Book Title: Agam 16 Suryapragnati Sutra Hindi Anuwad
Author(s): Dipratnasagar, Deepratnasagar
Publisher: Dipratnasagar, Deepratnasagar
Catalog link: https://jainqq.org/explore/034683/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ namo namo nimmaladaMsaNassa bAla brahmacArI zrI neminAthAya namaH pUjya Ananda-kSamA-lalita-suzIla-sudharmasAgara-gurUbhyo namaH 000000000000 Agama-16 sUryaprajJapti AgamasUtra hindI anuvAda 90004 11111 69446 anuvAdaka evaM sampAdaka Agama dIvAkara muni dIparatnasAgarajI [ M.Com. M.Ed. Ph.D. zruta maharSi ] Agama hindI-anuvAda-zreNI puSpa-16 Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 16, upAMgasUtra-5, 'sUryaprajJapti' prAbhRta/prAbhRtaprAbhRta/sUtra AgamasUtra-16- 'sUryaprajJapti' upAMgasUtra-5 -hindI anuvAda kahAM kyA dekhe? krama viSaya pRSTha krama viSaya pRSTha 34 35 37 39 40 01 / prAbhRta-1 02 | prAbhRta-2 03 prAbhRta-3 04 | prAbhRta-4 05 | prAbhRta-5 06 prAbhRta-6 | prAbhRta-7 08 | prAbhRta-8 09 / prAbhRta-9 10 prAbhRta-10 | 05 | 11 | prAbhRta-11 | 12 | 12 prAbhRta- 12 15 / 13 / prAbhRta-13 16 | 14 | prAbhRta- 14 17 prAbhRta-15 16 / prAbhRta-16 17 prAbhRta-17 20 - 18 | prAbhRta-18 22 / 19 prAbhRta-19 24 / 20 / prAbhRta-20 41 07 41 42 44 48 muni dIparatnasAgara kRt " (sUryaprajJapti) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 2 Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAbhRta/prAbhRtaprAbhRta/sUtra Agama sUtra 16, upAMgasUtra-5, 'sUryaprajJapti' 45 Agama vargIkaraNa krama Agama kA nAma sUtra krama | Agama kA nAma / sUtra 01 / | AcAra 5 payannAsUtra-2 02 6 payannAsUtra-3 sUtrakRt sthAna 03 AturapratyAkhyAna | mahApratyAkhyAna | bhaktaparijJA taMdulavaicArika saMstAraka payannAsUtra-4 samavAya 05 bhagavatI 29 payannAsUtra-5 payannAsUtra-6 payannAsUtra-7 payannAsUtra-7 06 aMgasUtra-1 aMgasUtra-2 aMgasUtra-3 aMgasUtra-4 aMgasUtra-5 aMgasUtra-6 aMgasUtra-7 aMgasUtra-8 aMgasUtra-9 aMgasUtra-10 aMgasUtra-11 jJAtAdharmakathA 30.1 | gacchAcAra 07 upAsakadazA 30.2 | candravedhyaka 08 payannAsUtra-8 aMtakRt dazA anuttaropapAtikadazA gaNividyA devendrastava payannAsUtra-9 vIrastava payannAsUtra-10 praznavyAkaraNadazA 11 / vipAkazruta 12 aupapAtika 34 nizItha upAMgasUtra-1 bRhatkalpa rAjaprazciya upAMgasUtra-2 vyavahAra 14 / jIvAjIvAbhigama upAgasUtra-3 38 prajJApanA sUryaprajJapti upAMgasUtra-4 upAMgasUtra-5 16 / 39 upAMgasUtra-6 40 dazAzrutaskandha jItakalpa mahAnizItha Avazyaka 41.1 / / oghaniyukti 41.2 piMDaniyukti 42 | dazavaikAlika chedasUtra-1 chedasUtra-2 chedasUtra-3 chedasUtra-4 chedasUtra-5 chedasUtra-6 mUlasUtra-1 mUlasUtra-2 mUlasUtra-2 mUlasUtra-3 mUlasUtra-4 cUlikAsUtra-1 cUlikAsUtra-2 candraprajJapti jaMbUdvIpaprajJapti nirayAvalikA kalpavataMsikA upAMgasUtra-7 18 19 upAgasUtra-8 20 upAgasUtra-9 21 43 uttarAdhyayana upAMgasUtra-10 upAMgasUtra-11 44 nandI puSpikA puSpacUlikA vRSNidazA 24 | catuHzaraNa anuyogadvAra upAMgasUtra-12 payannAsUtra-1 muni dIparatnasAgara kRt " (sUryaprajJapti) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 3 Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 16, upAMgasUtra-5, 'sUryaprajJapti' prAbhRta/prAbhRtaprAbhRta/sUtra 10 [45] 06 muni dIparatnasAgarajI prakAzita sAhitya Agama sAhitya Agama sAhitya sAhitya nAma baksa krama sAhitya nAma mUla Agama sAhitya: 147 6 Agama anya sAhitya:1-1- AgamasuttANi-mUlaM print [49] -1- yArAma thAnuyoga 06 -2- AgamasuttANi-mUlaM Net -2- Agama saMbaMdhI sAhitya 02 -3- AgamamaJjUSA (mUla prata) [53] | -3- RSibhASita sUtrANi 01 Agama anuvAda sAhitya:165 -4- Agamiya sUktAvalI 01 1-1-mAgamasUtragutI sanuvAI [47] | | Agama sAhitya- kula pustaka 516 -2- AgamasUtra hindI anuvAda Net: [47] | -3- Aagamsootra English Trans. | [11] | -4- sAmasUtrasaTI 4rAtI sanuvAI | [48] -5- AgamasUtra hindI anuvAda print [12] anya sAhitya:3 Agama vivecana sAhitya:171 1tavAlyAsa sAhitya -13 -1- AgamasUtra saTIka [46] 2 sUtrAtyAsa sAhitya-2- AgamasUtrANi saTIkaM pratAkAra-11151]| 3 vyAkaraNa sAhitya 05 | -3- AgamasUtrANi saTIkaM pratAkAra-20 vyAkhyAna sAhitya 04 -4-Agama cUrNi sAhitya [09] 5 unalata sAhitya 09 | -5- savRttika AgamasUtrANi-1 [40] 6 aosAhitya-6- savRttika AgamasUtrANi-2 [08] 7 mArAdhanA sAhitya 03 |-7- sacUrNika AgamasuttANi [08] 8 pariyaya sAhitya 04 Agama koSa sAhitya: 149 pUjana sAhitya 02 -1- Agama saddakoso [04] 10 tIrthaM52 saMkSipta rzana -2- Agama kahAkoso [01]| 11 hI sAhitya 05 -3-Agama-sAgara-koSa: [05] 12 dIparatnasAgaranA laghuzodhanibaMdha -4- Agama-zabdAdi-saMgraha (prA-saM-gu) [04] | Agama sivAyanuM sAhitya kUla pustaka Agama anukrama sAhitya: 09 -1- bhAgamaviSayAnubha- (bhUga) 02 | 1-Agama sAhitya (kula pustaka) -2- Agama viSayAnukrama (saTIka) 04 2-Agametara sAhitya (kula -3-Agama sUtra-gAthA anukrama dIparatnasAgarajI ke kula prakAzana 60 RAAEEmunihIparatnasAgaranuM sAhitya | bhuniTIparatnasAgaranu Agama sAhitya [ pusta8 516] tejA pAnA [98,300] 2 bhuniTIparatnasAgaranuM manya sAhitya [huta pusta8 85] tanA husa pAnA [09,270] 3 bhuniTIparatnasAra saMlita tatvArthasUtra'nI viziSTa DVD tanAhula pAnA [27,930] | sbhaa| prAzanohulA 101 + viziSTa DVD hula pAnA 1,35,500 04 25 05 85 5 08 | 03 muni dIparatnasAgara kRt " (sUryaprajJapti) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 4 Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 16, upAMgasUtra-5, 'sUryaprajJapti' prAbhRta/prAbhRtaprAbhRta/sUtra [16] sUryaprajJapti upAMgasUtra-5-hindI anuvAda prAbhRta-1 sUtra-1 arihaMtoM ko namaskAra ho / usa kAla usa samaya meM mithilA nAmaka nagarI thI / Rddhi sampanna aura samRddha aise pramuditajana vahA~ rahate the / yAvat vaha prAsAdIya, darzanIya, abhirUpa evaM pratirUpa thI / usa mithilA nagarI ke IzAnakoNa meM mANibhadra nAmaka eka caitya thA / vahA~ jitazatru rAjA evaM dhAriNI rANI thii| usa kAla aura usa samaya meM bhagavAna mahAvIra vahA~ padhAre / parSadA nIkalI / dharmopadeza huA yAvat rAjA jisa dizA se AyA usI dizA meM vApasa lauTa gyaa| sUtra -2 usa kAla - usa samaya meM zramaNa bhagavAna mahAvIra ke jyeSTha ziSya indrabhUti the, jinakA gautama gotra thA, ve sAta hAtha UMce aura samacaturasra saMsthAnavAle the yAvat usane khaa| sUtra-3-7 sUrya eka varSa meM kitane maNDaloM meM jAtA hai ? kaisI tiryag gati karatA hai ? kitane kSetra ko prakAzIta karate haiM ? prakAza kI maryAdA kyA hai ? saMsthiti kaisI hai ? usakI lezyA kahA~ pratihata hotI hai? prakAza saMsthiti kisa taraha hotI hai? varaNa kauna karatA hai? udayAvasthA kaise hotI hai? pauruSIchAyA kA pramANa kyA hai ? yoga kisako kahate haiM ? saMvatsara kitane haiM ? usakA kAla kyA hai ? candramA kI vRddhi kaise hotI hai ? usakA prakAza kaba bar3hatA hai? zIghragativAle kauna haiM ? prakAza kA lakSaNa kyA hai ? cyavana aura upapAta kathana, uccatva, sUrya kI saMkhyA aura anubhAva yaha bIsa prAbhRta haiN| sUtra-8-9 muhUrtoM kI vRddhi-hAni, arddhamaMDala saMsthiti, anya vyApta kSetrameM saMcaraNa, saMcaraNa kA antara pramANa-avagAhana aura gati kaisI hai ? maMDaloM kA saMsthAna aura usakA viSkambha kaisA hai ? yaha ATha prAbhUtaprAbhUta pahale prAbhRta meM haiN| sUtra-10-11 prathama prAbhRta meM ye unatIsa paramatarUpa pratipattiyA~ haiM / jaise kI- cauthe prAbhRtaprAbhRta meM chaha, pA~cave meM pA~ca, chaThe meM sAta, sAtave meM ATha aura AThaveM meM tIna pratipattiyA~ haiM / dUsare prAbhRta ke pahale prAbhRtaprAbhRta meM udayakAla aura astakAla Azrita ghAtarUpa arthAt paramata kI do pratipattiyA~ haiM | tIsare prAbhRtaprAbhRta meM muhartagati sambandhI cAra pratipattiyA~ haiN| sUtra-12 sarvAbhyantara maNDala se bAhara gamana karate hue sUrya kI gati zIghratara hotI hai / aura sarvabAhya maMDala se abhyantara maMDala meM gamana karate hue sUrya kI gati manda hotI hai / sUrya ke 184 maMDala haiM / usake sambandha meM 184 puruSa pratipatti arthAt matAntararUpa bheda haiN| sUtra-13 ___ pahele prAbhRtaprAbhRta meM sUryodayakAla meM ATha pratipattiyA~ kahI hai / dUsare prAbhRtaprAbhRta meM bhedaghAta sambandhI do aura tIsare prAbhRtaprAbhRta meM muhUrtagati sambandhI cAra pratipattiyA~ haiN| muni dIparatnasAgara kRt " (sUryaprajJapti) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 5 Page 5 Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 16, upAMgasUtra-5, 'sUryaprajJapti' prAbhRta/prAbhRtaprAbhRta/sUtra sUtra-14-17 dasaveM prAbhRta ke pahale prAbhRtaprAbhRta meM nakSatroM kI AvalikA, dUsare meM muhUrttAgra, tIsare meM pUrva pazcimAdi vibhAga, cauthe meM yoga, pA~cave meM kula, chaThe meM pUrNamAsI, sAtaveM meM sannipAta aura AThave meM saMsthiti, navameM prAbhRtaprAbhRta meM tArAoM kA parimANa, dasave meM nakSatra netA, gyArahave meM candramArga, bArahave meM adhipati devatA aura terahave meM muhUrta, caudahave meM dina aura rAtri, pandrahave meM tithiyA~, solahave meM nakSatroM ke gotra, sattarahave meM nakSatra kA bhojana, aTThArahave meM sUrya kI cAra-gati, unnIsave meM mAsa aura bIsave meM saMvatsara, ekavIsa meM prAbhRtaprAbhRta meM nakSatradvAra tathA bAIsave meM nakSatravicaya isa taraha dasaveM prAbhata meM bAIsa adhikAra haiN| prAbhRta-1-prAbhRtaprAbhRta-1 sUtra-18 Apake abhiprAya se muharta kI kSaya-vRddhi kaise hotI hai ? yaha 819 muharta evaM eka muhartta kA 27/67 bhAga se hotI hai| sUtra - 19 jisa samaya meM sUrya sarvAbhyantara muhUrta se nIkalakara pratidina eka maMDalAcAra se yAvat sarvabAhya maMDala meM tathA sarvabAhya maMDala se apasaraNa karatA huA sarvAbhyantara maMDala ko prApta karatA hai, yaha samaya kitane rAtri-dina kA kahA hai? yaha 366 rAtridina kA hai| sUtra - 20 pUrvokta kAlamAna meM sUrya kitane maMDaloM meM gati karatA hai ? vaha 184 maMDaloM meM gati karatA hai / 182 maMDaloM meM do bAra gamana karatA hai / sarva abhyantara maMDala se nIkalakara sarva bAhya maMDala meM praviSTa hotA huA sUrya sarva abhya-ntara tathA sarva bAhya maMDala meM do bAra gamana karatA hai| sUtra - 21 sUrya ke ukta gamanAgamana ke daurAna eka saMvatsara meM aTThAraha muhUrta pramANavAlA eka dina aura aTThAraha muhUrta pramANa kI eka rAtri hotI hai / tathA bAraha muhUrta kA eka dina aura bAraha muhUrttavAlI eka rAtri hotI hai| pahale cha mAsa meM aTThAraha muhUrtta kI eka rAtri aura bAraha muhUrta kA eka dina hotA hai / tathA dUsare cha mAsa meM aTThAraha muhUrta kA dina aura bAraha muhUrta kI eka rAtri hotI hai / lekina pahale yA dUsare cha mAsa meM pandraha muhUrta kA divasa yA rAtri nahIM hotI isakA kyA hetu hai ? vaha mujhe btaaiie| yaha jaMbUdvIpa nAmaka dvIpa hai / sarva dvIpa samudroM se ghIrA huA hai / jaba sUrya sarvAbhyantara maMDala ko prApta karake gati karatA hai, taba paramaprakarSa ko prApta utkRSTa sarvAdhika aTThAraha muhUrta kA dina hotA hai aura jaghanya bAraha muhUrta kI rAtri hotI hai / jaba vahIM sUrya sarvAbhyantara maMDala se nIkalakara naye sUryasaMvatsara ko AraMbha karake pahale ahorAtra meM sarvAbhyantara maMDala ke anantara maMDala meM saMkramaNa karake gati karatA hai taba aTThAraha muhUrta ke dina meM do eka saTThAMza bhAga nyUna hote haiM aura bAraha muhUrta kI rAtri meM do ekasaTThAMza bhAga kI vRddhi hotI hai / isI taraha aura eka maMDala meM saMkramaNa karatA hai taba cAra ekasaTThAMza muhUrta kA dina ghaTatA hai aura rAtri bar3hatI hai / isI taraha eka-eka maMDala meM Age-Age sUrya kA saMkramaNa hotA hai aura aTThArasamuhUrta ke dina meM do ekasaTThAMza do ekasaTThAMza muhUrta kI hAni hotI hai aura utanI hI rAtri meM vRddhi hotI hai / isI taraha sarvAbhyantara maMDala se nIkalakara sarvabAhya maMDala meM jaba sUrya saMkramaNa karatA hai taba 183 rAtridina pUrNa hote haiM aura tInaso chAsaTha muhUrta ke ekasaTTha bhAga muhUrta pramANa dina kI hAni aura rAtri kI vRddhi hotI hai, usa samaya utkRSTa 18 muhUrta kI rAtri aura 12 muhUrta kA dina hotA hai / isa taraha pahale cha mAsa pUrNa hote haiN| pahale cha mAsa pUrNa hote hI sUrya bAhyamaMDala se sarvAbhyantara maMDala kI ora gamana karatA hai / jaba vaha anantara pahale abhyantara maMDala meM saMkramaNa karatA hai, taba do ekasaTThAMza muhUrta rAtri kI hAni hotI hai aura dina meM vRddhi hotI hai| isI taraha isI anukrama se do ekasaTThAMza muhUrta rAtri kI hAni aura dina kI vRddhi hote hote jaba sUrya sarvAbhya-ntara muni dIparatnasAgara kRt (sUryaprajJapti)- AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 6 Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 16, upAMgasUtra-5, 'sUryaprajJapti' prAbhRta/prAbhRtaprAbhRta/sUtra maMDala meM praviSTa karake saMkramaNa karatA hai, taba utkRSTa aTThAraha muhUrta kA dina aura jaghanya bAraha muhUrta kI rAtri hotI hai| yaha sUrya pUrvokta rIti se 183 dina taka abhyantara maMDala kI tarapha gamana karatA hai, isa taraha dUsare cha mAsa pUrNa hote haiM / isI taraha do cha mAsa kA eka Aditya saMvatsara hotA hai / usameM eka hI bAra aTThAraha muhUrta kA dina aura bAraha muhUrta kI rAtri hotI hai tathA eka hI bAra aTThAraha muhUrta kI rAtri aura bAraha muhUrta kA dina hotA hai / pandraha muhUrta kA dina aura pandraha muharta kI rAtri nahIM hotii| anupAta gati se yaha ho sakatA hai| prAbhRta-1-prAbhRtaprAbhRta-2 sUtra-22 arddhamaMDala saMsthiti-vyavasthA kaise hotI hai ? do prakAra se arddhamaMDala saMsthiti maineM kahI hai - dakSiNa digbhAvi aura uttaradigbhAvi / he bhagavan ! yaha dakSiNa digbhAvi ardhamaMDala saMsthiti kyA hai ? jaba sUrya sarvAbhyantara maMDala se saMkramaNa karake dakSiNa arddhamaMDala saMsthiti meM gati karatA hai, taba utkRSTa aTThAraha muhUrta kA dina aura jaghanyA bAraha muhUrta kI rAtri hotI hai / niSkramaNa karatA huA vaha sUrya, nae saMvatsara ko prApta karake prathama ahorAtra meM dakSiNa ke anantara pazcAt bhAga se usake Adi pradeza meM arddhamaMDala saMsthiti prApta karake gati karatA hai| taba do ekasaTrAMza muhartta pramANa dina kI hAni aura rAtri kI vRddhi hotI hai / jaba vaha dUsare maMDala se nIkalakara dakSiNa dizA ke tIsare maMDala meM gati karatA hai taba cAra ekasaTrAMza muharta kI dina meM hAni aura rAtri meM vRddhi hotI hai / nizcaya se isa anukrama se isI taraha dakSiNa kI tarapha eka eka anantara abhyantara maMDala meM saMkramaNa karatA huA sUrya sarva bAhyamaMDala saMsthiti ko prApta karatA hai / usa samaya utkRSTa aTThAraha muharta kI rAtri aura jaghanya bAraha muhUrta kA dina hotA hai / isa taraha pahale cha mAsa meM dakSiNa digbhAvavartI ardhamaMDala saMsthiti hotI hai| jaba dUsare cha mAsa kA AraMbha hotA hai taba vahIM sUrya sarva bAhyauttarArdha maMDala ke Adi pradeza se kramazaH sarva bAhya anantara dUsare dakSiNArddha maMDalAbhimukha saMkramaNa karake jaba vaha ahorAtra samApta hotA hai taba vaha dakSiNa arddhamaMDala saMsthiti kA saMkramaNa karake gati karatA hai / usa samaya rAtri meM do ekasaTThAMza bhAga kI hAni aura dina meM utanI hI vRddhi hotI hai / isI krama se pUrvokta paddhati se saMkramaNa karatA huA sUrya uttara kI tarapha saMkramaNa karate hue sarvAbhyantara maMDala meM gati karatA hai taba utkRSTa aTThAraha muhUrta kA dina aura jaghanya bAraha muhUrta kI rAtri hotI hai| isa taraha dUsare cha mAsa pUrNa hote haiM / yahIM Aditya saMvatsara haiM aura yahIM Aditya saMvatsara kA paryavasAna hai| sUtra - 23 he bhagavan ! uttaradigvartI arddhamaMDala saMsthiti kaisI hai ? yaha batAIe / dakSiNArddhamaMDala kI saMsthiti ke samAna hI uttarArddhamaMDala kI saMsthiti samajhanA / jaba sUrya sarvAbhyantara uttara arddhamaMDala saMsthiti kA saMkramaNa karake gati karatA hai taba utkRSTa aTThAraha muhUrta kA dina aura jaghanya bAraha muhUrta kI rAtri hotI hai / uttarasthita abhyantara se dakSiNa kI tarapha saMkramaNa hotA hai aura dakSiNa se uttara kI tarapha upasaMkramaNa hotA hai / isI taraha isI upAya se yAvat sarvabAhya dakSiNArdha maMDala kI saMsthiti prApta karake yAvat dakSiNa dizA sambandhI sarvabAhyamaMDala ke anantara uttarArdhamaMDala kI saMsthiti ko prApta karate haiM / uttara se sarvabAhya tIsarI dakSiNArdhamaMDala saMsthiti meM gamana karatA hai| isI taraha yAvat sarvAbhyantara maMDala ko prApta karate haiM taba dUsare chaha mAsa hote haiM / aise dUsare cha mAsa paripUrNa hote haiM / yahIM Aditya saMvatsara hai aura yahIM Aditya saMvatsara kA paryavasAna hai| prAbhRta-1-prAbhRtaprAbhRta-3 sUtra - 24 kauna sA sUrya, dUsare sUrya dvArA cIrNa-mukta kSetra kA praticaraNa karatA hai ? nizcaya se do sUrya kahe haiM-bhAratIya sUrya aura airAvatIya sUrya / yaha donoM sUrya trIza-trIza muhUrta pramANa se eka arddhamaMDala meM saMcaraNa karate haiM / sATha-sATha muhUrtoM se eka-eka maMDala meM saMghAta karate haiM / niSkramaNa karate hue ye donoM sUrya eka dUsare se cIrNa kSetra meM saMcaraNa nahIM karate kintu praveza karate hue saMcaraNa karate haiM / yaha jaMbUdvIpa nAmaka dvIpa sarva dvIpa samudra se ghIrA huA hai / usameM yaha muni dIparatnasAgara kRt " (sUryaprajJapti) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 7 Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 16, upAMgasUtra-5, 'sUryaprajJapti' prAbhRta/prAbhRtaprAbhRta/sUtra bhAratIya sUrya, madhya jaMbUdvIpa ke pUrvapazcima dizA se vistArayukta aura uttaradakSiNa dizA meM lambI jIvA ke 124 vibhAga karake, dakSiNapUrva ke maMDala ke caturtha bhAga meM 92 saMkhyAvAle maMDaloM meM saMcAra karate haiM / uttarapazcima meM maMDala ke caturtha bhAga meM 91 maMDaloM ko bhAratIya sUrya cIrNa karatA hai / yaha bhAratIya sUrya, airAvatIya sUrya ke maMDaloM ko madhya jaMbUdvIpa ke pUrvapazcima lambe kSetra ko cheda karake uttarapUrva digbhAga ke madhya meM caturbhAga maMDala ke 92 maMDala ko vyApta karake usameM praticaraNa karatA hai / isI prakAra dakSiNapUrva dizA meM caturbhAga meM 91 maMDaloM ko praticarita karatA hai / usa samaya yaha airAvatIya sUrya bhAratIya sUrya se praticarita dakSiNapazcima madhya meM caturbhAga 92 maMDaloM ko praticarita karatA hai / aura uttara pUrva meM 91 maMDaloM ko praticarita karatA hai / isa taraha niSkramaNa karate hue yaha donoM sUrya paraspara eka dUsare ke cIrNa kSetra ko praticarita nahIM karate, kintu praveza karate hue ye donoM eka dUsare ke cIrNa kSetra ko praticarita karate haiN| prAbhRta-1-prAbhRtaprAbhRta-4 sUtra-25 bhAratIya evaM airavatIya sUrya paraspara kitane antara se gati karatA hai ? antara sambandhI yaha chaha pratipattiyA~ haiN| koI eka paramatavAdI kahatA hai ki ye donoM sUrya paraspara eka hajAra yojana ke evaM dUsare ekaso taiMtIsa yojana ke antara ti karate haiM / koI eka kahate haiM ki ye eka hajAra yojana evaM dUsare 134 yojana aMtara se gati karate haiM / koI eka aisA kahate haiM ki yaha aMtara eka hajAra yojana evaM dUsarA 135 yojana kA hai / cauthA anyatIrthi kA kathana hai ki donoM sUrya eka dvIpa-samudra ke paraspara aMtara se gati karate haiN| koI yaha antara do-do dvIpa samudroM kA batalAte haiM aura chaTA paratIrthika donoM sUryoM kA paraspara antara tIna-tIna dvIpa samudroM kA batalAte haiM / bhagavaMta kahate haiM ki yaha donoM sUrya kI gati kA antara niyata nahIM hai, ve jaba sarvAbhyantara maMDala se niSkramaNa karatA hai taba pA~ca-pA~ca yojana aura eka yojana ke paiMtIsa ekasaTThAMza bhAga ke antara se pratyeka maMDala meM abhivRddhi karate hue aura bAhya maMDala se abhyantara maMDala kI tarapha praveza karate hue kama karate-karate gati karate haiN| ___ yaha jaMbUdvIpa sarvadvIpa samudroM se parikSepa se ghIrA huA hai / jaba ye donoM sUrya sarvAbhyantara maMDala kA saMkramaNa karake gati karate haiM taba eka prakAra se 99000 yojana kA aura dUsarA 640 yojana kA paraspara antara hotA hai / usa samaya utkRSTa aTThAraha muhUrta kA dina aura jaghanya bAraha muhUrta kI rAtri hotI hai / niSkramyamAna ve sUryoM nUtana saMvatsara ke pahale ahorAtra meM abhyantara maMDala ke prathama maMDala kA upasaMkramaNa karake jaba dUsare maMDala meM gati karatA hai, taba 99645 yojana evaM eka yojana ke paiMtIsa ekasaTThAMza bhAga jitanA paraspara antara rakhake yaha donoM sUrya gati karate haiM / usa samaya do ekasaTThAMza muhUrta dina kI hAni aura rAtri kI vRddhi hotI hai / jaba yaha donoM sUrya sarvA-bhyantara niSkramaNa karake dUsare maMDala se tIsare maMDala meM gati karate haiM, taba 99651 yojana evaM eka yojana ke nava ekasaTThAMza bhAga kA paraspara antara hotA hai| usa samaya cAra ekasaTrAMza muharta