________________
દ્વારા જ અન્ય શરીરક્રિયાઓ થાય છે, તેમ હૃદય પણ કાર્યરત થાય છે. આ હ્રદય (heart) શરીરનું મુખ્ય અંગ છે. એની સાથે આખા આ શરીરમાં ફેલાયેલું નાડીતંત્ર જોડાયેલું છે. એમાં અવિરતપણે લોહીનું ભ્રમણ ચાલ્યા કરે છે. હૃદય લુહારની ધમણ માફક લોહીને ફરતું રાખવાનું કામ કર્યા કરે છે.
પણ અહીં બીજો પ્રશ્ન આપણા મનમાં ઊઠે છે કે હૃદયને ધમણની માફક ચાલતું રાખવાનું કોણ કરે છે? એ તત્ત્વ છે પ્રાણ ઉપરાંત આપણા શરીરમાં સક્રિય રહેલી ઊર્જા, જેને આપણે ચૈતન્ય ઉર્ફે આત્મા કહીએ છીએ તે તત્ત્વ, તે કોઈ સ્થૂળ અંગ નથી. નથી એને કોઈ ઘાટ કે આકાર. એ અદશ્ય અને અવ્યક્ત છે. ઇલેકટ્રીકનાં બધાં ઉપકરણો જેમ વિદ્યુતશક્તિના પ્રતાપે કાર્ય કરે છે, તેમ આપણા શરીરનાં બાહ્ય અને આંતર બધાં કરતો ચૈતનશક્તિના પ્રતાપે કાર્ય કરે છે.
ઉપનિષદના ઋષિઓએ એટલે આપણા વ્યક્તિત્વ અને જીવનના આધાર કેન્દ્રરૂપે હૃદયને જણાવ્યું છે. હૃદયમાંથી નીકળતી મુખ્ય નાડી 'હિતા' આખા શરીરમાં ફેલાયેલી સેંકડો નાડીઓમાં હૃદયના થડકારવડે લોહીનું પરિભ્રમણ કરતી રહે છે. એ હિતા નાડીમાં પરીતત નાડીમાંથી આવતો રસ એટલે આ ચૈતન્યશક્તિ દ્વારા પૈદા થયેલો પ્રવાહી પદાર્થ. તેને આપણે લોહી કહીને ઓળખાવીને છીએ. આખા શરીરના માળખાંને ટકાવી રાખનાર આપણી કરોડરજ્જુને એ લોકો મેરુદંડ કર્યો છે. એની અંદર રહેલી મુખ્ય નાડી પુરીતત એટલે સુષુમણા નાડી અને એની ડાબી અને જમણી બાજુ આવેલી બે મુખ્ય નાડીઓ એટલે ઈડા અને પિંગળા નાડી. ઉર્ફે સૂર્ય નાડી અને ચંદ્રનાડી. એ બંને નાડીઓમાં વહેતો પ્રવાહ
ચૈતન્યશક્તિનો છે. એમાં એક ધનભાવ અને બીજો ઋણભાર એટલે નેગેટીવ અને પોઝીટીવ શક્તિપ્રવાહ ધરાવે છે. સુષુમણા નાડીમાં વહેતો પ્રવાહ ન્યૂટ્રલ પાવર છે. આ ત્રણ ચૈતન્યશક્તિના પ્રવાહનો માર્ગ છે. એ ત્રણ વડે સર્કિટ (Circuit) પૂરી થાય છે. જેમ ઇલેક્ટ્રીક વાયરમાં નેગેટીવ, પોઝીટીવ અને ન્યૂટ્રલ એમ ત્રણ વિદ્યુતશક્તિને વહેવા માટેના માર્ગો છે. એ જ રીતે શરીરની ઊર્જા શક્તિના વહેવા માટેના જે માર્ગો છે તેને આજની ભાષામાં આપણે ચેતાતંતુ અને મજ્જાતંતુઓની રચનાનું તંત્ર (nervous system) કહીએ છીએ.
શરીરમાં એક બાજુ પ્રાણ તેમ બીજી બાજુ નાડીતંત્ર, ચેતાતંત્ર અને મજ્જાતંત્રનું સંચાલન ચૈતન્યતત્ત્વ ઉર્ફે આત્મા કરે છે. આપણા શરીરમાં પ્રાણાગ્નિ, જઠરાગ્નિ, કામાગ્નિ, ક્રોધાગ્નિ, વિરહાગ્નિ, બ્રહ્માગ્નિ વગેરે એને કારણે જ ઉત્પન્ન થાય છે. આપણામાં પેદા થતાં કામ, ક્રોધ લોભ, મોહ, મદ, મત્સર, રિત, શોક, વિસ્મય, જુગુપ્સા, ભય વગેરે ભાવો અને મૈથુન, હિંસા જેવી વૃત્તિઓ વગેરેની ઉત્પત્તિ અને શમન પણ આ ઊર્જાને કારણે જ થાય છે.
