________________
"બાપુ કુટીર'નો સંદેશા
શ્રી ઇવાન ઇલિય – અનુવાદ : વાસુદેવ વોરા
સાર્થ શતાબ્દી નિમિત્તે દર મહિને એક લેખ ગાંધીજી વિષયક રહેશે.
(વિશ્વ વિખ્યાત ચિંતક અને ક્રાંતિકારી વિચારના ઉદ્ગાથા શ્રી ઈવાન ઇલિચ ૧૯૭૯ માં એક સંમેલનના ઉદ્ઘાટનના માટે સેવાગ્રામ આવ્યા ત્યારે તેમણે પોતાનો વધુમાં વધુ સમય ગાંધીજીની કુટીરમાં બેસીને ગાળ્યો હતો. અહીં જે ચિંતન થયું તે બાપુની કુટીરનો સંદેશ' તરીકે તેમણે પોતાના પ્રવચનમાં રજૂ કર્યું હતું.
મહાત્મા ગાંધીએ જ્યાં નિવાસ કર્યો હતો તે કુટીરમાં બેસીને હું ગાંધીજીનો સંદેશ અને તેના તત્વાર્થ વિષે વિચાર કરતો હતો. તેને આત્મજ્ઞાન કરવા અને શક્ય હોય તો તેની ઝલક ઝીલવા પ્રયત્ન કરતો હતો. કુટીરની બે બાબતોએ મારું અંગત ધ્યાન ખાસ ખેંચ્યું છે. એક તો તેના વાતાવરણમાં રહેલી આધ્યાત્મિકતા અને બીજું, તેની રચનામાં સગવડ અંગેની સૂઝ.
ગાંધીજીએ પોતાની કુટીર આ પ્રકારની કેમ બનાવી તે વિષે ગાંધીજીની દૃષ્ટિએ હું વિચારી રહ્યો હતો. કુટીરની સાદાઈ, સુંદરતા અને સુઘડતા હૃદયને સ્પર્શી જાય તેવાં છે. સમાનતાનો ભાવ અને પ્રેમના ગુંજનનો મધુર ગુંજારવ તેમાંથી સંભળાતો હતો. મેક્સિકોના મારા ઘરને મેં લગભગ આ રીતે તૈયાર કર્યું છે. તેથી આ કુટીર પાછળની ભાવનાના ભાવ હું સમજી શકું છું.
ઘણા શ્રીમંત લોકો આ કુટીર જોવા આવતા હશે ત્યારે તેઓ આની મજાક પણ ઉઠાવતા હશે. ભારતની સામાન્ય વ્યક્તિની દૃષ્ટિએ જોઉં છું તો મને લાગે છે કે આ કરતાં વધારે ભવ્ય મકાન શા માટે હોવું જોઈએ?
આ કુટીર માટી અને લાકડામાંથી બનાવી છે. તેમાં વપરાયેલ દરેક વસ્તુ હાથથી બનાવેલ છે. યંત્રની કોઈ બનાવટનો ાંય સ્પર્શ પણ નથી. હું તેને કુટીર કહું છું, પણ ખરેખર તે એક સુંદર ઘર છે. મકાન અને ઘરમાં તફાવત છે. આ થર છે. મકાનમાં મારાસ પોતાનું રાચરચીલું મૂકતો હોય છે. રાચરચીલાની સાચવણી અને ગોઠવણી માટે મકાન વધારે ઉપયોગી છે. વ્યક્તિ કરતાં ફર્નિચરને ત્યાં વધારે મહત્વ મળે છે. આખી જિંદગી દરમ્યાન આપણે જાત જાતનો અને ભાત ભાતનો માલ-સામાન, રાચરચીલાને વસાવ્યા કરીએ છીએ. તેમાંથી આપણી આંતરિક તાકાત જરાયે વધતી નથી. જેમ જેમ આવા રાચરચીલાનો વધારો થતો આવે, તેમ તેમ આપણું તેના ઉપરનું પાંગળાપણું વધતું આવે. પરિણામ એવું આવીને ઉભું રહે છે કે આપણે તેના માલિક નહિં પણ તેના ઓશિયાળા જેવા બની જઈએ છીએ.
