Praman Varttikam

Author(s): Rahul Sankrutyayan
Publisher: Kitab Mahal

Page 579

(२) कुमारिलमत-निरासः
५६१ • यनादयमस्य श्रावकः स्यात् । तच्च न शक्यं । तस्य कथञ्चिदप्यपरिणामात्।
(इन्द्रियसंस्कारादयोऽप्युक्ताः । मां श्रावयति अहं श्रावयामीति प्रत्ययद्वयाद् 521b वक्तृश्रोत्रोर्भेद इति चेत् अनुपकार्योपकारकं भ्रान्तिमात्रम् । तस्मात् तद्भावेऽतिप्रसंगः2 स्यात्। अन्यत्रापि भ्रान्त्या प्रत्ययदर्शनात् । सर्वथा उपकाराभावे च तथा प्रत्ययो न युक्तः। सर्वेषां परस्परं एवं प्रसंगात् । भ्रान्तिरपि कुतश्चिदुप
गेनोपाधिरिष्यते वक्ता। ततो वक्तुः सकाशाच्छब्दश्रुतिः शब्दोपलब्धिः श्रोतुर्भवत्यतो सौ वक्ता उपाधिरिति चेत् । ___ ननु तदेवेदं पर्यनुयुज्यते कथन्ततो वक्तुः सकाशाच्छब्दश्रुतिः श्रोतुर्भवति। कथं च ततो न भवेत्। सम्बन्धाभावात्। उपकार्योपकारकभावाभावात्। तदभावमेव दर्शयन्नाह। विषयोपनयाद् विषयसन्निधापनादयम्वक्तास्य श्रोतुः श्रावकः स्यात् । श्रावयिता भवेत् । तच्च प्रत्युपस्थापनं न शक्यन्तस्य शब्दस्य । नित्यस्य कथंचिदप्यपरिणामात् । अन्यथात्वाभावात् ।
श्रोतुरिन्द्रियसंस्कारकुर्वन्नावरणविगमनं वा शब्दस्य सम्पादयन् ब्रजेदुपयोगम्वक्तेति चेत् (1)
तन्न। यस्मादिन्द्रियसंस्कारादयोप्युक्ताः प्रतिक्षिप्ताः। 'इन्द्रियस्य स्यात् संकारः शृणुयान्निखिलन्तदि"२त्यादिना। मामयम्वक्ता श्रावयतीति श्रोतुः प्रत्ययो बुद्धिरहमेनं श्रोतारं श्राव यामीति वक्तु: संप्रत्ययो भवति (1) अतः प्रत्ययद्वयाद् यथायोगम्वक्तृश्रोत्रोआंद इति चेत् । ____ अनुपकार्येत्यादिना प्रतिषेधति। मां श्रावयत्यहं श्रावयामीति भ्रान्तिमात्रमेतत् । किम्भूतमनुपकार्योपकारकं । उपकार्यः श्रोता। उपकारको वक्ता न भवति यस्मिन् भ्रान्तिमात्रे तत्तथोक्तं । नित्ये च शब्दे बुद्धिजन्मनि पुंसः सर्वथा व्या:पाराभावादनुपकार्योपकारकभावः प्रतिपादितः। तस्मादेवंभूताद् भ्रान्तिमात्रात्त-. द्भावे। वक्तृश्रोतृभेदभावेऽतिप्रसङ्गः। सर्वस्याश्रावयितुरशृण्वतश्चैवं स्यात् (1) किङ्कारणं । अन्यत्राप्युन्मत्तादौ विनैव शब्द] ३ श्रवणेन भ्रान्त्याऽहं शृणोमीत्यादिप्रत्ययदर्शनात्। तस्मात् सर्वथोपकाराभावे च तथाप्रत्यय इत्यहं श्राव'यामीत्यादि 198a प्रत्ययो न युक्तः। किं कारणं (1) सर्वेषां परस्परमनुपकार्योपकारकाणामेवमहमतः शृणोमीत्यादि प्रसङ्गात् । यथा तर्जुन्मत्तेषु भ्रान्त्या प्रत्ययोत्पत्तिस्तथा नित्येष्वपि भवत्वि[ति चेदाह । भ्रान्तिरित्यादि। भ्रान्ति] ३ रपि या पुरुषस्योन्मत्तस्य भवति सापि स्वस्थावस्थायां कुतश्चित् पुरुषादुपकारे सति तथा प्रत्ययोत्पत्तौ तदाहित- .
प्र० वा० २२५८
3 In the margin.
1 Restored.
७१