ( यथाप्रवृत्त) अनादि अजथा જે સ્વભાવે વર્તે છે તે સ્વભાવે વર્તનાર; स्वभावान्तरने पामेसुं नहि. अनादि काल से जिस स्वभाव के अनुसार बर्ताव कर रही हो उसी स्वभाव के अनुसार बर्ताव करने वाली वस्तु; स्वभावान्तर को प्राप्त न होने वाली वस्तु. Unchanged in nature;maintaining the nature coming down from times immemorial. क० प० २, ६, ५, ६, पंचा० ३, ६, नाया० ५; - करण. न० (- करण ) भुग्यो 'श्रहापवत्त ' ६. देखो • अहापवत ( [ श्रहाबद्ध , शब्द vide अहापवत्त . ' क० प० ७, ४१; Personal Use Only श्रहापवित्त. त्रि० ( यथाप्रवृत्त) या प्रवृत्तिभां भेटले तेटसु यथायोग्य प्रचलित प्रवृत्ति में जितना चाहिये उतना; यथायोग्य. Proper, appropriate; just as much as is needed. अंत० ५, १; नाया० १६; श्रहापवित्ति. स्त्री० ( यथाप्रवृत्ति ) उचित प्रवृत्ति उचित प्रवृत्ति. Proper action or activity. नाया • ५; —करण. न० ( -करण ) समतिने अनु अध्यवसायविशेष सम्यक्त्व के अनुकूल अध्यवसायविशेष. thought-activity favourable to right faith. क० ० ५,८ श्रहाबद्ध त्रि० ( यथाबद्ध) ले ते भगत यांचेसुदृढ गोवेसुं श्रावश्यकता के अनुसार मज़बूत बांधा हुआ. Strongly Page #576 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अहावादर ] (४६६ ) [ अहारिह fastened; tied; firmly fixed. हो. चारित्र की अपेक्षा से महान् . श्राया० २, २, ३, ६६; Superior by reason of right अहाबादर. त्रि. (* यथाबादर-यथास्थूल ) conduct; superior in asceticism. स्थत स्यूल; on m. स्थूलातिस्थूल; बहुत । वव० ८, १; वेय० ३, १६; नाया० १; मोटा. Very gross. भग० १६, ४; | श्रहारायणियं. अ. ( यथारारिनकम् ) अहाबायर.त्रि०(*यथाबादर-यथास्थूल)। દીક્ષામાં ન્હાના હેટા હોય તેના અનુક્રમને Gो श६. देखो ऊपर का शब्द. Vide અનુસાર; નહાન મહાદાઈ અનુસાર–પ્રમાણે. above. "अहाबायराई कम्माई" भग. दीक्षा की छोटाई बड़ाई के क्रम के अनुसार. ६,1; आया० २, १५, १७६; कप्प० २, २६; In the order of superiority, अहाबीय. न० ( यथाबीज ) भांथा उनी seniority in asceticism.'महारायणि. उत्पत्तियाय तेथीन.जिसमें से वृक्ष की उत्पत्ति यं गामाणुगामं दूइजेजा' आया० २, ३, ३, हो वह बीज. A seed from which a १२८ tree grows. तेसिंघणं अहाबीएणं' सूय. अहारिय. न० (*यथारीत-यथारीति) यथायोग्य २, ३, ४३; रातिराति-यातु पति ने अनुसरी.यथायोग्य अहाबुझ्य. न० ( यथोक्त)ोभ यु हीयतेम; रीति;प्रचलित रिवाज़ के अनुसार. Accord. जैसे का तैसा कहा हुआ. (Any thing) ing to the current method or as said or mentioned. सूय० १, fashion; following the proper १४, २५; method. "अहारियं रीयइ" भग० ५, २; अहाभूत. त्रि. ( यथाभूत ) म हाय तम; अहारिय. त्रि. (यथार्ह ) ययायोय; अथित; तामि. जैसे का तैसा; तात्त्विक. As (it वामी; या२ प्रभार. यथायोग्य; has) happened; true. ठा० १, १; वाजिब; लोकाचार के अनुसार. Proper; अहामग्गं. अ० (यथामार्गम् ) ज्ञान माहिमोक्ष appropriate; in accordance भाने मनुसा२. ज्ञान आदि मोक्ष मार्ग के with prevailing popular अनुसार. Following the path of .opinion. ठा० २, १; knowledge etc. leading to sal- | अहारियं. १० ( यर्यम् )भरिया समिति vation. नाया. १; वव० ६, ३७; भग. शोधाय- वाय तवीरीत. जिस प्रकार से २, १; कप्प. ६, ६३; ( २ ) मोहयि इरिया समिति का पालन हो सके उस प्रकार से. ભાવને પસાર કરીને; ક્ષયોપશમ ભાવનું In the way in which carefulGधन न घरी. औदायिक भाव को दूर ness in walking is preserved. करके; क्षयोपशम भाव का उलंघन न करके. "महारियं रीएजा" पाया० २, ३, २, १२८ crossing or transgressing the दसा० ७, १; stages of destruction and sub- अहारिह. त्रि० ( यथाई ) तुमी. 'अहारिय' sidence of Karma. ots; श६.देखो महारिय'शब्द.Vide 'अहारिय.' अहाराहाणिप्र-य. त्रि. ( यथारानिक ) दसा० १०, ११, वेय. ४, २५; भग०८, यारित्र री अधिः दीक्षा-प्रन्यामा ६; ठा० २, १; वव० १, ३७; Page #577 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अहालंद ] ( ४६७) [ अहासंथड अहालंद. पुं० ( यथालन्द ) 22सा मतने । अहावगासं. . ( यथावकाशम्-यो यस्याમાટે કહ્યું હોય તેટલે વખત; યથાલંદકાળ वकाश उत्पत्तिस्थानं भूमिबीजसंयोगादिर्वा ધન્ય હોય તે પાણીથી ભીનો હાથ સુકાય तदनतिक्रमेणस्यर्थः) Q उत्पत्ति स्थान તેટલે વખત, ઉત્કૃષ્ટ યથાલંદકાળ પાંચ દિવસ होय ते प्रेमारी. जैसा उत्पत्तिस्थान हो उसके અને મધ્યમ યથાલંદકાળ તે બેની વચ્ચે अनुसार. In accordance with the वसत.जितने समय के लिये कहा गया हो उतना source or place of birth. " तेर्सि समय; पानी से भीगा हुश्रा हाथ जितनी देरी में चणं अहावीएणं महावगासेणं इत्थीए "सूय. सूखे उतने समय को जघन्य यथालंद काल २, ३, ४३, कहते हैं और पांच दिन की अवधि तक उत्कृष्ट अहावच्च. पुं० (यथापत्य) पुत्ररथानीय; पुत्र यथालंद काल होता है तथा इन दोनों के समान. पुत्रस्थानीय; पुत्र के समान. बीच का समय मध्यम यथालंद काल ( One ) in the place of a son; कहलाता है. Specified time; the equal to a son. भग० ३, ६;७; minimum Ythālanda time is -अभिरणाय. त्रि. (-अभिज्ञात ) पुत्र that required by a wet hand to समान ऐसी. पुत्र के समान जाना हुमा. get dry; the maximum is five known as, treated as a son. भग. days the medium ranging ३, ७-देव. पुं० (-देव ) पुत्रस्थानीय है; between the two. वेय.२,१; पाया. पुत्रसमान हेव. पुत्र के समान देव. agod २, ७, १, १५६; वव० ४,२१; कप्प० ६, १; looked upon as a son; & god प्रव० १७; equal to a son. भग० ३, ७; ४, ४; प्रहालंदिय. पुं० ( यथालन्दिक) तुम प्रहावरं. श्र० ( अथापरम् ) त्यार 49ी; मी 'अहलंदि' श६. देखो 'अहलंदि' शब्द. alaj. इसके बाद. Again; moreover. Vide 'अहलंदि.' प्रव० ६३१; सूय. १, १, २, २४; दस० ४; महालहुग. त्रि. ( यथालघुक ) अतिलघु | अहाविहि. अ. ( यथाविधि) शास्त्रन न्यायने मति खानी. बहुत छोटा; अत्यन्त लघु. अनुसार; परामर विधिपूर्व. शास्त्र के Very small; very young. सूय. न्यायानुसार; यथायोग्य विधिपूर्वक. In २, २, १८; accordance with prescribed, महालहुय. त्रि० ( यथालधुक) मा l scriptural ceremony. दसा. ५, श६. देखो ऊपर का शब्द. Vide above. ३३, ७, १; नाया• ; दसा० ६, ४; अहास. त्रि. (अहास्य ) २५२हित हास्य महालदुसग. त्रि. ( यथालधुस्वक) Us रहित. Free from laughter; devoid नाना अने 31; हानामा हाना. कुछ ___of laughter. भत्त० १३; छोटा और हलका; छोटे से भी छोटा. Some | महासंथङ. न. ( यथासंस्तृत ) नेता what small and light; smallest. शत पायरेस; शयनयोय.जैसा चाहिये वैसा बि. "देवाणं अहाबहुसगाइं रयणाइं हंता अस्थि" __ छाया हुआ. Properly spread, e.g.a भग• ३, २; वव० ८, ११; ___bed. पाया० २, २, ३, १०२; दसा० ७, १; ६३ Page #578 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अहासंथड ] (४६८) [ अहासुहुम अहासंथड. न० ( यथासंस्कृत) शते ___ भाव. Proper equality; due even ઉપભોગ થઈ શકે તેવી રીતે સંસ્કાર પમાડેલું. handedness. भग० २, १; जिस प्रकार उपभोग किया जा सके उस प्रकार अहासुतं. अ. ( यथासूत्रम् ) सूत्रानुसा२; संस्कार किया हुआ. Properly refined सुत्रमा थु छे ते प्रमाणे. सूत्र के कहे and made fit for use. ठा०३, ४, अनुसार. In accordance with what अहासंविभाग. पुं० ( यथासंविभाग-यथा is given in the Sutras. नाया० १; सिद्धस्य स्वार्थ निर्वर्तितस्याशनादेः पश्चात्क- । ८; भग० २,१; ७, १, १०, १; सम० ४६; र्मादिदोषपरिहारेण विभजनं साधवे दान वव० ६, ३७; कप्प० ६, ६३; द्वारेण विभागकरणं यथासंविभागः ) अहासुयं. अ. (यथाश्रुतम् ) समन्यु ગૃહસ્થ જમતી વખતે, પુરાકર્મ અને પછી हाय तेयु; सामन्याप्रमाणे. जैसा सुना हो वैसा. કર્મ દોષ ન લાગે તેવી રીતે, પિતાના ખોરાક In accordance with what is માંથી “અમુક ભાગ સાધુ પધારે તે વહોરાવું heard; as heard. आया० १, ६, १, એવી ભાવના ભાવવી તે; શ્રાવકનું બારમું વ્રત. १; सूय. १, ६, २; भोजन करते समय पुराकर्म और पश्चात्कर्म दोष न लगे उस प्रकार अपने भोजन में से अहासुहं. अ० (यथासुखम् ) सुमानुसार; अमुक भाग साधु के पधारने पर देने की म पाताने सु५ थाय तेम ४२. जिस रीति भावना करना; श्रावक का बारहवाँ व्रत. से अपने को सुख हो उस प्रकार करना. As The 12 th vow of of a Srāvaka one likes; according as one is pleased. नाया. 1; ५; १२; १४; १६% viz meditating in mind at the time of taking food that भग. १,६; २, १; ५. ६; ६, ३३; १६,५; a portion of it might be given निर० ३, ४: स्य० २, ७, ४०; without incurring any fuult to a अहामुहम. पुं० ( यथासूचम ) निथनी से। Sūdhu if he came up tliere at પ્રકાર:સર્વ સમયવર્ત નિગ્રંથ પઢમ,અપઢમાદિ the time. उवा० १, १; विशेषालित सामान्य निय. सर्व समयअहासच्च. न. ( यथासत्य) परे५२१२।- वत्ता साधारण निर्ग्रन्थ. An ordinary ८५२; यथातथ्य; सान्येसायु. यथार्थ; सत्य; Jaina monk; a class of Jaina वास्तविक. Truly; truthfully. आया. monks to be met with in all १, ४, २, १३१; times. प्रव० ७३३;-कसायकुसील. अहासरिणहियं. अ. ( यथासन्निहितम् ) पुं० (-कषायकुशील ) भनथा सूक्ष्मरीते गुं तेलुं न७५. जितना समीप चाहिने सेवन ४२॥२ (साधु). मन द्वारा सूक्ष्म चाहिये उतना. As near as is nece- रीति से क्रोधादिक का सेवन करने वाला (साधु), ssary; within the necessary ( an ascetic ) harbouring anger limits of proxiinity. नाया० ८; १४ | etc. in the mind in a slight भग० ७,६; diluted form. भगa २५,६;-णियंठ. अहासम्म. अ० (यथासाम्यम् ) पुं० (-निर्ग्रन्थ ) गुयाना सर्व समयमा तेव। समभाव. जितना चाहिये उतना सम- | વર્તમાન નિગ્રંથ; ચરમ સમયાદિ વિશેષ ભેદ. Page #579 -------------------------------------------------------------------------- ________________ हासुमं ] रहित सामान्य निर्ग्रथ. गुणस्थान के सर्व समय में वर्तमान निर्ग्रन्थ; चरम समय आदि विशेष भेदों से रहित सामान्य निर्ग्रन्थ. an ordinary ascetic who is not strictly confined to a particular Gupasthāna. भग० २५, ६; -- पुलाय. पुं० (- पुलाक ) भन्थी ज्ञान महिना अतिચારી સેવી સંયમને નિ:સાર અનાવનાર (साधु). मन से ज्ञान आदि का अतिचार सेवन कर संयम को निःसार बनाने वाला साधु ). an ascetic frustrating the object of asceticism by harbouring in mind thoughts of violation of right knowledge etc. भग० २५, ६;——बउस पुं० (- बकुश) શરીર સંબંધી કે ઉપગરણ સંબંધી કિંચિત્ होप लगाउनार ( साधु ) शरीर सम्बन्धी 'अथवा उपकरण सम्बन्धी किंचित् दोष लगाने वाला (साधु) a person who incures a slight fault in the matter of his implements or his body. भग० २५, ६; ( ४६६ ) हासुमं. अ. ( यथासूक्ष्मम् ) होते सूक्ष्म-मारी. जितना चाहिये उतना सूक्ष्म. As fine as is necessary; as fine as is needed. नाया० १; भग० ३, १; २५, ६, कप्प० २, १६; जं० प० ३, ६८; हि. पुं० ( हि ) सर्प, साथ; नाग सर्प; सांप. A serpent. "से किं तं अही ? अही दुविहा