________________
જૈન પરંપરાના પુનરુધ્ધારકો-૧૯ અમૃતના બિંદુ જેવી શીતળતા અને ગુલાબના પુષ્પ મધુરતા છલકાવતા સાહિત્યના સર્જક
શ્રી રતિલાલ દીપચંદ દેસાઈ : ધર્મનિષ્ઠ સાહિત્યકાર
આચાર્યશ્રી વાત્સલ્યદીપસૂરીશ્વરજી
ધર્મનિષ્ઠ, ધ્યેયનિષ્ઠા જૈન સાહિત્યના સર્જક શ્રી રતિલાલ દીપચંદ દેસાઈ (૧૯૦૭-૧૯૮૫)નું સ્મરણ કરીએ ત્યારે પ્રાતઃ કાળે પવનની સાથે વહી આવતી પુષ્પની સુંગધ માણતા હોઈએ તેવો અનુભવ થાય.
શ્રી રતિલાલ દેસાઈ શિવપુરીમાં ત્યારે ખંતથી ભણ્યા અને તે સમયે અને તેમના પિતરાઈ ભાઈ શ્રી જયભિખ્ખુ પંડિત તરીકે સમાજમાં આવ્યા પણ તેમણે પોતાની કારકિર્દી સાહિત્યના શરણે સમર્પિત કરી દીધી. આ બન્ને લેખકોએ મૂલ્ય પરસ્ત સાહિત્યનું સર્જન કરીને અપૂર્વ લોકચાહના મેળવી.
શ્રી રતિલાલ દેસાઈ જેવું લખતાં તેવું જીવતા સાદું અને સંતોષી જીવન અને સતત કાર્યશીલ જીવન જીવીને તેમણે પોતાનો યશોદેહ ખડો કર્યો. જ્યાં ગયા ત્યાં સન્માન પામ્યા. તેઓ એટલા લાગણીશીલ હતા કે જેની સાથે આત્મીયતા જોડતા તેઓ તેમને
કદી વિસરી ન શકતા. શરીરની કે થાકની પરવા કર્યા વિના તેઓ સતત પોતાનું કામ કર્યા કરતા.
શ્રી રતિલાલ દેસાઈએ લખેલી વાર્તાઓ સદાય કોઈકને કોઈક પ્રેરક સંદેશ લઈને આવતી. દીર્ઘ શૈલીમાં લખાયેલી આ વાર્તાઓ જેને ઉત્તમ જીવનનો આનંદ પ્રાપ્ત થતો હોય તેને વિશેષ ગમે તેવી
હતી. તેમણે લખેલું ‘ગુરૂ ગૌતમ સ્વામી' ચરિત્ર વાંચીએ ત્યારે એક અનન્ય પુસ્તકનો સ્વાધ્યાય કર્યાનો સંતોષ મળે. ક્યારેક એવુ લાગે છે કે દરેક આત્મનિષ્ઠ સાધકે આ ચરિત્ર અવશ્ય વાંચવું જોઈએ. શેઠ શ્રી કસ્તુરભાઈ લાલભાઈએ તેમને ‘શેઠ આણંદજી કલ્યાણજી
પેઢીનો ઇતિહાસ' લખવાનું કામ સોપેલું. તે એક ભગીરથ કાર્ય
હતું. તેમણે ખૂબ જ ચીવટ સાથે નાનકડી હકીકત પણ છૂટી ન જાય તેનું ધ્યાન રાખીને બે ભાગમાં તે ગ્રંથ તૈયાર કર્યો. એ વખતે એવું બન્યું કે શેઠ જે પુરસ્કાર પેઢી તરફ્થી આપતા હતા તે રતિભાઈએ એમ કહીને પાછો વાળ્યો કે આ મારી મહેનત કરતા વધારે રકમ છે, મારી મહેનતની રકમ ઓછી જોઈએ.
આવી પ્રામાણિકતા, આવી ઉત્તમ ભાવના આજે ક્યાં જોવા
મળે?
શ્રી રતિલાલના જીવનમાં આવું અનેક વાર બન્યું. એમણે અનેક મુશ્કેલીઓ હોવા છતાં પોતાનો આ શ્રેષ્ઠ ગુણ ક્યારેય ન
છોડ્યો.
