________________
ડૉ. જયેન્દ્ર દવેએ કેળવણીકાર ગાંધીજીની તત્ત્વમીમાંસા, જ્ઞાનમીમાંસા અને મૂલ્યમીમાંસાની વાત કરી અક્ષરજ્ઞાનને જ કેળવણી ન માનતા અને શ્રમ, સ્વાશ્રય, સાર્વત્રિકતા અને માતૃભાષા દ્વારા માણસના નૈતિક અને ચારિત્રિક ઘડતર કરી, કેવી રીતે આચારવિચારમાં સાતત્યનું નિર્માણ કરવા માગતા ગાંધી પર, બે લેખ આપ્યા છે. ગાંધીજન રમેશ સંઘવીના મનનીય લેખમાં પંચમહાભૂત, આહાર, રામનામ, વ્યાયામ અને વિશ્રામના પાયા પર રચાયેલા ગાંધીજીના આરોગ્યવિચારની સૂક્ષ્મતા પર પ્રકાશ પાડ્યો છે.
પત્રકારત્વ કે લેખન ગાંધીજી માટે સાધનો નહીં, સાધ્યો હતાં – પણ તેમની ભાષા-શૈલીએ, એક નવા સાહિત્યયુગનું નિર્માણ કર્યું હતું. સેજલ શાહે સચોટ, પારદર્શી અને લોકકેળવણી માટે થયેલા પત્રકારત્વની વાત કરી છે તો એવા જ ગુણોથી ઓપતા ગાંધીજીના ‘સત્યના પ્રયોગો' અને ‘દક્ષિણ આફ્રિકાના સત્યાગ્રહનો ઇતિહાસની પરસ્પરપૂરકતાની વાત કરી યશવંત શુક્કે, ગાંધીજીના સાહિત્યિક પાસાને ઉજાગર કર્યું છે. 'સત્યના પ્રયોગો'ને ચંદ્રકાન્ત શેઠે સત્યાર્થીની અનુભવકથા તરીકે જોયું છે તો 'દક્ષિણ આફ્રિકાના સત્યાગ્રહનો ઇતિહાસ’ની વાત ડૉ. હેમન્ત દવેએ ઇતિહાસના પરિપ્રેક્ષ્યથી કરી છે. ચંદ્રકાન્ત શેઠે પ્રત્યેક વાંચન નવા નવા અર્થ પ્રેરતા મંગળ પ્રભાત'ની અનેક ઉદાહરણો સાથે સુંદર વાત કરી છે.
તુષાર ગાંધી કહે છે, ‘ગાંધી પોતાને નેતા નહીં, સેવક માનતા હતા અને એ જ ભાવનાએ તેમને અજોડ આગેવાન બનાવ્યા.' ભાસ્કર તન્ના, જેના વિશે ઘણું ઓછું લખાયું છે તે વકીલ ગાંધીની વાત લાવ્યા છે. ગાંધીજી માનતા કે વકીલાત કરવા માટે સત્યનું સમાધાન કરવું પડે તેવું નથી. તેઓ અસીલો વચ્ચે સુમેળ કરાવવામાં અને ન્યાય માટે કેસ લડવામાં માનતા. ભ્રષ્ટાચારવિહીન ન્યાયપ્રથા માટે ગાંધીએ ત્યારે સૂચવેલા સુધારા આજે પણ અમલમાં મૂકી શકાયા નથી, તેવું તેઓ ખેદપૂર્વક નોંધે છે.
ગાંધીજીના રોજિંદા જીવનના વ્યાકરણ પર પ્રકાશ પાડતા નગીનદાસ સંઘવી રોજના જીવનમાં સમયપાલન, સ્વચ્છતા, સુઘડતા, સાદાઇ, કરકસર, અને શ્રમૌરવ દ્વારા ઇશ્વરને પામવા કેવી રીતે પ્રયત્નશીલ હતા તેની સુંદર વાતો કરે છે, તો મનસુખ સલ્લા પાંચ પરંપરાગત ને છ દેશકાળને અનુરૂપ અગિયાર વ્રતો દ્વારા ગાંધીજી કેવી રીતે સમગ્ર દેશમાં ચૈતન્ય લાવી શક્યા તે દર્શાવે છે. ગાંધીજી કહેતા, ‘રચનાત્મક કાર્યોનો પૂર્ણ અમલ તે જ પૂર્ણ સ્વરાજ આ વાતને વિશદતાથી સમજાવે છે દેવેન્દ્રકુમાર દેસાઇ. ત્રણમાંથી તેર ને તેરમાંથી અઢાર રચનાત્મક કાર્યક્રમો કેવી રીતે વિસ્તાર પામ્યાં, તે જાણવા જેવું છે. વિજ્ઞાનની ચોકસાઇથી કર્મ કરતા ગાંધીજી વિજ્ઞાનવિરોધી નહીં, વિજ્ઞાન પ્રેમી હતા એ દર્શાવીને ડૉ.પંકજ જોશીએ કહ્યું છે કે વિશ્વને આજે ગાંધીયન સાયન્સ અને ગાંધીયન કૉસ્મોલોજીના સંયોજનની જરૂર છે.