पण्णत्ता, तंजहा -दव्वियकरा य मउलियो य " पन्न० १; अणुजो ० १३१; जं० प० सू० २, ३, २४, उत्त० ३६, १८० जीवा ० १; पिं० नि० २००; नाया० १; भग० ६, ३३; पंचा० २, २२; - दड न० (-दष्ट ) सर्प हंश ( उंश ). सर्प दंश a serpentbite. "" अहिदट्ठाइस याइं वज्जयंतीह तह से पंचा० १८, २७:- मड. पुं० (- मृत) भरेला सर्पनुं शरीर; सर्पनु २. मरे हुए सर्प का शरीर a dead body of a serpent. नाया० ८ ६; १२; उत्त० ३४, १६; विवा० १, १ - सिलागा. बी० ( - शलाका ) में तरेहना मुली सर्प एक तरह का मुकुली सर्प. a kind of serpent. पन० १; [ श्रहिंसा अहि. पुं० ( अत्रिक ) हांस; धार धार. Edge. राय. १५६; हार. पुं० (अधिकार ) अधिर है ६ ।. अधिकार; ओहदा; पद. Authority; high post. पिं० नि० ८६; श्रहिंस. त्रि० ( श्रहिंसक ) हिंसा न २नार; પ્રાણિના વધ ન કરનાર; બીજા કાઇને દુઃખ न व्यापार हिंसा न करने वाला; किसी प्राणी को दुःख न देने वाला. ( One) who does not kill or injure or give pain to another. पण्ह २, १; श्रहिंसया. स्त्री० (श्रहिंस्रता-अहिंसा) अहिंसा; हिंसाना भाव अहिंसा; हिंसा का अभाव. Absence of killing or injuring; state of being free from the sin of killing. जं सोच्चा पडिवजंति, तवं खंतिम हिंसयं " उत्त० ३, ८; अहिंसा. स्त्री० ( श्रहिंसा ) अहिंसा; प्राणिना वधनासभाव; वहया. अहिंसा; प्राणिवध का अभाव; जीवदया Mercy towords living beings; non-injury; nonkilling. दस० १, १६, ६ सूय० १, १, ४, १०; पंचा० ७, ४२ – समय. पुं० ( - समय ) अहिंसाप्रधान आगम; अहिंसाने प्रधानले दर्शावनार शास्त्र श्रहिंसा की प्रधानता से उपदेश देने वाला शास्त्र & scripture principally inculcat For Private Personal Use Only " Page #580 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अहिंसित ] (५००) [ अहिगय ing non-injury and non-killing. manas of a Sravaka; service, सूय. १, ११, १०; politeness of behaviour etc. अहिंसित. त्रि. ( अहिंसित ) ने भार- " अभिगमेण अभिगच्छंति" ओव० वामां न भावते. जिसे मारा न जाय वह. अहिगम. पुं० (अधिगम ) नुसा“अधिगम" Not injured; non-killed. सूय. श६. देखो “ अधिगम" शब्द. Vide १, १, ४, १ " अधिगम." ठा० ७, दसा. ६, १३; विशे. अहिक. त्रि. (अधिक) अधि; विशेष. २६५; १०८; क. प० २, १०२-रुड. अधिक; विशेष. More; additional. पुं० (-रुचि) Bहेश सालवायी थोडं अणुजो० १२८ સમ્યકત્વ (સમકિત); સમ્યકત્વનો એક अहिकरण. न० (अधिकरण ) नु। 'अधि १२. उपदेश सुनने से उत्पन्न हुआ सम्यक्त्व; गरण' श६. देखो ‘अधिगरण ' शब्द. सम्यक्त्व का एक भेद. right faith enVide " अधिगरण." " भिक्खू य अहि- gendered dy hearing a reliकरणं कह सं अहिकरणं अविनोसमित्ता gious sermon. प्रव० १४५; नो से कप्पइ गाहावइकुलं " निसी० १०, ४; अहिगमश्रो. अ. ( अधिगमतस्) तीर्थ४२ Vअहिक्खिव. धा. I. ( अधि+क्षिप् )। माहिनी सभी धर्म श्रवण ४२पाथी. तीर्थ ति२२४॥२ ४२वी; अपमान २j. तिरस्कार | कर श्रादि के समीप धर्म श्रवण करने से. करना; अपमान करना. To insult; to Through hearing religion ex. show contempt. plained by Tirthankaras etc. अहिक्खिवइ. उत्त० ११, ११, विशे० २६७५; अहिक्खेव. ० ( अधिदेप ) नि. अहिगमय. त्रि. (अधिगमक ) अर्थने मातानिन्दा. Censure. पण्ह. १, २, वना२; अर्थ को बताने वाला. (One) who अहिग. त्रि० (अधिक ) नुमे। “अधिक" explains the meaning. विशे०५०३: श६. देखो 'अधिक' शब्द. Vide 'अधिक'. अहिगय. न. (अधिकृत) मा “अधिगय" पंचा० ३, १४;-पदाण. न० (-प्रदान) श६. देखो 'अधिगय' शब्द. Vide " अधि४२।५ ७२तां अधि: हे ते. ठहराव से अधिक गय." विशे० १२०; देना. giving more than what is अहिगय. त्रि. (अधिगत ) क्षा सेवानी settled by contract or agree साथै सी॥२ अरेस. दीक्षा लेने के साथ स्वीment. पंचा० ७, २१; कार किया हुआ. Accepted at the अहिगत्त. न० ( अधिकत्व ) अधि५j. time of taking Diksa. पंचा०२,२३; अधिकता. State of being more or पन्न. १; उत्त० २८, १७;-जीव. पुं. additional. पंचा० ३, १४; (-जीव)ो आत्मस्वरूप एयुंछते; अहिगम. पुं० (अभिगम) या२; श्रावना हाक्षा सेवाने योग्य 94. जिसने अात्मस्वरूप पांय अभिगमनमानी गमे ते थे. उपचार; को जान लिया हो; दीक्षा लेने के योग्य जीव. श्रावक के पांच अभिगमनों में से कोई भी एक. one who has known the real Any one of the five Abhiga- | nature of a soul; a soul fitted to Page #581 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अहिगयर ] (५०१) [ अहिज take Dikṣā i. e. enter the । 'मधिगार. " सु. च० २, ५५४; पिं० नि. ascetic order. पंचा• २, २३-जीवा- । ६८; ओघ. नि. ४.६; प्रव० १; विशे०६; जीव. त्रि. (-जीवाजीव-अधिगतौ सम्य- | अहिगारि. पुं० ( अधिकारिन् ) अधिकारी. ग्विज्ञाती जीवाजीवौ येन स तथा ) 04, } __ अधिकारी. One who has got an 10 माहवय तत्व ना२. जीव, authority, a right etc. प्रव. ६४; अजीव आदि नौ तत्त्वों को जानने वाला. अहिगिच्च. सं० कृ० अ० (अधिकृस्य) प्रतीत (one ) who knows the nine रीने. प्रतीति-यकीन करके. Having categories viz soul, matter | confided. भग० १, १;पंचा० १३, ३७; etc. राय. भहिच्छत्ता. स्त्रो. (अहिच्छत्रा) गजशनी अहिगयर. त्रि० ( अधिकतर) अत्यंत अधि.. भुस्यनगरी. जंगल देश की मुख्य नगरी. The बहुत ज्यादह. Much more; much | principal city of the country in excess. पंचा० १, ५:-गुण. पुं. named Jangala. " चंपाए गयरीए (-गुण) पधारे श्रेष्ठ गुण. अधिक श्रेष्ठ गुण. / उत्तरपुरथिमे महिछत्ता नामं णयरी होत्या" a superior quality. पंचा० १, ३, ४; नाया. १६; १५; प्रक० १६०२पन. अहिगरण. न (मधिकरण) नुमा “ अधि- १;-एयरी. बी. (-नगरी) । सो गरण" शम. देखो “ अधिगरण " शब्द. श६.