Prabuddha Jivan 2018 11

Author(s): Sejal Shah
Publisher: Mumbai Jain Yuvak Sangh

Page 9

ચાલ્યા કરે છે. આ બંનેમાંથી કોઈ જીતતું પણ નથી ને કોઈ હારતું પણ નથી. જો કે એટલું ખરું કે મનુષ્યની બાલ્યાવસ્થા અને યૌવનાવસ્થામાં શરીરમાં શક્તિનો સંચય કરનાર વિષ્ણુ અધિક શક્તિશાળી રહે છે અને તે પછી શક્તિનો વિક્ષેપ કરનાર ઇન્દ્ર વધારે બળવાન થઈ જાય છે. ઇન્દ્ર અને વિષ્ણુના સંઘર્ષથી મનની સાહસ્ત્રી, પ્રાણસાહસ્ત્રી અને ભૂત સાહસ્ત્રી આ ત્રણ સાહસ્ત્રીઓ એટલે કે અનંતતાઓનો જન્મ થાય છે. ત્રણ અક્ષર દેવતાઓનું સાથે રહેવાપણું, વૈજ્ઞાનિક શબ્દોમાં કહીએ તો ગતિ, આગતિ અને સ્થિતિ આ ત્રણની પરસ્પર સમતુલા જળવાવી જોઈએ. ગતિ એટલે બહારની તરફ જવું, આગતિ એટલે અંદરની તરફ આવવું. શ્વાસ બહાર નીકળે તે ઉચ્છવાસ, અંદર લઈએ તે શ્વાસ. યોગની પરિભાષામાં કહીએ તો પૂરક, રેચક અને કુંભક એવી શ્વાસ (પ્રાણ) ની ત્રણ ગતિ હૃદયસ્થિત આત્મા દ્વારા ચાલ્યા કરે છે.
ઋષિના જણાવ્યા અનુસાર આ હૃદય સર્વથા અદશ્ય અને અવ્યક્ત તત્ત્વ છે ભૂમિતિના આદર્શ બિંદુના જેવું હૃદયનું સ્વરુપ છે. તેનું કંઇ માપ કે રુપ નથી. જેમ રેખાગવ્રિતમાં વિચારની વ્યવસ્થા અને અભ્યાસની સુગમતા ખાતર અવ્યક્ત અને અદૃશ્ય કેન્દ્ર લેવામાં આવે છે, તેવું જ હૃદય પણ સૌનું અવ્યક્ત અને અદૃશ્ય કેન્દ્ર છે. આ હૃદય જ પરમબ્રહ્મ છે. માટે જ તેને ઇશ્વરનો નિવાસ કહેવામાં આવ્યું છે. મનના તમામ વેગનો સૂક્ષ્મ કે અવ્યક્ત આધાર હૃદય છે. તેથી ‘હૃદય’ એ વ્યક્તિના અધ્યાત્મની કેન્દ્રની સંજ્ઞા છે. પ્રત્યેક વ્યક્તિના વ્યક્તિત્વનું આધ્યાત્મિક કેન્દ્ર હૃદય છે. આ હૃદયના આધારે જ પાંચ પ્રાણ જન્મ લઈને પોતાનું કાર્ય કરે છે. સ્થૂળ દૃષ્ટિએ જોઈએ તો હૃદય તરફ આવનારી અને તેમાંથી નીકળનારી સેંકડો નાડીઓ છે તેમને ઉપનિષદમાં ‘હિતા’ કહેવામાં આવી છે. આ નાડીઓ શરીરમાં બધી તરફ પ્રાણની ધારાઓને પ્રવાહિત કરે છે; પરંતુ આ નાડીઓમાં જે પ્રાણપ્રદ રસ પ્રવાહિત થાય છે તેનો સ્ત્રોત હૃદયમાં જ્યાંથી નીકળે છે તે નૈતિકૃતિની નૈતિની માફક અગ્રાહ્ય, અક્ષય અને અસંગ આત્માનું જ રૂપ છે. ‘કૌષીતકી' ઉપનિષદમાં જણાવ્યા પ્રમાણે હૃદયની હિતા નામની નાડીઓ વાળના હજારમા ભાગ જેટલી સૂક્ષ્મ હોવા છતાં તેઓ બધી સૌથી વધારે સૂક્ષ્મ અને અવ્યક્ત એવી 'પૂરીતત' નામની નાડી સાથે જોડાયેલી છે અને તેમાંથી જ રસ ગ્રહણ કરે છે.
વપરાયેલી છે. જમણી આંખની કીકીમાં દેખાતા ભૌતિક શરીરના પડછાયાને ઇન્દ્ર અને ડાબી આંખની કીકીમાં દેખાતા પડછાયાને ઇન્દ્રાણી કહે છે. શક્તિવિના શક્તિમાનનું અસ્તિત્વ હોઈ શકે નહીં. એવી રીતે ઇન્દ્ર અને ઇન્દ્રાણીનું જોડું છે. ઈન્દ્રની શક્તિ એજ ઈન્દ્રાણી છે. મનુષ્ય શરીરમાં જમણી બાજુ ઈન્દ્ર અને ડાબી બાજુ ઇન્દ્રાણી છે એમ તેઓએ બતાવ્યું છે, તેનો મતલબ એ છે કે, શરીરમાં જમણી અને ડાબી બાજુની નાડીઓના સંમિલનથી જ શક્તિનું વર્તુળ (Circuit) પૂર્ણ બને છે. શક્તિ (ઉર્જા) હમેશાં ધનભાવ અને ઋણભાવના દ્વંદ્વભાવના રૂપમાં રહે છે. મધ્યપ્રાણ ઇન્દ્રએ ધનભાવ છે અને ઇન્દ્રાણી તેના ઋણભાવનું પ્રતીક છે. શરીરની અંદરના મધ્ય પ્રાણને ઇન્દ્ર એટલા માટે કહેવામાં આવ્યો છે કે તે ઈંધણાત્મક' છે. એટલે કે પ્રાણોના રૂપમાં પ્રજ્વલિત રહેનારો છે. આપણા શરીરમાં પ્રાણાગ્નિ જ પ્રાણ અને અપાનરૂપે (શ્વાસોચ્છવાસરૂપે) સંચાર કરી રહ્યો છે, આમ છતાં કોઈ પ્રાણી કેવળ પ્રાણથી કે કેવળ અપાનથી જીવતો રહી શકતો નથી. તે બીજા જ કોઈ શક્તિકેન્દ્રનાં બળથી જીવે છે. તે શક્તિકેન્દ્રનાં વિશ્વના બધા દેવો અથવા દિવ્ય શક્તિઓનો અંતર્ભાવ છે. આ દેવો અથવા દિવ્યશક્તિઓની આધારભૂમિ‚દેશ છે. એને ઉપનિષદની સાંકેતિક ભાષામાં ‘વામન’ કહ્યો છે. એને માટે પ્રજાપતિ, અનિરૂક્ત પ્રજાપતિ, હિરણ્યગર્ભ પ્રજાપતિ તેમ જ અંગુષ્ઠપુરુષ એવી સંજ્ઞાઓ પણ પ્રયોજી છે. એટલું જ નહીં, એને જ હૃદયકેન્દ્રમાં પ્રજ્વલિત ‘નિધૂમ જ્યોતિ' કહીને પણ ઓળખાવેલો છે.
ઉપનિષદની એ કાળની ભાષામાં રજૂ થયેલી આ આખી વાતને આજની આપણી પરિચિત ભાષામાં મૂકીએ તો આ વિદ્યાનો અર્થ સહેલાઈથી સમજાય. આજનું આપણું તબીબી વિજ્ઞાન અને શરીર વિજ્ઞાન સમજાવે છે તેમ મનુષ્યનું શરીર એક સક્ષમ એ સફળ યંત્ર છે. એમાં કોઈ પક્ષ યંત્રમાં હોય છે તેમ અંગઉપાંગોરુપે કેટલાય ભાગો (Spareparts) છે. એ બધાં વચ્ચે સજીવ અને પ્રામણમય સંબંધ છે. તેથી શરીરમાં શ્વાસોચ્છવાસ, રુધિરાભિસરણ, ચયાપચય, ઉત્સર્ગ વગેરે અનેક ક્રિયાઓ નિયમિતરૂપે ચાલતી રહે છે.
આ શરીરયંત્ર વ્યવસ્થિત ચાલી રહ્યું છે તેની ખાત્રી હ્રદયના ધબકારા અને નાડીના ધબકારાથી થતી રહે છે. જેને આપણે heart beats અને pulse rate કહીને ઓળખીએ છીએ. ઘડિયાળમાં જેમ ટિક્ ટિક અવાજ આવ્યા કરે છે, તેમ આપણા શરીરયંત્રમાં થડકાર અને સ્પંદન ચાલ્યા કરે છે. ડૉક્ટર સ્મેટોસ્કોપ દ્વારા એ જ તો માપે છે, તેમ સોનોગ્રાફી દ્વારા ચકાસે છે.
જ
પરંતુ પ્રશ્ન એ છે કે હૃદયનું થડકવું, નાડીની ગતિ શા કારણે થાય છે? કોના બળથી થાય છે? વિચારતાં સમજાય છે કે એક તત્ત્વ તો પાત્ર છે. શ્વાસોચ્છવાસ દ્વારા શરીરમાં દાખલ થતો પ્રાણ શરીરની જુદી જુદી પ્રક્રિયાઓનું નિમિત્તભૂત બનીને સંચાલન કરે છે. પ્રાણ પ્રબુદ્ધ જીવન
ઉપનિષદોની ભાષામાં ભૌતિક પુરુષને ચાલુસ પુરુષ કર્યો છે. અને અભૌતિક અધ્યાત્મ પુરુષને અંગુષ્ઠપુરુષ કહ્યો છે. પન્ન આપન્ને અહીં સ્પષ્ટ કરવું જોઈએ કે હૃદય, અંગુષ્ઠ પુરુષ, અંતરાત્મા અને ઇશ્વર આ બધાં સહચારી અધ્યાત્મ તત્ત્વો છે. અંગુષ્ઠ પુરુષ અને ચાક્ષુસપુરુષ આ બંને સંજ્ઞાઓ સૂક્ષ્મ અંતરાત્માની તેમજ સ્થૂળ
દેહની વાચક છે. એને પરોક્ષ અને પ્રત્યક્ષ અથવા પ્રાણ અને શરીર કહી શકાય. આંખોથી જોઈ શકાતા (ચાક્ષુસ) પુરુષ એટલે કે ભૌતિક શરીર માટે ઉપનિષદમાં બીજી એક સંજ્ઞા ‘ઇન્દ્ર' એવી પણ
નવેમ્બર- ૨૦૧૮
G