‘શ્રી ભદ્રેશ્વરતીર્થનો ઇતિહાસ' તેમણે તૈયાર કર્યો ત્યારે જે બનેલું તે મને આજેય યાદ છે. તે સમયે થોડાક આગેવાનોએ
નવેમ્બર- ૨૦૧૮
જેવી
વિવાદ ખડો કર્યો હતો. શ્રી રતિલાલ દુઃખ સાથે બોલેલા કે જેમને સૈકો અને શતાબ્દી કોને કહેવાય, તેની ખબર નથી પડતી તે શીલાલેખ કોને કહેવાય એ મને સમજાવવા આવે છે!
પૂજ્યપાદ શ્રી નંદનસૂરીશ્વરજી મહારાજ દેવલોક પામ્યા ત્યારે અમે બોટાદ પહોચ્યાં. આખી ઘટના અચાનક બનેલી. રાતના સમયે શ્રી રતિલાલ અમદાવાદથી આવી પહોંચ્યા. હું અને પૂજ્ય શીલચંદ્રવિજયજી સંથારામાં થાકીને સૂતા હતા, અમારા બન્નેની વચ્ચે બેસીને અમારા બન્નેના પગ દાબતા જાય અને રડતા જાય! પછી કહે, ‘અત્યારે કોણ કોને આશ્વાસન આપે?’
‘શ્રી નંદનસૂરી સ્મારક ગ્રંથ’ અને ‘શ્રી શત્રુંજયતીર્થ પ્રતિષ્ઠાનો અહેવાલ' ગ્રંથો તૈયાર થયા ત્યારે અમારી પાસે તેઓ સતત આવતા. તે સમયે તેઓ જે ખંતથી એ ગ્રંથો તૈયા૨ કરતા હતા તે જોઈને અમે સૌ ભારે અભિભૂત થઈ ગયેલા. શ્રી રતિલાલ પૂજ્ય મારા ગુરુ મહારાજ શ્રી દુર્લભસાગરસૂરીશ્વરજી મહારાજ અને અમારા પ્રત્યે ખૂબ ભક્તિભાવ રાખતા હતા.
પ્રસિદ્ધ લેખક શ્રી ‘સુશીલ’ના અવસાન પછી તેમણે લગભગ જીવત પર્યન્ત ‘જૈન’ સાપ્તાહિકના વર્ષો પર્યન્ત અગ્ન લેખો લખ્યા. કર્યા છે. તેમાં રહેલું વિરાટ વિષય વૈવિધ્ય જોઈએ છીએ ત્યારે એમ આ લેખો તેમના સુપુત્ર શ્રી નીતિનભાઈએ સંપાદિત કરીને પ્રગટ
થાય છે કે આપણે જ્ઞાનના સાગરમાં તરી રહ્યા છીએ.
શ્રી રતિલાલ દેસાઈની વાર્તાઓ મુખ્યત્વે જૈન પરંપરામાંથી જ વિશેષ રચાઈ છે. પણ તેનો વ્યાપ સર્વક્ષેત્રને સ્પર્શે તેવો મોટો
છે
માનવતાની પ્રેરણા આપતી આ કથાઓ ઇતિહાસની નજીક લઈ જાય છે અને તે સમયના મહાપુરુષો શા માટે મહાન હતા તે આપણને સમજાવે છે.
શ્રી રતિલાલના સુપુત્રી શ્રી માલતીબેન શાહ પણ ઉત્તમ લેખિકા અને સંપાદિકા છે.
અમૃતના બિંદુ જેવી શીતળતા અને ગુલાબના પુષ્પ જેવી મધુરતા જેમના સાહિત્યમાં છલોછલ છલકાય છે તેવા રતિભાઈના પુસ્તકો સૌને વાચવા હંમેશાં ગમશે. તેમનું સંપાદન જે નિહાળશે તેને તેમાંથી અચૂક ઉત્તમ સંપાદન કળા પણ શીખવા મળશે.
શ્રી રતિભાઈ અવસાન પામ્યાને વર્ષો થયા પણ આજે પણ તેમની સ્મૃતિ ચિત્તમાં ઝબકી જાય છે. DD સંપર્ક : ૯૭૬૯૯૫૭૩૯૩
પ્રબુદ્ધજીવન
39