दंखो ऊपर का शब्द. vide above. Vide"अधिगरणा."जं०प०३,६३, प्रव. नाया. १५; २८३; पंचा० १, २४; कप्प० ६, ५८; राय• अहिजाय. त्रि० (अभिजात ) मुलीन; या २२४, ११५; दसा. १, १३; विशे० २२६० गमा उत्पन्न यथे. कुलीन; ऊंचे कुल में वेय. १, ३३, ३, २३; पि०नि० १६६; ५०६; पैदा हुआ. Nobly born. “ अहिजायं सूय. १, २, २, १६; भग० २, ५, १६, १; महक्खमं " भग. ६, ३३; अहिगरणिया. स्त्री० (अधिकरणिकी) नुसा | Vअहिज. धा• I. (अधि + इ ) अध्ययन • अधिगरणिया ' श६. देखो 'अधिगर- ३२; मा. अध्ययन करना; पढ़ना. To णिया' शब्द. Vide"अधिगरणियां."भग. study. १, ८, ३, ३, ८, ३; सम० ५; पत्न. २२; / अहिजइ. नाया. १, ५; १६; भम० २, 1; श्राव० ४, ७ , ३३११, ११; १६, ८; १८, अहिंगरणी. स्त्री. (प्रधिकरणी ) मे। २; वव. ३, १०, ११; 'अधिगरणी' श६. देखो 'अधिगरणी' अहिज्जति. नाया. १६; सय १,८,४; शब्द. Vide “ अधिगरणी. " भग० ६, पाहिजेजा. वि. भग. २५, ६७ १; जं. ५०-खोडी. स्त्री० (-खोडि) थाहजिस्सामि. वव० ३, १० લાકડામાં એરણ બેસાડેલી હોય છે તે લાકડું, अहिजिट. हे. कृ. दस०४, जिस लकड़ी में ऐरन लगी हुई हो वह अहिज. सं. कृ. “अहिज वेए परिविस्स लकड़ी. a piece of wood in which विप्पे " उत्त० १४, १, १२, १५; anvil is fixed. भग. १६, १; अहिजिसा. सं. कृ. नाया०८; १२; १५; अहिगार. पुं० (अधिकार) मे 'अधिगार' दस०६,४, २, ३, भग. २,१3 श६. देखो 'भधिगार' शब्द. Video, उत्त.६, १०; Page #582 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अहिजश्र ] (५०२) [ श्रहितत्त अहिजऊण. सं. कृ. सु० च० १, २३०; | श्रहिहि. त्रि० ( अधिष्ठातृ ) अनुटान ४२नार. अहि जि-ज-इत्ता. सं० कृ० नाया० १; भग० अनुष्ठान करने वाला. ( One ) who २, १;६, ३३, ११, ११, १८, २; does or performs. " सज्झायजोगं च अहित्ता. सं. कृ. सूय. १, १२, ६; सया अहिट्ठिए "दस० ८, ६२; श्रही. सं. कृ. विशे० ५६३, अहिद्विश्र. त्रि. (अधिष्ठित ) निवास रेस; अहिजंत. व. कृ. उत्त० २८, २१; पन्न० १; 1 २९स. निवास किया हुआ; रहा हुआ. प्रव० ६६८; Resorted to; having an abode अहिज. त्रि. (अध्येतृक ) ॥ in; remaining. “ एगतमहिष्ठि भो 'अहिज्जग 'श६. देखो' अहिज्जग' शब्द. भयवं" उत्त०१, ४,(२)वश थर; Vide “अहिनग." वव. ३, १०; तामे था. वशीभूतः वश हुआ. come under control. " राजाहिट्ठिया " अहिजग. त्रि. (अध्येतृक ) लागुना२, ५४ । नाया. १४; -अध्ययन ना२. पढ़ने वाला. (One ) who studies. “ दिहिवायमहिजगं" हिटिजमाण. व. कृ. त्रि. (अधिष्ठीयमान) या भए रातुं. आक्रमण कराता हुआ. दस० ८, ५०; Being invaded. ठा० ४, १; अहिझियत्ता.स्त्री० (*अभिध्यितता-भिध्या अहिणव. त्रि० (अभिनव) नवा; नवीन गुरलोभः सा सजाता यत्र स भिध्यितः, न पाणी. नया; नये गुणों वाला. New; भिघियतोऽभिध्यितस्तस्य भावस्तत्ता ) fresh. राय. समान; सोलना समाय. लोभ का अभाव. अहिणिबोह. पुं० ( अभिनिबोध ) भतिजान. Absence of greed or avarice. मतिज्ञान. Matijnana; knowledge भग० ६, ३; derived through the five Vश्रहिह. पा. II. (अधि + स्था) नुमो senses and the mind. (२) मति 'अघिट्ट' धातु. देखो · अधि? ' धातु. Vide जानना यावरणनो क्षयोपशम. मतिज्ञान के " अधि?." आवरण का क्षयोपशम. the destruction अहिढेइ. “जे भिक्खू स्यहरणं अहिटे" and subsidence of the निसी० ५, २२; १२, ६; obstacles of Matijnana. पन्न० २६; श्रहिट्रिनइ. निसी० ५, ७८; अहिराण. त्रि० ( अभिन्न ) ३, न भिदा अहिट्ठए. वि. उत्त० ३४, ६१; हुआ. Unbroken; unpierced.पंचा अहिट्ठिए. वि० सूय० १, २, ३, १५; | ११, ३८;-गंठि. त्रि. (-प्रन्धि ) नो दस० ६, ४, १; राषिनी मरमत गांड हानथा ते. जिसने अहिट्टित्तए. हे • कृ० वेय० ३, ३; वव० ८, ८; राग द्वेष की मजबूत गांठ नहीं भेदी बह. अहिट्ठाण. न. (अधिष्ठान ) मेस; पाश्रय (one) who has not broken or ४२३ ते. बैठना; आश्रय लेना. Sitting; pierced the hard tie of passion taking resort to. प्रव० ८८६;(२) ४; and hatred. पंचा० ११, ३८; गुहा प्रश; मेसी. बैठक; गुदा प्रदेश. the अहितत्त. त्रि. (अभितप्त) अति पामेला; hips. ओघ० नि० भा० ७६; तपेसतात यन्मेसो. अति पीडित; बहुत तपा Page #583 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अहिताव ] (५०३) [ अहियास हुआ. Greatly afflicted; greatly हिवस. अधिक दिन. an additional heated. उत्त० २, १; day. ठा० ६;--पिच्छणिम्ज. त्रि. अहिताव. पुं० ( अभिताप ) १२भी; ता५. (-प्रेक्षणीय) अधिः । साय. खूब गर्मी; ताप. Heat. “पुढे गिम्हाहितावेण" देखने योग्य. worthy of being partiसूय० १, ३, १, ५; cularly seen or observed. कप्प. अहित्ता. सं० कृ० अ० ( अधीत्य ) मशीन; ४, ६३; -पोरिसीय. त्रि० (-पौरुषीक) ५४न ४२रीन. पढ़कर. Having studied. पुरुष अभार ४२त अधिर. पुरुष प्रमाण से “ अटुंगमेयं बहवे अहित्ता, लोगंसि जाणंति ज़्यादह. more than is natural to man. " कुंभी महंताहियपोरिसीया, अणागताई" सूय० १, १२, ६; समूसिता लोहियपूयपुरणा" सूय. १, ५, अहिनव. त्रि. (अभिनव ) मी 'अहिणव' १, २४;-मंडल. पुं० (-मण्डल) अधि: श६. देखो 'अहिणव' शब्द. Vide “अ भंड-भांडी. अधिक मंडल-घेराब. an हिणव." पिं० नि० १८०; additional or a larger circle. नाया• अहिमायदंसण. त्रि० (अभिज्ञातदर्शन ) १०;-वरण. पुं० (-वर्ण) अधि: वर्ष-२॥. અભિજ્ઞાત-સંમત છે દર્શન જેનું તે; શાંત. ज़्यादह रंग. more colour; deeper. जिसका दर्शन अभिज्ञात-सम्मत हो. वह; शांत. नाया० १०; Of a calm, agreeable appear अहिय-श्र.