kI dina meM hAni aura rAtri meM vRddhi hotI hai|| isI anukrama se niSkramyamANa donoM sUrya anantara-anantara maMDala meM gati karate haiM taba pA~ca-pA~ca yojana aura eka yojana ke paiMtIza ekasaTThAMza bhAga paraspara antara meM vRddhi hotI hai aura 100660 yojana kA paraspara antara ho jAtA hai, taba utkRSTa aTThAraha muhUrta kI rAtri aura jaghanya bAraha muhUrta kA dina hotA hai / yahA~ cha mAsa pUrNa hote haiM / dUsare cha mAsa kA AraMbha hotA hai taba donoM sUrya sarvabAhya maMDala se sarvAbhyantara maMDala kI tarapha saMkramaNa karate hue gati karate haiM / usa samaya donoM sUrya kA paraspara antara 100654 yojana evaM eka yojana ke chabbIza ekasaTThAMza bhAga kA hotA hai aura aTThAraha muharta kI rAtri ke do ekasaTrAMza muharta kI hAni tathA bAraha muharta ke dina meM do ekasaTrAMza muhartta kI vRddhi hotI hai| isI anukrama se saMkramaNa karate hue donoM sUrya abhyantara maMDala kI tarapha praviSTa hote haiM taba donoM sUryoM kA paraspara antara pA~ca-pA~ca yojana evaM eka yojana ke paiMtIza ekasaTThAMza bhAga pratyeka maMDala meM kama hotA rahatA hai / jaba vaha donoM sUrya sarvAbhyantara maMDala meM praviSTa kara jAte haiM usa samaya donoM ke bIca 99640 yojana kA antara rahatA hai aura muni dIparatnasAgara kRt " (sUryaprajJapti) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 8 Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 16, upAMgasUtra-5, 'sUryaprajJapti' prAbhRta/prAbhRtaprAbhRta/sUtra paramaprakarSa prApta utkRSTa aTThAraha muhUrta kA dina aura jaghanya bAraha muhUrta kI rAtri hotI hai / yaha hue dUsare chaha mAsa aura dUsare cha mAsa kA paryavasAna / yahIM hai Aditya saMvatsara / prAbhRta-1-prAbhRtaprAbhRta-5 sUtra-26 vahA~ kitane dvIpa aura samudra ke antara se sUrya gati karatA hai ? yaha batAIe / isa viSaya meM pA~ca pratipattiyA~ haiN| koI eka kahatA hai ki sUrya eka hajAra yojana evaM 133 yojana dvIpa samudra ko avagAhana karake sUrya gati karatA hai / koI phira aisA pratipAdana karatA hai kI eka hajAra yojana evaM 134 yojana parimita dvIpa samudra ko avagAhIta karake sUrya gati karatA hai / koI eka batAtA hai kI yaha antara eka hajAra yojana evaM 135 yojana kA hai| cauthA paramatavAdI kA mata hai kI ardhadvIpa samudra ko avagAhana karatA hai / pA~cavA kahatA hai kI koI bhI dvIpa samudra ko avagAhIta karake sUrya gati nahIM krtaa| ina pA~ca matoM meM jo yaha kahatA hai kI 1133 yojana parimita dvIpa samudroM ko vyApta karake sUrya gati karatA hai, unake kathana kA hetu yaha hai kI jaba sUrya sarvAbhyantara maMDala ko upasaMkramIta karake gati karatA hai taba 1133 yojana avagAhIta karake gati karane ke samaya paramaprakarSa prApta utkRSTa aTThAraha muhUrta kA dina aura jaghanya bAraha muhUrta pramANa rAtri hotI hai / jaba sUrya sarvabAhya maMDala ke upasaMkramaNa karake gati karatA hai, taba lavaNa samudra ko 1133 yojana kA avagAhana karake gati karatA hai / usa samaya utkRSTa aTThAraha muhUrta kI rAtri aura jaghanya bAraha muhUrta kA dina hotA hai / isI prakAra 134 evaM 135 yojana pramANa kSetra ke viSaya meM bhI samajha lenaa| jo ardha dvIpa-samudra ke avagAhana karake sUrya kI gati batalAtA hai, unakA abhiprAya yaha hai ki sUrya sarvAbhyantara maMDala meM upasaMkramaNa karake gati karatA hai taba arddha jambUdvIpa kI avagAhanA karake gati karatA hai, usa samaya paramaprakarSa prApta utkRSTa aTThAraha muhUrta kA dina aura jaghanya bAraha muhUrta kI rAtri hotI hai / isI prakAra sarva-bAhyamaMDala meM bhI samajhanA / vizeSa yaha ki lavaNasamudra ke arddha bhAga ko chor3akara jaba sUrya avagAhana karatA hai taba rAtri dina kI vyavasthA usI prakAra hotI hai / jina matavAdI kA kathana yaha hai ki sUrya kisI bhI dvIpa samudra ko avagAhIta karake gati nahIM karatA unake matAnusAra taba hI utkRSTa aTThAraha muhUrta pramANa dina aura jaghanyA bAraha muhUrta kI rAtri hotI hai / sarva bAhyamaMDala ke sambandha meM bhI isI prakAra se samajhanA, vizeSa yaha ki lavaNasamudra ko avagAhIta karake bhI sUrya gati nahIM karatA / rAtridina usI prakAra hote haiN| sUtra-27 __ he gautama ! meM isa viSaya meM yaha kahatA hU~ ki jaba sUrya sarvAbhyantara maMDala ko upasaMkramIta karake gati karatA hai taba vaha jaMbUdvIpa ko 180 yojana se avagAhIta karatA hai, usa samaya prakarSa prApta utkRSTa aTThAraha muhUrta kA dina aura jaghanyA bAraha muhUrta kI rAtri hotI hai / isI taraha sarvabAhya maMDala meM bhI jAnanA / vizeSa yaha kI lavaNasamudra meM 133 yojana kSetra ko avagAhIta karatA hai / utkRSTa aTThAraha muhUrta kI rAtri aura jaghanya bAraha muhUrta kA dina hotA hai prAbhRta-1-prAbhRtaprAbhRta-6 sUtra - 28 he bhagavan ! kyA sUrya eka-eka rAtridina meM praviSTa hokara gati karatA hai ? isa viSaya meM sAta pratipattiyA~ haiN| jaise kI koI eka paramatavAdI batAtA hai kI-do yojana evaM bayAlIsa kA arddhabhAga tathA eka yojana ke 183 bhAga kSetra ko eka-eka rAtri meM vikampIta karake sUrya gati karatA hai / anya eka mata meM yaha pramANa arddhatRtIya yojana kahA hai| tIsarA koI tIna bhAga kama tIna yojana parimita kSetra meM eka-eka rAtri meM sUrya kI gati batAtA hai| cauthA koI yaha pramANa tIna yojana aura eka yojana ke saiMtAlIsa kA arddhabhAga tathA eka yojana kA 183 bhAga kSetra kA eka-eka rAtridina meM vikampana karake sUrya gati batAtA hai / pA~cavA isa gati kA pramANa arddha yojana kA batAtA hai / chaThThA matavAdI cAra bhAga kama cAra yojana pramANa kahatA hai aura sAtavAM matavAdI kahatA hai kI cAra yojana tathA pA~cavA arddha muni dIparatnasAgara kRt " (sUryaprajJapti) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 9 Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 16, upAMgasUtra-5, 'sUryaprajJapti' prAbhRta/prAbhRtaprAbhRta/sUtra yojana evaM eka yojana kA 187vAM bhAga kSetra ko eka eka ahorAtra meM vikampana karake sUrya gati karatA hai| bhagavaMta pharamAte haiM ki do yojana tathA eka yojana ke aDacattAlIsa ekasaTThAMza bhAga eka eka maMDala kSetra kA eka eka ahorAtra meM vikampana karake sUrya gati karatA hai / yaha jambUdvIpa sarvadvIpa samudroM se ghIrA huA hai, usameM jaba maMDala ko upasaMkramaNa karake gati karatA hai usa samaya paramaprakarSa prApta utkRSTa aTThAraha muhartta kA dina aura jaghanyA bAraha muhUrta kI rAtri hotI hai / niSkramaNa karatA huA sUrya nae saMvatsara kA AraMbha karate hue sarvAbhyantara maMDala ke anantara aise pahele bAhya maMDala meM upasaMkramaNa se gati karatA hai, taba do yojana aura eka yojana ke aDacattAlIsa ekasaTThAMza bhAga ko eka ahorAtra meM vikampana karake gati karatA hai, usa samaya do ekasaTThAMza muhUrta kI dina meM vRddhi aura rAtri meM hAni hotI hai / vaha sUrya dUsarI ahorAtri meM tIsare maMDala meM upasaMkra-maNa karake gati karatA hai taba do ahorAtra meM pA~ca yojana ke paiMtIza ekasaTThAMza bhAga se vikampana karake gamana karatA hai, usa samaya cAra ekasaTrAMza bhAga muharta kI dina meM hAni aura rAtri meM vRddhi hotI hai / isa prakAra se niSkramIta sUrya anantara-anantara maMDala meM gati karatA haA saMkramaNa karatA hai, taba eka ahorAtra meM do yojana evaM eka yojana ke aDacattAlIsa ekasaTThAMza bhAga vikampana karatA huA sarvabAhya maMDala meM pahu~catA hai / 183 ahorAtra meM vaha sUrya 115 yojana vikampana karake gati karatA hai / sarvabAhya maMDala meM pahu~catA hai taba paramaprakarSa prApta utkRSTa aTThAraha muhUrta kI rAtri aura jaghanya bAraha muhUrta kA dina hotA hai / yaha hue prathama cha mAsa aura cha mAsa kA paryavasAna / dUsare chaha mAsa meM vaha sarvabAhya maMDala se sarvAbhyantara maMDala meM praveza karatA hai / prathama ahorAtra meM anantara prathama maMDala meM praviSTa hote hue vaha do yojana aura eka yojana kA aDacattAlIza ekasaTThAMza bhAga kSetra ko vikampana karake gati karatA hai taba do ekasaTThAMza muhUrta kI dina meM vRddhi aura rAtri meM hAni hotI hai / isI prakAra se pUrvokta kathanAnusAra sarvabAhya maMDala kI avadhi karake 183 rAtridina meM vaha sarvAbhyantara maMDala meM saMkramaNa karake taba utkRSTa aTThAraha muhUrta kA dina aura jaghanyA bAraha muhUrta kI rAtri hotI hai / yaha dUsare cha mAsa hue aura ye huA dUsare cha mAsa kA paryavasAna / yaha hai Aditya saMvatsara / prAbhRta-1-prAbhRtaprAbhRta-7 sUtra - 29 he bhagavan ! maMDaloM kI saMsthiti kyA hai ? maMDala saMsthiti sambandha meM ATha pratipattiyA~ haiM / koI eka kahatA hai ki sarva maMDala kI saMsthiti samacaturasra hai / koI ise viSama caturasra saMsthAnavAlI batAte haiM / koI samacatuSkoNa kI to koI cauthA use viSama catuSkoNa kI kahatA hai / koI pA~cavA use samacakravAla batAtA hai to koI viSama-cakravAla saMsthita kahate haiM / sAtavAM ardhacakravAla saMsthita kahatA hai to AThavAM matavAdI use chatrAkAra batAte haiM / ina saba meM jo maMDala kI saMsthiti ko chatrAkAra batAte haiM vaha mere mata se tulya haiM / yaha kathana pUrvokta nayarUpa upAya se ThIka taraha samajha lenaa| prAbhRta-1-prAbhRtaprAbhRta-8 sUtra - 30 he bhagavan ! sarva maMDalapada kitane bAhalya se, kitane AyAma viSkaMbha se tathA kitane parikSepa se yukta haiM ? isa viSaya meM tIna pratipattiyA~ haiM / pahalA paramatavAdI kahatA hai ki sabhI maMDala bAhalya se eka yojana, AyAma-viSkambha se 1133 yojana aura parikSepa se 3399 yojana hai / dUsarA batAtA hai ki sarvamaMDala bAhalya se eka yojana, AyAmaviSkambha se 1134 yojana aura parikSepa se 3402 yojana hai| tIsarA matavAdI isakA AyAmaviSkambha 1135 yojana aura parikSepa 3405 yojana kahatA hai| bhagavaMta prarUpaNA karate haiM ki yaha sarva maMDalapada eka yojana ke aDatAlIza ekasaTThAMza bhAga bAhalya se aniyata AyAmaviSkambha aura parikSepavAle kahe gae haiM / kyoMki-yaha jaMbUdvIpa sarvadvIpa samudroM se ghIrA huA hai / jaba ye sUrya sarvAbhyantara maMDala ko upasaMkramIta karake gati karatA hai taba ve sabhI maMDalapada eka yojana ke aDatAlIza muni dIparatnasAgara kRt " (sUryaprajJapti) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 10 Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 16, upAMgasUtra-5, 'sUryaprajJapti' prAbhRta/prAbhRtaprAbhRta/sUtra ekasaTThAMza bhAga bAhalya se, 99640 yojana viSkambha se aura 315089 yojana se kiMcit adhika parikSepavAle hote haiM, usa samaya paramaprakarSa prApta utkRSTa aTThAraha muhUrta kA dina aura bAraha muhUrta kI rAtri hotI hai / niSkramaNa karatA huA sUrya nae saMvatsara ko prApta karake prathama ahorAtra meM jaba abhyantara anantara maMDala se upa-saMkramaNa karake gati karatA hai taba vaha maMDalapada ke eka yojana ke aDacattAlIza ekasaTThAMza bhAga bAhalya se, 99645 yojana tathA eka yojana ke paiMtIza ekasaTThAMza bhAga AyAma viSkambha se aura 315107 yojana se kiMcit hIna parIkSepavAlA hotA hai / dina aura rAtri pramANa pUrvavat jaannaa| ___ vahIM sUrya dUsare ahorAtra meM tIsare maMDala meM niSkramaNa karake gati karatA hai taba eka yojana ke aDatAlIza ekasaTThAMza bhAga bAhalya se, 99651 yojana evaM eka yojana ke nava ekasaTThAMza bhAga AyAmaviSkambha se tathA 315125 yojana parikSepa se kahe hue haiM / dina aura rAtri pUrvavat / isa prakAra se isI upAya se niSkramIta sUrya anantaraanantara maMDala meM gati karatA hai / usa samaya pA~ca yojana aura eka yojana ke paiMtIza ekasaTrAMza bhAga viSkambhI vaddhi karate karate aTThAraha-aTThAraha yojana vRddhi karate sarvabAhya maMDala meM pahu~cate haiM / jaba vaha sUrya bAhya maMDala meM upasaMkramaNa karake gati karatA hai taba vaha maMDalapada eka yojana ke aDacattAlIza ekasaTrAMza bhAga bAhalya se, 100-660 yojana AyAmaviSkambha se tathA 318315 yojana parikSepa se yukta hotA hai / usa samaya utkRSTa aTThAraha muhUrta kI rAtri aura jaghanya bAraha muhUrta kA dina hotA hai / yaha hue cha mAsa / isI prakAra se vaha sUrya dUsare cha mAsa meM sarva bAhyamaMDala se sarvAbhyantara maMDala meM praveza karatA hai / prathama ahorAtra meM jaba vaha sUrya upasaMkramaNa karake anantara maMDala pada meM praviSTa hotA hai taba maMDala pada meM eka yojana ke aDacattAlIza ekasaTThAMza bhAga bAhalya se hAni hotI hai, 100654 yojana evaM eka yojana kA chabbIsa ekasaTThAMza bhAga AyAmaviSkambha se tathA 318257 yojana parikSepa se yukta hotA hai / rAtri-dina kA pramANa pUrvavat jAnanA / pravizyamANa vaha sUrya anantara-anantara eka eka maMDala meM eka eka ahorAtra meM saMkramaNa karatA huA pUrva gaNita se sarvAbhyantara maMDala meM pahu~catA hai taba vaha maMDala pada eka yojana ke aDacattAlIza ekasaTThAMza bhAga bAhalya se, 99640 yojana AyAmaviSkambha se tathA 315079 parikSepa se hotA hai / zeSa pUrvavat yAvat yaha huA Aditya saMvatsara / yaha sarva maMDalavRtta eka yojana ke aDacattAlIza ekasaTThAMza bhAga bAhalya se hote haiM / sabhI maMDala ke antara do yojana viSkambhavAle haiM / yaha pUrA mArga 183 se guNita karane se 510 yojana kA hotA hai / yaha abhyantara maMDala-vRtta se bAhyamaMDalavRtta aura bAhya se abhyantara maMDalavRtta mArga kitanA hai ? yaha mArga 115 yojana aura eka yojana kA aDacattAlIza ekasaTrAMza bhAga jitanA hai / prAbhRta-1-kA muni dIparatnasAgara kRt hindI anuvAda pUrNa muni dIparatnasAgara kRt " (sUryaprajJapti) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 11 Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 16, upAMgasUtra-5, 'sUryaprajJapti' prAbhRta/prAbhRtaprAbhRta/sUtra prAbhRta-2 prAbhRtaprAbhRta-1 sUtra-31 he bhagavan ! sUrya kI tirkI gati kaisI hai ? isa viSaya meM ATha pratipattiyA~ haiM / (1) pUrvadizA ke lokAnta se prabhAtakAla kA sUrya AkAza meM udita hotA hai vaha isa samagra jagat ko tirchA karatA hai aura pazcima lokAnta meM saMdhyA samaya meM AkAza meM asta hotA hai / (2) pUrvadizA ke lokAnta se prAtaHkAla meM sUrya AkAza meM udita hotA hai, tiryakloka ko tirchA yA prakAzIta karake pazcimalokAnta meM zAma ko asta ho jAtA hai / (3) pUrvadizA ke lokAnta se prabhAta samaya AkAza meM jAkara tiryakloka ko tiryak karatA hai phira pazcima lokAnta meM zAma ko nIce kI ora parAvartIta karatA hai, nIce Akara pRthvI ke dUsare bhAga meM pUrva dizA ke lokAnta se prAtaHkAla meM phira udita hotA hai / (4) pUrvadizA ke lokAnta se prAtaHkAla meM sUrya pRthvIkAya meM udita hotA hai, isa tiryakloka ko tiryak karake pazcima lokAnta meM zAma ko pRthvIkAya meM asta hotA hai / (5) pUrva bhAga ke lokAnta se prAtaHkAla meM sUrya pRthvIkAya meM udita hotA hai, vaha sarya isa manuSyaloka ko tiryaka karake pazcima dizA ke lokAnta meM zAma ko astAcala meM praveza karake adholoka meM jAtA hai, phira vahA~ se Akara pUrvalokAnta meM prAtaHkAla meM sarya pathvIkAya meM udita hotA hai| (6) pUrva dizAvartI lokAnta se sUrya apkAya meM udita hotA hai, vaha sUrya isa manuSyaloka ko tiryak karake pazcima lokAnta meM apkAya meM adRzya ho jAtA hai / (7) pUrvadig lokAnta se sUrya prAtaHkAla meM samudra meM udita hotA hai, vaha sUrya isa tiryakloka ko tiryaka karake pazcima lokAnta meM zAma ko apkAya meM praveza karatA hai, vahA~ se adholoka meM jAkara pRthvI ke dUsare bhAga meM pUrvadig lokAnta meM prabhAtakAla meM apkAya meM udita hotA hai / (8) pUrva dizA ke lokAnta se bahuta yojana-seMkaDo-hajAroM yojana atyanta dUra taka UMce jAkara prabhAta kA sUrya AkAza meM udita hotA hai, vaha sUrya isa dakSiNArddha ko prakAzita karatA hai, phira dakSiNArdha meM rAtri hotI hai, pUrvadiga lokAnta se bahata yojanaseMkar3oM-hajAroM yojana UMce jAkara prAtaHkAla meM AkAza meM udita hotA hai| bhagavaMta kahate haiM ki isa jaMbUdvIpa meM pUrva-pazcima aura uttaradakSiNa lambI jIvA se 124 maMDala ke vibhAga karake dakSiNapUrva tathA uttarapazcima dizA meM maMDala ke caturtha bhAga meM ratnaprabhA pRthvI ke bahusamaramaNIya bhUbhAga se 800 yojana Upara jAkara isa avakAza pradeza meM do sUrya udita hote haiM / taba dakSiNottara meM jambUdvIpa ke bhAga ko tiryak-prakAzita karake pUrvapazcima jaMbUdvIpa ke do bhAgoM meM rAtri karatA hai, aura jaba pUrvapazcima ke bhAgoM ko tiryak karate haiM taba dakSiNauttara meM rAtri hotI hai / isa taraha isa jambUdvIpa ke dakSiNa-uttara evaM pUrva-pazcima donoM bhAgoM ko prakAzita karatA hai, jaMbUdvIpa meM pUrva-pazcima tathA uttara-dakSiNa meM 124 vibhAga karake dakSiNa-pUrva aura uttara-pazcima ke caturtha bhAga maMDala meM isa ratnaprabhA pRthvI ke bahusamaramaNIya bhUbhAga se 800 yojana Upara jAkara prabhAtakAla meM do sUrya udita hote haiM / prAbhRta-2 prAbhRtaprAbhRta-2 sUtra-32 he bhagavan ! eka maMDala se dUsare maMDala meM saMkramaNa karatA sUrya kaise gati karatA hai ? isa viSaya meM do pratipattiyA~ haiM-(1) vaha sUrya bhedaghAta se saMkramaNa karatA hai / (2) vaha karNakalA se gamana karatA hai / bhagavaMta kahate haiM ki jo bhedaghAta se saMkramaNa batAte haiM usameM yaha doSa hai ki bhedaghAta se saMkramaNa karatA sUrya jisa antara se eka maMDala se dUsare maMDala meM gamana karatA hai vaha mArga meM Age nahIM jA sakatA, dUsare maMDala meM pahuMcane se pahale hI unakA bhogakAla nyUna ho jAtA hai / jo yaha kahate haiM ki sUrya karNakalA se saMkramaNa karatA hai vaha jisa antara se eka maMDala se dUsare maMDala meM gati karatA hai taba jitanI karNakAla ko chor3atA hai utanA mArga meM Age jAtA hai, isa mata meM yaha vizeSatA hai ki Age jAtA huA sUrya maMDalakAla ko nyUna nahIM karatA / eka maMDala se dUsare maMDala meM saMkramaNa karatA sUrya karNa-kalA se gati karatA hai yaha bAta naya gati se jAnanA / muni dIparatnasAgara kRt " (sUryaprajJapti) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 12 Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 16, upAMgasUtra-5, 'sUryaprajJapti' prAbhRta/prAbhRtaprAbhRta/sUtra prAbhRta-2 prAbhRtaprAbhRta-3 sUtra-33 he bhagavan ! kitane kSetra meM sUrya ekaeka muhUrta meM gamana karatA hai ? isa viSaya meM cAra pratipattiyA~ haiM / (1) sUrya eka-eka muhUrta meM cha-cha hajAra yojana gamana karatA hai / (2) pA~ca-pA~ca hajAra yojana batAtA hai / (3) cAra-cAra hajAra yojana kahatA hai / (4) sUrya eka-eka muhUrta meM chaha yA pA~ca yA cAra hajAra yojana gamana karatA hai| __jo yaha kahate haiM ki eka-eka muhUrta meM sUrya cha-cha hajAra yojana gati karate haiM unake matAnusAra jaba sUrya sarvAbhyantara maMDala se gamana karatA hai taba utkRSTa aTThAraha muharta kA dina aura jaghanyA bAraha muharta kI rAtri hotI hai, una dinoM meM 108000 yojana pramANa tApakSetra hotA hai, jaba vaha sUrya sarvabAhya maMDala meM gamana karatA hai taba utkRSTa aTThAraha muhUrta kI rAtri aura jaghanya bAraha muhUrta kA dina hotA hai aura 72000 yojana kA tApakSetra hotA hai| jo sUrya kA gamana pA~ca-pA~ca hajAra yojana kA eka muhUrta meM batalAte haiM vaha yaha kahate haiM ki sUrya sarvAbhya-ntara maMDala se upasaMkramaNa karake gati karatA hai taba rAtridina kA pramANa pUrvavat hai, lekina tApakSetra 90000 yojana hotA hai ba sarvabAhya maMDala meM gati karatA hai taba tApakSetra 60,000 yojana ho jAtA hai / jo matavAdI cAra-cAra hajAra yojana kA gamanakSetra kahate haiM, vaha sarvAbhyantara maMDala meM sUrya kA tApakSetra 72,000 yojana kA kahate haiM aura sarvabAhya maMDala meM 48,000 yojana kA tApakSetra batAte haiM, lekina rAtridina kA pramANa pUrvavat hI hai| jo eka muhUrta meM sUrya kA gamana chaha-pA~ca yA cAra hajAra yojana batAte haiM, vaha yaha kahate haiM ki sUrya udaya aura asta kAla meM zIghragativAlA hotA hai, taba vaha chaha-chaha hajAra yojana ekamuhUrta meM gati karatA hai; phira vaha madhyama tApakSetra ko prApta karate karate madhyamagativAlA hotA jAtA hai, taba vaha pA~ca-pA~ca hajAra yojana eka muhUrta meM gati karatA hai, jaba pUrNatayA madhyama tApakSetra ko prApta ho jAtA hai taba vaha maMdagativAlA hokara eka muhUrta meM cAra-cAra hajAra yojana gati karatA hai / aisA kahane kA hetu yaha hai ki yaha jaMbUdvIpa cAroM ora se sabhI dvIpasamudroM se ghIrA huA hai, jaba sarvAbhyantara maMDala se upasaMkramaNa karake sUrya gamana karatA hai, una dinoM meM tApakSetra 91000 yojana kA hotA hai aura sarvabAhya maMDala meM gamana karatA hai taba tApakSetra 61000 yojana kA hotA hai, rAtri dina kA pramANa pUrvavat hI hotA hai| bhagavaMta pharamAte haiM ki sUrya eka muhUrta meM sAtireka pA~ca-pA~ca hajAra yojana kI gati karatA hai / jaba sUrya sarvAbhyantara maMDala se saMkramaNa karake gati karatA hai taba pA~ca-pA~ca hajAra yojana evaM 251 yojana tathA eka yojana kA