Praman Varttikam

Author(s): Rahul Sankrutyayan
Publisher: Kitab Mahal

Page 573

(२) कुमारिलमत-निरासः किं च । क्रमस्यार्थान्तरत्वेऽनन्तरत्वे वा वर्णात्मनस्तत्क्रमात्मनो वा मन्त्रस्यार्थहेतोरकृतकत्वान्नि त्यस्य नित्यं सन्निधानमिति ॥ ,
नित्यन्तदर्थसिद्धिः स्यात् । यतो हि भावशक्तेः फलोत्पत्तिः साऽविकलेति न फलवैकल्यं स्यात् (1)
न हि कारणसाकल्ये कार्ये वैकल्यं युक्तं। तस्याकारणत्वप्रसंगात्। न केवलात् मंत्रप्रयोगाविष्टसिद्धिस्तस्य विधानापेक्षत्वादिति चेत् (1)
असामर्थ्यमपेक्षणे ॥२९६॥ यदि हि मन्त्रादन्यतो वा कथंचित क्वचित् स्वभावातिशयमासादयेयः। स तत्र समर्थोपेक्षः स्यात् (1) न च नित्येष्वेतवस्तीत्युक्तं। तत्किमय (म) समर्थो पेक्ष्यत इत्यनपेक्षाः सदा कुर्युः। न वा कदाचिदनतिशयात् ।
विधेरनुष्ठानाद् देवताया असन्निधेर्नार्थानों ।
किंचेत्यादिना दोषान्तरमाह। निवारितं क्रमस्यार्थान्तरत्वं । भवतु वा वर्णेभ्यः क्रमस्यार्थान्तरत्वमनर्थान्तरत्वम्वा । तत्रानर्थान्तरत्वे क्रमस्य वर्णात्मा वर्णस्वभाव एव मन्त्रः। अर्थान्तरत्वे तु तत्क्रमात्मा। वर्णक्रमात्मा। तस्य वर्णात्मनस्तत्क्रमात्मनो वा मन्त्रस्य कीदृशस्यार्थहेतोः पुरुषार्थकारणस्य हेतुभिरकृतत्वान्नित्यस्य नित्यं सन्निधानमिति कृत्वा नित्यन्तदर्थसिद्धिः स्यात्। तेभ्यो मन्त्रेभ्यः पुरुषार्थस्य निष्पत्तिः स्यात् । किङ्कारणं (1) यतो यस्या हि भावशक्तेमन्त्रशक्तेः सकाशात् मन्त्रसाध्यस्य फलस्योत्पत्तिः सा भावशक्तिरविकलेति न फलवैकल्यं स्यात् । यस्मान्न हि कारणस्य साकल्ये सति कार्यस्य वैकल्यमसत्त्वं युक्तं। किं कारणं (1) तस्याविकलस्य कारणस्य कार्यमकुर्वतो कारणत्वप्रसङ्गात्। नित्यत्वेपि मन्त्राणां न केवलान्मन्त्रप्रयोगादिति मन्त्रसम्बन्धादिष्टसिद्धिः। किङ्कारणं (1) तस्य मन्त्रस्य विधानापेक्षत्वादिति चेत् । तदयुक्तं यस्मान्मन्त्रस्य विधानापेक्षत्वेऽभ्युपगम्यमाने तस्यापेक्षणीयस्य विधानादेमन्त्रं प्रत्यसामर्थ्यमनाधेयातिशयत्वान्मन्त्रस्य । . तद्व्याचष्टे। यदि होत्यादि। विधानादिभि[मन्त्र कल्पो'] विधिस्तस्मादन्यतो वेति कुतश्चित्सहकारिणः स्थानविशेषादेस्सकाशात् कञ्चित् स्वभावातिशयमासादयेयुर्लभेरन् । तदा सहकारी तत्रोत्पाद्ये मन्त्रस्य स्वभावातिशये 196a समर्थोपेक्ष्यः स्यात्। न च नित्येष्वेतदतिशयोत्पादनमस्तीत्युक्तं प्राक् । तत्किमयं सहकार्यतिशयोत्पादनं प्रत्यसमर्थो मन्त्रैरपेक्ष्यत इति कृत्वानपेक्षा मन्त्राः सदा कायं कुर्यः। यदि कारकस्वभावा (:1) नो चेन्न वा कदाचित् कार्य कुर्युरनति
1 In the margin.