त्रि० (अहित) अहित ४२ ना२.अहित ance; ( one ) whose sight is करने वाला. Injurious; harraful. agreeable. आया० १, ६, १, ११; दसा० ६, १; ४, ७, १२, ६, १२; अहिमर. पुं० (अभिमर--अभिमुखाः सन्तो नि सम० ३०; सूय० १, १, २, ६; (२) यन्ते परान मारयन्ति वा येतेऽभिमराः)खामे पुं० मक्षित मसुम. श्रहित; असुख. २खीने भरे अथवा भारे ते. सन्मुख रहकर मरने, uneasiness; harm. अाया० १, १, २, मारने वाला.(One) who stands face १६; १, ३, १, १०६; दस० ६, १,४;-गाto face and kills or is killed. विशे. मिणी. स्त्री० (-गामिनी) अहितकारी १७६३; परह० १,३; ओघ० नि० भा० २५; भाषा. अहितकारी भाषा. injurious, अहिय-अ. त्रि० ( अधिक ) अधि:; धारे; pernicious speech. दस० ८, ४८; विशे५. अधिक; ज़्यादह; विशेष. More; अहिययर. त्रि० (अधिकतर ) मतिषy; additional. उत्त० ३४, ३४; ओव० ३०; अणुजो० १३४; नंदी० १२; पिं० नि० २२६; | अतिशय अधि-वधारे. बहुत ज़्यादह. Too much; excessive. सु. च० २, ३५८; ३२७; नाया.१; विशे० १३४;भग०७,६,११, -वरण. पुं०(-वर्ण) अतिशय अधि: रंग. ११; २४,१;कप्प०३, ४०, ४, ६२; क०गं०४, बहुत ज़्यादह रंग. too much colour; ४१; जं. प० ४, ६, ७, १३२; प्रव० ८२१; -खंति. स्त्री. (-क्षान्ति )अत्यन्त क्षान्ति too deep colour. नाया० १०; अधिक्षमा.अधिक क्षान्ति-क्षमा. greater Vश्रहियास. धा. II. (अधि+आस् ) forgiveness; additional pardon. सन २j; सहन करना. To bear; to नाया० १०;-दिण. पुं० (-दिन ) अधिः | endure. Page #584 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अहियास ] ( ५०४) [ अहिरीमण महियासेइ. पाया० १, ६, ३. १८५; २, मोन ४२ ते. अजाणं होते हुए भी १५, १७६; नाया० ११; जं. भोजन का करना. Taking food in प० २, ३१; अंत० ६, ३, indigestion. ठा• ; अहियासिज्जा. वि. आया. १, ६, २,१९४ अहियासिय. त्रि. (अध्यासित ) परिक्षा अहियासए. वि. दसा. ७, १; उत्त. २, २३; सूय. १, ६, ३०; दस० ५, सहन रेस; 6पसर्ग मातेस. परीषह २, ६, ८, २६; वव. १०, १; श्रादि सहन किया हुआ. (One) who has नाया. १० endured and conquered अहियासिस्सं. भवि० उ. ए. भग० १५, १; troubles, disturbances etc. भग० पहियासित्तए. हे. कृ. आया. १, ५, ४, १५, १;(२)न० (भावे क्तः) सहन ४२y २१५; भग० ६, ३३; ते. सहन करना. endurance; patience. अहियास. पुं० (अध्यास) परिपक्ष पोरे "दवियाण पास भहियासियं" पाया. १, સારી રીતે સહન કરવાં તે; ઉપસર્ગથી ६,३, १८५; ચલાયમાન ન થતાં ચારિત્ર બરાબર પાળવું તે. अहियासिय. त्रि. (अभिकासिक) पधारे परीषह वगैरह का अच्छी तरह सहन करना; ननु; पण पासेनु. बहुत नज़दीकी. उपसर्ग से चलायमान न होकर चारित्र का Very near; in the near; neigh. बराबर पालन करना. Endurance of bourhood. ओघ० नि० ६३३; troubles and difficulties; maintenance of right conduct io. महिरएणसोवरिणय त्रि. (महिरण्यसौवर्णिक) सो, मा परियहरखित. सोना, चांदी spite of disturbances. T ; आदि परिग्रह से रहित. Devoid of such अहियासण. न. (अध्यासन-अधिसहन) worldly possessions as gold, सन १२; सम. सहन करना. Endurance; bearing troubles etc. silver etc. परह० २, ३; सम.७ अहिरि. त्रि. (ग्रहारिन् ) मनिष्ट, अमनोज्ञ, अहियासणया. (*मध्यासनता-अधिसहनता) अनिष्ट:मनोहरता रहित.Not attractive; અધિક સહન કરવું તે; સહનશીલપણું. not charming. “जे य अहिरी जे य सहनशीलता; बहुत अधिक सहन करना. अहिरीमणा" श्राया० १, ६, २, १८३; Patient endurance; great अहिरिश्र. त्रि. (अहीक ) मेशरम; नि४ि . patience. सम० २५; निर्लज्ज बे शर्म. Shameless. पि. नि. माहियासणया. स्त्री. (अहितासनता-अहित- ६३१; मननुकूलमासनं यस्य स तथा तनावस्त- | अहिरीमण. त्रि. (महीमनम् ) शीत, By ता) अनुसासन-मर्नु न भणj ते. આદિ પરિસહ ખમવામાં લાજ ન રાખનાર. अनुकूल प्रासन-बैठक का न मिलना. Not शीत, उष्ण आदिक परीषह सहन करने में getting a proper, agreeable लज्जा न रखने वाला. ( One ) not seat. ठा०१७ feeling ashamed of patiently अहियासण्या. सी० (अध्यशनता-अध्यशन- enduring of the troubles of cold, मधिकभोजनमेवाथ्यशनता ) 0 ७i heat etc. माया० १, ६, २, १५३; Page #585 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अहिलसंत ] ( ५०५) [ अहिसक्कण अहिलसंत. व० कृत्रि. (अभिलषत् ) -01- स्वामी; मालिक; धनी. Owner; lord; समिसापा ४२ते. इच्छा-अभिलाषा करता | king. विशे० १०५५; हुभा. Wishing; desiring. सु० | अहिवइ. पुं० (अधिपति ) म अहिव.' च० , ८१; श६. देखा 'अहिव' शब्द Vide 'पहिव.' अहिंला. स्त्री. (महल्या) अश्या नामनी नाया० ८; १७; राय. १६३७; जं. प. मेसी, बोने भाटे युययुं तु. अहल्या ४, ११५; उत्त. ११, १६; भग• ३, नाम की एक स्त्री, कि जिसके लिये युद्ध हुआ १, १२, ६; परह. १, ४; कप्प०३, १३; था. A woman of the name of -जंभग. पुं० (जिम्भक-जम्भकाधिपति) Ahalyā for whom a war was वताना अधिपति. जंभक देवों का अधिपति. the lord of the waged. परह० १, ४, अहिलाण. न० (महिलान-खलीन) यो; Jrimbhaka gods. भग० १४, ८; साम. लगाम. A bridle; reins. श्रोव. Vश्रहिवड. धा• I. (अधि+पत् ) साप. ३१; जं. प. ३; नाया• ४; १७, शाना. To conne. अहिवति. भोघ. महिलाव. पुं० (अभिशाप) श या२९); नि. १ या२ यश तेव। श६. शब्द का उच्चा अहिवडंत.ब. कृ. वि. (अभिपतत्) सन्मुम मावतो. सामने प्राता हुमा. Coming रण; उच्चारा जा सके ऐसा शब्द. Pronunci towards. गच्छा .