unatIsa SaSThyaMza bhAga pramANa se ekaeka muhUrta meM gati karate haiM / usa samaya meM yahA~ rahe hue manuSyoM ko 47263 evaM eka yojana ke ekavIza ekasaTThAMza bhAga pramANa se sUrya dRSTigocara hotA hai / rAtridina pUrvavat jAnanA / niSkramaNa karatA huA sUrya nae saMvatsara meM prathama ahorAtra meM abhyantara maMDala se upasaMkramaNa karake anantara dUsare maMDala meM gati karatA hai, taba 5251 yojana evaM eka yojana ke sattacattAlIza SaSThyaMza bhAga ekaeka muharta meM gamana karatA hai, taba 5521 yojana evaM eka yojana ke sattacattAlIza SaSThyaMza bhAga ekaeka muhUrta meM gamana karatA hai, usa samaya yahA~ rahe hue manuSyoM ko 47179 yojana evaM eka yojana ke sattAvanaSaSThyaMza bhAga tathA sATha bhAga ko ekasaTha se chedakara unnIsa cUrNikA bhAga se sUrya dRSTigocara hotA hai / rAtridina kA pramANa pUrvavat jAnanA / niSkramaNa karatA huA vahI sUrya dUsare ahorAtra meM tIsare maMDala meM upasaMkramaNa karake bhramaNa karatA hai taba 5252 yojana evaM eka yojana ke pA~ca SaSThyaMza bhAga eka eka muhUrta meM jAtA hai, usa samaya yahA~ rahe hue manuSyoM ko 47096 yojana evaM eka yojana ke teIsa SaSThyaMza bhAga tathA sATha ke eka bhAga ko ekasaTha se chedakara do cUrNikA bhAga se sUrya dRSTigocara hotA hai / isI prakAra se niSkramaNa karatA huA sUrya tadanantara-anantara maMDaloM meM gati karatA hai, taba eka yojana ke aTThAraha-aTThAraha sATha bhAga se ekaeka maMDala meM muhUrta gati ko bar3hAte bar3hAte 84 yojano meM kiMcit nyUna puruSachAyA kI hAni karate-karate sarvabAhya maMDala meM gati karatA hai / jaba vaha sarvabAhya maMDala meM gamana karatA hai, taba 5305 yojana evaM eka yojana ke pandraha SaSThyaMza bhAga eka eka muhUrta meM gamana karatA hai, usa samaya yahA~ rahe hue manuSyoM ko 31831 yojana evaM eka yojana ke tIsa SaSThyaMza bhAga pramANa se naM eka gotana ke tIsa SatAMza bhAga pramANa se sarya daSTigocara hotA hai| usa samaya utkaSTa aTrAraha muni dIparatnasAgara kRt " (sUryaprajJapti) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 13 Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 16, upAMgasUtra-5, 'sUryaprajJapti' prAbhRta/prAbhRtaprAbhRta/sUtra muhUrta kI rAtri aura jaghanya bAraha muhUrta kA dina hotA hai / isa prakAra pahale cha mAsa hote haiM, cha mAsa kA paryavasAna hotA hai| dUsare cha mAsa meM sUrya sarvabAhya maMDala se sarva abhyantara maMDala kI tarapha praveza karane kA AraMbha karatA hai / prathama ahorAtra meM jaba anantara maMDala meM praveza karatA hai, taba 5304 yojana evaM eka yojana ke sattAvana SaSThyaMza bhAga se ekaeka muhUrta meM gamana karatA hai / usa samaya yahA~ rahe hue manuSya ko 31916 yojana tathA eka yojana ke unacAlIza SaSThyaMza bhAga ko tathA sATha ko ekasaTha bhAga se chedakara sATha cUrNikA bhAgoM se sUrya dRSTigocara hotA hai| rAtridina pUrvavat jAnanA / isI krama se praveza karatA huA sUrya anantara-anantara maMDala meM upasaMkramaNa karake praveza karatA hai, taba eka yojana ke aTThAraha-aTThAraha SaSThyaMza bhAga eka maMDala meM muhUrta gati se nyUna karate hue aura kiMcit vizeSa 85-85 yojana kI puruSachAyA ko baDhAte hae sarvAbhyantara maMDala ko prApta karate haiN| taba 5251 yojana e unatIsaSaSThyaMza bhAga se ekaeka muharta meM gati karatA hai; usa samaya yahA~ rahe hae manuSyoM ko 47262 evaM eka yojana ke IkkIsa SaSThyaMza bhAga se sUrya dRSTigocara hotA hai / taba utkRSTa aTThAraha muhUrta kA dina aura jaghanyA bAraha muhUrta kI rAtri hotI hai / yaha hue dUsare chaha mAsa / yaha huA chaha mAsa kA paryavasAna aura yaha huA Aditya saMvatsara / prAbhRta-2-kA muni dIparatnasAgara kRt hindI anuvAda pUrNa muni dIparatnasAgara kRt " (sUryaprajJapti) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 14 Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 16, upAMgasUtra-5, 'sUryaprajJapti' prAbhRta/prAbhRtaprAbhRta/sUtra prAbhRta-3 sUtra - 34 caMdra-sUrya kitane kSetra ko avabhAsita-udyotita-tApita evaM prakAzIta karatA hai ? isa viSaya meM bAraha pratipattiyA~ haiM / vaha isa prakAra-(1) gamana karate hue caMdra-sUrya eka dvIpa aura eka samudra ko avabhAsita yAvat prakAzita karate haiM / (2) tIna dvIpa-tIna samudra ko avabhAsita yAvat prakAzIta karate haiM / (3) arddha caturthadvIpa-arddha caturtha samudra ko avabhAsita Adi karate haiM / (4) sAta dvIpa - sAta samudroM ko avabhAsita Adi karate haiM / (5) daza dvIpa aura daza samudra ko avabhAsita Adi karate haiM / (6) bAraha dvIpa-bAraha samudra ko avabhAsita Adi karate haiM / (7) bayAlIsa dvIpa-bayAlIsa samudra ko avabhAsita Adi karate haiM / (8) bahattara dvIpa bahattara samudra ko avabhAsita Adi karate haiM / (9) 142-142 dvIpa-samudroM ko avabhAsita Adi karate haiM / (10) 172-172 dvIpa-samudroM ko avabhAsita Adi karate haiM / (11) 1042-1042 dvIpa samudra ko avabhAsita Adi karate haiM / (12) caMdra-sUrya 1072 - 1072 dvIpa-samudroM ko avabhAsita yAvat prakAzIta karate haiN| bhagavaMta pharamAte haiM ki yaha jaMbUdvIpa sarvadvIpa-samudroM se ghIrA huA hai / eka jagati se cAroM tarapha se parikSipta haiM / ityAdikathana ''jambUdvIpa prajJapti sUtrAnusAra yAvat 156000 nadiyoM se yukta hai, yahA~ taka kahanA / yaha jaMbUdvIpa pA~ca cakra bhAgoM se saMsthita hai / he bhagavan ! jaMbUdvIpa pA~ca cakra bhAgoM se kisa prakAra saMsthita hai ? jaba donoM sUrya sarvAbhyantara maMDala se upasaMkramaNa karake gati karate haiM, taba jaMbUdvIpa ke tInapaMcamAMza cakra bhAgoM ko ava-bhAsita yAvat prakAzita karate haiM, eka sUrya dvayarddha paMca cakravAla bhAga ko aura dUsarA anya dvayarddha cakravAla bhAga ko avabhAsIta yAvat prakAzita karatA hai / usa samaya parama utkarSa prApta aTThAraha utkRSTa muhUrta kA dina aura jaghanyA bAraha muhUrta kI rAtri hotI hai / jaba donoM sUrya sarvabAhya maMDala meM upasaMkramaNa karake gati karate haiM, taba jaMbUdvIpa ke do cakravAla bhAga ko avabhAsita yAvat prakAzita karate haiM, arthAt eka sUrya eka paMcama bhAga ko aura dUsarA sUrya dUsare ekapaMcama cakravAla bhAga ko avabhAsita yAvat prakAzita karatA hai, usa samaya utkRSTa aTThAraha muhUrta kI rAtri aura jaghanya bAraha muhUrta kA dina hotA hai| prAbhRta-3-kA muni dIparatnasAgara kRt hindI anuvAda pUrNa muni dIparatnasAgara kRt " (sUryaprajJapti) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 15 Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 16, upAMgasUtra-5, 'sUryaprajJapti' prAbhRta/prAbhRtaprAbhRta/sUtra prAbhRta-4 sUtra - 35 zveta kI saMsthiti kisa prakAra kI hai ? zveta saMsthiti do prakAra kI hai-caMdra-sUrya kI saMsthiti aura tApakSetra kI saMsthiti / candra-sUrya kI saMsthiti ke viSaya meM yaha solaha pratipattiyA~ (paramatavAdI mata) haiM / -koI kahatA hai ki, (1) candra-sUrya kI saMsthiti samacaturasra haiM / (2) viSama caturasra hai / (3) samacatuSkoNa hai / (4) viSama catuSkoNa hai / (5) samacakravAla hai / (6) viSama cakravAla hai| (7) arddhacakravAla hai / (8) chatrAkAra hai / (9) gehA-kAra hai| (10) gahApaNa saMsthita hai / (11) prAsAda AkAra hai / (12) gopurAkAra hai / (13) prekSAgRhAkAra hai / (14) vallabhI saMsthita hai / (15) harmyatala saMsthita hai / (16) solahavAM matavAdI candra-sUrya kI saMsthiti vAlAgra-potikA AkAra kI batAte haiM / isameM jo saMsthiti ko samacaturasrAkAra kI batAte haiM vaha kathana naya dvArA jJAtavya hai, anya se nhiiN| tApakSetra kI saMsthiti ke sambandha meM bhI solaha pratipattiyA~ haiM / anya matavAdI apanA apanA kathana isa prakAra se batAte haiM-(1 se 8) tApakSetra saMsthiti gehAkAra yAvat vAlAgrapotikA AkAra kI hai / (9) jaMbUdvIpa kI saMsthiti ke samAna hai / (10) bhArata varSa kI saMsthiti ke samAna hai / (11) udyAna AkAra hai / (12) niryANa AkAra hai / (13) ekataH niSadha saMsthAna saMsthita hai / (14) ubhayataH niSadha saMsthAna saMsthita hai / (15) zcenaka pakSI ke AkAra kI hai| (16) zcenaka pakSI ke pITha ke AkAra kI hai| bhagavaMta pharamAte haiM ki yaha tApakSetra saMsthiti urdhvamukha kalaMba ke puSpa ke samAna AkAravAlI hai / aMdara se saMkucita-gola evaM aMka ke mukha ke samAna hai aura bAhara se vistRta-pRthula evaM svasti ke mukha ke samAna hai / usake donoM tarapha do bAhAeM avasthita haiM / vaha bAhAeM AyAma se 45-45 hajAra yojana hai / vaha bAhAeM sarvAbhyantara aura sarvabAhya haiM / ina donoM bAhA kA mApa batAte haiM jo sarvAbhyantara bAhA hai vaha meru parvata ke samIpa meM 9486 yojana evaM eka yojana ke nava yA dasa bhAga yojana parikSepa se kahI hai / maMdaraparvata ke parikSepa ko tIna gunA karake daza se bhAga karanA, vaha bhAga parikSepa vizeSa kA pramANa hai / jo sarvabAhya bAhA hai vaha lavaNa samudra ke anta meM 94868 yojana evaM eka yojana ke cAra dazAMza bhAga se parikSipta haiM / jaMbadvIpa ke parikSepa ko tIna gunA karake daza se cheda karake daza bhAga ghaTAne se yaha parikSepa vizeSa kahA jAtA hai| he bhagavan ! yaha tApakSetra AyAma se kitanA hai ? yaha tApakSetra AyAma se 78323 yojana evaM eka yojana ke ekatRtIyAMza AyAma se kahA hai| taba aMdhakAra saMsthiti kaise kahI hai ? yaha saMsthiti tApakSetra ke samAna hI jAnanA / usakI sarvAbhyantara bAhA maMdara parvata ke nikaTa 6324 yojana evaM eka yojana ke cha dazAMza bhAga pramANa parikSepa se jAnanA, yAvat sarvabAhya bAhA lavaNa samudra ke anta meM 63245 yojana evaM eka yojana ke cha dazAMza bhAga parikSepa se hai| jo jaMbUdvIpa kA parikSepa hai, usako dugunA karake daza se cheda karanA phira daza bhAga kama karake yaha parikSepa hotA hai| AyAma se 78323 yojana evaM eka yojana kA eka tRtIyAMza bhAga hotA hai taba paramaprakarSa prApta utkRSTa aTThAraha muhUrta pramANa dina aura jaghanyA bAraha muhUrta kI rAtri hotI hai| jo abhyantara maMDala kI andhakAra saMsthiti kA pramANa hai, vahI bAhya maMDala kI tApakSetra saMsthiti kA pramANa hai aura jo abhyantara maMDala kI tApakSetra saMsthiti kA pramANa hai vahI bAhyamaMDala kI andhakAra saMsthiti kA pramANa hai yAvat paramaprakarSa prApta utkRSTA aTThAraha muhUrta kI rAtri aura jaghanya bAraha muhUrta kA dina hotA hai / usa samaya jaMbUdvIpa meM sUrya 100 yojana urdhva prakAzita karatA hai, 1800 yojana nIce kI tarapha tathA 47263 yojana evaM eka yojana ke ikkisa SaSThyaMza tIrcha bhAga ko prakAzita karatA hai| prAbhRta-4-kA muni dIparatnasAgara kRt hindI anuvAda pUrNa muni dIparatnasAgara kRt " (sUryaprajJapti) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 16 Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 16, upAMgasUtra-5, 'sUryaprajJapti' prAbhRta/prAbhRtaprAbhRta/sUtra prAbhRta-5 sUtra - 36 sUrya kI lezyA kahA~ pratihata hotI hai ? isa viSaya meM bIsa pratipattiyA~ hai / (1) mandara parvata meM, (2) meru parvata meM, (3) manorama parvata meM, (4) sadarzana parvata meM, (5) svayaMprabha parvata meM, (6) girirAja parvata meM, (7) ratnoccaya parvata meM, (8) ziloccaya parvata meM, (9) lokamadhya parvata meM, (10) lokanAbhI parvata meM, (11) accha parvata meM, (12) sUryAvarta parvata meM, (13) sUryAvaraNa parvata meM, (14) uttama parvata meM, (15) digAdi parvata meM, (16) avataMsa parvata meM, (17) dharaNIkhIla parvata meM, (18) dharaNIzRMga parvata meM, (19) parvatendra parvata meM, (20) parvatarAja parvata meM sUrya lezyA pratihata hotI hai| bhagavaMta pharamAte haiM ki yaha lezyA maMdara parvata yAvat parvatarAja parvata meM pratihata hotI hai / jo pudgala sUrya kI lezyA ko sparza karate haiM, vahIM pudgala sUryalezyA ko pratihata karate haiM / caramalezyA antargat pudgala bhI sUrya lezyA ko pratihata karate haiN| prAbhRta-5-kA muni dIparatnasAgara kRt hindI anuvAda pUrNa muni dIparatnasAgara kRt " (sUryaprajJapti) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 17 Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 16, upAMgasUtra-5, 'sUryaprajJapti' prAbhRta/prAbhRtaprAbhRta/sUtra prAbhRta-6 sUtra-37 sUrya kI prakAza saMsthiti kisa prakAra kI hai ? isa viSaya meM anya matavAdI paccIza pratipattiyA~ haiM, vaha isa prakAra haiM - (1) anu samaya meM sUrya kA prakAza anyatra utpanna hotA hai, bhinnatA se vinaSTa hotA hai, (2) anumuhUrta meM anyatra utpanna hotA hai, anyatra nAza hotA hai, (3) rAtridina meM anyatra utpanna hokara anyatra vinAza hotA hai, (4) anya pakSa meM, (5) anya mAsa meM, (6) anuRtu meM, (7) anuayana meM, (8) anusaMvatsara meM, (9) anuyuga meM, (10) anuzata-varSa meM, (11) nusahasravarSameM, (12) anulakSavarSameM, (13) anupUrvameM, (14) anuzatapUrvameM, (15) anusahasrapUrva meM, (16) anulakSapUrvameM, (17) anupalyopama maiM, (18) anuzatapalyopama meM, (19) anusahasrapalyopama meM, (20) anulakSapalyopama meM, (21) anusAgaropama meM, (22) anuzata sAgaropama meM, (23) anusahasrasAgaropama meM, (24) anulakSasAgaropama meM, (25) anuutsarpiNI avasarpiNI meM sUrya kA prakAza anyatra utpanna hotA hai, anyatra vinaSTa hotA hai| bhagavaMta pharamAte haiM ki-trIza-trIza muhUrtta paryanta sUrya kA prakAza avasthita rahatA hai, isake bAda vaha anavasthita ho jAtA hai / chaha mAsa paryanta sUrya kA prakAza nyUna hotA hai aura chaha mAsa paryanta bar3hatA rahatA hai / kyoMki jaba sUrya sarvAbhyantara maMDala se niSkramaNa karake gamana karatA hai, usa samaya utkRSTa aTThAraha muhUrta kA dina aura jaghanyA bAraha muhUrta kI rAtri hotI hai / niSkramyamAna sUrya nae saMvatsara ko prApta karake prathama ahorAtri meM abhyantara maMDala se upasaMkramaNa karake jaba gamana karatA hai taba eka ahorAtra meM divasa kSetra ke prakAza ko eka bhAga nyUna karatA hai aura rAtri meM eka bhAga kI vRddhi hotI hai, maMDala kA 1830 bhAga se cheda karatA hai / usa samaya do-ekasaTThAMza bhAga dina kI hAni aura rAtri kI vRddhi hotI hai / vahI sUrya jaba dUsare ahorAtra meM niSkramaNa karake tIsare maMDala meM gati karatA hai taba do ahorAtra meM do bhAga pramANa divasa kSetra kI hAni aura rAtri kSetra kI vRddhi hotI hai | maMDala kA 1830 bhAga se cheda hotA hai / cAra ekasaTThAMza muhUrta pramANa dina kI hAni aura rAtri kI vRddhi hotI hai| nizcaya se isI abhilApa se niSkramyamAna sUrya anantara anantara maMDaloM meM gamana karatA huA, eka eka ahorAtra meM eka eka bhAga pramANa divasa kSetra ko nyUna karatA aura rAtrikSetra ko bar3hAtA huA sarvabAhya maMDala meM upasaMkramaNa karake gamana karatA hai / 183 ahorAtra meM 183 bhAga pramANa divasa kSetra ko kama karatA hai aura utanA hI rAtri kSetra meM vRddhi karatA hai / usa samaya paramaprakarSa prApta aTThAraha muhUrta kI rAtri aura jaghanya bAraha muhUrta kA dina hotA hai / yaha hue prathama cha maas| dUsare cha mAsa kA AraMbha hotA hai taba sUrya sarvabAhya maMDala se sarvAbhyantara maMDala meM praveza karane kA Arambha karatA hai / praveza karatA huA sUrya jaba anantara maMDala meM upasaMkramaNa karake gamana karatA hai taba eka ahorAtra meM apane prakAza se rAtri kSetra kA eka bhAga kama karatA hai aura divasa kSetra ke eka bhAga kI vRddhi karatA hai / 1830 bhAga se cheda karatA hai / do ekasaTThAMza muhUrta se rAtri kI hAni aura dina kI vRddhi hotI hai / isI prakAra se pUrvokta paddhati se upasaMkramaNa karatA huA sarvAbhyantara maMDala meM pahu~catA hai taba 1830 bhAga se cheda kara aura eka eka mahorAtra meM divasa kSetra kI vRddhi aura rAtrikSetra kI hAni karatA huA 183 ahorAtra hote haiM / sarvAbhyantara maMDala meM gamana karatA hai taba utkRSTa muhUrta kA dina aura jaghanyA bAraha muhUrta kI rAtri hotI hai / yaha hue dUsare cha mAsa yAvat Aditya saMvatsara kA paryavasAna / prAbhRta-6-kA muni dIparatnasAgara kRt hindI anuvAda pUrNa muni dIparatnasAgara kRt " (sUryaprajJapti) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 18 Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 16, upAMgasUtra-5, 'sUryaprajJapti' prAbhRta/prAbhRtaprAbhRta/sUtra prAbhRta-7 sUtra - 38 sUrya kA varaNa kauna karatA hai ? isa viSaya meM bIsa pratipattiyA~ haiM / eka kahatA hai maMdara parvata sUrya kA varaNa karatA hai, dUsarA kahatA hai ki meru parvata varaNa karatA hai yAvat bIsavAM kahatA hai ki parvatarAja parvata sUrya kA varaNa karatA hai / (prAbhata-5-ke samAna samasta kathana samajha lenA / ) bhagavaMta pharamAte haiM ki maMdara parvata se lekara parvatarAja parvata sUrya kA varaNa karatA hai, jo pudgala sUrya kI lezyA ko sparza karate haiM ve sabhI sUrya kA varaNa karate haiM / adRSTa evaM caramalezyAntargat pudgala bhI sUrya kA varaNa karate haiM / prAbhRta-7-kA muni dIparatnasAgara kRt hindI anuvAda pUrNa muni dIparatnasAgara kRt " (sUryaprajJapti) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 19 Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 16, upAMgasUtra-5, 'sUryaprajJapti' prAbhRta/prAbhRtaprAbhRta/sUtra prAbhRta-8 sUtra-39 sUrya kI udaya saMsthiti kaisI hai ? isa viSaya meM tIna pratipattiyA~ haiM / eka paramatavAdI kahatA hai ki jaba jaMbUdvIpa ke dakSiNArddha meM aTThAraha muhUrta kA dina hotA hai taba uttarArddha meM bhI aTThAraha muhUrtta pramANa dina hotA hai / jaba uttarArddha meM aTThAraha muhUrta kA dina hotA hai taba dakSiNArddha meM bhI aTrAraha mahartta kA dina hotA hai / jaba jaMbadvIpa ke dakSiNArddha meM sattaraha muhUrta pramANa dina hotA hai taba uttarArddha meM bhI sattaraha muhUrta kA dina hotA hai / isI taraha uttarArddha meM sattaraha muharta kA dina hotA hai taba dakSiNArddha meM bhI samajhanA / isI prakAra se eka-eka muharta kI hAni karate-karate solaha-pandraha yAvat bAraha muhUrta pramANa jAnanA / jaba jaMbUdvIpa ke dakSiNArddha meM bAraha muhUrta kA dina hotA hai taba uttarArddha meM bhI bAraha muhUrta kA dina hotA hai aura uttarArddha meM bAraha muhUrta kA dina hotA hai taba dakSiNArddha meM bhI bAraha muhUrta kA dina hotA hai / usa samaya jaMbUdvIpa ke meru parvata ke pUrva aura pazcima meM hamezA pandraha muhUrta kA dina aura pandraha muhUrta kI rAtri avasthita rahatI hai| koI dUsarA kahatA hai ki jaMbUdvIpa ke dakSiNArddha meM jaba aTThAraha muhUrtAntara dina hotA hai taba uttarArddha meM bhI aTThArahamuhUrttAntara dina hotA hai aura uttarArddha meM muharttAntara dina hotA hai taba dakSiNArddha meM bhI aTThAraha muhUrttAntara kA dina hotA hai / isI krama se isI abhilApa se sattaraha-solaha yAvat bAraha muhUrttAntara pramANa ko pUrvavat samajha lenaa| ina saba muhUrta pramANa kAla meM jaMbUdvIpa ke meru parvata ke pUrva aura pazcima meM sadA pandraha muhUrta kA dina nahIM hotA aura sadA pandraha muhUrta kI rAtri bhI nahIM hotI, lekina vahA~ rAtridina kA pramANa anavasthita rahatA hai| koI matavAdI yaha bhI kahatA hai ki jaba jaMbUdvIpa ke dakSiNArddha meM aTThAraha muhUrta kA dina hotA hai taba uttarArddha meM bAraha muhUrta kI rAtri hotI hai aura uttarArddha aTThAraha muhUrta kA dina hotA hai taba dakSiNArddha meM bAraha muhUrta kI rAtri hotI hai / jaba dakSiNArddha meM aTThAraha muhUrttAntara kA dina hotA hai taba uttarArddha meM bAraha muhUrta pramANa rAtri hotI hai, uttarArddha meM aTThAraha muhUrtAntara dina hotA hai taba dakSiNArddha meM bAraha muhUrta pramANa rAtri hotI hai / isI prakAra isI abhilApa se bAraha muhUrta taka kA kathana kara lenA yAvat jaba dakSiNArddha meM bAraha muhUrtAntara pramANa dina hotA hai taba uttarArddha meM bAra muhUrta pramANa kI rAtri hotI hai evaM meruparvata ke pUrva-pazcima meM pandraha muhUrta kI rAtri yA dina kabhI nahIM hotA, vahA~ rAtridina avasthita haiN| ____ bhagavaMta pharamAte haiM ki jaMbUdvIpa meM izAna kone meM sUrya udita hotA hai vahA~ se agnikone meM jAtA hai, agni kone meM udita hokara naiRtya kone meM jAtA hai, naiRtya kone meM udita hokara vAyavya kone meM jAtA hai aura vAyavya kone meM udita hokara izAna kone meM jAtA hai / jaba jaMbUdvIpa ke dakSiNArddha meM dina hotA hai taba uttarArddha meM bhI dina hotA hai aura jaba uttarArddha meM dina hotA hai taba meruparvata ke pUrva-pazcima meM rAtri hotI hai / jaba dakSiNArddha meM aTThAraha muhUrta kA dina hotA hai taba uttarArddha meM bhI aTThAraha muhUrta kA dina hotA hai aura uttarArddha meM aTThAraha muhUrta kA dina hotA hai taba meru parvata ke pUrva-pazcima meM jaghanyA bAraha muhUrta kI rAtri hotI hai / isI taraha jaba meru parvata ke pUrva-pazcima meM jaghanyA bAraha muhUrta kI rAtri hotI hai / isI taraha jaba meru parvata ke pUrva-pazcima meM utkRSTa aTThAraha muhUrta kA dina hotA hai, taba meruparvata ke uttara-dakSiNa