આત્મવિશ્વાસ અને ગરિમાની વાત કરતાં દર્શાવે છે કે ઘરની ચાર દીવાલોમાં બંધ સ્ત્રી કેવી રીતે સભાઓ સંબોધતી, પિકેટિંગ કરતી, વાનરસેના – માર્જોરસેનાનું સંચાલન કરતી ને સત્યાગ્રહમાં સંપૂર્ણ ભાગ લેતી થઇ. પ્રો. બ્રહ્માનંદ સત્યથી આવતીકાલના વિશ્વની રચના ગાંધીની અહિંસા પર થશે, તેવો નક્કર આશાવાદ વ્યક્ત કરે છે. વિદુષી ડૉ. મૃદુલા મારફતિયાએ ગાંધીજીના કર્મયોગ અને સત્યાગ્રહદર્શનની વાત કરતાં ગાંધીજીએ શાન સાથે પરિશ્રમને જોડી કર્મયોગ કેવી રીતે સિદ્ધ કર્યો, તે બતાવ્યું છે. તો સોનલ પરીખ ગાંધીજી અને તેમના આધ્યાત્મિક વારસ વિનોબાની છેવાડાના માણસના હિતની ચિંતા અને બ્રહ્મચારી છતાં સ્ત્રીઓ તરફના આદરની રસપ્રદ વાત કરે છે. ‘દેશને આજે બુદ્ધિનિષ્ઠ કાર્યકરોની જરૂર છે. એવું ગાંધીજીએ વિનોબાને ૧૯૧૬માં લખ્યું હતું. એક શતાબ્દી પછી પણ આ વિધાન કેટલું સાચું છે ! “હતાં. નરસિંહ, મીરાં, ગાંધી, ખરાં ઇલ્મી ખરાં શૂરાં - અમારા કાઠ્યામાં એ મુસાફર ત્રણ હતાં પૂરાં' એ નિરંજન ભગતની પંક્તિઓને યાદ કરી મંજુબેન ઝવેરીએ 'ગાંધી પ્રાગુ-આધુનિક, આધુનિક કે અનુઆધુનિક ?' એવી સૈદ્ધાંતિક ચર્ચા છેડી છે.
રમેશ એચ. ત્રિવેદીએ ગાંધી ગુજરાતી અને વિશ્વમાનવી બંને હતા, તે વિધાનની છણાવટ, વિવિધ તર્કથી કરી છે. ‘ગાંધીજી હિંદ એન્ડ ઇટ્સ સ્વરાજ'માં અવધેશકુમાર સિંહે ‘હિંદ સ્વરાજ' પર સંશોધનાત્મક લેખ લખ્યો છે. મહેન્દર ચોટલિયા વિલ પૂરાંને ટાંકીને ગાંધીને વિશ્વની સૌથી રસપ્રદ વ્યક્તિ કહે છે. ‘અનટુ ધિસ લાસ્ટ’નો અનુવાદ કરનાર ચિત્તરંજન વોરા કહે છે કે ગાંધીજીને દરિદ્રનારાયણ રસ્કિન દ્વારા મળ્યા છે. પ્રો. દાંતવાલાએ પણ રસ્કિન સંદર્ભે ગાંધીજીની શ્રમગૌરવભાવના ચર્ચા છે.
અંતમાં આપેલી. ગાંધીજના જીવન-કાર્યની સાલવારી ઉપયોગી છે. ઉપરાંત કુમારપાળ દેસાઇના જૈનવિશ્વકોશના શ્રુતયજ્ઞનો લેખ મનનીય છે અને અન્ય વિભાગો પત્ર યોચિત છે.
પ્રાચી ધનવંત શાહે ગાંધીજીનું સુંદર વિધાન ટાંક્યું છે કે જ્યારે સત્તાપ્રેમ, પ્રેમસત્તામાં પરિવર્તિત થશે ત્યારે આખું વિશ્વ શાંતિનો અર્થ સમજશે, ચિત્તરંજન વોરા કહે છે તેમ દરેક માનવીમાં ગાંધીજી જેવી શુદ્ધ સત્ય-અહિંસાની શોધ ન પણ હોય, પણ દરેકના મનમાં પોતાની શક્તિમતિ પ્રમાણે સત્ય અને શાંતિની શોધ ને સ્વતંત્રતાની છે.’ચાહના તો રહેલી છે જ. તેથી ગાંધી દોઢસોમાં ગાંધીના માર્ગે સક્રિય થવાનું બળ મળે, તેવી પ્રાર્થના ચંદ્રકાન્ત શેઠની જેમ, આપણે સૌએ કરવા જેવી છે.
ગાંધીજીનું વ્યક્તિત્વ અને વિચારો નિરંતર પરિવર્તનશીલ રહ્યાં હતાં. આજે પણ લોકો એમના વિશે લખતા-વાંચતા-વિચારતા થાકતા નથી અને તો ય પૂરા ગાંધી હાથમાં આવતા નથી. આ અંકમાં પણ ગાંધીજીનો સત્યાગ્રહો - લડતો, તેમનું રાજકીય પ્રદાન,
ડૉ. ઉષા ઠક્કર ગાંધીજીએ ભારતીય નારીને આપેલા વિવિધ નેતાઓ સાથેના સંબંધો, તેમનાં પ્રતીકો, તેમની લોકો સુધી
નવેમ્બર- ૨૦૧૮
પ્રબુદ્ધ જીવન
૪૯