१ ५; ation of a word; a word that can be pronounced. ठा. २, ३; प्रव. अहिवासण. न. (अधिवासन ) सुधि व२तु १२१४;-इत्थी. स्त्री०(-सी) श व्या ७iपी ते. सुगन्धित वस्तु का छिरुकना, ૨માં સ્ત્રી; સ્ત્રી જાતિનો શબ્દ, જેમ સાલા, Sprinkling with a fragrant भाणाया.तीलिंग शब्द,यथा शाला, माला substance. पंचा० ८, २१; af. A word in the feminine अहिसंधारण. न० (अभिसन्धारण ) मलि प्रायमांधा-धा२९॥ ४२वी ते.अभिप्राय निश्चित gender. सूय नि• १, ४, १, ५६; करना; धारणा करनी. Act of formअहिलास. पुं. (अभिक्षाप-प्रभिलषनमभि ing a definite idea or opinion. लप्यते वा) ४२७। अभिसापा.इच्छा; अभिला पंचा• ६, ३६; पा. A desire; a wish. क. गं. १, २२; अहिसक्कण. न. ( अभिष्वष्कन ) याना अहिलासि. त्रि. (अभिखापिन् ) पाणी; સમયને ઉલંઘીને તે ક્રિયા કરવી છે, જેમ अमितापाया. इच्छा वाला; भभिलाषा ચરીને સમય મધ્યાહ્નકાળ નિયત હોવા वाला. ( One ) having a wish; છતાં કલાક બે કલાક મોડા ગોચરીએ જવું તે. desirous. विशे० ४; किसी क्रिया के नियमित समय का उलंघन अहिलोय. न. (अभिलोक-अभिलोक्यते. करके वह क्रिया करना, जैसे भिक्षा का ऽवलोक्यते यत्र तदभिलोकम् ) उन्नत समय मध्याह्न काल निश्चित होने पर भी घंटे स्थान. उन्नत स्थान. A lofty or दो घंटे देरी से भिक्षार्थ जाना. Doing a elevated place. परह. २, ४, thing after the appointed time अहिव. पु. (अधिप) २वामी; अधिपति; घet. I has lapsed, e. g. going to beg Page #586 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रहिसह ] food in the afternoon when the time fixed for it is mid-noon. ओष० नि० भा० २१६ ( २ ) आसपास धुं ते. आसपास चारों ओर कूदना. jumping about; leaping to and fro प्रव० १५७; अहिसह. न० श्रधिसहन ) सन १२ते. सहन करना Act of bearing or enduring. ठा० ६: अहिसि. हु-भू भा० भूत० तृ० ब० ( अभूवन् ) मो' हु ' धातु. देखो 'हु ' धातु. Past tense 3rd person of ' भ्रू' videthe root' हु. 'एतीए सम्बसत्ता सुहिया खु हिसि तंमि कालंमि " पंचा० ६, २०; afèfèay. 7° ( mininsaa) eld-24 3 66 भिषे: उपरथी पाणीनी धार सिंथवी ते स्नान; अभिषेक; ऊपर से पानी की धारा डालना. Sprinkling of water from above. सम० प० १६३; ( ५०६ ) अहिमित्त त्रि० ( श्रभिषिक्त) सन्याभिषे रेल. राज्याभिषेक किया हुआ. Appointed as a king;(one ) crowned as a king with coronation ceremony. सु० च० १५, ८२; अहीउं. सं० कृ० प्र० ( श्रधीत्य ) लगीने; पठन पुरीने पढ़कर. Having read or studied. विशे० ५६३; हीण. त्रि० (अधीन - अधिकः स्वायत्त इनः स्वाधीनः ) स्वाधीन स्वाधीन Selfdependent पण्ह०२, ४: विशे० ६३: श्रहीण. त्रि० ( श्रहीन ) अविस संपूर्ण; हीनताथा रहित अविकल संपूर्ण; हीनता से रहित. Full; perfect; not defective. नाया० १: ७ ८; १२; १६; उत्त० १०, १७ भग० २६, १; अणुत्रो० १३; [ हुणा श्र० - श्ररित. त्रि० (- अतिरिक्त ) डीन नहि ते अधिक नहि. हानता और अधिकता से रहित; यथार्थ. Neither more nor less; neither defective nor excessive निसी ० २०, ११: – पचिदिय न० ( पञ्चेन्द्रिय) पूरेपूरी पां हान्द्रियो मे (शरीर ). संपूर्ण इन्द्रियों वाला (शरीर ) . ( a body ) having all the five senses. नाया० १८; श्रहीय. धा० I ( अधि + इ ) लागुपुंः पहन २; अध्ययन २. पढ़ना; अध्ययन करना. To study; to learn. श्रीयइ. विशे० ३१६६; अहिस्सं. भवि० प्रव० ७८६ For Private श्रहीय. त्रि० ( श्रधीत ) असेल पहन रेल. पढ़ा हुआ. Studied; learned प्रव० ५.३०; अहीरग. न. ( अहीरक-छिद्यमानस्यैव न विद्यन्ते हीरिकास्तन्तुलक्षणा मध्ये यस्य तदहीरकम् ) तंतुरहितः नेता रेसा न पडे ते तन्तु रहित; जिसमें छेदन भेदन करते समय रेसा न निकले वह. Anything having no fibers in it. प्रव ० २४४; श्रहीलणिज्ज. त्रि• (* श्रही लनीय प्रशंसनीय ) पालुवा साय; स्तुत्य प्रशंसनीय; स्तुति करने योग्य. Praiseworthy; meritorious. उत्त० १२, २३; अहुणा. अ० ( अधुना ) मा सद्य; या घडी अभी: सद्यः; इसी समय. Now; just now. उत्त० ५, २७; निसी० १७, ३०; भग० ३, २, ५, ६, - उवलिप्त. त्रि. ( - उपलिप्त ) तरतनुं सीपेसु. अभी का लिपा हुआ. freshly smeared; smeared just a little time back. दस० %, Personal Use Only Page #587 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अहे ] ( ५०७ ) १, २०; २१;–उबवन्न. त्रि० (** -उपपन्न उत्पन्न ) तत्ाणना उत्पन्न थमेस. तत्काल का उत्पन्न. born at that very moment; freshly born. ठा० ४, ३; भग० ३, १; १६, ५; राय० २४८ - धोय. त्रि० (-धौत) तत्क्षणनुं धोवशु को शस्त्र परिएत - भक्त्ति न थयुं होय ते. अभी का धुला हुआ; जो अचित्त न हुआ हो वह freshly washed; not freed from tient beings. "अहुणाधोयं विवजए" दस० ५, १, ७५;–भिन्न. त्रि० (-भिन्न ) तत्हाणना पुटेल; नवां अंकुर उगेल. तत्काल का फूटा हुआ; नया अंकुर उगा हुआ. freshly sprouted up आया० २, ३, १, १११; sen अहे. अ० (अधस् ) नीथे; अधे नीचे. Below; beneath. " हे वयइ कोहेणं, माणेण श्रहमा गई " उत्त० ६, ५४; ३६, ५०; विशे० ४३०; जं० प० २, ३१ सू० १, १, २, ८, १, ३, ४, २०; पि० नि० £5: वैय० ४, २४९ दस० ६, ३४; दसा० ६, १; ७, १; नाया० ६ ८ १४; १६; भग० ६, २, ५; ३, १, २, ५, ४, ६, ५८, १७, १ कप्प०५, ११४; १, ८; अहे. अ० ( अथ ) लुओ ' श्रह ' शब्ε. देखो ' श्रह ' शब्द. Vide ' श्रह. ' वेय० २, १०; ठा०३, १; जं० प० ७, १३६; अहे. पुं० ( श्रहेतु) हेत्वाभास; अनुभितिने न साधनार हेतु . हेत्वाभास; अनुमिति को सिद्ध न