Shatavdhani Dhirajlal Shah Jivan Darshan

Author(s): Shantikumar J Bhatt, Ramanlal C Shah and others
Publisher: Dhirajlal Shah Sanman Samiti

Page 169

૧૩૬
જીવન-દર્શન
ફાન અને ચિત્તની વ્યગ્રતા બધ કરીને કેવળ આત્મ-નિક્રિયાસન દ્વારા પરમાણુથી લઈને સમગ્ર વિશ્વને જાણવાની ક્ષમતા પ્રદાન કરી. તેએ પૂર્ણજ્ઞાન પ્રાપ્ત કરીને સજ્ઞ કહેવાયા. આ એક નિર્વિવાદ સત્ય છે. અણુશક્તિ અસીમ છે, તે આત્મશક્તિ અન’ત. આવશ્યકતા એ છે કે મનુષ્ય તેને પ્રાપ્ત કરવાના માર્ગ શેાધે.
જ્ઞાન આત્માના એક સ્વાભાવિક ગુણ છે. શતાવધાન-વિદ્યા આત્મ-શક્તિ યા સ્મૃતિ-વિકાસની એક પ્રક્રિયા છે. સ્મૃતિ આત્માના સહુજ ગુણ છે. સ્મૃતિ એ પ્રકારની હાય છે; એક સહજ પ્રતિભાજન્ય અને ખીજી પ્રયત્નજન્ય, શતાવધાનમાં સહેજ પ્રતિભાની અપેક્ષા રહે છે, જેવી રીતે વકતા. અક્ષરજ્ઞાન બધી વ્યક્તિઓને હાય છે અને વાણીની પટુતા પણ તેમનામાં ડાય છે, છતાં પણ પ્રત્યેક વ્યક્તિ વક્તા નથી થઈ શકતી, તે તે હજારામાં એક હૈાય છે, જેમાં વક્તા બનવાની પ્રતિભા હૈય છે. શતાવધાની. થવામાં પણ પ્રતિભા અને ચિત્તની અન્યગ્રતા અપેક્ષિત છે.
મધ અને મેાક્ષનુ' નિમિત્ત મન શક્તિશાળી છતાં ચંચળ છે. સાધનાક્ષેત્રમાં મનનુ' જેટલું મહત્ત્વ છે, તેટલુ કાઈપણ અન્ય સાધનનુ' નથી. યદિ મનની શુદ્ધિ ન થઈ શકી તા જેમ કાઈપશુ સાધનાનું શુભ ફળ જીવનમાં દૃષ્ટિગોચર થતુ નથી, તેમ સ્મૃતિવિકાસપ્રક્રિયા યા શતાવધાનવિદ્યામાં પણ સ`કલ્પ–વિકલ્પ રહિત-ચિત્તની સ્થિરતા . ન થઈ તા સ્મૃતિવિકાસ કાÖમાં સફળતા પ્રાપ્ત થતી નથી. આ સ્મૃતિવિકાસની પ્રક્રિયા, ચેાગ-સાધનાના અભિનવ આરેાહ્મણમાં પણ તીવ્ર જિજ્ઞાસા ઉત્પન્ન કરે છે. દૃઢ, સ ́કલ્પપૂર્વક પ્રયાણ થાય તે સાધક સિદ્ધિના સેવાનામાં ક્રમશઃ ચઢતા જાય છે.
પ્રાચીન કાળમાં સામાન્ય–લેકામાં પણ સ્મૃતિની પ્રખરતા દેખાતી હતી, તે ઇતિહાસ ખતાવે છે. જૈન આગમ, વેદ, ઉપનિષદ્ આદિ કંઠસ્થ પર પરાથી ચાલતા હતા. ગુરુ પેાતાનું મૌખિક જ્ઞાન શિષ્યાને આપતા અને શિષ્ય પેાતાના શિષ્યાને. આ પ્રકારે હજારો શ્લોકા કલમ કે કાગળ વિના કેવળ સ્મૃતિ ઉપર જીવિત રહેતા હતા. કહેવાય છે કે સ્મૃતિ જયારે નિળ થવા લાગી ત્યારે તાડપત્ર ઉપર લખવાનો ઉપક્રમ ચાલ્યે.'
ગમે તે હાય સ્મૃતિની પ્રખરતાના વિલક્ષણ ઉદાહરણ પ્રાચીન ઈતિહાસમાં પણ મળે છે અને વમાનમાં પણ દેખાય છે. મહામુનિવર સ્થૂલિભદ્રજીની જક્ષા, જક્ષદિાં આફ્રિ સાત બહેનેાની સ્મરણ-પ્રતિભા અસાધારણ હતી. જક્ષાને જ્યારે એક વાર જ સાંભળવાથી યાદ થઈ જતુ હતુ ત્યારે જક્ષદિન્નાને એવાર, ક્રમશઃ સાતમી બહેન રેણાને સાતવાર સાંભળવાથી અવધારણ થઈ જતું હતુ'. વિદ્યાના શોખીન મહારાજા ભાજના દરમારમાં એવા કવિએ હતા કે જેઓ ગમે તેવા અઘરા àાકે યાદ કરી લેતા. મહાકવિ ધનપાળે રચેàા તિલકમ'જરી નામના ગ્રંથ રાજાની આજ્ઞાથી નષ્ટ થતાં, તેમની પુત્રી તિલકમ'જરીએ અક્ષરશઃ ફરીથી લખાવ્યેા હતેા. ગુજરાતના મહાન