meM jaghanyA bAraha muhUrta kI rAtri hotI hai / isI krama se isI prakAra AlApaka se samajha lenA cAhie kI jaba aTThAraha muhUrttAntara divasa hotA hai taba sAtireka bAraha muhUrta kI rAtri hotI hai, sattaraha muhUrta kA divasa hotA hai taba teraha muhUrta kI rAtri hotI hai...yAvat.. jaghanya bAraha muhUrta kA dina hotA hai taba utkRSTa aTThAraha muhUrta kI rAtri hotI hai| jaba isa jaMbUdvIpa ke dakSiNArddha meM varSAkAla kA prathama samaya hotA hai taba uttarArddha meM bhI varSAkAla kA prathama samaya hotA hai, jaba uttarArddha meM varSAkAla kA prathama samaya hotA hai taba meruparvata ke pUrva-pazcima meM anantara puraskRtakAla meM varSAkAla kA Arambha hotA hai; jaba meruparvata ke pUrva-pazcima meM varSAkAla kA prathama samaya hotA hai taba meruparvata ke dakSiNa-uttara meM anantara pazcAtakRt kAla meM varSAkAla kA prathama samaya samApta hotA hai / samaya ke kathanAnusAra muni dIparatnasAgara kRt " (sUryaprajJapti) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 20 Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 16, upAMgasUtra-5, 'sUryaprajJapti' prAbhRta/prAbhRtaprAbhRta/sUtra AvalikA, AnaprANa, stoka yAvat Rtu ke daza AlApaka samajha lenA | varSARtu ke kathanAnusAra hemanta aura grISmaRtu kA kathana bhI samajha lenA / jaba jaMbUdvIpa ke dakSiNArddha meM prathama ayana hotA hai taba uttarArddha meM bhI prathama ayana hotA hai aura uttarArddha meM prathama ayana hotA hai taba meruparvata ke pUrva-pazcima meM anantara puraskRt kAla meM pahalA ayana prApta hotA hai / jaba meruparvata ke pUrva-pazcima meM prathama ayana hotA hai taba uttara-dakSiNa meM anantara pazcAtakRt kAlasamaya meM prathama ayana samApta hotA hai| __ ayana ke kathanAnusAra saMvatsara, yuga, zatavarSa yAvat sAgaropama kAla meM bhI samajha lenA / jaba jaMbUdvIpa ke dakSiNArTa meM utsarpiNI hotI hai taba uttarArddha meM bhI utsarpiNI hotI hai, jaba uttarArddha meM utsarpiNI hotI hai taba meru parvata ke parva-pazcima meM utsarpiNI yA avasarpiNI nahIM hotI hai kyoMki-vahA~ avasthita kAla hotA hai| isI taraha avasarpiNI bhI jAna lenA / lavaNasamadra - dhAtakIkhaNDadvIpa-kAlodasamadra evaM abhyantara puSkaravarArddhadIpa ina sabakA samasta kathana jaMbUdvIpa ke samAna hI samajha lenA, vizeSa yaha ki jaMbUdvIpa ke sthAna para sva-sva dvIpa samudra ko khnaa| prAbhRta-8-kA muni dIparatnasAgara kRt hindI anuvAda pUrNa muni dIparatnasAgara kRt " (sUryaprajJapti) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 21 Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 16, upAMgasUtra-5, 'sUryaprajJapti' prAbhRta/prAbhRtaprAbhRta/sUtra prAbhRta-9 sUtra-40 kitane pramANayukta puruSachAyA se sUrya paribhramaNa karatA hai ? isa viSaya meM tIna pratipattiyA~ haiM / eka mata-vAdI yaha kahatA hai ki jo pudgala sUrya kI lezyA kA sparza karatA hai vahI pudagala usase saMtApita hote haiM / saMtapya-mAna pudgala tadanantara bAhya pudgaloM ko saMtApita karatA hai / yahI vaha samita tApakSetra hai / dUsarA koI kahatA hai ki jo padagala sarya kI lezyA kA sparza karatA hai, vaha padagala saMtApita nahIM hote, vaha asaMtapyamAna padagala se anantara padagala bhI saMtApita nahIM hote, yahIM hai vaha samita tApakSetra / tIsarA koI yaha kahatA hai ki jo pudgala sUrya kI lezyA kA sparza karatA hai, unameM se kitaneka pudagala saMtapta hote haiM aura kitaneka nahIM hote / jo saMtapta hae haiM ve pudgala anantara bAhya pudagaloM meM se kisIko saMtApita karate haiM aura kisIko nahIM karate, yahIM hai vo samita tApa-kSetra / bhagavaMta pharamAte haiM ki-jo ye candra-sUrya ke vimAnoM se lezyA nIkalatI hai vaha bAhara ke yathocita AkAza-kSetra ko prakAzita karatI hai, una lezyA ke pIche anya chinna lezyAeM hotI hai, vaha chinnalezyAe bAhya pudgaloM ko saMtApita karatI hai, yahIM hai usakA samita arthAta utpanna haA tApakSetra / sUtra-41 kitane pramANavAlI pauruSI chAyA ko sUrya nivartita karatA hai ? isa viSaya meM paccIsa pratipattiyA~ haiM-jo chaThe prAbhRta ke samAna samajha lenA / jaise kI koI kahatA hai ki anusamaya meM sUrya pauruSI chAyA ko utpanna karatA hai, ityaadi| bhagavaMta pharamAte haiM ki sUrya se utpanna lezyA ke sambandha meM yathArthatayA jAnakara maiM chAyoddeza kahatA hU~ / isa viSaya meM do pratipattiyA~ haiM / eka kahatA hai ki-aisA bhI dina hotA hai jisameM sUrya cAra puruSa pramANa chAyA ko utpanna karatA hai aura aisA bhI dina hotA hai jisameM do puruSa pramANa chAyA ko utpanna karatA hai / dUsarA kahatA hai ki do prakAra dina hote haiM - eka jisameM sUrya do puruSa pramANa chAyA utpanna karatA hai, dUsarA-jisameM pauruSI chAyA utpanna hI nahIM hotI jo yaha kahate haiM ki ra puruSachAyA bhI utpanna karatA hai aura do puruSachAyA bhI - usa matAnusAra - sUrya jaba sarvAbhyantara maMDala ko saMkramaNa karake gamana karatA hai taba utkRSTa aTThAraha muhUrta pramANa dina aura jaghanyA bAraha muhUrtta pramANa rAtri hotI hai, usa dina sUrya cAra pauruSIchAyA utpanna karatA hai / udaya aura astakAla meM lezyA kI vRddhi karake vahIM sUrya jaba sarvabAhya maMDala meM gamana karatA hai, utkRSTA aTThAraha muhartta kI rAtri aura jaghanya bAraha muhUrta kA dina hotA hai taba do pauruSIchAyA ko sUrya utpanna karatA hai / jo yaha kahate haiM ki sUrya cAra pauruSI chAyA utpanna karatA hai aura kiMcit bhI nahIM utpanna karatA - usa matAnusAra - sarvAbhyantara maMDala ko saMkramaNa karake sUrya gamana karatA hai taba rAtri-dina pUrvavat hI hote haiM, lekina udaya aura astakAla meM lezyA kI abhivRddhi karake do pauruSIchAyA ko utpanna karate haiM, jaba vaha sarvabAhya maMDala meM gamana karatA hai taba lezyA kI abhivRddhi kie binA, udaya aura astakAla meM kiMcita bhI pauruSI chAyA ko utpanna nahIM krtaa| he bhagavan ! phira sUrya kitane pramANa kI pauruSI chAyA ko nivartita karatA hai ? isa viSaya meM 96 prati-pattiyA~ haiM / eka kahatA hai ki aisA deza hai jahA~ sUrya eka pauruSI chAyA ko nivartita karatA hai / dUsarA kahatA hai ki sUrya do pauruSI chAyA ko nivartita karatA hai / ...yAvat.. 96 pauruSI chAyA ko nivartita karatA hai / inameM jo eka pauruSI chAyA ke nivartana kA kathana karate haiM, usa matAnusAra-sUrya ke sabase nIce ke sthAna se sUrya ke pratighAta se bAhara nIkalI huI lezyA se tAr3ita huI lezyA, isa ratnaprabhApRthvI ke samabhUtala bhUbhAga se jitane pramANavAle pradeza meM sUrya Urdhva vyavasthita hotA hai, itane pramANa se sama mArga se eka saMkhyA pramANavAle chAyAnumAna se eka pauruSI chAyA ko nivartita karatA hai / isI prakAra se isI abhilApa se 96 pratipattiyA~ samajha lenaa| bhagavAn phira pharamAte haiM ki-vaha sUrya unasaTha pauruSI chAyA ko utpanna karatA hai| ardha pauruSI chAyA divasa kA kitanA bhAga vyatIta hone ke bAda utpanna hotI hai ? dina kA tIsarA bhAga vyatIta hone ke bAda utpanna hotI hai / puruSa pramANa chAyA dina ke caturtha bhAga vyatIta honI ke bAda utpanna hotI hai, dvayarddhapuruSa pramANa chAyA dina kA paMcamAMza bhAga muni dIparatnasAgara kRt " (sUryaprajJapti) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 22 Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 16, upAMgasUtra-5, 'sUryaprajJapti' prAbhRta/prAbhRtaprAbhRta/sUtra vyatIta hote utpanna hotI haiM isa prakAra yAvat paccIsa prakAra kI chAyA kA varNana hai / vaha isa prakAra hai-khaMbhachAyA, rajjuchAyA, prAkArachAyA, prAsAdachAyA, udgamachAyA, uccatvachAyA, anulomachAyA, pratilomachAyA, AraMbhitA, uvahitA, samA, pratihatA, khIlacchAyA, pakSacchAyA, pUrvaudagrA, pRSThaudagrA, pUrvakaMThabhAgopagatA, pazcimakaMTha-bhAgopagatA, chAyAnuvAdinI, kaMThAnuvAdinI, chAyA chAyacchAyA, chAyAvikaMpA, vehAsakaDacchAyA aura golacchAyA / golacchAyA ke ATha bheda haiM-golacchAyA, apArdhagolacchAyA, golagolachAyA, apArdhagolachAyA, golAvalichAyA, apArdhagolAvalichAyA, golapuMjachAyA aura apArdhagolapuMja chAyA / prAbhRta-9-kA muni dIparatnasAgara kRt hindI anuvAda pUrNa muni dIparatnasAgara kRt " (sUryaprajJapti) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 23 Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 16, upAMgasUtra-5, 'sUryaprajJapti' prAbhRta/prAbhRtaprAbhRta/sUtra prAbhRta-10 prAbhRta-prAbhRta-1 sUtra-42 yoga arthAt nakSatroM kI yuti ke sambandha meM vastu kA AvalikAnipAta kaise hotA hai ? isa viSaya meM pA~ca pratipattiyA~ haiM - eka kahatA hai-nakSatra kRtikA se bharaNI taka hai / dUsarA kahatA hai-maghA se azleSA paryanta nakSatra haiM / tIsarA kahatA hai-dhaniSThA se zravaNa taka saba nakSatra haiM / cauthA - azvinI se revatI taka nakSatra AvalikA hai / pA~cavA - nakSatra bharaNI se azvinI taka hai / bhagavaMta pharamAte haiM ki yaha AvalikA abhijIta se uttarASAr3hA paryanta hai| prAbhRta-10- prAbhRta-prAbhRta-2 sUtra-43 nakSatra kA muhUrta pramANa kisa taraha hai ? bhagavaMta kahate haiM ki-ina aTThAIsa nakSatroM meM aise bhI nakSatra haiM, jo navamuhUrta evaM eka muhUrta ke sattAIsa saDasaTThAMza bhAga paryanta candramA ke sAtha yoga karate haiM / phira pandraha muhUrta se - tIsa muhUrta se-45 muhUrta se candramA se yoga karanevAle vibhinna nakSatra bhI haiM, vaha isa prakAra haiM-navamuhUrta evaM eka muhUrta ke sattAIsa saDasaTThAMza bhAga se candramA ke sAtha yoga karanevAlA eka abhijita nakSatra hai; pandraha muhUrta se candramA ke sAtha yoga karanevAle nakSatra chaha haiM-zatabhiSA, bharaNI, ArdrA, AzleSA, svAtI aura jyeSThA; tIsa muhUrta se candramA ke sAtha yoga karanevAle pandraha nakSatra haiM-zravaNa, dhaniSThA, pUrvAbhAdrapadA, revatI, azvinI, kRtikA, mRgazirA, puSya, maghA, pUrvAphAlgunI, hasta, citrA, anurAdhA, mUla aura pUrvASAr3hA; 45 muhUrta se candramA ke sAtha yoga karanevAle nakSatra chaha haiMuttarAbhAdrapadA, rohiNI, punarvasu, uttarAphAlgunI, vizAkhA aura uttarASADhA / sUtra-44 ina aTThAvIza nakSatroM meM sUrya ke sAtha yoga karanevAle nakSatra bhI haiM / eka nakSatra aisA hai jo sUrya ke sAtha cAra ahorAtra evaM cha muhUrta taka yoga karatA hai - abhijita; chaha nakSatra aise haiM jo sUrya ke sAtha chaha ahorAtra evaM ikkIsa muhUrta paryanta yoga karate haiM-zatabhiSA, bharaNI, ArdrA, azleSA, svAti aura jyeSThA, pandraha nakSatra aise haiM jo sUrya ke sAtha teraha ahorAtra evaM bAraha muhUrta paryanta yoga karate haiM-zravaNa, ghaniSThA, pUrvAbhAdrapadA, revatI, azvinI, kRtikA, mRgazirA, puSya, maghA, pUrvAphAlgunI, hasta, citrA, anurAdhA, mUla aura pUrvASADhA; chaha nakSatra aise haiM jo sUrya ke sAtha bIsa ahorAtra evaM tIna muhUrta taka yoga karate haiM-uttarAbhAdrapadA, rohiNI, punarvasu, uttarAphAlgunI, vizAkhA aura uttarASADhA / prAbhRta-10 - prAbhRta-prAbhRta-3 sUtra-45 he bhagavaMta ! ahorAtra ke bhAga sambandhI nakSatra kitane haiM ? ina aTThAisa nakSatroM meM chaha nakSatra aise haiM jo pUrvabhAgA tathA samakSetra kahalAte haiM, ve tIsa muhUrta vAle hote haiM-pUrvoproSThapadA, kRtikA, maghA, pUrvAphAlgunI, mUla aura pUrvASADhA, daza nakSatra aise haiM jo pazcAtabhAgA tathA samakSetra kahalAte haiM, ve bhI tIsa muhUrttavAle haiM-abhijit, zravaNa, ghaniSThA, revatI, azvinI, mRgazira, puSya, hasta, citrA aura anurAdhA, chaha nakSatra naktaMbhAgA arthAt rAtrigata tathA arddhakSetra vAle haiM, ve 15 muharttavAle hote haiM-zatabhiSA, bharaNI, ArdrA, azleSA, svAti, jyeSThA, 6 nakSatra ubhayaMbhAgA arthAt dor3ha kSetra kahalAte haiM, ve 45 muharttavAle hote haiM-uttarAbhAdrapadA, rohiNI, punarvasu, uttarAphAlgunI, vizAkhA aura uttarASADhA / prAbhRta-10 - prAbhRta-prAbhRta-4 sUtra-46 nakSatroM ke caMdra ke sAtha yoga kA Adi kaise pratipAdita kiyA hai ? abhijIt aura zravaNa ye do nakSatra pazcAt bhAgA samakSetrA hai, ve candramA ke sAtha sAtireka UnacAlIza muhUrta yoga karake rahate haiM arthAt eka rAtri aura sAtireka eka dina taka candra ke sAtha vyApta raha kara anuparivartana karate haiM aura zAma ko caMdra dhaniSThA ke sAtha yoga karatA hai| muni dIparatnasAgara kRt " (sUryaprajJapti) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 24 Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 16, upAMgasUtra-5, 'sUryaprajJapti' prAbhRta/prAbhRtaprAbhRta/sUtra dhaniSThA nakSatra pazcAt bhAga meM caMdra ke sAtha yoga karatA hai vaha tIsa muhUrta paryanta arthAt eka rAtri aura bAda meM eka dina taka candramA ke sAtha yoga karake anuparivartita hotA hai tathA zAma ko zatabhiSA ke sAtha candra ko samarpita karatA hai| zatabhiSA nakSatra rAtrigata tathA arddhakSetra hotA hai vaha pandraha muhUrta taka arthAt eka rAtri candra ke sAtha yoga karake rahatA hai aura subaha meM pUrva prauSThapadA ko caMdra se samarpita karake anuparivartana karatA hai| pUrvaprauSThapadA nakSatra pUrvabhAga-samakSetra aura tIsa muhUrta kA hotA hai, vaha eka dina aura eka rAtri candra ke sAtha yoga karake prAtaH uttarAprauSThapradA ko candra se samarpita karake anuparivartana karatA hai| uttarAprauSThapadA nakSatra ubhaya-bhAgAder3ha kSetra aura paMcacattAlIza muhUrta kA hotA hai, prAtaHkAla meM vaha candramA ke sAtha yoga karatA hai, eka dina-eka rAta aura dUsarA dina candramA ke sAtha vyApta rahakara zAma ko revatI nakSatra ke sAtha candra ko samarpita karake anupari-vartita hotA hai / revatInakSatra pazcAtbhAgA-samakSetra aura tIsa muhUrtapramANa hotA hai, zAma ko candra ke sAtha yoga karake eka rAta aura eka dina taka sAtha rahakara, zAma ko azvinI nakSatra ke sAtha candra ko samarpaNa karake anuparivartita hotA hai| azvinI nakSatra bhI pazcAtabhAgA-samakSetra aura tIsa muharttavAlA hai, zAma ko candramA ke sAtha yoga karake eka rAtri aura dUsare dina taka vyApta rahakara, candra ko bharaNI nakSatra se samarpita karake anuparivartana karatA hai| bharaNI nakSatra rAtribhAgA-arddhakSetra aura pandraha muharta kA hai, vaha zAma ko candramA se yoga karake eka rAtri taka sAtha rahatA hai, kRtikA nakSatra pUrvabhAgA-samakSetra aura tIsa muhUrta kA hai, vaha prAtaHkAla meM candra ke sAtha yoga karake eka dina aura eka rAtri taka sAtha rahatA hai, prAtaHkAla meM rohiNI nakSatra ko caMdra se samarpita karatA hai / rohiNI ko uttarAbhAdrapada ke samAna, mRgazira ko ghaniSThA ke samAna, ArdrA ko zatabhiSA ke samAna, punarvasu ko uttarAbhAdrapada ke samAna, puSya ko ghaniSThA ke samAna, azleSA ko zatabhiSA ke samAna, maghA ko pUrvA phAlgunI ke samAna, uttarA phAlgunI ko uttarAbhAdrapada ke samAna, anurAdhA ko jyeSThA ke samAna, mUla aura pUrvASAr3hA ko pUrvA-bhAdrapada samAna, uttarASAr3hA ko uttarAbhAdrapada ke samAna ityAdi samajha lenA / prAbhRta-10 - prAbhRta-prAbhRta-5 sUtra-47 ____ kula Adi nakSatra kisa prakAra kahe haiM ? bAraha nakSatra kula saMjJaka haiM-ghaniSThA, uttarAbhAdrapadA, azvinI, kRtikA, mRgazIrSa, puSya, maghA, uttarAphAlgunI, citrA, vizAkhA, mUla aura uttarASADhA / bAraha nakSatra upakula saMjJaka kahe haiMphAlgunI, zravaNa, pUrvAbhAdrapadA, revatI, bharaNI, rohiNI, punarvasu, azleSA, pUrvAphAlgunI, hasta, svAti, jyeSThA aura pUrvASAr3hA / cAra nakSatra kulopakula saMjJaka haiM-abhijIta, zatabhiSA, ArdrA aura anuraadhaa| prAbhRta-10 - prAbhRta-prAbhRta-6 sUtra - 48 ___ he bhagavaMt ! pUrNimA kauna sI hai ? bAraha pUrNimA aura bAraha amAvAsyA kahI hai / bAraha pUrNimA isa prakAra haiMzrAviSThI, prauSThapadI, AsojI, kArtikI, mRgazirSI, pauSI, mAghI, phAlgunI, caitrI, vaizAkhI, jyeSThAmUlI aura ASAr3hI / aba kauna-sI pUnama kina nakSatroM se yoga karatI hai yaha batAte haiM-zrAviSThI pUrNimA-abhijIt, zravaNa aura ghaniSThA se, prauSThapadI pUrNimA-zatabhiSA, pUrvAprauSThapadA aura uttarAprauSThapadA se, AsoyujIpUrNimA-revatI aura azvinI se, kArtikIpUrNimA-bharaNI aura kRtikA se, mRgazirSIpUrNimA rohiNI aura mRgazIrSa se, pauSIpUrNimA-ArdrA, punarvasu aura puSya se, mAghIpUrNimA-azleSA aura maghA se, phAlgunI pUrNimA-pUrvA aura uttarAphAlgunI se, caitrI pUrNimA-hasta aura citrA se, vaizAkhIpUrNimA-svAti aura vizAkhA se, jyeSThAmUlI pUrNimA-anurAdhA, jyeSThA aura mUla se aura aSAr3hI pUrNimA-pUrvA tathA uttarASAr3hA nakSatra se yoga karatI hai| sUtra-49 zrAviSThA pUrNimA kyA kula-upakula yA kulopakula nakSatra se yoga karatI hai ? vaha tInoM kA yoga karatI hai-kula kA yoga karata hue vaha ghaniSThA nakSatra kA yoga karatI hai, upakula se zravaNa nakSatra kA aura kulopakula se abhijIt muni dIparatnasAgara kRt " (sUryaprajJapti) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 25 Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 16, upAMgasUtra-5, 'sUryaprajJapti' prAbhRta/prAbhRtaprAbhRta/sUtra nakSatra kA yoga karatI hai / isI taraha se Age-Age kI pUrNimA ke sambandha meM samajhanA cAhie-jaise ki prauSThapadI pUrNimA yoga karate hue kula se uttarAprauSThapadA se, upakula se pUrvA prauSThapadA se aura kulopakula se zatabhiSA nakSatra se yoga karatI hai / AsoyujI pUrNimA yoga karate hue kula se azvinI nakSatra se aura upakula se revatI nakSatra se yoga karatI hai, lekina unako kulopakula kA yoga nahIM hotA / pauSI aura jyeSThAmUlI pUrNimA meM kulopakula yoga hotA hai, zeSa sabhI pUrNimAoM meM kulopakula nakSatra kA yoga nahIM bntaa| zrAviSThI amAvAsyA kitane nakSatra se yoga karatI hai ? vaha azleSA aura maghA do nakSatroM se yoga karatI haiM / isI taraha prauSThapadI-pUrvA tathA uttarA phAlgunI se, AsoyujI-hasta tathA citrA se, kArtikI-svAti tathA vizAkhA se, mRgazirA-anurAdhA, jyeSThA aura mUla se, pauSI-pUrvA aura uttarASAr3hA se, mAghI-abhijIta, zravaNa aura ghaniSThA se. phAlgunI-zatabhiSA aura pUrvaprauSThapadA se, caitrI-uttarAprauSThapadA, revatI aura azvinI se, vaizAkhI-bharaNI aura kRtikA se, jyeSThAmUlI-mRgazira aura rohiNI se, ASAr3hA amAvAsyA ArdrA, punarvasu aura puSya se yoga karatI hai / zrAviSThI amAvAsyA kula evaM upakula nakSatroM se yoga karatI hai, kulopakula se nahIM, kula meM maghA nakSatra se aura upakula meM azleSA nakSatra se yoga karatI hai / mRgazirI, mAghI, phAlgunI aura ASAr3hI amAvAsyA ko kulAdi tInoM nakSatroM kA yoga hotA hai, zeSa amAvAsyA ko kulopakala nakSatroM kA yoga nahIM hotaa| prAbhRta-10-prAbhRta-prAbhRta-7 sUtra-50 he bhagavaMta ! pUrNimA-amAvAsyA kA sannipAta kisa prakAra kA hai ? jaba zrAviSThApUrNimA hotI hai taba amAvAsyA maghAnakSatra yukta hotI hai, jaba maghAyukta pUrNimA hotI hai taba amAvAsyA ghaniSThAyukta hotI hai isI taraha prauSThapadAyukta pUrNimA ke bAda amAvAsyA phAlgunI, phAlgunayukta pUrNimA ke bAda prauSThapadA amAvAsyA, azvinIyukta pUnama ke bAda citrAyukta amAvAsyA; kRtikAyukta pUrNimA ke bAda vizAkhAyukta amAvAsyA, mRgazirSayukta pUnama ke bAda jyeSThAmUlI amAvAsyA, puSyayukta pUrNimA ke bAda ASAr3hA amAvAsyA ityAdi paraspara samajha lenA / prAbhRta-10- prAbhRta-prAbhRta-8 sUtra-51 he bhagavaMta ! nakSatra saMsthiti kisa prakAra kI hai ? ina aTThAIsa nakSatroM meM abhijIta nakSatra kA AkAra gozIrSa kI paMkti samAna hai; zravaNa AkAra kA, ghaniSThA-zakunIpalInaka AkAra kA, zatabhiSA-puSpocAra AkAra kA, pUrvA aura uttarA prauSThapadA-arddhavApI AkAra kA, revatI-naukA AkAra kA, azvinI azva ke skandha AkAra kA, bharaNI-bhaga AkAra kA, kRtikA-astrevakI dhAra ke AkAra kA, rohiNI-gAr3A kI uMdha ke AkAra kA, mRgazIrSa-mastaka kI paMkti AkAra kA, ArdrA-rudhirabindu AkAra kA, punarvasu-trAjavA AkAra kA, puSya-vardhamAnaka AkAra kA, azleSA-patAkA AkAra kA, maghA-prAkAra ke AkAra kA, pUrvA aura uttarA phAlgunI-arddhapalaMga AkAra kA, hasta-hAtha ke AkAra kA, citrA-prasanna mukha samAna, svAti-khIlA samAna, vizAkhA-dAmanI AkAra kA, anurAdhA-ekAvali hAra samAna, jyeSThAgajadanta AkAra kA, mUla-vIMchI kI pU~cha ke samAna, pUrvASAr3hA-hasti-vikrama AkAra kA aura uttarASAr3hA nakSatra siMhaniSadyA AkAra se saMsthita hotA hai| prAbhRta-10- prAbhRta-prAbhRta-9 sUtra- 52 tArAoM kA pramANa kisa taraha kA hai ? isa aTThAIsa nakSatroM meM abhijIta nakSatra ke tIna tAre haiN| zravaNa nakSatra ke tIna, ghaniSThA ke pA~ca, zatabhiSA ke sau, pUrvA-uttarA bhAdrapada ke do, revatI ke batIsa, azvinI ke tIna, bharaNI ke tIna, kRtikA ke cha, rohiNI ke pA~ca, mRgazirSa ke tIna, ArdrA kA eka, punarvasu ke pA~ca, puSya ke tIna, azleSA ke chaha, maghA ke sAta, pUrvA-uttarA phAlgunI ke do, hasta ke pA~ca, citrA kA eka, svAti kA eka, vizAkhA ke pA~ca, anurAdhA ke cAra, jyeSThA ke tIna, mUla kA eka aura pUrvA tathA uttarASAr3hA nakSatra ke cAra-cAra tArAeM hote haiN| muni dIparatnasAgara kRt " (sUryaprajJapti) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 26 Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 16, upAMgasUtra-5, 'sUryaprajJapti' prAbhRta/prAbhRtaprAbhRta/sUtra prAbhRta-10- prAbhRta-prAbhRta-10 sUtra-53 nakSatrarUpa netA kisa prakAra se kahe haiM ? varSA ke prathama yAne zrAvaNa mAsa ko kitane nakSatra pUrNa karate haiM ? cArauttarASAr3hA, abhijIta, zravaNa aura ghaniSThA / uttarASAr3hA caudaha ahorAtra se, abhijIta sAta ahorAtra se, zravaNa ATha aura ghaniSThA eka ahorAtra se svayaM asta hokara zrAvaNa mAsa ko pUrNa karate haiM / zrAvaNa mAsa meM cAra aMgula pauruSI chAyA se sUrya vApasa lauTatA hai, usake antima dinoM meM do pAda aura cAra aMgula pauruSI hotI hai| isI prakAra bhAdrapada mAsa ko ghaniSThA, zatabhiSA, pUrvA tathA uttarAbhAdrapada samApta karate haiM, ina nakSatra ke kramazaH ahorAtra cauda, sAta, ATha aura eka haiM, bhAdrapada mAsa kI pauruSI chAyA ATha aMgula aura carimadina kI do pAda aura ATha aMgula / Aso mAsa ko uttarAbhAdrapada, revatI aura azvinI nakSatra kramazaH caudaha, pandraha aura eka ahorAtra se pUrNa karate haiM, pauruSI chAyA pramANa bAraha aMgula aura antimadina kA tIna pAda / kArtika mAsa ko azvinI, bharaNI aura kRtikA kramazaH cauda, pandraha aura eka ahorAtra se pUrNa karate haiM, pauruSI chAyA pramANa solaha aMgula aura antima pAda cAra aMgula / hemanta ke prathama yAne mArgazirSa mAsa ko kRtikA, rohiNI aura saMsthAna (mRgazIrSa) nakSatra kramazaH caudaha, pandraha aura eka ahorAtra se svayaM asta hokara pUrNa karate haiM, mAgazIrSa mAsa kI pauruSI chAyA pramANa tripAda evaM ATha aMgula haiM / pauSa mAsa ko mRgazirSa, ArdrA, punarvasu aura puSya kramazaH, cauda, sAta, ATha aura eka ahorAtra se pUrNa karate haiM, pauruSI chAyA pramANa caubIsa aMgula aura antima dina kA cArapAdA mAgha mAsa ko puSya, AzleSA aura maghA nakSatra kramazaH caudaha, pandraha aura eka ahorAtra se pUrNa karate haiM, pauruSI chAyA pramANa bIsa aMgula aura antima dina kA tripAda-ATha aMgula / phAlguna mAsa ko maghA, pUrvA aura uttarA phAlgunI nakSatra kramaza: caudaha, pandraha aura eka ahorAtra se pUrNa karate haiM, pauruSI chAyA pramANa 16 aMgula aura antima dina kA tripAda evaM 4 aMgula | grISma ke prathama yAne caitra mAsa ko uttarAphAlgunI, hasta aura citrA nakSatra kramazaH caudaha, pandraha aura eka ahorAtra se svayaM asta hokara pUrNa karate haiM, caitra mAsa kI pauruSI chAyA kA pramANa bAraha aMgula kA hai aura usake antima dina meM tripAda pramANa pauruSI hotI hai / vaizAkha mAsa ko citrA, svAti aura vizAkhA nakSatra caudaha, pandraha aura eka ahorAtra se pUrNa karate haiM, pauruSI chAyA pramANa ATha aMgula aura antima dina kA do pAda evaM ATha aNgul| jyeSTha mAsa ko vizAkhA, anurAdhA, jyeSThA aura mUla nakSatra kramaza: caudaha, sAta, ATha aura eka ahorAtra se pUrNa karate haiM, pauruSI chAyA pramANa cAra aMgula aura antima dine dvipAda cAra aMgula pauruSI / aSAr3ha mAsa ko mUla, pUrvA aura uttarASAr3hA nakSatra caudaha, pandraha aura eka ahorAtra se pUrNa karate haiM, pauruSI chAyA pramANa vRttAkAra, samacaturasra, nyagrodha parimaMDalAkAra haiM aura antima dina ko dvipAda pauruSI hotI hai| prAbhRta-10- prAbhRta-prAbhRta-11 sUtra- 54 candra kA gamana mArga kisa prakAra se hai ? ina aTThAIsa nakSatroM meM caMdra ko dakSiNa Adi dizA se yoga karane-vAle bhinnabhinna nakSatra isa prakAra haiM-jo sadA candra kI dakSiNa dizA se vyavasthita hokara yoga karate haiM aise chaha nakSatra haiMmRgazirSa, ArdrA, puSya, azleSA, hasta aura mUla | abhijIta, zravaNa, ghaniSThA, zatabhiSA, pUrvA-uttarAbhAdrapadA, revatI, azvinI, bharaNI, pUrvA-uttarAphAlgunI aura svAti yaha bAraha nakSatra sadA caMdra kI uttara dizA se yoga karate haiM / kRtikA, rohiNI, punarvasu, maghA, citrA, vizAkhA aura anurAdhA ye sAta nakSatra candra ke sAtha dakSiNa aura uttara dizA se evaM pramardarUpa yoga karate haiM / pUrvA aura uttarASAr3hA caMdra ko dakSiNa se evaM pramardarUpa yoga karate haiM / yaha saba sarvabAhya maMDala meM yoga karate the, karate haiM, kareMge / candra ke sAtha sadA pramarda yoga karatA haA eka hI nakSatra hai-jyeSThA sUtra - 55 candramaMDala kitane haiM ? pandraha / ina candramaMDaloM meM aise ATha candramaMDala haiM jo sadA nakSatra se avirahita hote haiMpahalA, tIsarA, chaThThA, sAtavAM, AThavAM, dasavAM, gyArahavAM aura pandrahavAM / aise sAta candramaMDala haiM jo sadA nakSatra se muni dIparatnasAgara kRt " (sUryaprajJapti) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 27 Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 16, upAMgasUtra-5, 'sUryaprajJapti' prAbhRta/prAbhRtaprAbhRta/sUtra virahita hote haiM-dUsarA, cauthA, pA~cavA, navavAM, bArahavAM, terahavAM aura caudahavAM / jo candramaMDala sUrya-candra nakSatroM meM sAdhAraNa ho aise cAra maMDala haiM-pahalA, dUsarA, gyArahavAM aura pandrahavAM / aise pA~ca candramaMDala haiM, jo sadA sUrya se virahita hote haiM-chaThe se lekara dasavAM / prAbhRta-10- prAbhRta-prAbhRta-12 sUtra-56 he bhagavan ! ina nakSatroM ke devatA ke nAma kisa prakAra haiM ? ina aTThAIsa nakSatroM meM abhijIta nakSatra ke brahma nAmaka devatA haiM, isI prakAra zravaNa ke viSNu, ghaniSThA ke vasudeva, zatabhiSA ke varuNa, pUrvAbhAdrapadA ke aja, uttarAbhAdrapadA ke abhivRddhi, revatI ke pUSa, azvinI ke azva, bharaNI ke yama, kRtikA ke agni, rohiNI ke prajApati, mRgazirA ke soma, ArdrA ke rudradeva, punarvasu ke aditi, puSya ke bRhaspati, azleSA ke sarpa, maghA ke pitRdeva, pUrvA phAlgunI ke bhaga, uttarAphAlgunI ke aryamA, hasta ke saviSTa, citrA ke takSa, svAti ke vAyu, vizAkhA ke indra evaM agni, anurAdhA ke mitra, jyeSThA ke indra, mUla ke naiRrti, pUrvASAr3hA ke ap aura uttarASAr3hA nakSatra ke vizva nAmaka devatA haiN| prAbhRta-10 - prAbhRta-prAbhRta-13 sUtra-57-60 he bhagavan ! muhUrta ke nAma kisa prakAra haiM ? eka ahorAtra ke tIsa muhUrta batAye haiM-yathAnukrama se isa prakAra se haiM / raudra, zreyAn, mitrA, vAyu, sugrIva, abhicandra, mAhendra, balavAn, brahmA, bahusatya, IzAna tathA- tvaSTrA, bhAvitAtmA, vaizravaNa, varuNa, AnaMda, vijayA, vizvasena, prajApati, upazama tathA- gaMdharva, agniveza, zatavRSabha, AtapavAn, amama, RNavAna, bhauma, RSabha, sarvArtha aura rAkSasa / prAbhRta-10 - prAbhRta-prAbhRta-14 sUtra-61-64 he bhagavan ! kisa krama se dina kA krama kahA hai ? eka-eka pakSa ke pandraha divasa haiM-pratipadA, dvitIyA yAvat pUrNimA / yaha 15 dina ke 15 nAma isa prakAra-pUrvAMga, siddhamanorama, manohara, yazobhadra, yazodhara, sarvakAmasamRddha;, indramUddhAbhiSikta, saumanasa, dhanaMjaya, arthasiddha, abhijAta, atyAzana, zataMjaya;agnivezma,upazama / ye divasa ke nAma haiM sUtra-64-68 he bhagavan ! rAtri kA krama kisa taraha pratipAdita kiyA hai ? eka-eka pakSa meM pandraha rAtriyA~ haiM-pratipadArAtri, dvitIyArAtri...yAvat... pandrahavI raatri| rAtriyoM ke 15 nAma isa prakAra-uttamA, sunakSatrA, elApatyA, yazodharA, saumanasA, zrIsaMbhUtA; vijayA, vaijayaMtI, jayaMtI, aparAjitA, IcchA, samAhArA, tejA, atitejA; devAnandA / ye rAtriyoM ke nAma haiM prAbhRta-10- prAbhRta-prAbhRta-15 sUtra-68 he bhagavan ! yaha tithi kisa prakAra se kahI hai ? tithi do prakAra kI hai-divasatithi aura rAtritithi / vaha divasatithi eka-eka pakSa meM pandraha-pandraha hotI hai-naMdA, bhadrA, jayA, tucchA, pUrNA yaha pA~ca ko tIna gunA karanA, nAma kA krama yahIM hai / vaha rAtri tithi bhI eka-eka pakSa meM pandraha hotI hai-ugravatI, bhogavatI, yazasvatI, savvasiddhA, zubhanAmA isI pA~ca ko pUrvavat tIna gunA kara denA / prAbhRta-10-prAbhRta-prAbhRta-16 sUtra - 69 he bhagavan ! nakSatra ke gotra kisa prakAra se kahe haiM ? ina aTThAIsa nakSatroM meM abhijIta nakSatra kA gotra mudgalAyana hai, isI taraha zravaNa kA zaMkhAyana, ghaniSThA kA agratApasa, zatabhiSA kA karNalocana, pUrvAbhAdrapada kA jAtukarNiya, uttarAbhAdrapada kA dhanaMjaya, revatI kA pauSyAyana, azvinI kA AzvAyana, bharaNI kA bhArgaveza, kRtikA kA muni dIparatnasAgara kRt " (sUryaprajJapti) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 28 Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 16, upAMgasUtra-5, 'sUryaprajJapti' prAbhRta/prAbhRtaprAbhRta/sUtra agniveza, rohiNI kA gautama, mRgazirSa kA bhAradvAja, A kA lauhityAyana, punarvasu kA vAziSTha, puSya kA kRSyAyana, AzleSA kA mAMDavyAyana, maghA kA piMgalAyana, pUrvAphAlgunI kA millAyana, uttarAphAlgunI kA kAtyAyana, hasta kA kauzika, citrA kA darbhiyAyana, svAti kA cAmaracchAyaNa, vizAkhA kA zRMgAyana, anurAdhA kA golavvAyaNa, jyeSThA kA tiSyAyana, mUla kA kAtyAyana, pUrvASAr3hA kA vAtsyAyana aura uttarASAr3hA nakSatra kA vyAghrAyana gotra kahA gayA hai| prAbhRta-10- prAbhRta-prAbhRta-17 sUtra-70 ___ he bhagavan ! nakSatra kA bhojanA kisa prakAra kA hai ? ina aTThAIsa nakSatroM meM kRtikA nakSatra dahIM aura bhAta khAkara, rohiNI-dhatUre kA cUrNa khAkara, mRgazirA-indrAvAruNi cUrNa khAke, ArdrA-makkhana khAke, punarvasu-ghI khAke, puSya-khIra khAke, azleSA-ajamA kA cUrNa khAke, maghA-kastUrI khAke, pUrvAphAlgunI-maMDukaparNikA cUrNa khAke, uttarAphAlgunI-vAghanakhI kA cUrNa khAke, hasta-cAvala kI kAMjI khAke, citrA-mUMga kI dAla khAke, svAti-phala khAke, vizAkhA-agasti khAke, anurAdhA-mizrikRta kura khAke, jyeSThA-bora kA cUrNa khAke, mUla (mUlApanna)-zAka khAke, pUrvASAr3hA-Amale kA cUrNa khAke, uttarASAr3hA-bilvaphala khAke, abhijIta-puSpa khAke, zravaNa-khIra khAke, ghaniSThAphala khAke, zatabhiSA-tuvera khAke, pUrvAprauSThapadA-karelA khAke, uttarAprauSThapadA-varAhakaMda khAke, revatI-jalacara vanaspati khAke, azvinI-vRttaka vanaspati cUrNa khAke aura bharaNI nakSatra meM tilatanduka khAkara kArya ko siddha karanA / prAbhRta-10 - prAbhRta-prAbhRta-18 sUtra-71 he bhagavan ! gati bheda kisa prakAra se hai ? gatibheda (cAra) do prakAra se hai-sUryacAra aura candracAra | caMdra cArapA~ca saMvatsarAtmaka yuga kAla meM abhijIta nakSatra 67 cAra se caMdra kA yoga karatA hai, zravaNa nakSatra 67 cAra se candra kA yoga karatA hai yAvat uttarASAr3hA bhI 67 cAra se candra ke sAtha yoga karatA hai / AdityacAra-bhI isI prakAra samajhanA, vizeSa yaha ki unameM pA~ca cAra (gatibheda) kahanA / prAbhRta-10 - prAbhRta-prAbhRta-19 sUtra-72-74 he bhagavan ! mAsa ke nAma kisa prakAra se haiM ? eka-eka saMvatsara meM bAraha mAsa hote haiM; usake laukika aura lokottara do prakAra ke nAma haiM / laukika nAma-zrAvaNa, bhAdrapada, Asoja, kArtika, mRgazirSa, pauSa, mahA, phAlguna, caitra, vaizAkha, jyeSTha aura aSAr3ha / lokottara nAma isa prakAra haiM-abhinanda, supratiSTha, vijaya, prItivarddhana, zreyAMsa, ziva, zizira, aura haimavAn tathA-vasanta, kusumasaMbhava, nidAgha aura bArahaveM vanavirodhi / prAbhRta-10 - prAbhRta-prAbhRta-20 sUtra-75 he bhagavan ! saMvatsara kitane haiM ? pA~ca - nakSatrasaMvatsara, yugasaMvatsara, pramANasaMvatsara, lakSaNasaMvatsara, aura shnaishcrsNvtsr| sUtra-76-85 nakSatrasaMvatsara bAraha prakAra kA hai-zrAvaNa, bhAdrapada se lekara ASAr3ha taka / bRhaspati mahAgraha bAraha saMvatsara meM sarva nakSatra maMDala pUrNa karatA hai| yuga saMvatsara pA~ca prakAra kA hai | cAMdra, cAMdra, abhivardhita, cAMdra aura abhivardhita / pratyeka cAndra saMvatsara caubIsa-caubIsa parva (pakSa) ke aura abhivardhita saMvatsara chabbIsa-chabbIsa parva ke hote haiM / isa prakAra saba milAkara paMca saMvatsara kA eka yuga 124 parvo (pakSoM) kA hotA hai| pramANa saMvatsara pA~ca prakAra kA hai / nakSatra, candra, Rtu, Aditya aura abhivardhita / muni dIparatnasAgara kRt " (sUryaprajJapti) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 29 Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 16, upAMgasUtra-5, 'sUryaprajJapti' prAbhRta/prAbhRtaprAbhRta/sUtra lakSaNa saMvatsara pA~ca prakAra kA hai / nakSatra yAvat abhivarddhita / usakA varNana isa prakAra se hai -samagranakSatra yoga karate haiM, samagra Rtu kA parivartana hotA hai, atizIta yA atiuSNa nahIM aise bahuudaka nakSatra haiM caMdra sarva pUrNamAsI meM viSamacArI nakSatra se yoga karatA hai / kaTuka-bahuudaka vAloM ko cAMdrasaMvatsara kahate haiN| viSama pravAla kA pariNamana, Rtu rahita puSpa-phala kI prApti, varSA kA viSama barasanA, Rtu saMvatsara kA karma hai Aditya saMvatsarameM pRthvI aura pAnI ko rasa tathA puSpa-phala detA hai, alpa varSA se bhI sarasa aisI samyaka niSpatti hotI hai| abhivarddhita saMvatsara meM sUrya kA tApa teja hotA hai, kSaNalava divasa meM Rtu parivartita hotI hai, nimnasthala kI pUrti hotI hai| zanizcara saMvatsara aTThAIsa prakAra kA hotA hai-abhijIta, zravaNa yAvat uttarASAr3hA athavA tIsa saMvatsara meM zanizcara mahAgraha sarva nakSatra maMDaloM meM paribhramaNa karatA hai| prAbhRta-10 - prAbhRta-prAbhRta-21 sUtra-86 he bhagavan ! nakSatra jyotiSka dvArA kisa prakAra se haiM ? isa viSaya meM yaha pA~ca pratipattiyA~ haiM / eka kahatA hai ki kRttikAdi sAta nakSatra paMca dvAravAle haiM, dUsarA maghAdi sAta ko pUrvadvArIya kahatA hai, tIsarA ghaniSThAdi sAta ko, cauthA azvinI Adi sAta ko aura pA~cavA bharaNI Adi sAta nakSatra ko pUrvadvArIya kahatA hai / jo kRtikAdi sAta ko pUrvadvArIya kahate haiM unake mata se-maghAdi sAta dakSiNa dvArIya haiM, anurAdhAdi sAta pazcimadvArIya haiM aura ghaniSThAdi sAta uttaradvArIya haiM / jo maghAdi sAta ko pUrvadvArIya batAte haiM, unake matAnusAra-anurAdhAdi sAta nakSatra dakSiNadvArIya haiM, ghaniSThAdi sAta nakSatra pazcimadvArIya haiM tathA kRtikAdi sAta nakSatra uttaradvArIya haiN| jo ghaniSThAdi sAta nakSatra ko pUrvadvArIya batAte haiM, unake mata se-kRtikAdi sAta nakSatra dakSiNadvArIya haiM, maghAdi sAta nakSatra pazcimadvArIya haiM aura anurAdhAdi sAta nakSatra uttaradvArIya haiM / jo azvinI Adi sAta nakSatra ko pUrvadvArIya batAte haiM, unake mata se-puSyAdi sAta nakSatra dakSiNadvArIya haiM, svAti Adi sAta nakSatra pazcimadvArIya haiM aura abhijIta Adi sAta nakSatra uttaradvArIya haiM / jo bharaNI Adi sAta nakSatra ko pUrvadvArIya batAte haiM, unake mata se -AzleSAdi sAta nakSatra dakSiNadvArIya haiM, vizAkhAdi sAta nakSatra pazcimadvArIya haiM aura zravaNAdi sAta nakSatra uttaradvArIya haiN| gavata pharamAte haiM ki abhijIta, zravaNa, ghaniSThA, zatabhiSA, pUrvAbhAdrapadA, uttarAbhAdrapadA aura revatI ye sAta pUrvadvArIya haiM; azvinI, bharaNI, kRtikA, rohiNI, mRgazirA, ArdrA aura punarvasu ye sAta nakSatra dakSiNadvArIya haiM; puSya, AzleSA, maghA, pUrvAphAlgunI, uttarAphAlgunI, hasta aura citrA ye sAta nakSatra pazcimadvArIya haiM; svAti, vizAkhA, anurAdhA, jyeSThA, mUla, pUrvASADhA aura uttarASADhA ye sAta nakSatra uttaradvArIya haiN| prAbhRta-10-prAbhRta-prAbhRta-22 sUtra-87 - he bhagavan ! nakSatravicaya kisa prakAra se kahA hai ? yaha jaMbUdvIpa sarvadvIpa-samudroM se ThIka bIca meM yAvat ghIrA huA hai / isa jaMbUdvIpa meM do candra prakAzita hue the, hote haiM aura hoMge; do sUrya tape the, tapate haiM aura tapeMge; chappana nakSatroM ne yoga kiyA thA, karate haiM ora kareMge-vaha nakSatra isa prakAra hai-do abhijIta, do zravaNa, do ghaniSThA...yAvat... do uttarASAr3hA / ina chappana nakSatroM meM do abhijIta nakSatra aise haiM jo candra ke sAtha navamuhartta evaM eka muhUrta meM sattAIsa saDasaTThAMza bhAga se yoga karate haiM, candra ke sAtha pandraha muhUrta se yoga karanevAle nakSatra bAraha haiM-do uttarA-bhAdrapadA, do rohiNI, do punarvasu, do uttarAphAlgunI, do vizAkhA aura do uttraassaaddh'aa| tIsa muhUrta se candra ke sAtha yoga karanevAle tIsa nakSatra haiM / zravaNa, ghaniSThA, pUrvAbhAdrapada, revatI, azvinI, kRtikA, mRgazirSa, puSya, maghA, pUrvAphAlgunI, hasta, citrA, anurAdhA, mUla aura pUrvASAr3hA ye saba do-do / pIstAlIza muhUrta se candra ke sAtha yoga karanevAle nakSatra bAraha haiM / do uttarAbhAdrapada, do rohiNI, do punarvasu, do uttarAphAlgunI, do muni dIparatnasAgara kRt " (sUryaprajJapti) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 30 Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 16, upAMgasUtra-5, 'sUryaprajJapti' prAbhRta/prAbhRtaprAbhRta/sUtra vizAkhA aura do uttraassaaddh'aa| sUrya ke sAtha cAra ahorAtra evaM cha muhUrta se yoga karanevAle nakSatra do abhijIta haiM; bAraha nakSatra sUrya ke sAtha cha ahorAtra evaM ikkIsa muhUrta se yoga karate haiM-do zatabhiSA, do bharaNI, do ArdrA, do azleSA, do svAti aura do jyeSThA / tIsa nakSatra sUrya ke sAtha teraha ahorAtra evaM bAraha muhUrta se yoga karate haiM-do zravaNa yAvat do pUrvASAr3hA; bAraha nakSatra sUrya se bIsa ahorAtra evaM tIna muhUrta se yoga karate haiM / do uttarA bhAdrapada yAvat do uttarASAr3hA / sUtra-88 he bhagavan ! sImAviSkambha kisa prakAra se hai ? ina chappana nakSatroM meM do abhijIta nakSatra aise haiM jisakA sImAviSkambha 630 bhAga evaM trIsa saDasaTThAMza bhAga hai; 12 nakSatra kA 1005 evaM trIsa saDasaTThAMza bhAga sImA viSkambha hai-do zatabhiSA yAvat do jyeSThA; tIsa nakSatra kA sImAviSkambha 2010 evaM tIsa saDasaTThAMza bhAga hai-do zravaNa yAvat do pUrvASAr3hA, bAraha nakSatra 3015 evaM tIsa saDasaTThAMza bhAga sImA viSkambha se haiM-do uttarA bhAdrapadA yAvat do uttarASAr3hA sUtra-89 ina chappana nakSatroM meM aise koI nakSatra nahIM hai jo sadA prAtaHkAla meM candra se yoga karake rahate haiM | sadA sAyaMkAla aura sadA ubhayakAla candra se yoga karake rahanevAlA bhI koI nakSatra nahIM hai / kevala do abhijIta nakSatra aise haiM jo cuMvAlIsavI-cuMvAlIsavI amAvAsyA meM nizcitarUpa se prAtaHkAla meM candra se yoga karate haiM, pUrNimA meM nahIM karate / sUtra-90 nizcitarUpa se bAsaTha pUrNimA evaM bAsaTha amAvAsyAeM ina pA~ca saMvatsaravAle yuga meM hotI hai / jisa deza meM arthAt maMDala meM candra sarvAntima bAMsaThavI pUrNimA kA yoga karatA hai, usa pUrNimA sthAna se anantara maMDala kA 124 bhAga karake usake batIsaveM bhAga meM vaha candra pahalI pUrNimA kA yoga karatA hai, vaha pUrNimAvAle caMdramaMDala kA 124 bhAga karake usake batIsave bhAga pradeza meM yaha dUsarI pUrNimA kA candra yoga karatI hai, isI abhilApa se isa saMvatsara kI tIsarI pUrNimA ko bhI jAnanA / jisa pradeza caMdra tIsarI pUrNimA kA yoga samApta karatA hai, usa pUrNimA sthAna se usa maMDala ko 124 bhAga karake 228 veM bhAga meM yaha candra bArahavIM pUrNimA kA yoga karatA hai / isI abhilApa se una-una pUrNimA sthAna meM eka-eka maMDala ke 124-124 bhAga karake battIsaveM-battIsaveM bhAga meM isa saMvatsara kI Age-Age kI pUrNimA ke sAtha candra yoga karatA hai / isI jaMbUdvIpa meM pUrva-pazcima lambI aura uttara-dakSiNa vistAra-vAlI jIvArUpa maMDala kA 124 bhAga karake dakSiNa vibhAga ke caturthAMza maMDala ke sattAIsa bhAga grahaNa karake, aTThAIsave bhAga ko bIsase vibhakta karake aTThArahave bhAga ko grahaNa karake tIna bhAga evaM do kalA se pazcAsthita caubbhAga maMDala ko prApta kie binA yaha candra antima bAvanavIM pUrNimA ke sAtha yoga karatA hai| sUtra - 91 ___ isa paMcasaMvatsarAtmaka yuga meM prathama pUrNimA ke sAtha sUrya kisa maMDalapradeza meM rahakara yoga karatA hai ? jisa deza meM sUrya sarvAntima bAsaThavIM pUrNimA ke sAtha yoga karatA hai usa maMDala ke 124 bhAga karake corAnave bhAga ko grahaNa karake yaha sUrya prathama pUrNimA se yoga karatA hai / isI abhilApa se pUrvavat-isa saMvatsara kI dUsarI aura tIsarI pUrNimA se bhI yoga karatA hai / isI taraha jisa maMDala pradeza meM yaha sUrya tIsarI pUrNimA ko pUrNa karatA hai usa pUrNimA sthAna ke maMDala ko 124 bhAga karake 846vA bhAga grahaNa karake yaha sUrya bArahavIM pUrNimA ke sAtha yoga karatA hai / isI abhilApa se vaha sUrya una una maMDala ke 124 bhAga karake 94ve-94ve bhAga ko grahaNa karake una-una pradeza meM Age-Age kI pUrNimA se yoga karatA hai / candra ke samAna abhilApa se bAvanavIM pUrNimA ke gaNita ko samajha lenaa| sUtra-92 isa paMca saMvatsarAtmaka yuga meM candra kA prathama amAvAsyA ke sAtha yoga batAte haiM jisa deza meM antima bAvanavIM amAvAsyA ke sAtha candra yoga karake pUrNa karatA hai, usa deza-maMDala ke 124 bhAga karake usake battIsaveM bhAga meM prathama amAvAsyA ke sAtha caMdra yoga karatA hai, candra kA pUrNimA ke sAtha yoga jisa abhilApa se batAe haiM usI abhilApa se muni dIparatnasAgara kRt " (sUryaprajJapti) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 31 Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 16, upAMgasUtra-5, 'sUryaprajJapti' prAbhRta/prAbhRtaprAbhRta/sUtra amAvAsyA ke yoga ko samajha lenA...yAvat... jisa deza meM caMdra antima pUrNimA ke sAtha yoga karatA hai usI deza meM vaha-vaha pUrNimA sthAnarUpa maMDala ke 124 bhAga karake solaha bhAga ko chor3akara yaha candra bAsaThavIM amAvAsyA ke sAtha yoga karatA hai| sUtra - 93 aba sUrya kA amAvAsyA ke sAtha yoga batAte haiM jisa maMDala pradeza meM sUrya antima bAsaThavIM amAvAsyA ke sAtha yoga karatA hai, usa amAvAsyA sthAnarUpa maMDala ko 124 bhAga karake 94ve bhAga grahaNa karake yaha sUrya isa saMvatsara kI prathama amAvAsyA ke sAtha yoga karatA hai, isa prakAra jaise sUrya kA pUrNimA ke sAtha yoga batAyA thA, usIke samAna amAvAsyA ko bhI samajha lenA... yAvat... antima bAvanavIM amAvAsyA ke bAre meM kahate haiM ki jisa maMDalapradeza meM sUrya antima bAsaThavIM pUrNimA ko pUrNa karatA hai, usa pUrNimAsthAna maMDala ke 124 bhAga karake 47 bhAga chor3akara yaha sUrya antima bAsaThavI amAvAsyA ke sAtha yoga karatA hai / sUtra - 94 isa paMca saMvatsarAtmaka yuga meM prathama pUrNimA meM caMdra kisa nakSatra se yoga karatA hai ? ghaniSThA nakSatra se yoga karatA hai, ghaniSThA nakSatra ke tIna muhUrta pUrNa evaM eka muhUrta ke unnIsa bAsaTThAMza bhAga tathA bAsaThaveM bhAga ko saDasaTha se vibhakta karake jo paiMsaTha cUrNikA bhAga zeSa rahatA hai, usa samaya meM caMdra prathama pUrNimA ko samApta karatA hai / sUrya pUrvAphAlgunI nakSatra ke aTThAIsa muhUrta evaM eka muhUrta ke aDatIsa bAsaTThAMza bhAga tathA bAsaThaveM bhAga ke saDasaTha bhAga karake battIsa cUrNikA bhAga zeSa rahane para sUrya prathama pUrNimA ko samApta karatA hai| dUsarI pUrNimA-uttarA prauSThapadA ke sattAIsa muhUrta evaM eka muhUrta ke cauda bAsaTThAMza bhAga tathA bAsaThaveM bhAga ko saDasaTha se vibhakta karake jo bAsaTha cUrNikA bhAga zeSa rahatA hai taba caMdra dUsarI pUrNimA ko samApta karatA hai aura citrA nakSatra ke eka muhUrta ke aTThAIsa bAsaThAMsa bhAga tathA bAsaThaveM bhAga ko saDasaTha se vibhakta karake tIsa cUrNikA zeSa rahatA hai taba sUrya dUsarI pUrNimA ko samApta karatA hai| tIsarI pUrNimA-uttarASAr3hA nakSatra ke chabbIsa muhUrta evaM eka muhUrta ke chabbIsa bAsaTThAMza bhAga tathA bAsaTha bhAga ko saDasaTha se vibhakta karake jo coppana cUrNikA bhAga zeSa rahatA hai taba caMdra tIsarI pUrNimA ko samApta karatA hai / punarvasu nakSatra ke solaha muhUrta aura eka muhUrta ke ATha bAsaThAMza bhAga tathA bAsaTha bhAga ko saDasaTha se vibhakta karake bIsa cUrNikA bhAga zeSa rahatA hai taba sUrya tIsarI pUrNimA ko pUrNa karatA hai / caMdra uttarASAr3hA ke carama samaya meM bAsaThavIM pUrNimA ko samApta karatA hai aura sUrya puSya nakSatra ke unnIsa muhUrta aura eka muhUrta ke teyAlIsa bAsaTThAMza bhAga tathA bAsaThaveM bhAga ko saDasaTha se vibhakta karake tetIsa cUrNikA bhAga zeSa rahane para bAsaThavIM pUrNimA ko samApta karatA hai| sUtra-95 isa paMca saMvatsarAtmaka yuga meM prathama amAvAsyA meM caMdra azleSA nakSatra se yoga karatA hai / AzleSA nakSatra kA eka muhUrta evaM eka muhUrta ke cAlIza bAsaTThAMza bhAga muhUrta tathA bAsaThaveM bhAga ko saDasaTha se vibhakta karake bAsaTha cUrNikA bhAga zeSa rahane para candra prathama amAvAsyA ko samApta karatA hai, azleSA nakSatra ke hI sAtha candra ke samAna gaNita se sUrya prathama amAvAsyA ko samApta karatA hai / antima amAvAsyA ko caMdra aura sUrya punarvasu nakSatra se yoga karake samApta karate haiM / usa samaya punarvasu nakSatra ke bAIsa muhUrta evaM eka muhUrta ke bayAlIsa bAsaTThAMza bhAga zeSa rahatA hai| sUtra - 96 jisa nakSatra ke sAtha candra jisa deza meM yoga karatA hai vahI 819 muhUrta tathA eka muhUrta ke caubIsa bAsaTThAMza bhAga tathA bAsaThaveM bhAga ko saDasaTha se vibhakta karake bAsaTha cUrNikA bhAga ko grahaNa karake punaH vahI caMdra anya jisa pradeza meM sadRza nakSatra ke sAtha yoga karatA hai, vivakSita dina meM candra jisa nakSatra se jisa pradeza meM yoga karatA hai vaha 1638 muhUrta evaM eka muhUrta ke unacAsa bAsaThAMza bhAga tathA bAMsaThave bhAga ko saDasaTha se vibhakta karake paiMsaTha cUrNikA muni dIparatnasAgara kRt " (sUryaprajJapti) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 32 Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 16, upAMgasUtra-5, 'sUryaprajJapti' prAbhRta/prAbhRtaprAbhRta/sUtra bhAga grahaNa karake punaH vahI caMdra usI nakSatra se yoga karatA hai / jisa maMDala pradezameM jisa nakSatra ke sAtha caMdra yoga karatA hai, usI maMDala meM 54900 muhUrtta grahaNa karake punaH vahI caMdra anya sadRza nakSatra ke sAtha yoga karatA hai / vivakSita divasa meM candra jisa nakSatra se yoga karatA hai, vahI caMdra 109800 muhUrta grahaNa kara punaH vahI candra usI nakSatra se yoga karatA hai| vivakSita divasa meM sUrya jisa maMDalapradeza meM jisa nakSatra se yoga karatA hai, vahI sUrya 366 ahorAtra grahaNa karake punaH vahI sUrya anya sadRza nakSatra se usI pradeza meM yoga karatA hai / vivakSita divasa meM jisa nakSatra ke sAtha jisa maMDala pradeza meM yoga karatA hai, vahI sUrya 732 rAtridinoM ko grahaNa karake punaH usI nakSatra se yoga karatA hai / isI prakAra 1830 ahorAtra meM vahI sUrya usI pradezamaMDala meM anya sadRza nakSatra se yoga karatA hai aura 3660 ahorAtra vahIM sUrya punaH usI pUrvanakSatra se yoga karatA hai| sUtra - 97 jisa samaya yaha caMdra gati samApanna hotA hai, usa samaya anya caMdra bhI gati samApanna hotA hai; jaba anya caMdra gati samApanna hotA hai usa samaya yaha caMdra bhI gati samApanna hotA hai / isI taraha sUrya ke graha ke aura nakSatra ke sambandha meM bhI jAnanA / jisa samaya yaha caMdra yogayukta hotA hai, usa samaya anya caMdra bhI yogayukta hotA hai aura jisa samaya anya caMdra yogayukta hotA hai usa samaya yaha caMdra bhI yogayukta hotA hai| isa taraha sUrya ke, graha ke aura nakSatra ke viSaya meM bhI samajha lenA / candra, sUrya, graha aura nakSatra sadA yogayukta hI hote haiN| prAbhRta-10-kA muni dIparatnasAgara kRt hindI anuvAda pUrNa muni dIparatnasAgara kRt " (sUryaprajJapti) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 33 Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 16, upAMgasUtra-5, 'sUryaprajJapti' prAbhRta/prAbhRtaprAbhRta/sUtra prAbhRta-11 sUtra-98 he bhagavan ! saMvatsara kA prAraMbha kisa prakAra se kahA hai ? nizcaya se pA~ca saMvatsara kahe haiM-cAMdra, cAMdra, abhivardhita, cAMdra aura abhivardhita / isameM jo pA~cave saMvatsara kA paryavasAna hai vaha anantara puraskRta samaya yaha prathama saMvatsara kI Adi hai, dvitIya saMvatsara kI jo Adi hai vahIM anantara pazcAtkRt prathama saMvatsara kA samApti kAla hai / usa samaya caMdra uttarASAr3hA nakSatra ke chabbIsa muhUrta evaM eka muhUrta ke chabbIsa bAsaTThAMza bhAga tathA bAsaThaveM bhAga ko saTha se vibhakta karake copana cUrNikA bhAga zeSa rahane para yoga karake parisamApta karatA hai| aura sUrya punarvasu nakSatra se solaha muhUrta evaM eka muhUrta ke ATha bAsaTThAMza bhAga tathA bAsaThave bhAga ko saDasaTha se vibhakta karake bIsa cUrNikA bhAga zeSa rahane para yoga karake prathama saMvatsara ko samApta karate haiN| isI taraha prathama saMvatsara kA paryavasAna hai vaha dUsare saMvatsara kI Adi hai, dUsare kA paryavasAna vaha tIsare saMvatsara kI Adi hai, tIsare kA paryavasAna vaha cauthe saMvatsara kI Adi hai, cauthe kA paryavasAna, vaha pA~cave saMvatsara kI Adi hai| tIsare saMvatsara ke prAraMbha kA anantara pazcAtkRt samaya dUsare saMvatsara kI samApti hai...yAvat... prathama saMvatsara kI Adi kA anantara pazcAtkRt samaya pA~cave saMvatsara kI samApti hai| dUsare saMvatsara kI parisamApti meM candra pUrvASAr3hA nakSatra se yoga karatA hai, tIsare meM uttarASAr3hA se, cauthe meM uttarASAr3hA aura pA~cave saMvatsara kI samApti meM bhI candra uttarASAr3hA nakSatra se yoga karatA hai aura sUrya dUsare se cauthe saMvatsara kI samApti meM punarvasu se tathA pA~cave saMvatsara kI samApti meM puSya nakSatra se yoga karatA hai| nakSatra ke muhUrta Adi gaNita prathama saMvatsara kI samApti meM die haiM, bAda meM dUsare se pA~cave kI samApti meM chor3a die haiM / akSarazaH anuvAda meM gaNitIka kliSTatA ke kAraNa aisA kiyA hai / jijJAsuoM ko vijJapti kI vaha mUla pATha kA anusaraNa kre| prAbhRta-11-kA muni dIparatnasAgara kRt hindI anuvAda pUrNa muni dIparatnasAgara kRt " (sUryaprajJapti) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 34 Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 16, upAMgasUtra-5, 'sUryaprajJapti' prAbhRta/prAbhRtaprAbhRta/sUtra prAbhRta-12 sUtra - 99 he bhagavana ! kitane saMvatsara kahe haiM ? nizcaya se yaha pA~ca saMvatsara kahe haiM nakSatra, caMdra, Rta, Aditya aura abhivardhita / prathama nakSatra saMvatsara kA nakSatra mAsa tIsa muharta ahorAtra pramANa se sattAIsa rAtridina evaM eka rAtri-dina ke ikkIsa saDasaThAMza bhAga se rAtridina kahe haiM / vaha nakSatra mAsa 819 muhUrta evaM eka muhUrta ke sattAIsa saDasaTThAMza bhAga mahata parimANa se kahA gayA hai| isa mahata parimANa rUpa antara ko bAraha ganA karake nakSatra saMvatsara parimANa na hotA hai, usake 327 ahorAtra evaM eka ahorAtra ke ikAvana bAsaThAMza bhAga pramANa kahA hai aura usake muhUrta 9832 evaM eka muharta ke chappana saDasaThAMza bhAga pramANa hote haiN| caMdra saMvatsara kA candramAsa tIsa muhUrta ahorAtra se ginate hue unatIsa rAtridina evaM eka rAtridina ke battIsa bAsaThAMza bhAga pramANa hai / usakA muhUrttapramANa 850 muhUrta evaM eka muhUrta ke taiMtIsa chAsaThAMza bhAga pramANa kahA hai, isako bAraha gunA karane se candra saMvatsara prApta hotA hai, jinakA rAtridina pramANa 354 ahorAtra evaM eka rAtri ke bAraha bAsaThAMza bhAga pramANa hai, isI taraha muhUrta pramANa bhI kaha lenaa| tRtIya Rtu saMvatsara kA RtumAsa tIsa muhUrtta pramANa ahorAtra se gInate hue tIsa ahorAtra pramANa kahA hai, usakA muhUrta pramANa 900 hai, isa muhUrta ko bAraha gunA karake Rtu saMvatsara prApta hotA hai, jinake rAtridina 360 hai aura muhUrta 10800 hai| cauthe Aditya saMvatsara kA Aditya mAsa tIsa muhUrta pramANa se gInate hue tIsa ahorAtra evaM ardha ahorAtra pramANa hai, unakA muhUrta pramANa 916 hai, isako bAraha gunA karake Aditya saMvatsara prApta hotA hai, jinake dina 366 aura muhUrta 10980 hote haiN| pA~cavAM abhivardhita saMvatsara kA abhivardhita mAsa tIsa muhUrtta ahorAtra se gInate hue ikatIsa rAtridina evaM unatIsa muhUrta tathA eka muhUrta ke sattaraha bAsaThAMza bhAga pramANa kahA hai, muhUrta pramANa 959 muhUrta evaM eka muhUrta ke sattaraha bAsaThAMza bhAga hai, inako bAraha gunA karane se abhivardhita saMvatsara prApta hotA hai, unake rAtridina 383 evaM ikkIsa muhUrta tathA eka muhUrta ke aTThAraha bAsaThAMza bhAga pramANa hai, isI taraha muhUrta bhI kaha lenaa| sUtra-100 samasta paMca saMvatsaroM kA eka yuga 1791 ahorAtra evaM unnIsa muhUrta tathA eka muhUrta ke sattAvana bAsaThAMza bhAga tathA bAsaThaveM bhAga ko saDasaTha se vibhakta karake pacapana cUrNikA bhAga ahorAtra pramANa hai / usake muhUrta 53749 evaM eka muhUrta ke sattAvana bAsaThAMza bhAga tathA bAMsaThave bhAga ke pacapana saDasaThAMza bhAga pramANa hai / ahorAtra yuga pramANa aDatIsa ahorAtra evaM daza muhUrta tathA eka muhUrta ke cAra bAsaThAMza bhAga tathA bAsaThaveM bhAga ke bAraha saDasaThAMza bhAga hai / isakA muhUrta pramANa 1150 muhUrta evaM eka muhUrta ke cAra bAsaThAMza bhAga tathA bAsaThaveM bhAga ko saDasaTha se vibhakta karake bAraha cUrNikA bhAga hai / rAtridina kA pramANa 1830 hai, tathA 54900 muhUrta prmaann| sUtra-101 eka yuga meM sATha sauramAsa aura bAsaTha cAMdramAsa hote haiM / isa samaya ko chaha gunA karake bAraha se vibhakta karane se tIsa Aditya saMvatsara aura ikatIsa cAMdra saMvatsara hote haiM / eka yuga meM sATha Aditya mAsa, ekasaTha Rtu mAsa, bAsaTha cAMdramAsa aura saDasaTha nakSatra mAsa hote haiM aura isI prakAra se sATha Aditya saMvatsara yAvat saDasaTha nakSatra saMvatsara hote haiM / abhivardhita saMvatsara sattAvana mAsa, sAta ahorAtra, gyAraha muhUrta evaM eka muhUrta ke teIsa bAsaThAMza bhAga pramANa hai, Aditya saMvatsara sATha mAsa pramANa hai, Rtu saMvatsara ekasaTha mAsa pramANa hai, cAMdra saMvatsara bAsaTha mAsa pramANa hai aura nakSatra saMvatsara saDasaTha mAsa pramANa hai / isa samaya ko 156 se guNita karake tathA bAra se vibhAjita karake abhivardhita Adi saMvatsara kA pramANa prApta hotA hai| muni dIparatnasAgara kRt " (sUryaprajJapti) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 35 Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 16, upAMgasUtra-5, 'sUryaprajJapti' prAbhRta/prAbhRtaprAbhRta/sUtra sUtra - 102 nizcaya se Rtu chaha prakAra kI hai-prAvRT, varSArAtra, zarada, hemaMta, vasaMta aura grISma / yaha saba agara caMdraRtu hotI haiM to do-do mAsa pramANa hotI haiM, 354 ahorAtra se gInate hue sAtireka unasATha-unasATha rAtri pramANa hotI hai| isameM chaha avamarAtra-kSayadivasa kahe haiM-tIsare, sAtaveM-gyArahaveM, pandrahaveM-unnIsaveM aura teIsa meM parva meM avamarAtri hotI hai / chaha atirAtra-vRddhidivasa kahe haiM jo cauthe-AThaveM-bArahaveM-solahaveM-bIsaveM aura caubIsaveM parva meM hotA hai / sUtra-103 sUryamAsa kI apekSA se chaha atirAtra aura cAMdramAsa kI apekSA se chaha avamarAtra pratyeka varSa meM Ate haiN| sUtra-104 ____eka yuga meM pA~ca varSAkAlika aura pA~ca haimantika aisI daza AvRtti hotI hai / isa paMca saMvatsarAtmaka yuga meM prathama varSAkAlika AvRtti meM caMdra abhijIta nakSatra se yoga karatA hai, usa samaya meM sUrya puSya nakSatra se yoga karatA hai, puSya nakSatra se unatIsa muhUrta evaM eka muhUrta ke teyAlIsa bAsaThAMza bhAga tathA bAsaThaveM bhAga ko saDasaTha se vibhakta karake taiMtIsa cUrNikA bhAga pramANa zeSa rahatA hai taba sUrya pahalI varSAkAlika AvRtti ko pUrNa karatA hai / dUsarI varSAkAlikI AvRtti meM caMdra mRgazirA nakSatra se aura sUrya puSya nakSatra se yoga karatA hai, tIsarI varSAkAlikI AvRtti meM caMdra vizAkhA nakSatra se aura sUrya puSya nakSatra se yoga karatA hai, cauthI meM caMdra revatI ke sAtha aura sUrya puSya ke sAtha hI yoga karatA hai, pA~cavI meM caMdra pUrvAphAlgunI ke sAtha aura puSya ke sAtha hI yoga karatA hai / puSya nakSatra gaNita prathama AvRtti ke samAna hI hai, candra ke sAtha yoga karanevAle nakSatra gaNita meM bhinnatA hai vaha mUlapATha se jAna lenA cAhie / sUtra-105 isa paMca saMvatsarAtmaka yuga meM prathama hemantakAlikI AvRtti meM caMdra hastanakSatra se aura sUrya uttarASAr3hA nakSatra se yoga karatA hai, dUsarI haimantakAlikI AvRtti meM caMdra zatabhiSA nakSatra se yoga karatA hai, isI taraha tIsarI meM candra kA yoga puSya ke sAtha, cauthI meM candra kA yoga mUla ke sAtha aura pA~cavI haimantakAlikI AvRtti meM candra kA yogakRtikA ke sAtha hotA hai aura ina saba meM sUrya kA yoga uttarASAr3hA ke sAtha hI rahatA hai| prathama haimantakAlikI AvRtti meM candra jaba hasta nakSatra se yoga karatA hai to hasta nakSatra pA~ca muhUrta evaM eka muhUrta ke pacAsa bAsaThAMza bhAga tathA bAsaThaveM bhAga ke saDasaTha bhAga se vibhakta karake sATha cUrNikA bhAga zeSa rahate haiM aura sUrya kA uttarASAr3hA nakSatra se yoga hotA hai taba uttarASAr3hA kA carama samaya hotA hai, pA~coM AvRtti meM uttarA-SAr3hA kA gaNita isI prakAra kA hai, lekina caMdra ke sAtha yoga karanevAle nakSatroM meM bhinnatA hai, vaha mUla pATha sa jAna lenaa| sUtra-106 nizcaya se yoga dasa prakAra ke haiM-vRSabhAnujAta, veNukAnujAta, maMca, maMcAtimaMca, chatra, chatrAtichatra, yuganaddha, dhanasaMmarda, prINita aura maMDukapluta / isameM chatrAtichatra nAmaka yoga caMdra kisa deza meM karatA hai ? jaMbUdvIpa kI pUrva-pazcima tathA uttara-dakSiNa lambI jIvA ke 124 bhAga karake naiRtya kone ke caturthAMza pradeza meM sattAIsa aMzo ko bhogakara aTThAisaveM ko bIsa se vibhakta karake aTThAraha bhAga grahaNa karake tIna aMza aura do kalA se naiRtya koNa ke samIpa candra rahatA hai / usameM candra upara, madhya meM nakSatra aura nIce sUrya hone se chatrAtichatra yoga hote haiM aura candra citrAnakSatra ke anta bhAga meM rahatA hai| prAbhRta-12-kA muni dIparatnasAgara kRt hindI anuvAda pUrNa muni dIparatnasAgara kRt " (sUryaprajJapti) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 36 Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 16, upAMgasUtra-5, 'sUryaprajJapti' prAbhRta/prAbhRtaprAbhRta/sUtra prAbhRta-13 sUtra-107 he bhagavan ! caMdramA kI kSayavRddhi kaise hotI hai ? 885 muhUrta evaM eka muhUrta ke tIsa bAsaThAMza bhAga se zukla pakSa se kRSNapakSa meM gamana karake caMdra 442 muhUrta evaM eka muhUrta ke chayAlIsa bAsaThAMza bhAga yAvat itane muhUrta meM caMdra rAhuvimAna prabhA se raMjita hotA hai, taba prathama dina kA eka bhAga yAvat paMdrahave dina kA pandrahave bhAga meM caMdra rakta hotA hai, zeSa samaya meM caMdra rakta yA virakta hotA hai / yaha pandrahavA dina amAvAsyA hotA hai, yaha hai prathama pakSa / isa kRSNapakSa se zuklapakSa meM gamana karatA huA caMdra 442 muhUrta evaM eka muhUrta ke chayAlIsa bAsaThAMza bhAga se caMdra virakta hotA jAtA hai, ekama meM eka bhAga se yAvat pUrNimA ko pandraha bhAga se virakta hotA hai, yaha hai pUrNimA aura dUsarA pakSa / sUtra - 108 ___nizcaya se eka yuga meM bAsaTha pUrNimA aura bAsaTha amAvAsyA hotI hai, bAsaThavIM pUrNimA sampUrNa virakta aura bAsaThavIM amAvAsyA sampUrNa rakta hotI hai / yaha 124 pakSa hue / pA~ca saMvatsara kAla se yAvat kiMcit nyUna 124 pramANa samaya asaMkhyAta samaya dezarakta aura virakta hotA hai / amAvAsyA aura pUrNimA kA antara 442 muhUrta evaM eka muhUrta ke chayAlIsa bAsaThAMza bhAga pramANa hotA hai | amAvAsyA se amAvAsyA kA antara 885 muhUrta evaM eka muhUrta ke battIsa bAsaThAMza bhAga pramANa hotA hai, pUrNimA se pUrNimA kA antara isI taraha samajhanA / yahI caMdra mAsa hai sUtra-109 caMdra ardhacAndra mAsa meM kitane maMDala meM gamana karatA hai ? vaha caudaha maMDala evaM pandrahavA maMDala kA caturthAMza bhAga gamana karatA hai / sUrya ka arddhamAsa meM caMdra solaha maMDala meM gamana karatA hai / solaha maMDala cArI vahI caMdra kA udaya hotA hai aura dUsare do aSTaka meM niSkramyamAna caMdra pUrNimA meM praveza karatA huA gamana karatA hai / prathama ayana se dakSiNa bhAga kI tarapha se praveza karatA huA caMdra sAta ardhamaMDala meM gamana karatA hai, vaha sAta arddhamaMDala haiM-dUsarA, cauthA, chaTThA, AThavAM, dasavAM, bArahavAM aura caudahavAM / prathama ayana meM gamana karatA huA caMdra pUrvokta maMDaloM meM uttara bhAga se AraMbha karake antarAbhimukha praveza karake chaha maMDala aura sAtave maMDala kA teraha saDasaThAMza bhAga meM praveza karake gamana karatA hai, yaha chaha maMDala haiM-tIsarA, pA~cavAM, sAtavAM, navavAM, gyArahavAM aura terahavAM evaM pandrahaveM ardha-maMDala meM vaha teraha saDasaThAMza bhAga gamana karatA hai / caMdra kA yaha pahalA ayana pUrNa huaa| jo nakSatra ardhamAsa haiM vaha caMdra ardhamAsa nahIM haiM aura jo caMdra ardhamAsa haiM vaha nakSatra ardhamAsa nahIM haiM phira nAkSatra ardhamAsa kA caMdra, caMdra ardhamAsa meM tulya samaya meM kaise gamana karatA hai ? eka ardhamaMDala meM gamana karake cArasaThyaMza bhAga evaM ekatIza saDasaThAMza bhAga se cheda karake nava bhAga se gamana karatA hai / dUsare ayana meM gamana karatA caMdra pUrva bhAga se nIkalakara sAta copanna jAkara anya dvArA cirNa mArga meM gamana karatA hai, sAta teraha jAkara phira apane dvArA cirNa mArga meM gamana karatA hai, pazcima bhAga se nIkalakara cha-cauppana jAkara dUsare dvArA cIrNa mArga meM aura phira cha teraha jAkara svayaMcIrNa mArga meM gamana karatA hai, do teraha jAkara koI asAmAnya mArga meM gamana karatA hai / usa samaya sarva abhyaMtara maMDala se nIkalakara sarva bAhyamaMDala meM gamana karatA hai taba do teraha jAkara caMdra kisI asAmAnya mArga meM svayameva praveza karake gamana karatA hai / isa taraha dUsarA ayana pUrNa hotA hai| caMdra aura nakSatra mAsa eka nahIM hote phira bhI tulya samaya meM caMdra kaise gamana karatA hai ? vaha do arddhamaMDala meM gamana karate hue ATha saDasaThAMza bhAga arddha maMDala ko ikatIsa saDasaThAMza bhAga se chedakara aTThArahave bhAga meM dvitIya ayana