આમ, પ્રાણ અને ચૈતન્ય બંનેનું અધિષ્ઠાન હૃદય છે. એ બંને તત્ત્વો એકદમ સક્રિય છે, પણ અવ્યક્ત અને અદ્દેશ્ય છે. હજારો વર્ષો પૂર્વે ઋષિમુનિઓ આપણા શરીરયંત્ર અને એના પૂર્જાઓનું કેટલું પાકું જ્ઞાન ધરાવતા હતા, તેનો આ વિદ્યા પુરાવો આપે છે.
---
‘કદમ્બ’ બંગલો, ૩૫, પ્રોફેસર્સ સોસાયટી, સૌરાષ્ટ્ર કૉલોની પાસે, મોટા બજાર, વલ્લભ વિધાનગર -૩૮૮૧૨૦ ફોન નં. ૦૨૬૯૨ - ૨૩૩૭૫૦ / મો. ૯૭૨૭૩૩૩૦૦૦
શ્રી જૈનશાસનમાં દિવંગત શ્રમણીજીઓનું યશસ્વી પ્રદાન
જિનશાસનનો સાર જો ૧ જ શબ્દમાં કહેવો હોય તો તે છે
‘સમતા’. ૨ શબ્દોમાં કહેવો હોય તો ‘સમતા’ ને ‘સ્વાધ્યાય’. ૩ શબ્દોમાં કહેવો હોય તો 'સમતા', 'સ્વાધ્યાય' અને 'ત્યાગ' તથા ૪ શબ્દોમાં સમજવો હોય તો ઉમેરવી પડે ‘જયન્ના'. એ ચારેચાર મૂર્તિમંત છે આપણા દરેક શ્રમણ-શ્રમણી ભગવંતોમાં. તેમાંનાં જ અમુક શ્રમણીજીઓનાં જીવન-ક્વનની વાત લઈને આજે આવી છું, જેઓએ સંયમવેશ અને જિનશાસન બંનેને દીપાવ્યા છે.
શાસન અભ્યુદયનાં વાહક તરીકે ચારે ફિરકાના શ્રમણીજી ભગવંતોનાં અદ્ભુત પ્રદાનને સ્મૃતિવંત કરીએ તો સૌ પ્રથમ સાંભરે શ્રમણીજી બ્રાહ્મી-સુંદરજીની એ પંક્તિઃ ‘વીરા મોરા, ગજ થકી હેઠાં ઉતરી...' ‘લઘુતા સિવાય કેવળજ્ઞાન સંપાદિત થતું નથી‘ એ નિયમ આપણા સુધી પહોંચાડનાર સાધ્વીશ્રેષ્ઠા બ્રાહ્મીજી થકી અક્ષરજ્ઞાન ને સુંદરજી થકી જે આંકડાનું જ્ઞાન આપણને મળ્યું
ભારતી દિપક મહેતા
છે, તે તો જૈનશાસન ઉપરાંત માનવનાં સામાજીક જીવનની અતુલનીય
સેવા છે!
પછી સાંભરે મલ્લિકુમારી પૂર્વભવમાં કરેલી માયાને કારણે સ્ત્રીવેદ ભલે મળ્યો, પણ ભવિજનોને દર્શાવ્યો જૈનશાસનનો એક ભવ્ય સિદ્ધાંત: ‘સ્ત્રીવેદે ય ઓગણીસમા શ્રી મલ્લિનાથ પ્રભુ સમા મહાન તીર્થં કર બની મોક્ષાધિકારી થઈ શકાય છે.'
ય
ત્રીજા સ્મૃતિવંત થાય પ્રભુવીરનાં શાસનનાં પ્રથમ સાધ્વીશ્રી ચંદનબાળા. આ એ સમય હતો જ્યારે પ્રભુપાર્શ્વની શ્રમણી પરંપરામાં દીક્ષિત સાધ્વીજીઓ દીક્ષા ત્ય પરિવ્રાજિકાઓ બની રહી હતી તથા નેતૃત્વ શિથિલ બન્યું હતું. એવા સમયે સંઘ નેતૃત્વ સંભાળી શાસનમાં પુનઃ સ્થિરતા લાવનાર સાધ્વીશ્રેષ્ઠા ચંદનાશ્રીજીને ત્રિકાળ વંદન.
મગધ રાજધાની પાટલીપુત્રનાં શક્યાલ મંત્રીને બે પુત્રો થૂલિભદ્ર
નવેમ્બર- ૨૦૧૮
પ્રબુદ્ધ જીવન