૮
માળા જીવન બાપુ. :
--સા- અપાર યાદ
ગાંધીજીની કૂટીરનું રાચરચીલું સાવ અનોખી દષ્ટિથી તૈયાર કરવામાં આવ્યું હોય તેમ લાગ્યું. પાંગળાપણાનો ભાવ ત્યાં પેદા ન થઈ શકે. જ્યારે વધારે પડતાં સુખ સગવડનાં સાધનો ખીચોખીચ
વસાવી દેવામાં આવે છે ત્યારે આપણે તેને આધારે જીવતા થઈ જઈએ છીએ. લોકોનાં આરોગ્ય માટે હોસ્પિટલ એ મુખ્ય આધાર ક્યારેય ન બની શકે, જેમ જ્ઞાન માટે ફક્ત શાળાઓને ભરોસે ન રહી શકાય, શાળાઓ વધે તેમ વિઘ્નતા કે જ્ઞાન વધતાં નથી, શાન તો આંતર સુઝ વર્ડ આપમેળે ઊગી નીકળે છે. તેવી જ રીતે હોસ્પિટલો વધે તેથી આરોગ્ય વધે તેવું નથી. માણસની જિંદગીમાં જેમ રાચરચીલાનો ઠઠારો વધારે તેમ તેની પોતાની ગોઠવાઈ શકવાની સૂઝ અને શક્તિ ક્ષીણ થતાં આવે છે.
મનસીબે, પરિસ્થિતિની વક્રતા તો ત્યાં પ્રગટ થાય છે કે, જે ઉલ્ટુ છે – જે ઊંધુ છે – તેને સમુ છે, સીધું છે, તેમ માની તે પ્રમાણે વર્તવામાં આવે છે. જેમના પાસે સાધન-સામગ્રીનો પસારી વધારે છે તેને વધારે સુખી માનવામાં આવે છે, તેને વધારે મહાન – મોટા માનવામાં આવે છે. આ તો એવું છે કે બધા લોકો રોગી લોકો હોય છતાં તે આદર્શ – સુખી સમાજ તરીકે કહેવરાવે અથવા પળે પોડી લઈને ચાલતા બધા ખોડવાળા લોકો હોય અને છતાં તે ઉત્તમ તંદુરસ્ત સમાજ છે એમ કહેવરાવે તે કેવું બેહુદુ લાગે બરાબર એ જ પ્રમાણે આપણે કરી રહ્યા છીએ.
ગાંધીજીની કુટીરમાં બેસીને સમાજનાં આ વિરોધાભાસી વણ વિષે વિચારતો હતો અને તેનું દુઃખ અનુભવતો હતો. મને તો હવે પાછી પ્રતિતી થઈ ગઈ છે કે આ ઔદ્યોગિકરણ ભારત થતો વિકાસ એ મનુષ્યના મનુષ્યત્વ માટેના વિકાસનો સાચો માર્ગ છે જ નહિ. સિદ્ધ થઈ ગયેલ સત્ય હકીકત જેવી આ વાત છે. મહાકાય યંત્રો અને મહાકાય તંત્ર વ્યવસ્થાઓ જરાયે જરૂરી નથી. ઘણા બધા એન્જિનીયરો, ડૉક્ટરો કે પ્રોફેસરોનાં ધાડાં આપણો કોઈ દિ વાળી, શકે તેમ નથી.
ગાંધીજીની કૂટીર જે સૂચવે છે તે એ કે ગાંધીજી જે રીતે આ નિવાસમાં રહ્યા તેથી વધારે એશ-આરામ અને ભોગ પ્રધાન સમાજ વ્યવસ્થાની જે અપેક્ષા રાખે તે સૌ માનસિક કક્ષાએ ઘણા દરિદ્ર છે. અને જીવન જીવવાની કળામાં કંગાળ છે, સ્રાંતિને સત્ય માની તેમાં તન્મય થઈ જીવન જીવતા આ લોકો પોતાના શરીર અને આત્માની ખરેખર તો આહૂતિ આપતા હોય છે, તે તેઓ સમજતા નથી તે દુઃખદ છે. શરીરની કુદરતી રચના અને તેના કાર્યમાં પ્રબુદ્ઘજીવન
નવેમ્બર- ૨૦૧૮