meM praveza karatA huA caMdra pazcima bhAga se praveza karatA huA anantara bAhya pazcima ke arddhamaMDala ke ekacAlIsa saDasaThAMza bhAga jAkara svayaM athavA dUsare dvArA cIrNa mArga meM gamana karake teraha saDasaThAMza bhAga jAkara dUsare dvArA cIrNa mArga meM gamana karatA hai phira teraha saDasaThAMza bhAga jAkara svayaM yA paricarNa mArga meM gamana karatA hai, isa taraha anantara aise bAhya pazcima maMDala ko samApta karatA hai| tIsare ayana meM gayA huA caMdra pUrva bhAga se praveza karate hue bAhya tRtIya pUrva dizA ke ardhamaMDala ko ekamuni dIparatnasAgara kRt " (sUryaprajJapti) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 37 Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 16, upAMgasUtra-5, 'sUryaprajJapti' prAbhRta/prAbhRtaprAbhRta/sUtra cAlIza saDasaThAMza bhAga jAkara svayaM yA dUsare dvArA cIrNa mArga meM gamana karatA hai phira teraha saDasaThAMza bhAga jAkara dUsare dvArA cIrNa mArga meM gamana karatA hai, phira teraha saDasaThAMza bhAga jAkara svayaM yA dUsare dvArA cIrNa mArga meM gamana karatA hai itane meM bAhya tRtIyapUrvIya maMDala samApta ho jAtA hai| vaha tIsare ayana ko pUrNa karake caMdra pazcima bhAga se bAhya ke cauthe pazcimI arddhamaMDala meM ATha saDasaThAMza bhAga ke ikatIsa saDasaThAMza bhAga se chedakara aTThAraha bhAga jAkara svayaM yA dUsare dvArA cIrNa maMDala meM gamana karatA hai yAvat pUrvokta gaNita se bAhya cauthA pazcimI ardhamaMDala ko samApta karatA hai / isa prakAra caMdramAsa meM caMdra coppana bhAga ke teraha ga meM do teraha bhAga jAkara paracIrNa maMDala meM gamana kara ke. teraha teraha bhAga jAkara svayaM cIrNa maMDala meM gamana karake yAvat isI taraha praticIrNa karatA hai, yaha haA candra kA abhigamana-niSkramaNa-vRddhi-nirvRddhi ityaadi| prAbhRta-13-kA muni dIparatnasAgara kRt hindI anuvAda pUrNa muni dIparatnasAgara kRt " (sUryaprajJapti) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 38 Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 16, upAMgasUtra-5, 'sUryaprajJapti' prAbhRta/prAbhRtaprAbhRta/sUtra prAbhRta-14 sUtra-110 he bhagavan ! caMdra kA prakAza kaba jyAdA hotA hai ? zuklapakSa meM jyAdA hotA hai / kRSNapakSa se zuklapakSa meM jyAdA prakAza hotA hai / kRSNapakSa se zuklapakSa meM AtA huA candra 442 muhUrta evaM eka muhUrta ke chayAlIsa bAsaThAMza bhAga prakAza kI kramazaH vRddhi karatA hai / zuklapakSa kI ekama meM eka bhAga kI, dUja ko do bhAga kI... yAvat... pUrNimA ko pandraha bhAga kI prakAza meM vRddhi karatA hai, pUrNimA ko pUrNa prakAzita hotA hai / jyotsnA kA yaha pramANa parita saMkhyAtIta batAyA hai / zuklapakSa kI apekSA se kRSNapakSa meM jyAdA andhakAra hotA hai, zuklapakSa ke sambandha meM jo kahA hai vahIM gaNita yahA~ bhI samajha lenA / vizeSa yaha ki yahA~ kramazaH andhakAra kI vRddhi hotI hai aura pandrahave dina meM amAvAsyA ke dina saMpUrNa andhakAra ho jAtA hai| prAbhRta-14-kA muni dIparatnasAgara kRt hindI anuvAda pUrNa muni dIparatnasAgara kRt " (sUryaprajJapti) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 39 Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 16, upAMgasUtra-5, 'sUryaprajJapti' prAbhRta/prAbhRtaprAbhRta/sUtra prAbhRta-15 sUtra-111 he bhagavan ! ina jyotiSkoM meM zIghragati kauna hai ? caMdra se sUrya zIghragati hai, sUrya se graha, graha se nakSatra aura nakSatra se tArA zIghragati hote haiN| sabase alpagatika caMdra hai aura sabase zIghragati tArAeM hai| eka-eka muhUrta meM gamana karatA huA caMdra, una-una maMDala sambandhI paridhi ke 1768 bhAga gamana karatA huA maMDala ke 109800 bhAga kara gamana karatA hai / eka muhUrta meM sUrya una-una maMDala kI paridhi ke 1830 bhAgoM meM gamana karatA huA una maMDala ke 109800 bhAga cheda karake gati karatA hai / nakSatra 1835 bhAga karate hue maMDala ke 109800 bhAga cheda karake gati karatA hai| sUtra - 112 jaba caMdra gati samApannaka hotA hai, taba sUrya bhI gati samApannaka hotA hai, usa samaya sUrya bAsaTha bhAga adhikatA se gati karatA hai / isI prakAra se caMdra se nakSatra kI gati saDasaTha bhAga adhika hotI hai, sUrya se nakSatra kI gati pA~ca bhAga adhika hotI hai / jaba caMdra gati samApannaka hotA hai usa samaya abhijIta nakSatra jaba gati karatA hai to pUrva dizA se candra ko nava muhUrta evaM dazave muhUrta ke sattAIsa saDasaTThAMza bhAga muhUrta se yoga karatA hai, phira yoga parivartana karake usako chor3atA hai / usake bAda zravaNa nakSatra tIsa muhUrta paryanta caMdra se yoga karake anuparivartita hotA hai, isa prakAra isI abhilApa se pandraha muhUrtta-tIsa muhUrta-pIstAlIza muhUrta ko samajha lenA yAvat uttarASAr3hA jaba caMdra gati samApanna hotA hai taba graha bhI gati samApannaka hokara pUrva dizA se yathA sambhava caMdra se yoga karake anuparivartita hote haiM yAvat joga rahita hote haiM / isI prakAra sUrya ke sAtha pUrva dizA se abhijIta nakSatra yoga karake cAra ahorAtra evaM chaha muhUrta sAtha rahakara anuparivartIta hotA hai, isI prakAra cha ahorAtra evaM ikkIsa muhUrta, teraha ahorAtra evaM bAraha muhUrta, bIsa ahorAtra evaM tIna muhUrta ko samajha lenA yAvat uttarASAr3hA nakSatra sUrya ke sAtha bIsa ahorAtra evaM tIna muhUrta taka yoga karake anuparivartita hotA hai / sUrya kA graha ke sAtha yoga caMdra ke samAna samajha lenA / sUtra- 113 ___nakSatra mAsa meM caMdra kitane maMDala meM gati karatA hai ? vaha teraha maMDala evaM caudahave maMDala meM cavAlIsa saDa-saTThAMza bhAga paryanta gati karatA hai, sUrya teraha maMDala aura caudahaveM maMDala meM chayAlIsa saDasaThAMza bhAga paryanta gati karatA hai, nakSatra teraha maMDala evaM caudaha maMDala ke arddha saDatAlIza SaDaSaThAMza bhAga paryanta gati karatA hai |cndr mAsa meM ina saba kI maMDalagati isa prakAra hai-caMdra kI savA caudaha maMDala, sUrya kI pandraha maMDala aura nakSatra kI caturbhAga nyUna pandraha mNddl| Rtu mAse meM ina sabakI maMDala gati-caMdra kI caudaha maMDala evaM pandrahave maMDala meM 30/61 bhAga, sUrya kI pandraha maMDala aura nakSatra kI pandraha maMDala evaM solahave maMDala meM 5/122 bhAga hai / Aditya mAsa meM ina kI maMDalagati-candra kI caudaha maMDala evaM pandrahaveM maMDala meM 11/15, sUrya kI savA pandraha maMDala aura nakSatra kI pandraha maMDala evaM solahave maMDala kA 35/120 bhAga hai / abhivardhita mAsa meM inakI gati-caMdra kI pandraha maMDala evaM solahave maMDala meM 83/186 aMza, sUrya kI tribhAganyUna solahave maMDala meM aura nakSatroM kI solaha maMDala evaM satraha maMDala meM 47/1488 aMza hotI hai sUtra-114 he bhagavan ! eka-eka ahorAtra meM caMdra kitane maMDaloM meM gamana karatA hai ? 915 se ardhamaMDala ko vibhakta karake ikatIsa bhAga nyUna aise maMDala meM gati karatA hai, sUrya eka arddha maMDala meM gati karatA hai aura nakSatra eka arddha-maMDala evaM arddhamaMDala ko 732 se chedakara-do bhAga adhika maMDala meM gati karatA hai / eka-eka maMDala meM caMdra do ahorAtra evaM eka ahorAtra ko 442 se cheda karake ikatIsa bhAga adhika se gamana karatA hai, sUrya do ahorAtra se aura nakSatra do ahorAtra evaM eka ahorAtra ko 367 se cheda karake-do bhAga nyUna se gamana karatA hai / eka yuga meM caMdra 884 maMDaloM meM, sUrya 915 maMDala meM aura nakSatra 1835 ardhamaMDaloM meM gati karatA hai / isa taraha gati kA varNana huaa| prAbhRta-15-kA muni dIparatnasAgara kRt hindI anuvAda pUrNa muni dIparatnasAgara kRt " (sUryaprajJapti) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 40 Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 16, upAMgasUtra-5, 'sUryaprajJapti' prAbhRta/prAbhRtaprAbhRta/sUtra prAbhRta-16 sUtra-115 he bhagavan ! jyotsanA svarUpa kaise kahA hai ? caMdralezyA aura jyotsanA donoM ekArthaka zabda haiM, eka lakSaNa vAle haiM / sUryalezyA aura Atapa bhI ekArthaka aura eka lakSaNavAle haiM / andhakAra aura chAyA bhI ekArthaka aura eka lakSaNavAle haiN| prAbhRta-16-kA muni dIparatnasAgara kRt hindI anuvAda pUrNa ---X-----X-----X-----X-----X----- prAbhRta-17 sUtra - 116 he bhagavan ! inakA cyavana aura upapAta kaise kahA hai ? isa viSaya meM paccIsa pratipattiyA~ haiM-eka kahatA hai ki anusamaya meM caMdra aura sUrya anyatra cyavate haiM, anyatra utpanna hote haiM... yAvat... anuutsarpiNI aura avasarpiNI meM anyatra cyavate haiM-anyatra utpanna hote haiM / samasta pATha prAbhRta-chaha ke anusAra samajha lenA / bhagavaMta pharamAte haiM ki ve caMdra-sUrya deva mahARddhi-mahAyukti-mahAbala-mahAyaza-mahAnubhAva-mahAsaukhyavAle tathA uttamavastra-uttamamAlya-uttama AbharaNa ke dhAraka aura avyavacchita nayAnusAra sva-sva AyuSya kAla kI samApti hone para hI pUrvotpanna kA cyavana hotA hai aura nae utpanna hote haiN| prAbhRta-17-kA muni dIparatnasAgara kRt hindI anuvAda pUrNa ----x-----x-----x-----x-----x-----x K--.. muni dIparatnasAgara kRt " (sUryaprajJapti) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 41 Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 16, upAMgasUtra-5, 'sUryaprajJapti' prAbhRta/prAbhRtaprAbhRta/sUtra prAbhRta-18 sUtra-117 he bhagavan ! ina jyotiSkoM kI UMcAI kisa prakAra kahI hai ? isa viSaya meM paccIsa pratipattiyA~ haiM-eka kahatA hai-bhUmi se Upara eka hajAra yojana meM sUrya sthita hai, caMdra 1500 yojana Urdhvasthita hai / dUsarA kahatA hai ki-sUrya 2000 yojana Urdhvasthita hai, caMdra 2500 yojana Urdhvasthita hai / isI taraha dUsare matavAdIyoM kA kathana bhI samajha lenA-sabhI -eka hajAra yojana kI vaddhi kara lenA yAvata paccIsavA~ matavAdI kahatA hai ki-bhUmi se sarya 25000 yojana Urdhvasthita hai aura caMdra 25500 yojana Urdhvasthita hai| bhagavaMta isa viSaya meM pharamAte haiM ki isa ratnaprabhA pRthvI ke bahusama bhUmi bhAga se UMce 790 yojana para tArA vimAna, 800 yojana para sUryavimAna, 880 yojana UMce caMdravimAna, 900 yojana para sarvoparI tArAvimAna bhramaNa karate haiN| sarvAdhastana tArA vimAna se Upara 110 yojana jAkara sarvoparI tArAvimAna bhramaNa karatA hai, sUrya vimAna se 80 yojana UMcAI para caMdravimAna bhramaNa karatA hai, isakA pUrva-pazcima vyAsa vistAra 110 yojana bhramaNa kSetra hai, tirchA asaMkhyAta yojana kA bhramaNakSetra hai| sUtra - 118 he bhagavan ! caMdra-sUrya devoM ke adhobhAga yA UrzvabhAga ke tArArUpa deva laghu yA tulya hote haiM ? ve tArArUpa devoM kA jisa prakAra kA tapa-niyama-brahmacarya Adi pUrvabhava meM hote haiM, usa-usa prakAra se ve tArAvimAna ke deva laghu athavA tulya hote haiM / caMdra-sUryadevoM ke adhobhAga yA UrdhvabhAga sthita tArA devoM ke viSaya meM bhI isI prakAra se laghutva yA tulyatva samajha lenaa| sUtra - 119,120 eka-eka caMdrarUpa devoM kA graha-nakSatra evaM tArArUpa parivAra kitanA hai ? eka-eka caMdra deva kA graha parivAra 88 kA aura nakSatra parivAra-28 kA hotA hai| eka-eka caMdra kA tArArUpa parivAra 66905 hai| sUtra-121 meru parvata kI cAroM tarapha 1121 yojana ko choDakara jyotiSka deva bhramaNa karate haiM, lokAnta se jyotiSka deva kA paribhramaNa 1111 yojana hai| sUtra-122 jaMbUdvIpa ke maMDala meM nakSatra ke sambandha meM prazna-abhijIta nakSatra jaMbUdvIpa ke sarvAbhyantara maMDala meM gamana karatA hai, mUla nakSatra sarvabAhya maMDala meM, svAti nakSatra sarvoparI maMDala meM aura bharaNI nakSatra sarvAdhastana maMDala meM gamana karate haiN| sUtra-123 caMdravimAna kisa prakAra ke saMsthAna vAlA hai ? ardhakapiTTha saMsthAna vAlA hai, vAtodbhuta dhajAvAlA, vividha maNiratnoM se AzcaryakArI, yAvat pratirUpa hai, isI prakAra sUrya yAvat tArAvimAna kA varNana samajhanA / vaha caMdra vimAna AyAmaviSkambha se chappana yojana evaM ekasaThAMza bhAga pramANa hai, vyAsa ko tIna gunA karane se isakI paridhi hotI hai aura bAhalya aTThAIsa yojana evaM ekasaThAMza yojana bhAga pramANa hai, sUrya vimAna kA AyAmaviSkambha aDatAlIza yojana evaM ekasaThAMza yojana bhAga pramANa, paridhi AyAmaviSkambha se tIna gunI, bAhalya se caubIsa yojana evaM eka yojana ke ekasaThAMza bhAga pramANa hai / nakSatra vimAna kA AyAma viSkambha eka kosa, paridhi usase tIna gunI aura bAhalya der3ha kosa pramANa hai / tArA vimAna kA AyAmaviSkambha ardhakosa, paridhi unase tIna gunI aura bAhalya 500 dhanuSa pramANa hai| caMdra vimAna ko 16000 deva vahana karate haiM, yathA-pUrva dizA meM siMha rUpadhArI 4000 deva, dakSiNa meM gajarUpadhArI 4000 deva, pazcima meM vRSabharUpadhArI 4000 deva aura uttara meM azvarUpadhArI 4000 deva vahana karate haiM / sUrya muni dIparatnasAgara kRt " (sUryaprajJapti) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 42 Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 16, upAMgasUtra-5, 'sUryaprajJapti' prAbhRta/prAbhRtaprAbhRta/sUtra vimAna ke viSaya meM bhI yahIM samajhanA, graha vimAna ko 8000 deva vahana karate haiM-pUrva se uttara taka do-do hajAra, pUrvavat rUpa se; nakSatra vimAna ko 4000 deva vahana karate haiM-pUrva se uttara taka eka-eka hajAra, pUrvavat rUpa se / sUtra-124 jyotiSka devoM kI gati kA alpabahutva-caMdra se sUrya zIghragati hotA hai, sUrya se graha, graha se nakSatra aura nakSatra se tArA zIghragati hote haiM sarva maMdagati caMdra hai aura sarva zIghragati tArA hai / tArArUpa se nakSatra maharddhika hote haiM; nakSatra se graha, graha se sUrya aura sUrya se caMdra maharddhika haiM / sarva alparddhika tArA hai aura sabase maharddhika caMdra hote haiN| sUtra - 125 isa jaMbUdvIpa meM tArA se tArA kA antara do prakAra kA hai-vyAghAta yukta antara jaghanya se 266 yojana aura utkRSTa se 12242 yojana hai; nirvyAghAta se yaha antara jaghanya se 500 dhanuSa aura utkRSTa se ardhayojana hai| sUtra - 126 jyotiSkendra caMdra kI cAra agramahiSIyA~ haiM-caMdraprabhA, jyotsanAbhA, arcimAlinI evaM prabhaMkarA; eka eka paTTarANI kA cAra-cAra hajAra devI kA parivAra hai, vaha eka-eka devI apane apane cAra hajAra rUpoM kI vikurvaNA karatI haiM isa taraha 16000 deviyoM kI eka truTIka hotI hai / vaha caMdra caMdrAvataMsaka vimAna meM sudharmAsabhA meM una deviyoM ke sAtha bhoga bhogate hue vicaraNa nahIM kara sakatA, kyoMki sudharmAsabhA meM mANavaka caityastambha meM vajramaya zike meM golAkAra DIbbe meM bahuta se jinasakthI hote haiM, vaha jyotiSkendra jyotiSarAja caMdra evaM unake bahuta se deva-deviyoM ke lie arcanIya, pUjanIya, vaMdanIya, satkAraNIya, sammAnanIya, kalyANa-maMgala-daivata-caityabhUta aura pardUpA-sanIya hai| jyotiSkendra jyotiSarAja caMdra caMdrAvataMsaka vimAna meM sudharmAsabhA meM 4000 sAmAnika deva, saparivAra cAra agramahiSIyA~, tIna parSadA, sAta senA, sAta senAdhipati, 16000 AtmarakSaka deva evaM anya bhI bahuta se deva-devIoM ke sAtha mahat nATya-gIta-vAjiMtra-taMtrI-tala-tAla-tuDita dhana mRdaMga ke dhvani se yukta hokara divya bhoga bhogate hue vicaraNa karatA hai, maithuna nahIM karatA hai| jyotiSkendra jyotiSa rAja sUrya kI cAra agramahiSIyA~ hai-sUraprabhA, AtapA, arcimAlI aura prabhaMkarA, zeSa kathana caMdra ke samAna hai| sUtra - 127 jyotiSka devoM kI sthiti jaghanya se palyopama kA AThavA bhAga, utkRSTa se eka lAkha varSa adhika eka palyopama hai / jyotiSka devI kI jaghanya sthiti vahIM hai, utkRSTa 50000 varSAsAdhika ardha palyopama hai | caMdravimAna deva kI jaghanya sthiti eka palyopama kA cauthA bhAga aura utkRSTa sthiti eka lAkha varSa adhika eka palyopama kI hai| caMdravimAna devI kI jaghanya sthiti audhika ke samAna hai / sUrya vimAna ke devoM kI sthiti caMdra devoM ke samAna hai, sUryavimAna ke devI kI jaghanya sthiti audhika ke samAna aura utkRSTa sthiti 500 varSa adhika ardhapalyopama hai| grahavimAna ke devoM kI sthiti jaghanya palyopama kA caturtha bhAga aura utkRSTa palyopama kI hai; grahavimAna ke devI kI jaghanya vahI hai, utkRSTa ardhapalyopama kI hai / nakSatra vimAna ke devoM kI sthiti grahavimAna kI devI ke samAna hai aura nakSatra devI kI sthiti jaghanya se palyopama kA AThavA bhAga aura utkRSTa se palyopama kA cauthA bhAga hai / tArAvimAna ke devoM kI sthiti nakSatra devI ke samAna hai aura unakI devI kI sthiti jaghanya se palyopama kA AThavA bhAga aura utkRSTa se sAdhika palyopama kA AThavA bhAga pramANa hai| sUtra - 128 jyotiSka devoM kA alpabahatva-caMdra aura sUrya donoM tulya haiM aura sabase alpa haiM, unase nakSatra saMkhyAtaguNe haiM, unase graha saMkhyAta guNe haiM, unase tArA saMkhyAta guNe haiN| prAbhRta-18-kA muni dIparatnasAgara kRt hindI anuvAda pUrNa muni dIparatnasAgara kRt " (sUryaprajJapti) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 43 Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 16, upAMgasUtra-5, 'sUryaprajJapti' prAbhRta/prAbhRtaprAbhRta/sUtra prAbhRta-19 sUtra-129 kitane caMdra-sUrya sarvaloka ko prakAzita-udyotIta tApIta aura prabhAsIta karate haiM / isa viSaya meM bAraha pratipattiyA~ haiM sarvaloka ko prakAzita yAvata prabhAsIta karanevAle caMdra aura sarya-(1) eka-eka haiM, (2) tI t prabhAsIta karanevAle caMdra aura sUrya-(1) eka-eka haiM, (2) tIna-tIna haiM, (3) sADetIna-sADetIna haiM, (4) sAta-sAta haiM, (5) daza-daza haiM, (6) bAraha-bAraha haiM, (7) 42-42 haiM, (8) 72-72 haiM, (9) 142-142 haiM, (10) 172-171 haiM, (11) 1042-1042 haiM, (12) 1072-1072 haiN| bhagavaMta pharamAte haiM ki isa jaMbUdvIpa meM do caMdra prabhAsIta hote the-hue haiM aura hoMge / do sUrya tApIta karate thekarate haiM aura kreNge| 56 nakSatra yoga karate the-karate haiM aura kreNge| 176 graha bhramaNa karate the-karate haiM aura kreNge| 133950 koDAkor3I tArAgaNa zobhate the-zobhate haiM aura zobhita hoNge| sUtra-130,131 jaMbUdvIpa meM bhramaNa karanevAle do caMdra, do sUrya, chappana nakSatra aura 176 graha haiM / tathA-133950 koDAkor3I tArAgaNa haiN| sUtra-132,133 isa jaMbUdvIpa ko lavaNa nAmaka samudra ghIre hue hai, vRtta evaM valayAkAra hai, samacakravAla saMsthita hai usakA cakravAla viSkambha do lAkha yojana hai, paridhi 1581139 yojana se kiMcit nyUna hai / isa lavaNasamudra meM cAra caMdra prabhAsita hue the-hote haiM aura hoMge, cAra sUrya tApita karate the-karate haiM aura kareMge, 112 nakSatra yoga karate the-karate haiM aura kareMge, 352 mahAgraha bhramaNa karate the-karate haiM aura kareMge, 237900 kor3Akor3I tArAgaNa zobhita hote the-hote haiM aura hoMge / 1581139 yojana se kiMcit nyUna lavaNasamudra kA parikSepa hai| sUtra-134,135 lavaNasamudra meM cAra caMdra, cAra sUrya, 112 nakSatra aura 352 mahAgraha haiM / 267900 kor3Akor3I tArAgaNa lavaNasamudra meM haiN| sUtra-136 usa lavaNasamudra ko dhAtakIkhaNDa nAmaka vRtta-valayAkAra yAvat samacakravAla saMsthita dvIpa cAroM aura se ghera kara rahA huA hai / yaha dhAtakI khaNDa kA cAra lAkha yojana cakravAla viSkambha aura 4110961 paridhi hai / dhAtakI khaNDa meM bAraha caMdra prabhAsita hote the-hote haiM aura hoMge, bAraha sUrya isako tApita karate the-karate haiM aura kareMge, 336 nakSatra yoga karate the-karate haiM aura kareMge, 1056 mahAgraha bhramaNa karate the-karate haiM aura kreNge| sUtra - 137-140 dhAtakI khaNDa meM 8,30,700 kor3Akor3I tArAgaNa eka caMdra kA parivAra hai| dhAtakI khaNDa parikSepa se kiMcit nyUna 4110961 yojana kA hai / 12-caMdra, 12-sUrya, 336 nakSatra evaM 1056 nakSatra dhAtakIkhaNDa meM haiN| 830700 kor3Akor3I tArAgaNa dhAtakIkhaNDa meM haiN| sUtra-141-145 kAloda nAmaka samudra jo vatta, valayAkAra evaM samacakraviSkambha vAlA hai vaha cAroM ora se dhAtakIkhaNDa ko ghIre hue rahA hai / usakA cakravAla viSkambha ATha lAkha yojana aura paridhi 9170605 yojana se kiMcit adhika hai| kAloda samudra meM 42 caMdra prabhAsita hote the-hote haiM aura hoMge, 42-sUrya tApita karate the-karate haiM aura kareMge, 1176 nakSatroM ne yoga kiyA thA-karate haiM aura kareMge, 3696 mahAgraha bhramaNa karate the-karate haiM aura kareMge, 2812950 kor3Akor3I tArAgaNa zobhita hote the-hote haiM aura hoNge| kAloda samudra kI paridhi sAdhika 9170605 yojana hai / kAloda samudra meM 42-caMdra, 42-sUrya dipta haiM, vaha muni dIparatnasAgara kRt " (sUryaprajJapti) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 44 Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 16, upAMgasUtra-5, 'sUryaprajJapti' prAbhRta/prAbhRtaprAbhRta/sUtra sambaddhalezyA se bhramaNa karate haiM / kAloda samudra meM 1176 nakSatra evaM 3696 mahAgraha haiM / usameM 28,12950 kor3Akor3I tArAgaNa haiN| sUtra - 146-150 puSkaravara nAmakA vRtta-valayAkAra yAvat