________________
કે સદાચાર, સદ્દવિચાર, સમતા, વિવેક અને શીલનાં આચરણ દ્વારા જ આંતરદૃષ્ટિ પ્રાપ્ત થાય છે, અને આંતર ચેતનામાં સ્થિર થઈ શકાય છે, અને આત્મ જ્ઞાન પ્રાપ્ત થાય છે.
જ્યારે ધ્યાનની સાધનામાં બેસીએ છીએ, ત્યારે ઘણીવાર અશોભનીય ચિત્રો મન આગળ આવતા હોય છે, આવા વખતે ભયગ્રસ્ત થવાનું નથી, તે ચિત્રોની સાથે વહેવાનું પણ નથી, તેને તરત સાક્ષી ભાવે જોતાં જ તે વિલીન થઈ જતા હોય છે, એટલે આનાથી ગભરાટ થવો જોઈએ નહીં, આવા ચિત્ર વિચિત્ર ચિત્રો દેખાતા હોય છે, તે સાવ જ સ્વાભાવિક પ્રક્રિયા છે.
વિપશ્યનાની સાધનાએ નિર્વાણ મુક્તિની પરમ મંગલમયી સાધના છે, એટલે આ આખો માર્ગ જ મંગલમય છે, એટલે આ માર્ગ પર ચાલનારને પૂરો વિશ્વાસ હોવો જોઈએ, કે આ માર્ગ પર ચાલવાથી કલ્યાલ જ થનાર છે. તેવી પાકી શ્રદ્ધા અને વિશ્વાસ અંતરમાં હોવી આવશ્યક છે, જ્યાં હૃદયની પાકી શ્રદ્ધા અને વિશ્વાસ હોય છે, ત્યાં સફળતા મળે જ, એટલે સફ્ળતા બહારથી મળવાની નથી, પણ અંતરમાંથી જ મળવાની છે, ઉભી કરવી પડે છે, એટલે આ સાધનામાં ઉતરતાં પહેલાં પુરેપુરી શંકા કુશંકાથી મન મુક્ત હોવું આવશ્યક છે, એટલે પ્રથમ બધી જ માહિતી મેળવી લેવી આવશ્યક અને જરૂરી છે, જેથી અંતરની શ્રદ્ધા અને વિશ્વાસ ડગે નહીં.
એટલું સ્પષ્ટ સમજી લેવું જરૂરી છે કે જગતના કોઈ પણ શાસ્ત્રમાં જ્ઞાન નથી, તે માત્ર ને માત્ર માહિતી છે, એટલે શાસ્ત્રના વાચનથી પાંડિત્ય જરૂર પ્રાપ્ત થાય, માહિતીવાન બની શકાય જ્ઞાનવાન હરગીજ બનાય નહીં, એટલે જ્ઞાન પ્રાપ્ત થાય જ નહીં, અને જ્ઞાન જેવી જગતમાં કોઈ ચીજ પવિત્ર નથી, એટલે જ્ઞાનને ધારણ કરનાર પવિત્ર જ બની જાય છે.
કથાકારો અને ધર્માત્માઓ પોપટની જેમ બોલી જાય છે, તે જ્ઞાન નથી, માહિતી છે, અને માહિતીથી કોઈ દિવસ દળદર ફીટે જ નહીં, એટલું બરાબર સમજી લ્યો, તેનાથી કદી પણ કોઈનું કલ્યાણ આજ સુધીમાં થયું પણ નથી, તે હકીકત છે.
જ્ઞાન તો આંતર સાધના દ્વારા જ્યારે અંતર દૃષ્ટિ ખુલે, આંતર ચેતનામાં સ્થિર થવાય ત્યારે જે અંતરમાંથી જ્ઞાન પ્રગટે તેનું નામ જ્ઞાન છે, આવું જ્ઞાન પ્રાપ્ત કરવાની વિધિ વિપશ્યના છે, અને જ્ઞાન એજ અમૃત છે.
જ્યારે ધ્યાનમાં બેસો ત્યારે મન પ્રસન્ન હોવું આવશ્યક છે, એટલે કે ક્રોધ, રાગ-દ્વેષ, અહંકાર, કામના, વાસના વગેરે બધું જ બહાર મૂકી દેવું જરૂરી ને આવશ્યક છે, અને પૂરેપૂરું મનનું મૌન ધારણ કરવાનું છે, એટલે કે મન વિચારોથી મુક્ત હોવું, આવું મૌન સાધતા વાર લાગે છે, પણ જો પ્રયત્ન કરશો તો સફળ થશો જ.
