________________
કોઈ પણ જાતના વિચાર વિના; અનુષ્ઠાન પ્રત્યેના રાગવિશેષથી અને શ્રી વીતરાગપરમાત્માની આજ્ઞાથી કરાતાં ગુરુપૂજનાદિ દરેક અનુષ્ઠાનના-અનુક્રમે વિષ, ગરલ, અનનુષ્ઠાન, તતુ અને અમૃત આ પાંચ પાંચ ભેદ છે. એમાં વિષાનુષ્ઠાન તેને કહેવાય છે કે-જે અનુષ્ઠાન આ લોકસંબંધી કોઈ પણ ઈષ્ટ વસ્તુનો લાભ પૂજા ખ્યાતિ વગેરેની અપેક્ષાથી કરાય છે. મોક્ષસાધક એવા અનુષ્ઠાનથી મોક્ષની અપેક્ષાએ અત્યન્ત તુચ્છ એવી વસ્તુની યાચના કરવાના કારણે મહાન અનુષ્ઠાનને તુચ્છ બનાવવાથી અને સુંદર એવા ચિત્તનો નાશ કરતું હોવાથી એ અનુષ્ઠાન વિજેવું છે, તેથી તેને વિષાનુષ્ઠાન કહેવાય છે. આ લોકસંબંધી કોઈ પણ અપેક્ષા ન હોવા છતાં પરલોકનાં દિવ્યસુખદિની અભિલાષાથી કરાતા અનુષ્ઠાનને ગરાનુષ્ઠાન કહેવાય છે. વિષાનુષ્ઠાનની જેમ જ આ અનુષ્ઠાન સુંદર ચિત્તનો નાશ કરે છે. ખરાબ-વિરુદ્ધ દ્રવ્યોના સંયોગવિશેષથી ઉત્પન્ન થતા વિષને ‘ગર’ કહેવાય છે. તે તત્કાલ અનર્થનું કારણ બનતું નથી, પરંતુ કાલાન્તરે અનર્થનું કારણ બને છે. સન્નિપાતની જેમ મુગ્ધ થયેલાનું; ફળ કે સ્વરૂપાદિને વિશે કોઈ પણ જાતની વિચારણા વિનાનું જે અનુષ્ઠાન છે-તેને અનનુષ્ઠાન કહેવાય છે. આ ત્રણેય અનુષ્ઠાનો સર્વથા હેયકોટિનાં છે. સાધક આત્માઓએ પોતાનું કોઇ પણ જાતનું અનુષ્ઠાન આ ત્રણમાં સમાય નહિ–એની કાળજી રાખવી જોઇએ. અચરમાવર્ત્તકાળમાં ગમે તેવું સુંદર-લોકોત્તર જણાતું અનુષ્ઠાન આ ત્રણ અનુષ્ઠાનથી જુદું હોતું નથી. જીવને શ્રી સિદ્ધાવસ્થાની પ્રાપ્તિ થવા પૂર્વેના એક
૮૮
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