samacakravAla saMsthita dvIpa hai kAloda samudra ko cAroM ora se ghIre hue hai / puSkaravara dvIpa kA cakravAla viSkambha solaha lAkha yojana hai aura usakI paridhi 1,92,49,849 yojana hai| puSkaravaradvIpa meM 144 caMdra prabhAsita hue haiM-hote haiM aura hoMge, 144 sUrya tApIta karate the-karate haiM aura kareMge, 4032 nakSatroM ne yoga kiyA thA-karate haiM aura kareMge, 12672 mahAgraha bhramaNa karate the-karate haiM aura kareMge, 9644400 kor3Akor3I tArAgaNa zobhita hote the-hote haiM aura hoNge| puSkaravara dvIpa kA parikSepa 19249849 yojana hai / puSkaravaradvIpa meM 144 caMdra, 144 sUrya bhramaNa karate haiM evaM prakAza karate haiM / usameM 4032 nakSatra evaM 12672 mahAgraha haiM / 9644400 kor3Akor3I tArAgaNa puSkaravara dvIpa meM haiN| sUtra - 151 isa puSkaravaradvIpa ke bahumadhya dezabhAgameM mAnuSottara nAmaka parvata hai, vRtta evaM valayAkAra hai, jisake dvArA puSkaravaradvIpa ke eka samAna do vibhAga hote haiM-abhyantara puSkarAvardha aura bAhya puSkarAvardha | abhyantara puSkarAvardha dvIpa samacakravAla saMsthita hai, usakA cakravAla viSkambha ATha lAkha yojana hai, paridhi 14230249 pramANa hai, usameM 72 caMdra prabhAsita hue the-hote haiM-hoMge, 72-sUrya tape the-tapate haiM-tapeMge, 2016 nakSatroM ne yoga kiyA thA-karate haiM -kareMge, 6336 mahAgraha bhramaNa karate the-karate haiM aura kareMge, 482200 kor3Akor3I tArAgaNa zobhita hue the-hote haiM aura hoNge| sUtra-152-156 abhyaMtara puSkarArdha kA viSkambha ATha lAkha yojana hai aura pUre manuSya kSetra kA viSkambha 45 lAkha yojana hai| manuSya kSetra kA parikSepa 10042249 yojana hai / ardha puSkaravaradvIpa meM 72-caMdra, 72-sUrya dipta haiM, vicaraNa karate haiM aura isa dvIpa ko prakAzita karate haiM / isa meM 6336 mahAgraha aura 2016 nakSatra haiM / puSkaravarArdha meM 4822200 kor3Akor3I tArAgaNa haiN| sUtra-157-159 sakala manuSyaloka ko 132-caMdra aura 132-sUrya prakAzita karake bhramaNa karate haiM / tathA-isameM 11616 mahAgraha tathA 3696 nakSatra haiM / isameM 8840700 kor3Akor3I tArAgaNa hai| sUtra - 160,161 manuSyaloka meM pUrvokta tArAgaNa haiM aura manuSyaloka ke bAhara asaMkhyAta tArAgaNa jinezvara bhagavaMtane pratipAdita kiye haiM / manuSyaloka meM sthita tArAgaNa kA saMsthAna kalaMbapuSpa ke samAna batAyA hai| sUtra - 162 sUrya, caMdra, graha, nakSatra aura tArAgaNa manuSyaloka meM prarUpita kiye haiM, usa ke nAmagotra prAkRta puruSoM ne batAe nahIM hai| sUtra - 163-166 do caMdra aura do sUrya kI eka piTaka hotI hai, aisI chAsaTha piTaka manuSyaloka meM kahI gaI hai / eka eka piTaka meM chappana nakSatra hote haiM, aisI chAsaTha piTaka manuSyaloka meM batAI gaI hai / eka eka piTaka meM 176 graha hote haiM, aisI chAsaTha piTaka manuSya loka meM pharamAte haiM / sUtra- 166-168 do sUrya aura do caMdra kI aisI 4 paMktiyA~ hotI haiM, manuSya loka meM aisI 66-66 paMktiyA~ hotI hai / 56 nakSatra kI eka paMkti, aisI 66-66 paMkti manuSyalokameM hotI hai / 176 graha kI eka aisI 66-66 paMkti manuSyaloka meM hotI hai| muni dIparatnasAgara kRt " (sUryaprajJapti) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 45 Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 16, upAMgasUtra-5, 'sUryaprajJapti' prAbhRta/prAbhRtaprAbhRta/sUtra sUtra - 169,170 caMdra, sUrya, grahagaNa anavasthita yogavAle haiM aura ye saba meruparvata ko pradakSiNAvarta se bhramaNa karate haiM / nakSatra aura tArAgaNa avasthita maMDalavAle haiM, ve bhI pradakSiNAvarta se meruparvata kA bhramaNa karate haiM / sUtra - 171 sUrya aura caMdra kA Urdhva yA adho meM saMkramaNa nahIM hotA, ve maMDala meM sarvAbhyantara-sarvabAhya aura tIrchA saMkramaNa karate haiN| sUtra-172 sUrya, caMdra, nakSatra aura mahAgraha ke bhramaNa vizeSa se manuSya ke sukha-duHkha hote haiM / sUtra - 173 sUrya-caMdra ke sarvabAhya maMDala se sarvAbhyantara maMDala meM praveza ke samaya nitya tApakSetra kI vRddhi hotI hai aura unake niSkramaNa se kramaza: tApakSetra meM hAni hotI hai| sUtra-174 sUrya-caMdra kA tApakSetra mArga kalaMbapuSpa ke samAna hai, aMdara se saMkucita aura bAhara se vistRta hotA hai| sUtra - 175-179 caMdra kI vRddhi aura hAni kaise hotI hai ? caMdra kisa anubhAva se kRSNa yA prakAzavAlA hotA hai ? kRSNarAhu kA vimAna avirahita-nitya caMdra ke sAtha hotA hai, vaha caMdra vimAna se cAra aMgula nIce vicaraNa karatA hai / zuklapakSa meM jaba caMdra kI vRddhi hotI hai, taba eka eka divasa meM bAsaTha-bAsaTha bhAga pramANa se caMdra usakA kSaya karatA hai / pandraha bhAga se pandrahave dina meM caMdra usakA varaNa karatA hai aura pandraha bhAga se punaH usakA avakrama hotA hai| isa taraha caMdra kI vRddhi evaM hAni hotI hai, isI anubhAva se caMdra kAlA yA prakAzavAna hotA hai| sUtra-180,181 manuSyakSetra ke andara utpanna hue caMdra-sUrya-grahagaNAdi paMcavidha jyotiSka bhramaNazIla hote haiM / manuSya kSetra ke bAhira ke caMdra-sUrya-graha-nakSatra tArAgaNa bhramaNazIla nahIM hote, ve avasthita hote haiN| sUtra - 182-184 isa prakAra jaMbUdvIpa meM do caMdra, do sUrya unase dugune cAra-cAra caMdra-sUrya lavaNasamudra meM, unase tIgune caMdra-sUrya ghAtakIghaNDa meM haiM / jaMbUdvIpa meM do, lavaNasamudra meM cAra aura ghAtakIkhaNDa meM bAraha caMdra hote haiM / ghAtakIkhaNDa se AgeAge caMdra kA pramANa tInagunA evaM pUrva ke caMdra ko milAkara hotA hai / (jaise ki-kAlodasamudra hai, ghAtakIkhaNDa ke bAraha caMdra ko tInagunA karane se 36 hue unameM pUrva ke lavaNasamudra ke cAra aura jaMbUdvIpa ke do caMdra milAkara bayAlIsa hue)| sUtra - 185 ___yadi nakSatra, graha aura tArAgaNa kA pramANa jAnanA hai to usa caMdra se guNita karane se ve bhI prApta ho sakate haiN| sUtra - 186 ___ manuSya kSetra ke bAhira caMdra-sUrya avasthita prakAzavAle hote haiM, caMdra abhijIta nakSatra se aura sUrya puSya nakSatra se yukta rahatA hai| sUtra-187-189 caMdra se sUrya aura sUrya se caMdra kA antara 50000 yojana hai| sUrya se sUrya aura caMdra se caMdra kA antara manuSya kSetra ke bAhara eka lAkha yojana kA hotA hai / manuSyaloka ke bAhara caMdra-sUrya se evaM sUrya-caMdra se antarita hotA hai, unakI lezyA AzcaryakArI-zubha aura manda hotI hai| muni dIparatnasAgara kRt " (sUryaprajJapti) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 46 Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 16, upAMgasUtra-5, 'sUryaprajJapti' prAbhRta/prAbhRtaprAbhRta/sUtra sUtra - 190, 191 eka caMdra ke parivAra meM aThAsI graha aura aTThAIsa nakSatra hote haiM, aba maiM tArAgaNa kA pramANa kahatA hU~ -eka caMdra ke parivAra meM 66905 koDAkoDI tArAgaNa hote haiN| sUtra - 192 manuSya kSetra ke antargat jo caMdra-sUrya-graha-nakSatra aura tArAgaNa haiM, vaha kyA Uopapanna haiM ? kalpopapanna ? vimAnopapanna hai ? athavA cAropapanna hai ? ve deva vimAnopapanna evaM cAropapanna hai, ve cArasthitika nahIM hote kintu gatiratika-gatisamApannaka-UrdhvamukhIkalaMbapuSpa saMsthAnavAle hajAro yojana tApakSetravAle, bAhya parSadA se vikurvita ro saMkhyA ke vAdya-taMtrI-tAla-truTita ityAdi dhvani se yukta, utkRSTa siMhanAda-madhurakalarava, svaccha yAvat parvata-rAja meruparvata ko pradakSiNAvartta se bhramaNa karate hue vicaraNa karate haiM / indra ke viraha meM cAra-pA~ca sAmAnika deva indrasthAna ko prApta karake vicarate haiM, vaha indrasthAna jaghanya se eka samaya aura utkRSTa cha mAsa taka virahita rahatA hai manuSyakSetra kI bAhira jo caMdra-sUrya-graha-nakSatra aura tArArUpa jyotiSka deva haiM, ve bhI vimAnopapannaka evaM cAra sthitika hote haiM, kintu ve gatiratika yA gatisamApannaka nahIM hote, pakva iMTa ke AkAra ke samAna saMsthita, lAkhoM yojana ke tApakSetravAle, lAkhoM saMkhyA meM bAhira vikurvita parSadA yAvat divyadhvani se yukta bhoga bhogate hue vicaraNa karate haiM / ve zuklalezyA-mandalezyA-AzcaryakArI lezyA Adi se anyonya samavagADha hokara, kUDa kI taraha sthAnasthita hokara usa pradeza ko sarva tarapha se prakAzita, udyotIta, tApIta evaM avabhAsita karate haiM / indra ke viraha meM pUrvavat kathana samajha lenaa| sUtra - 193 puSkaroda nAmaka samudra vRtta evaM valayAkAra hai, vaha cAro tarapha se puSkaravara dvIpa ko ghIre hae sthita hai / samacakravAla saMsthita hai, usakA cakravAla viSkambha saMkhyAta hajAra yojana kA hai, paridhi bhI saMkhyAta hajAra yojana kI hai / usa puSkaroda samudra meM saMkhyAta caMdra yAvat saMkhyAta tArAgaNa kor3Akor3I zobhita hue the-hote haiM aura hoMge / isI abhilApa se varuNavaradvIpa, varuNavarasamudra, khIkharadvIpa, khIkharasamudra, ghRtavaradvIpa, ghRtavarasamudra, khodavaradvIpa, khododasamudra, naMdIzvaradvIpa, naMdIzvarasamudra, aruNadvIpa, aruNodasamudra yAvat kuNDalavarAvabhAsa samudra samajha lenA / kuNDalavarAvabhAsa samudra ko ghIrakara rucaka nAmaka vRtta-valayAkAra evaM samacakravAla dvIpa hai, usakA AyAmaviSkambha aura paridhi donoM asaMkhya hajAra yojana ke haiM / usameM asaMkhya caMdra yAvat asaMkhya tArAgaNa kor3A kor3I samAviSTa haiM / isI prakAra rucakasamudra, rucakavaradvIpa, rucakavarasamudra, rucakavarAvabhAsa dvIpa, rucakavarAvabhAsa samudra yAvat sUkharAvabhAsa dvIpa tathA sUravarAvabhAsa samudra ko samajha lenA / sUravarAvabhAsa samudra, deva nAmaka dvIpa se cAroM tarapha se ghIrA huA hai, yaha devadvIpa vRtta-valayAkAra evaM samacakravAla saMsthita haiM, cakravAla viSkambha se evaM paridhi se asaMkhya hajAra yojana pramANa hai / isa devadvIpa meM asaMkhyeya caMdra yAvata asaMkhyeya tArAgaNa sthita haiN| isI prakAra se devodasamudra yAvat svayaMbhUramaNa samudra ko samajha lenA / prAbhRta-19-kA muni dIparatnasAgara kRt hindI anuvAda pUrNa muni dIparatnasAgara kRt " (sUryaprajJapti) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 47 Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 16, upAMgasUtra-5, 'sUryaprajJapti' prAbhRta/prAbhRtaprAbhRta/sUtra prAbhRta-20 sUtra - 194 he bhagavaMta ! caMdrAdi kA anubhAva kisa prakAra se hai ? isa viSaya meM do pratipattiyA~ hai / eka kahatA hai ki caMdrasarya jIvarUpa nahIM hai. ajIvarUpa hai: ghanarUpa nahIM hai. saSirarUpa hai, zreSTha zarIradhArI nahIM, kinta kalevararUpa hai, unako utthAna-karma-bala-vIrya yA pariSakAra parAkrama nahIM hai, unameM vidyata, azanipAta dhvani nahIM hai, lekina unake nIce bAdara vAyukAya saMmUrchita hotA hai aura vahIM vidyuta yAvat dhvani utpanna karatA hai / koI dUsarA isa se saMpUrNa viparIta matavAlA hai-vaha kahatA hai caMdra-sUrya jIvarUpa yAvata puruSa parAkrama se yukta haiM, vaha vidyata yAvata dhvani utpanna karatA hai| bhagavaMta pharamAte haiM ki caMdra-sUrya ke deva mahARddhika yAvata mahAnubhAga hai, uttama vastra-mAlya-AbharaNa ke dhAraka hai, avyavacchita naya se apanI svAbhAvika Ayu pUrNa karake pUrvotpanna deva kA cyavana hotA hai aura anya utpanna hotA hai / sUtra - 195 he bhagavan ! rAhu kI kriyA kaise pratipAdita kI hai ? isa viSaya meM do pratipattiyA~ haiM-eka kahatA hai ki-rAhu nAmaka deva caMdra-sUrya ko grasita karatA hai, dUsarA kahatA hai ki rAhu nAmaka koI deva vizeSa hai hI nahIM jo caMdra-sUrya ko grasita karatA hai / pahale matavAlA kA kathana yaha hai ki-caMdra yA sUrya ko grahaNa karatA huA kabhI adhobhAga ko grahaNa karake adhobhAga se hI chor3a detA hai, upara se grahaNa karake adho bhAga se choDatA hai, kabhI upara se grahaNa karake upara se hI choDa detA hai, dAyinI ora se grahaNa karake dAyinI ora se choDatA hai to kabhI bAyIM tarapha se grahaNa karake bAMyI tarapha se chor3a detA hai ityAdi / jo matavAdI yaha kahatA hai ki rAhu dvArA caMdra-sUrya grasita hote hI nahIM, unake matAnusAra-pandraha prakAra ke kRSNavarNavAle pudgala haiM-zRMgATaka, jaTilaka, kSAraka, kSata, aMjana, khaMjana, zItala, himazItala, kailAsa, aruNAbha, parijjaya, nabhasUrya, kapila aura piMgala rAhu / jaba yaha pandraha samasta pudgala sadA caMdra yA sUrya kI lezyA ko anubaddha karake bhramaNa karate haiM taba manuSya yaha kahate hai ki rAha ne caMdra yA sUrya ko grasita kiyA hai| jaba yaha pudgala sUrya yA caMdra kI lezyA ko grasita nahIM karate hue bhramaNa karate haiM taba manuSya kahate haiM ki sUrya yA caMdra dvArA rAhu grasita huA hai| bhagavaMta pharamAte haiM ki-rAhudeva mahARddhivAlA yAvat uttama AbharaNadhArI hai, rAhudeva ke nava nAma hai-zRMgATaka, jaTilaka, kSataka, kSaraka, dardara, magara, matsya, kasyapa aura kRSNasarpa / rAhudeva kA vimAna pA~ca varNavAlA hai-kRSNa, nIla, rakta, pIlA aura zveta / kAlA rAhuvimAna khaMjana varNa kI AbhAvAlA hai, nIlA rAhuvimAna lIle tuMbar3e ke varNa kA, rakta rAhuvimAna maMjIThavarNa kI AbhAvAlA, pIlA vimAna haladara AbhAvAlA, zveta rAhuvimAna tejapuMja sadRza hotA hai| jisa vakta rAhudeva vimAna Ate-jAte-vikurvaNA karate-paricAraNA karate caMdra yA sUrya kI lezyA ko pUrva se Avarita kara pazcimameM chor3atA hai, taba pUrva se caMdra yA sUrya dikhate haiM aura pazcima meM rAhu dikhatA hai, dakSiNa se Avarita karake uttara meM chor3atA hai, taba dakSiNa se caMdra-sUrya dikhAI dete haiM aura uttara meM rAhu dikhAI detA hai| isI abhilApa se isI prakAra pazcima, uttara, IzAna, agni, naiRtya aura vAyavya meM bhI samajha lenA cAhie / isa taraha jaba rAhu caMdra yA sUrya kI lezyA ko AvarIta karatA hai, taba manuSya kahate haiM ki rAhune caMdra yA sUrya kA grahaNa kiyA-grahaNa kiyA / jaba raha rAhu eka pArzva se caMdra yA sUrya kI lezyA ko AvarIta karatA hai taba loga kahate hai ki rAhune caMdra yA sUrya kI kukSikA vidAraNa kiyA-vidAraNa kiyA / jaba rAha isa taraha caMdra yA sUrya kI lezyA ko AvarIta ka taba loga kahate haiM ki rAhune caMdra yA sUrya kA vamana kiyA-vamana kiyA / isa taraha jaba rAhu caMdra yA sUrya lezyA ko AvarIta karake bIcobIca se nIkalatA hai taba loga kahate haiM ki rAhune caMdra yA sUrya ko madhya se vidArIta kiyA hai / isI taraha jaba rAha cAroM ora se caMdra yA sUrya ko AvarIta karatA hai taba loga kahate haiM ki rAhane caMdra-sUrya ko grasita kiyaa| rAhu do prakAra ke haiM-dhruvarAhu aura parvarAhu / jo dhruvarAhu hai, vaha kRSNa pakSa kI pratipadA se AraMbha karake apane pandrahave bhAga se caMdra kI pandrahavA bhAga kI lezyA ko eka eka dina ke krama se AcchAdita karatA hai aura pUrNimA evaM amAvAsyA ke parvakAla meM kramAnusAra caMdra yA sUrya ko grasita karatA hai; jo parvarAhu hai vaha jaghanya se chaha mAsa meM aura muni dIparatnasAgara kRt " (sUryaprajJapti) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 48 Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 16, upAMgasUtra-5, 'sUryaprajJapti' prAbhRta/prAbhRtaprAbhRta/sUtra utkRSTa se bayAlIsa mAsa meM caMdra ko aDatAlIsa mAsa meM sUrya ko grasita karatA hai| sUtra - 196 he bhagavan ! caMdra ko zazI kyuM kahate haiM ? jyotiSendra jyotiSarAja caMdra ke mRga cinhavAle vimAna meM kAnta-deva, kAntadevIyA~, kAnta Asana, zayana, stambha, upakaraNa Adi hote haiM, caMdra svayaM surUpa AkRtivAlA, kAMtivAn, lAvaNyayukta aura saubhAgya pUrNa hotA hai isalie 'caMdra-zazI' aisA kahA jAtA hai| he bhagavan ! sUrya ko Aditya kyuM kahA jAtA hai ? sUrya kI Adi ke kAla se samaya, AvalikA, stoka yAvat utsarpiNI avasarpiNI kI gaNanA hotI hai isalie sUrya-Aditya kahalAtA hai| sUtra-197 jyotiSendra jyotiSa rAja caMdra kI kitanI agramahiSIyA~ hai ? cAra-caMdraprabhA, jyotsnAbhA, arcimAlI, prabhaMkarA ityAdi kathana pUrvavat jAna lenA / sUrya kA kathana bhI pUrvavat / vaha caMdra-sUrya kaise kAmabhoga ko anubhavate hue vicaraNa karate haiM ? koI puruSa yauvana ke ArambhakAla vAle bala se yukta, sadRza patnI ke sAtha turta meM vivAhIta huA ho, dhana kA arthI vaha puruSa solaha sAla paradeza gamana karake dhana prApta karake apane ghara meM lauTA ho, usake bAda balikarma-kautukamaMgala-prAyazcitta Adi karake zuddha vastra, alpa lekina mUlyavAn AbharaNa ko dhAraNa kiye hue, aTThAraha prakAra ke vyaMjana se yukta, sthAlIpAka zuddha bhojana karake, uttama aise mUlyavAn vAsagRha meM praveza karatA hai; vahA~ uttamottama dhUpa-sugaMdha maghamaghAyamAna ho, zayyA bhI komala aura donoM tarapha se unnata ho ityAdi, apanI sundara patnI ke sAtha zRMgAra Adi se yukta hokara hAsya-vilAsa-ceSTA-AlApa-saMlApa-vilAsa ityAdi sahita anurakta hokara, avirata manonukUla hokara, anyatra kahIM para mana na lagAte hue, kevala iSTa zabdAdi paMcavidha aise manuSya sambandhI kAmabhogoM kA anubhava karatA huA vicaratA hai, usa samaya jo sukhazAtA kA anubhava karatA hai, unase anaMtaguNa viziSTatara vyaMtara devoM ke kAmabhoga hote haiN| vyaMtara devoM ke kAmabhoga se anaMtaguNa viziSTatara asurendra ko chor3akara zeSa bhavanapati devoM ke kAmabhoga hote haiM, bhavanavAsI devoM se anaMtaguNa viziSTatara asurakumAra indrarUpa devoM ke kAmabhoga hote haiM, unase anaMtaguNa viziSTatara grahagaNa-nakSatra aura tArArUpa devoM ke kAmabhoga hote haiM, unase viziSTatara caMdra-sUrya devoM ke kAmabhoga hote haiM / isa prakAra ke kAmabhogoM kA caMdra-sUrya jyotiSendra anubhava karake vicaraNa karate haiN| sUtra - 198 nizcaya se yaha aThAsI mahAgraha kahe haiM-aMgAraka, vikAlaka, lohitAkSa, zanaizcara, Adhunika, prAdhUNika, kaNa, kaNaka, kaNakaNaka, kaNavitAnaka, kaNasaMtANaka, soma, sahita, AzvAsana, kAyopaga, karbaTaka, ajakaraka, dundubhaka, zaMkha, zaMkhanAbha, kaMsa, kaMsanAbha, kaMsavarNAbha, nIla, nIlAvabhAsa, rUpya, rUpyabhAsa, bhasma, bhasmarAzI, tila, tilapuSpavarNa, daka, dakavarNa, kAka, kAkandha, indrAgni, dhUmaketu, hari, piMgalaka, budha, zukra, bRhaspati, rAhu, agastI, mANavaka, kAza, sparza, dhUra, pramukha, vikaTa, visandhilpa, nijalla, prajalla, jaTitAyala, aruNa, agnila, kAla, mahAkAla, svastika, sauvastika, vardhamAnaka, pralamba, nityAloka, nityudyota, svayaMprabha, avabhAsa, zreyaskara, kSemaMkara, AbhaMkara, prabhaMkara, araja, viraja, azoka, vitazoka, vimala, vitapta, vivasra, vizAla, zAla, suvrata, anivarti, ekajaTI, dujaTI, karakarika, rAjargala, puSpaketu aura bhAvaketu / sUtra - 199 se 207 ___yaha saMgrahaNI gAthAeM haiM / ina gAthAoM meM pUrvokta aThAsI mahAgrahoM ke nAma-aMgAraka yAvat puSpaketu taka batAye haiM / isIlie ina gAthAoM ke artha pragaTa na karake hamane punaruktikA tyAga kiyA hai| prAbhRta-20-kA muni dIparatnasAgara kRt hindI anuvAda pUrNa muni dIparatnasAgara kRt " (sUryaprajJapti) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 49 Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 16, upAMgasUtra-5, 'sUryaprajJapti' prAbhRta/prAbhRtaprAbhRta/sUtra sUtra-208 yaha pUrvakathita prakAra se prakRtArtha aise evaM abhavyajano ke hRdaya se durlabha aisI bhagavatI jyotiSarAja prajJapti kA kirtana kiyA hai| sUtra - 209 ___ isako grahaNa karake jaDa-gauravayukta-mAnI-pratyanIka-abahuzruta ko yaha prajJapti kA jJAna denA nahIM cAhie, isase viparItajanoM ko yathA-sarala yAvat zrutavAn ko denA caahie| sUtra - 210 zraddhA-dhRti-dhairya-utsAha-utthAna-bala-vIrya-parAkrama se yukta hokara isakI zikSA prApta karanevAle bhI ayogya ho to unako isa prajJapti kI prarUpaNA nahIM karanI cAhie / yathAsUtra - 211 jo pravacana, kula, gaNa yA saMgha se bAhara nikAle gae ho, jJAna-vinaya se hIna ho, arihaMta-gaNadhara aura sthavIra kI maryAdA se rahita ho-(aise ko yaha prajJapti nahIM denA / ) sUtra- 212 dhairya-utthAna-utsAha-karma-bala-vIrya se jJAna prApta karanA cAhie / inako niyama se AtmA meM dhAraNa krnaa| avinIta ko kabhI ye jJAna mata denaa| sUtra-213 janma-mRtyu-kleza doSa se rahita bhagavaMta mahAvIra ke sukha denevAle caraNa kamala meM vinaya se namra haA maiM vandanA karatA huuN| sUtra-214 ye saMgrahaNI gAthAeM haiN| (16) sUryaprajJapti-upAMgasUtra-5 kA muni dIparatnasAgara kRt hindI anuvAda pUrNa muni dIparatnasAgara kRt " (sUryaprajJapti) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 50 Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 16, upAMgasUtra-5, 'sUryaprajJapti' prAbhRta/prAbhRtaprAbhRta/sUtra namo namo nimmaladaMsaNassa pUjyapAda zrI AnaMda-kSamA-lalita-suzIla-sudharmasAgara gurUbhyo nama: XXXXXXXXXXX 16 sUryaprajJapti AgamasUtra hindI anuvAda [anuvAdaka evaM saMpAdaka Agama dIvAkara muni dIparatnasAgarajI [ M.Com. M.Ed. Ph.D. zruta maharSi ] A 211892:- (1) (2) deepratnasagar.in bhela Dresa:- jainmunideepratnasagar@gmail.com mojA 09825967397 muni dIparatnasAgara kRt (sUryaprajJapti)" AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 51