करने वाला हेतु. A fallacious middle term or mark; a middle term that does not prove the conclusion. "पंच अहेउ पण्णत्ता, तंजा - श्रहेऊ ण जाणइ० जाव श्रहेउ छउमस्थमरणं मरइ ” ठा॰ ५, १; सम० अणुजो ० १५१; भग० 2, 9; For Private [ श्रहेतारग अहेउ-य. त्रि० (श्रहेतुक) हेतुरहित; मYन्य; नित्य हेतु रहित; अजन्य; नित्य. Having no cause; eternally existing. विशे० ७०; श्रहेकम्म न० ( श्रधः कर्मन् - विशुद्धसंयमस्थानेभ्यः प्रतिपत्याऽऽत्मानमविशुद्धसंयमस्थानेषु यदधोऽधः करोति तदचः कर्मन् ) જે ભાજન કરવાથી સાધુને અવેગતિમાં વું પડે . તે, આધાકર્મ દોષવાળું ભાન; સાધુને આડારાદિમાં લાગતા આધાઙમેં દાય. जिस भोजन के करने से साधु को अधोगति में जाना पड़े वह आधा कर्म दोष वाला भोजन; साधु को आहार में लगने वाला आधाकर्म दोष. Sin incurred by a Sadhu by Adhakarmi food; food with the fault of Adhakarma lowering down an ascetic in spiritual evolution. " भावं श्रहे करेइ तम्हा तं भावकम्मं " पिं० नि० ६७; अहे काय. पुं० ( अधः काय ) शरीरनो नीयसे। लाग. शरीर का अधोभाग नीचे का हिस्सा. The lower part of the body. सूर्य • ४, १, ३, अहेगाम पुं (अधोग्राम ) नियुं ग्राम नीचे का गाँव. A low village. भग० ६, ७: श्रहेगार परिणाम पुं० ( श्रधोगोरवपरि (ग्राम) में परिशुामना स्वभावथी अपने અધાતિમાં વું પડે છે તેવું ગારવ પિરलाभ; अभिमानवृत्ति जिस परिणाम के स्वभाव से जीव को अधोगति में जाना पड़ता हैं वह अभिमानपूर्ण वृत्ति. Pride which degrades a man to a lower condition of existence. भग० ६, ; हेतारग. पुं० ( श्रधस्तारक ) पिशायनी श्रे तपिशाचों की एक जाति. A species of fiends or goblins. पन० १; Personal Use Only Page #588 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अहेपन्न गद्धरूप (५०%) [अहोणिास अहेपनगद्धरूव. त्रि. (अधःपनगार्द्धरूप. into disorder. "अहेसणिजाई वस्थाई अधोऽधस्तनं यत् पागस्य सर्पस्याई तस्येव जाएजा " श्राया० १, ८, ४, २११%; रूपमाकारो येषां तेऽधःपनगार्द्धरूपाः) सपना | अहेसत्तमा. स्त्री० ( अधःसप्तमी ) तमतमा नीयसा पटानी भास२१-सीधी. सर्प के असा नाभनी सातमीन२७. तमतमा प्रभा नाम नीचे के हिस्से के समान सरल-सीधा. की सातवी नरकभूमि. The seventh Straight like the belly of a hell named Tannatamā Prabhā. serpent. जीवा० ३; राय. "अहेसत्तमाए पुढवीए" ठा. २,४; नाया. महेभव. पु. (अधोभव) रत्नप्रभा माहि ना२- | १६; भग० ३१, ५, ६, रानो भव. रत्नप्रभा आदि नारकी का भव. | अहो. अ० (अहो) माचर्य; विरमय. आश्चर्य Birth of Nárakis like those of विस्मय. An interjection of sur Ratnaprabha etc. पिं०नि० १०१; prise, astonishment. faal. 9; अहेलोग. पु. (अधोलोक ) अधोलो, नीयन। दस० ५, १, १२, ६, २३; अणुजो० १६; सो; पाताणो . अधोलोक; पाताल लोक. नाया. २, ३, १२, १३, १६, भग०३,१3 The lower world; the infernal २; १५, १; १६, ५: (२) हीनता. दीनता. world. भग० ३, ४; जं० ५० ५, ११२; | an interjection of helplessness; अहेलोय. पुं० (अधोलोक) नुस। 'अहेलोग' (3) आमन्त्रण. आमन्त्रण. an inter२१५६. देखो 'अहे लोग' शब्द. Vide 'अहे- jection of address. प्रव. ११२; लोग.'भग० ११,१०; २०,२;-खेत्तणाली. / अहो. अ. (अधस् ) नीय. नीचे. Below; स्त्री०(-क्षेमनाली) अधोलोमांनी त्रस नाही; beneath; lower; down. अणुजो. અલકની વચ્ચે વચ્ચે એક રાજ પ્રમાણ १०३; प्रोव० २१: ३८; भग० ३, २; क्षेत्र. अधोलोक की त्रस नाडी; अधोलोक के अहोअहो. अ. (अधोऽधम् ) नये नये बीचो बीच का एक राजु प्रमाण क्षेत्र. A नीचे नीचे. Below;lower and lower. region in the midst of the पि०नि० १००; infernal world. भग. ३४, १; अहोकंहूयग. त्रि. (अधःकण्डूयक ) अहेवाय. पुं० (अधोवात ) अथोपायु; नायी नालिथी नीये नेणार. नाभी से नीचे हिशानो वायु. अधोवायु; अधो दिशा का वायु. खुजाने वाला. (One ) who scratches The lower wind. 07v, 1; below the navel. भग० ११, १; अहेसणिज्ज. त्रि. ( अथैषणीय) सुधारणा, | अहोणिसं. १० (अहर्निशम् ) रातदिवस; બગાડવા વગેરેના સંસ્કાર વગરનું જે महोरात्र; हमेशi. रात दिन; अहर्निश. Day स्थितिमा हाय ते स्थितिनु. सुधारने और and night; always. " foros रहयाणं अहोणिसं पचमाणाणं " भाजी. विगाइने वगैरह के संस्कार से रहित; जिस स्थिति २८, में हो उसी स्थिति में रहने वाला. ( Any ) अहोणिसि. अ. (अहर्निशम् ) गुमे। 'महोthing in its actual condition; _णिसं' श६. देखो · अहोणिस ' शब्द. . neither set right nor thrown ] Vide " महोयिसं. " विशे• ८३०; Page #589 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अहोदा ] अहोदाण. न० अहोदान ) सारी हद्वान; हहान. आश्चर्यकारी दान; असीम दान. Wonderful act of charity." आगासे अहोदाणं च बुटुं उत्त० १२, ३६; भग० १५, १; अहोदिसा. श्री (अधोदिशा) नीयेनी हिशा; हिशा. नीचे की दिशा; अधोदिशा. The lower quarter. श्राया० १, १, १, २; अहोनिसं. ० ( अहर्निशम् ) रात हिवस. दिन रात Day and night; always. सूय ० २, ४, १०, अहोभागि त्रि० ( श्रधो भागिन् - हतभागिन् ) उभलागी; अभागा; हतभाग्य. Unfortunate; unhappy. सूर्य • २, ३, ५६; अहो मुद्द. त्रि० (अधोमुख - अधोगत्याभिमुखा नि-अधोगतिनयनशीलानि - अधोमुखानि ) अधोगति-नरहिमां स नार अधोगति - नरकादि में ले जाने वाला Leading to hell etc. पिं० नि० १०१; प्रव० ४५२; ६१२ – मल्लग. पुं० ( * - मल्लक-मृत्पात्र) नीचे भोढुं छे भेनुं वे सरावले! नीचे मुख वाला मट्टी का एक पात्र विशेष. a kind