Book Title: Rasarnavsudhakar
Author(s): Jamuna Pathak
Publisher: Chaukhambha Sanskrit Series

View full book text
Previous | Next

Page 486
________________ तृतीयो विलासः [४३५] क्रप्राणिसमुत्पन्नः शत्रुजस्तु रणादिजः ।। २५७।। वात्यावर्षादिसम्भूतो दैवजः कपटः स्मृतः । उदाहरणमेतेषामावेगे लक्ष्यतां बुधैः ।।२५८।। कपटत्रय- मोहात्मक भ्रम कपट कहलाता है। कपट तीन प्रकार का होता हैसत्त्वज, शत्रुज और दैवज। सत्वज- क्रूर प्राणि से उत्पन्न कपट सत्त्वज कहलाता है। शत्रुजयुद्ध इत्यादि से उत्पन्न कपट शत्रुज कपट कहलाता है और देवजनित- आँधी-वर्षा इत्यादि से उत्पन्न कपट दैवज कहलाता है। इनका उदाहरण आवेग के निरूपण के दिया जा चुका है, वहाँ इन्हें देख लेना चाहिए।।२५७-२५८॥ (विद्रवत्रयम् ) जीवग्राहोऽथ मोहो वा कपटाद् विद्रवः स्मृतः । कपटत्रयसम्भूतेरयं च त्रिविधो मतः ।। २५९ विद्रवत्रय- कपट से जीवग्राह, मोह अथवा विद्रव होता है। उपयुक्त तीन प्रकार के कपटों से उत्पन्न होने के कारण विद्रव भी तीन प्रकार का होता है- क्रूरप्राणि समुत्पन्न विद्रव, शत्रुज विद्रव और दैवज विद्रव॥२५९॥ (शृङ्गारत्रयम् ) धर्मार्थकामसम्बद्धविधा शृङ्गार ईरितः । शृङ्गारत्रय- धर्म, अर्थ और काम से सम्बन्धित शृङ्गार तीन प्रकार का होता हैधर्मश्रृङ्गार, अर्थशृङ्गार और कामशृङ्गार-(२६०पू.)। (तत्र धर्मशृङ्गारः) व्रतादिजनितः कामो धर्मशृङ्गार ईरितः ।। २६०।। पार्वतीशिवसम्भोगस्तदुदाहरणं मतम् । धर्मशृङ्गार- व्रत इत्यादि से उत्पन्न शृङ्गार धर्मशृङ्गार कहलाता है। पार्वती और शिव का सम्भोग इसका उदाहरण है।।२६०उ.-२६१पू.॥ (अथार्थशृङ्गारः) यत्र कामेन सम्बद्धैरथैरर्थानुबन्धिभिः ।।२६१।। भुज्यमानः सुखप्राप्तिरर्थशृङ्गार ईरितः । सार्वभौमफलप्राप्तिहेतुना वत्सभूपतेः ।।२६२।। रत्नावल्या समं भोगो विज्ञेया तदुदाहृतिः । अर्थशृङ्गार- जहाँ काम के साथ-साथ राज्य इत्यादि अर्थ की अनुबद्धता से सम्बन्धित सम्पत्ति इत्यादि के भोग के कारण प्राप्त सुख अर्थशृङ्गार कहलाता है। जैसे रसा..

Loading...

Page Navigation
1 ... 484 485 486 487 488 489 490 491 492 493 494 495 496 497 498 499 500 501 502 503 504 505 506 507 508 509 510 511 512 513 514 515 516 517 518 519 520 521 522 523 524 525 526 527 528 529 530 531 532 533 534