વિપશ્યનાની સાધનામાં લાંબો સમય બેસવાનું હોય છે, એટલે જે આસન આપણને વધુ અનુકૂળ લાગે અને જેમાં લાંબો સમય બેસી શકાય તે આસન પસંદ કરવું, ધ્યાન દરમિયાન વારંવાર આસન બદલવાનું નથી, કે હલનચલન કરવાનું નથી, જેમાં બેસવાથી વધુ સુખ રૂપ લાગે તેમાં બેસો, જો જમીન બેસવાનું ફાવતું ન હોય તો ખુરશી વગેરેનો પણ ઉપયોગ કરી શકાય છે, તેમાં કાંઈ જ વાંધો નથી, પણ જ્યાં બેસો ત્યાં સ્થિર જ બેસવાનું છે, શરીરને સાવ ઢીલું મૂકી દેવાનું છે, કોઈ અંગ હલાવવાનું નથી.
૧૬
માણસના મનની સ્થિતિ એવી છે, કે તેનાથી કોઈ કામ અશક્ય નથી, માત્રને માત્ર સત્યના રસ્તે પુરુષાર્થ જ માગે છે, એ જો આપણે વિવેક સાથે સમજીને હૃદયસ્થ થઈને, સત્યને સાથે રાખી પુરુષાર્થ કરીએ તો ગમે તેવા અધરાં કામો પણ થઈ જતા જ હોય છે, ને તેમાં સફળતા મળે જ છે, માત્રને માત્ર સત્ય સાથે હોવું જોઈએ.
જીવનમાં એટલું સમજી લ્યો કે કોઈના પણ આશીર્વાદથી કોઈ સિદ્ધિ પ્રાપ્ત થતી જ નથી, કે કોઈ કોઈને સુધારી પણ શકતું જ નથી, કોઈ કોઈને જ્ઞાન પણ આપી શકતું જ નથી. આ શબ્દો હૃદયસ્થ કરી લ્યો, અને આત્મસ્થ થઈને સત્યને સાથે રાખીને જીવન જીવે જાવ, ત્યાં જ ક્યાણ છે. અભ્યાસની શરૂઆત
વિપશ્યનાની સાધનામાં સ્વસ્થ રીતે પ્રસન્ન ચિત્તે ટટાર બેસી જાવ, ધ્યાન શ્વાસના આવન-જાવન પર લઈ જાવ, શ્વાસ અંદર જાય, તેની સાથે અંદર જાવ, અંદર રોકાય છે, ત્યાં રોકાવ અને બહાર નીકળે છે, તેની સાથે બહાર નીકળો, અને બહાર રોકાય છે, ત્યાં તેની સાથે જ રોકાવ અને પાછો અંદર જાય તેની સાથે અંદર જાવ. ટૂંકમાં એક સેકન્ડના સોમાં ભાગ જેટલા સમય માટે પણ શ્વાસને રેઢી મુકવાનો નથી, એટલું જ આપણે સ્વસ્થ ચિત્તે જાગૃતતાપૂર્વક સત્યતાપૂર્વક કરવાનું છે, આનાથી વિશેષ કાંઈ જ નહીં.
શ્વાસને નથી અડવાનું એટલે કે જેમ ચાલતો હોય તેમ જ ચાલવા દેવાનો છે, નથી ઝડપી બનાવવાનો કે નથી ધીમો કરવાનો, કે નથી તેને અંદર કે બહાર રોકવાનો, તેને કંઈપણ કરવાનું જ નથી, જેમ ચાલતો હોય તેમ ચાલવા જ દેવાનો છે.
વિપશ્યનાની સાધનામાં માત્ર એટલી જ જાગૃતતા રાખવાની છે, કે એકપણ શ્વાસ આપન્ના ખ્યાલ બહાર લેવાય નહીં, કે મૂકાય જ નહીં, એટલે કે આપણું બધું જ ધ્યાન શ્વાસને જોવામાં જ રહેવું જોઈએ, જરાક ધ્યાન ખસ્યું હોય તો તુર્તજ પાછું લઈને વાળી લઈને તેને શ્વાસ સાથે જોડી દેવાનું છે, આટલું જ પુરેપૂરી જાગૃતતાપૂર્વક સત્યતા સાથે ધ્યાનને શ્વાસ સાથે જોડી જ રાખવાનું છે, આ દેખાય એટલું સરળ અને સહેલું નથી, પણ લાંબા ગાળાના અભ્યાસથી આ શક્ય બને છે.
આપણે જ્યારે શ્વાસ સાથે જોડાઈએ છીએ કે તુર્તજ આપણું શરીર તેનો પ્રતિકાર કરવા માંડે છે, ક્યાંક હાથ હલાવવાનો ઇચ્છા થશે, ક્યાંક કળતરનો અનુભવ થશે, પગને લંબાવવાનું મન થઈ પ્રબુદ્ધ જીવન
નવેમ્બર- ૨૦૧૮