of vessel with its mouth pointing downwards प्रव० ६१२; * अहोयरा श्रो. श्र० ( श्रहोरात्रम्) रात हिवस; निरंतर दिन रात; निरन्तर Day and night; constantly. " श्रहोपराओ परितप्यमाणे उत्त० १४, १४; सूय ० १, १३, २; अहोरस न० ( अहोरात्र ) साठे घडी प्रभाना કાળવિભાગ, રાતદિવસ; એક રાત અને એક हिवस. साठ घड़ी परिमित कालविभाग; रात दिन; एक रात और एक दिन. A day and a night. " तिविहे अहोरते, तीते पहुप्पने श्रणागर ठा ३, ४ ठा० २, ४; तंडु० ५; नाया ० ८; भग०५, १६, ७; २५, ५; अणुजो० ११५; १३८; जं० प० २,१८, ३१; ७, १३३; उ० ३६, ११३; प्रव० ६६; "" ( ५०६ ) [ अहोलोअन्य अहोरतिया. श्री० ( होरात्रिकी ) भुखो ' होराइंदिया ' ६. देखो ' अहोराइंदिया' 4 शब्द. Vide " अहोराइंदिया." दसा • ७, ११; अहोरा इंदिया. श्री० ( अहोरात्रन्दिवा ) સાધુની ૧૧ મી પિંડમા, કે જેમાં છઠનું તપ કરવામાં આવે છે અને એક અહારાત્ર પ્રમાણ ગામ બહાર રહી અમુક આસને કાઉસગ્ગ કરવામાં આવે તે ભિક્ષુકની ૧૧ મી ડિમા साधु को ग्यारहवीं प्रतिमा, जिसमें छठ का तप किया जाता है और एक अहोरात्र तक माम के बाहर रहकर अमुक आसन से कायोत्सर्ग किया जाता है. The 11th vow of an ascetic in which the austerity known as Chhatha is performed and religious meditation is practised outside the town in a certain bodily posture for a day and a night. भग० २, १; नामा० १; दसा० ७, १; For Private , अहोराइया. स्त्री० ( श्रहोरात्रिकी ) भुयो अहोराइंदिया शह देखो 'अहोराइंदिया' शब्द. Vide“ अहोराइंदिया." पंचा०१८, ३ श्रहोराई स्त्री० (अहोरात्रिकी ) शिक्षुनी ११ મી ડિમા, કે જેમાં 'છઠનું તપ કરી ગામ हाररावानुं होय छे. भिक्षु की ग्यारहवी प्रतिमा, जिसमें छठ का तप करके गाँव के बाहर रहना पड़ता है. The 11th vow of a monk by which he has to remain outside the town after fasting. प्र० ५५; अहोलो - य. पुं० (अधोलोक) नीयेने ते | 3 પાતાળ લેાક, કે જેમાં સાત નરક આવેલ છે, તે નરકમાં ત્રસનાડીના ભાગમાં પાથડા છે તેના ઉપર નરકાવાસા છે,તેમાં નારકી રહે છે. એકેકી C Personal Use Only Page #590 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अहोलोअ-य] ( ५१०) [ अहोलोअ-य નરકે કેટલા કેટલા પાથડા અને કેટલા નરકા- सातवा नरक सात राजु के विस्तार में है. अधोવાસા છે, તે ચિત્રમાં બતાવેલ છે. પહેલી નરક लोक में नारको, भवनपति, वाणव्यन्तर और એક રાજની, બીજી બે રાજની, એમ એકેક રાજ जम्भक देव रहते हैं, इनके अतिरिक्त पांच વધારતાં,સાતમીનારક સાત રાજના વિસ્તારમાં स्थावर भी रहते हैं. The nether world; છે.અધેલકમાં નારકી, ભવનપતિ, વાણબૂતર the lower world consisting of અને જંભકા દેવતા રહે છે, તે ઉપરાંત પાંચ seven Narakas ( hell) each स्था१२ छे.अधोलोक; पाताल लोक; जहाँ सात separated by a certain number नरक हैं, बस नाडी के भाग में पाथड़े-स्तर हैं, of earth layers. The middle उनके ऊपर नरकावास हैं, उनमें नारकी रहते हैं, portion of this world is known as Trasanādi which is habituएक एक नरक में कितने २ स्तर और कितने २ ated by Nārki beings and नरकावास हैं सो चित्र में बताया गया है । Bhavanpati, Vanvyantara and प्रथम नरक एक राजु का, और दूसरा दो राजु Jrumbhaka gods. अणुजो. १०३ का है, इस प्रकार एक एक राजु की वृद्धि होने पर १४८; पन. २; भग. २, १०॥ -- अहोलोप-अधोलोक. --- त्रिछोलोया--:पापा ३ पृश्यी पिंड नरकायासा १८...सोमन. नरयन्ठा . पाथs/ पृ. ....यो. न.२५००००० पाथडा मा१५००००० ३ पाथडा. पृ. १२०...यो. न.१०.०००. पाथडा ५ पृ.११८..यो. न.३..... पाथडा३ पृ. ६... यो. म.९९९१५ पाथडो१ - पृ.१८...योजन. मरकापासा, walaamitive Page #591 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अहोलोग ] [ अहोहिन अहोलोग. पुं० (अधोलोक ) शुओ। 753 rules of asceticism, e.g. leaving 2.6. देखो ऊपर का शब्द. Vide above. a place at a punctual time etc. ठा. 3, २;-वत्थव. त्रि. (-वास्तव्य) " सुमुट्टिए अहाविहारए " आया. 1, 2' अधोलोमा सना२. अधोलोक में बसने 1, 65; वाला. ( one) residing in the अहोसिर. त्रि. (अधोशिरस् ) तुं मायु nether world (2) स्त्री. अधोसावासी नियुं छे ते. जिसका मस्तक नांचा है वह. शिमारिया. अधोलोक निवासी दिशाकु (One ) with the head low or मारिका. Dishakumarika, living in down ward."अहोसिरा कंटया जायंति" the nether world. नाया• 8; सम० 34; "उजाणू अहोसिरे" नाया. 1: अहोवाय. पुं० (अधोवात )नीया हिशाना वायु. भग० 1, 1; 8, 7; 11, 2, नीची दिशा का वायु. The wind of the | प्रदोदिशा. नि. ( अधोऽवधिक-परमावधेlower quarter. ( 2 ) अधोवायु; रधोवय॑वधिर्यस्य सोऽधोऽवधिकः ) ५२म अधावा; अपानवायु. अपानवायुः अधोवायु. અવધિજ્ઞાનવાળા કરતાં ઉતરતા અવધિ ज्ञानवाणी. उत्कृष्ट अवधिज्ञान वाले से कम the lower wind. पन्न. 1; नाया. 1; दर्जे के अवधिज्ञान वाला. Next or infeअहोविहार. पुं० (अहोविहार ) आश्चर्य 4 / 24 rior to one who has attainded विवार; यथा संपमर्नु अनु४ान. श्राश्चर्य the highest Avadhijnana; कारक विहार; यथोक्त संयम का अनुष्ठान, possessed of an inferior degree Wonderful observance of the of Avadhijnana. राय. 240; इति श्री लीम्बडीसम्प्रदायतिलकायमानपूज्यपाद श्री 1008 श्री गुलाबचन्द्रजित्स्वामिशिष्यश्रीजिनशासनसुधाकर-शतावधानि--पण्डित प्रवरमुनिराज श्री१०८ श्रीरत्नचन्द्रजित्स्वामी विराचते वृहदर्धमागधीकोषे सप्रमाणमकारादिशब्दसङ्कलन समाप्तम्। इति प्रथमो भागः 18 69 LPAPER TA